UNIVERSIDADE DA CORUI^IA
DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍAS FRANCESA
E GALEGO PORTUGUESA
O TEATRO GALEGO E OS COROS POPULARES
1915-1931
APÉNDICES
NOTA INTRODUTORIA 
O primeiro Apéndice recolle, agrupadas por anos, a relación de obras 
representadas ao longo do período estudiado neste traballo. Indícase, sempre que for 
posíbel, o grupo que a representou, o lugar e a data. 
No segundo ofrécese unha transcripción e edición das obras dramáticas 
recuperadas. Optouse por ordenalas cronoloxicamente debido a que este criterio 
permite apreciar mellor á evolución, en conxunto, da dramática galega: o abandono, 
en 1919, do medio rural como ambiente exclusivo do teatro galego, e a volta a el a 
partir da implantación da Ditadura de Primo de Rivera. Primouse a data de escrita, 
cando se coñece, sobre a de estrea ou publicación polas características especiais en 
que se desenvolveu a historia do teatro galego. 
Seleccionáronse os textos de acordo aos seguintes criterios: 
A) Obras estreadas que permanécían inéditas. 
B) Obras publicadas en revistas ou xornais que non estaban referenciadas na 
hisforiografía dramática galega. 
C) Obras premiadas nalgún dos Certames estudiados neste traballo, aínda que 
non fosen estreadas nin publicadas. 
D) Obras das que non existe noticia de que fosen estreadas, nin publicadas, 
nin premiadas, mais que por ser da autoría de dramaturgos fundamentais da 
literatura galega, o seu coñecemento será imprescindíbel na construción dunha 
Historia do Teatro Galego. 
Os criterios de edición son basicamente paleográficos. No caso dos 
manuscritos indícase sempre o comezo de cadá folla, e na distribución tipográfica 
intentouse manter a maior fidelidade posíbel aos orixinais. Cada obra vai precedida 
dunha pequena introdución en que se informa da data de escrita ou estrea e se 
describe o orixinal, indicándose tamén a súa localización. 
I. RELACIÓN DE OBRAS REPRESENTADAS.
 
3 
1915
 
Antón de Freixide, de Manuel María González López Pardo. Estreada o 4 de 
Febreiro de 1915, no Teatro Principal de Santiago pola «Tuna Escolar 
Gallega»; representado tamén na Coruña, no Teatro Circo, 0 7 do mesmo 
mes; en Betanzos, no Teatro Alfonsetti, 0 9; en Viveiro, 0 12; en Lugo, o 
13; en Monforte, 0 15; e en Tui, 0 20 do mesmo mes; en Noia, 0 27 de 
Xullo. O«Orfeón Noiés» representouna, en Santiago, 0 14 de Abril. 
Boa festa, da Rvda. Madre Margarita do Colexio da "Enseñanza" de Vigo. 
Representada polas alumnas dese mesmo centro no salón de actos do Colexio 
Salesiano de Vigo, 0 21 de Xuño. 
Camiño da vila, de Salvador Cabeza de León. Estreada no Teatro Principal de 
Santiago, polo cadro de declamación da «Liga Mutua de Señoras», o día 30 
de Decembro. 
"Diálogo en gallego ", anónimo. Estreado (?) polas alumnas do Colexio Santa Teresa 
das Irmás Carmelitas de Ourense, 0 19 de Xuño. 
^Inda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire, adaptada á escena por 
Manuel Posse Rodríguez. Estreada polo cadro de declamación do Cfrculo 
Católico de Obreiros de Santiago, na súa sede, 0 6 de Xaneiro. 
Mal de moitos, de Eugenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Estreada 
polos autores no Teatro Xofre de Ferrol, co coro «Toxos e Froles^, 0 29 de 
Maio; no mesmo teatro, 0 24 de Xullo e o 10 de Decembro. Representado 
polos mesmos, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 4 de Decembro. 
O embargo, de Avelino Rodríguez Elías Representada no Teatro Xofre de Ferrol por 
«Toxos e Froles» 0 10 de Decembro. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro 
Rosalía Castro da Coruña, por «Toxos e Froles» , 0 4 de Decembro. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Xofre de 
Ferrol, por «Toxos e Froles», 0 24 de Xullo. 
Os Remedios, cadro de costumes galegos, anónimo. Estreada (?) no seu local polo 
«Centro Jaimista» da Coruña, 0 13 de Xuño. 
O zoqueiro de ^laboa, de Nan de Allariz. Representada por "elementos obreiros", 
no Teatro Principal de Santiago, 0 30 de Abril. En Ferrol, no Teatro Xofre, 
por «Toxos e Froles», 0 29 de Maio e o 24 de Xullo. 
Pote Gallego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada no Teatro Rosalía 
Castro da Coruña, por «Toxos e Froles», 0 4 de Derembro. ^ 
4 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada no «Círculo Curros 
Enríquez» da Coruña, 0 18 de Setembro. Na sede da «Agrupación Artística 
Compostelana^, 0 18 de Decembro. 
5 
1916
 
A carta do Rif, de Miguel Palacios. Estreada (?) pola <cTuventud Antoniana» da 
Coruña, na súa sede, 0 20 de Febreiro. 
A festa do Patrón, da Rvda. Madre Margarita do Colexio da "Enseñanza" de Vigo. 
Representada no centro, polas propias alumnas, 0 15 e o 16 de Xullo. 
A Noite Boa de 1871, de X. M. Chao Ledo. Representada pola «Juventud 
Antoniana» en Vilalba, 0 5 de Xaneiro. 
A velliña da veiga, anónima. Estreada (?) nunha velada benéfica en Tui o 6 de 
Xaneiro, 
Calquera entende este enredo, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez 
Hermida. Estreada polos autores no Teatro Xofre de Ferrol, 0 12 de Marzo. 
Costumes novas, de Ma Dolores del Río Sánchez Granados. Estreada (?) no Instítuto 
da Guarda da Coruña, pola Asociación das «Doctrinas Sociales y Escuelas 
Nocturnas de Obreros», 0 5 de Xaneiro. 
Cousas de moros, "diálogo gallego", anónimo. Representada pola Compañía Arribes, 
no «Circulo de las Artes» de Lugo, 0 29 de Decembro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro de declamación do 
«Centro Jaimista» da Coruña, 0 10 de Decembro. 
Juan soldado o el repatriado de Cuba, apropósito bilingúe de Manuel Mato Vizoso. 
Reperesentado pola «Juventud Antoniana» en Vilalba, 0 5 de Xaneiro. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Instituto da 
Guarda da Coruña, pola Asociación das «Doctrinas Sociales y Escuelas 
Nocturnas de Obreros», 0 5 de Xaneiro de 1916. «Juventud Católica» de 
Ferrol, no seu local, 0 9 de Xaneiro. Grupo de amadores de Neda, 0 9 de 
Febreiro. «Patronato Católico» da Coruña, 0 20 de Febreiro. Grupo de 
amadores en Perlío (Fene), no salón "La Necesaria", 0 2 de Maio. «Toxos 
e Froles», no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 23 de Abril; no Teatro Salón 
de S. Xoan de Filgueira (Ferrol), 0 11 de Xuño; no Teatro Principal de 
Ourense, 0 21 de Xuño; no Salón Teatro de Monforte, o?3 de Xuño. 
Sociedade «Pro Cultura» de Rianxo, no seu local, entre o 1 e o 6 de Maio. 
«Agrupación Artística do Centro Obrero» de Lugo, no Teatro Circo desa 
cidade, 0 1 de Maio. En Chantada, representado polo cadro de declamación 
da «Liga de Amigos» da localidade, 0 21 de Outubro. No Teatro de 
Beneficencia de Ortigueira, polo cadro de declamación da Comisión de 
Festas, 0 25 de Decembro. 
"Monólogo en gallego ", de Xermán Prieto. Estreada (?) polo aute- no Teatro 
6 
Principal de Santiago 0 1 de Marzo. 
Nocturno periodístico, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. 
Estreada polos autores no Teatro Xofre de Ferrol, 0 14 de Novembro. 
O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Estreada polo cadro de Dependentes do 
Comercio de Lugo, na súa cidade, 0 26 de Abril; tamén o 29 de Maio; no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 15 de Outubro; no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 
0 5 de Novembro. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Coro «Toxos e Froles^, no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 7 de Febreiro. Cadro dos Dependentes do 
Comercio de Lugo, no Teatro Circo desta cidade, 0 6 de Outubro. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Coro «Toxos e Froles», no Teatro 
Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de Xaneiro de 1916; no Salón Teatro de S. Xoan 
de Filgueira (Ferrol), 0 11 de Xuño. «Antonianos» de Pontevedra, na súa 
. sede, 0 3 de Febreiro. 
O triunfo da muiñeira, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro 
Tamberlik de Vigo, polo cadro de declamación do «Liceo Recreo de 
Artesanos», 0 19 de Novembro. 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Coro «Toxos e Froles», Teatro Alfonsetti 
de Betanzos, 0 9 de Xaneiro; no Teatro Principal de Ourense, 0 21 de Xuño; 
no Salón Teatro de Monforte, 0 23 de Xuño. A Sociedade «Recreo y Cultura» 
de Barbadáns, 0 22 de Outubro. 
Parla e Parrafeo, de Ma Dolores del Río Sánchez Granados. Estreada (?) no 
Instituto da Guarda da Coruña, pola Asociáción das «Doctrinas Sociales y 
Escuelas Nocturnas de Obreros», 0 5 de Xaneiro. 
Pote Gallego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Coro «Toxos e Froles», no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 7 de Febreiro; no «Círculo de las Artes» de Lugo, 
0 23 de Abril. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Estreada por 
«Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 7 de Febreiro; no «Círculo 
de las Artes^> de Lugo, 0 23 de Abril; no Salón Teatro de S. Xoan de 
Filgueira (Ferrol), 0 11 de Xuño; no Teatro Principal de Ourense, 0 21 de 
Xuño; no Salón Teatro de Monforte, o.23 de Xuño; no Teatro Xofre de 
Ferrol, 0 26 de Agosto. ^ 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. «Unión Artística» de Noia, 
na súa sede, 0 11 de Xaneiro. Coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de 
Ferrol, 0 26 de Abril. 
7 
1917
 
A Consulta, de R.S. Estreada en Noia por un grupo local de amadores dirixido por 
José Lira, 0 28 de Xaneiro. «Tuna Nova Galicia^, no Teatro Principal de 
Santiago, 0 13 de Febreiro; no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 16; no «Círculo 
de las Artes» de Lugo, 0 20; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 22; no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 23; no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, 0 25. 
A festa do Patrón, da Rvda. Madre Margarita. Representada polo cadro de 
declamación das «Escuelas Dominicales», no Círculo Católico de Obreiros de 
Sántiago, 0 19 de Febreiro. 
A noite de San Xoán, de Emiliano Balás Silva. Estreada por «Toxos e Frolesp, no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio. 
Antón de Freixide, de . Manuel María González. «Tuna Nova Galicia^, no Teatro 
Tamberlik, de Vigo, 0 16 de Febreiro; no Salón Apolo de Ourense, 0 18 de 
Febreiro; no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 20 de Febreiro; no Teatro 
Rosalía Castro da Coruña, 0 22; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23; no Teatro 
de Beneficencia de Ortigueira, 0 25. Representado tamén no Salón Variedades 
de Cambados por un cadro local, 0 7 de Agosto. 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Cadro dos Dependentes do Comercio de Ferrol, 
no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 28 de Outubro. 
A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro «Cántigas da 
Terra^, no Teatro Rosalía da Coruña, 0 12 de Xullo. 
A xisma de Antón, De José Peón Peón. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra, 
polo cadro de declamación da «Juventud Cultural Obrera» desa cidade, 0 18 
de Marzo. 
Axúdate, de Euxenio .Charlón Arias e Manuél Sánchez Hermida. Estreada polos 
autores no Teatro Xofre de Ferrol, 0 30 de Abril. Coro «Toxos e Froles» no 
Salón Apolo de Ourense, 0 8 de Xuño; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 1 de 
Setembro. Interpretada polos autores, no «Círculo de Artesanos» da Coruña 
en Novembro ou a comezos de Decembro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Cadro da Liga de Amigos de Santiago de Mera, 
na súa sede, 0 13 de Maio. «Ensayo de Compañía Cómico-Dramática» da 
Coruña, no Teatro Rosalía de Castro, 0 16 de Outubro. 
Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto. Estreada (?) polo autor, no Teatro 
Principal de Santiago, en Outubro. 
Cousas miñas (e pequenas), de Xavier López Medina. Estreada pola «Juventud 
Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 28 de Xaneiro. Volta a representar 
8 
polo mesmo grupo e no mesmo local 0 11 de Febreiro. 
De Conversa, de Hixinio Ameixeiras. Estreada por «Toxos e Froles», no Salón 
Apolo de Ourense, 0 8 de Xuño. 
El parque da fala, apropósito bilingúe de Antonio de Cora. Estreado por amadores 
locais no Lugo-Salón, 0 1 de Marzo. 
llnda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire, adaptada á escena por 
Manuel Posse Rodríguez. Representada polo grupo do Círculo Católico de 
Obreiros de Santiago, na súa sede, 0 18 e o 20 de Febreiro. 
Mal de moitoĉ, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
pola Liga de Amigos de Santiago de Mera, no seu local, 0 1 e o 5 de 
Xaneiro. En Noia por un grupo de amadores dirixido por José Lira, 0 5 e o 
28 de Xaneiro. Pola «Juventud Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 11 de 
Febreiro. Coro «Toxos e Froles», no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, 
0 29 de Xullo. Coro «Agarimos da Terra», en Mondariz o 17 de Setembro, 
e en Ponteareas o 30 de mesmo mes. 
Minia, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo Circo de Artesanos de Vilalba, 
nesta localidade, 0 23 de Decembro. 
^Miña Terra!, de Lois Amor Soto. Estreada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro 
Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio. 
"Monólogo gallego ". Representado polos «Antonianos» de Betanzos, 0 19 de 
Febreiro. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Estreada no Teatro 
Tamberlik de Vigo, pola «Agrupación Artística» desa cidade, 0 25 de Marzo. 
O Abolito, de Galo Salinaĉ . Estreada pola «Juventud Antoniana» da Coruña, no seu 
local, 0 28 de Xaneiro. 
O Chufón, de Xesús Rodríguez López, cadro dos Dependentes do Comercio de 
Lugo, no Teatro Principal de Santiago, 0 13 .de Maio. Cadro da Liga de 
Amigos de Santiago de Mera, na súa sede, 0 13 de Maio. 
O Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Estreada polo 
coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 1 de Setembro. 
Representada polos autores, no «Circo de Artesanos» da Coruña, 0.2 de 
Decembro. 
O meu Alfredo, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo: Estreada no Teatro^Tamberlik 
de Vigo, pola «Agrupación Artística» desta cidade, 0 25 de Marzo. 
Representada en Ponteareas, pola «Juventud Antoniana^ local, 0 6 de Maio. 
9 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Juventud 
Antoniana^ de Vilalba, 0 25 de Decembro. Representada tamén pola 
«Juventud Antoniana» de Ponteareas o 6 de Maio. 
D mitin, de José Peón Peón. Estreada no Circo-Teatro de Pontevedra, polo cadro de 
declamación da ^luventud Cultural Obrerap desa cidade, 0 23 de Decembro. 
O que vai de tempo a tempo, de José Peón Peón. Estreada no Teatro Principal de 
Pontevedra, polo cadro de declamación da «Juventude Cultural Obrera^ desa 
cidade, 0 1 de Maio. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Coro «Toxos e Froles», Casino de 
Xubia, 0 13 de Xaneiro. Representado en Vigo, no Salón Pinacho, 0 10 de 
Agosto. ^ 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de declamación 
da Liga de Amigos de Santiago de Mera, no seu local, 0 1 e o 5 de Xaneiro. 
Grupo dos Dépendientes do Comercio de Lugo, no «Círculo de las Artes», 
0 15 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 13 de Maio. Sociedade 
«Recreo y Cultura» de Ourense, 0 22 de Outubro. Coro «Agarimos da Terra» 
en Mondariz, 0 7 e o 17 de Setembro, e en Ponteareas o 30 de mesmo mes. 
Parrafeo, de Alberto García Ferreiro. Estreada (?) polo coro «Os Marquiños» de 
Ourense, en Ribadavia, 0 1 de ^Xullo. 
Pobre Celedonio, de Leandro Pita Las Antas. Estreada (?) polo autor en Mera, 0 5 
de Xaneiro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», 
no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 10 de Novembro. 
^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Estreada (?) polo coro «Toxos e Froles», no 
Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada pola «Juventud 
Católica» da Coruña, no Salón Coruña, 0 6 de Xaneiro. Pola «Juventud 
^ Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 28 de Xaneiro e o 11 de Febreiro. 
Sacrificio, de . Eugenio Carré Aldao. Estreada polo grupo dos Dependentes do 
Comercio de Lugo, no «Círculo de las Artes», 0 15 de Abril. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo coro «Toxos e Froles», no Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro; na Praza 
de Touros de Santiago, 0 28 de Xullo; no Teatro de Beneficencia de 
Ortigueira o 29 de Xullo. Representada tamén polos autores no «Circo de 
Artesanos» da Coruña, 0 2 de Decembro. 
10 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro 
«Toxos e Froles^, no Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro; Interpretada por 
Charlón e Hermida, no Circo de Artesanos da Coruña, 0 2 de Decembro. 
Polo coro «Cántigas da Terra^ĉ , no Teatro Rosalfa da Coruña, 21 de Xullo. 
Xan Verdades, de José Fernández Tafall. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra 
polo autor, ó 20 de .Marzo. «Asociación Artística^ de Pontevedra, no Salón 
Variedades de Cambados, 0 27 de Maio. 
^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz. Estreada por un cadro de declamación local, 
en Petín de Valdeorras, 0 25 de Decembro. 
11 
1918
 
A fonte do xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia. Representada polo cadro de 
declamación do «Orfeón Gallego» de Santiago, 0 2 de Maio. 
Amor de terra, de Juan López. Estreada polo cadro do «Orfeón Gallego» de 
Santiago, na Praza de Touros da cidade, 0 22 de Xullo. 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo compostelán «Brisas 
Futuras», no Teatro Principal de Santiago, 0 21 de Setembro. 
A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro do Centro 
Lucense da Coruña, na súa sede, 0 28 de Decembra 
Aventura na vila, e conto na aldea, de Manuel Vázquez .Santamaría. Estreada pola 
«Tuna Nova Galicia», no Teatro Principal de Santiago, 0 4 de Febreiro; 
representada pola mesma Tuna no Teatro Odeón de Vigo, 0 5 do mesmo 
mes. No Teatro Principal de Santiago, 0 6 de Marzo, interpretada por un 
grupo de amadores locais. 
Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto. Representado pola «Tuna Nova Galicia», 
no Teatro Odeón de Vigo, 0 5 de Febreiro. 
Collendo Castañas, anónima. Estreada (?) no Liceo de Bouzas (Vigo) polo cadro de 
declamación da sociedade, 0 6 de Marzo. 
Cousas miñas, de Xavier López Medina. Representada polo cadro do Centro 
Lucense da Coruña, na súa sede, 0 3 de Setembro. 
Entre vellos, de Ramón Suárez Pedreira. Estreada (?) polo cadro de declamación do 
«Club Atletic» coruñés, no seu local, 0 7 de Abril. 
Facendo o xantar, de Perfecto Martínez. Estreada (?) polo cadro de declamación do 
«Centro Cultural de San Tomás» da Coruña, no seu local, 0 7 de Abril. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro do «Círculo Jaimista» de Santiago, 0 27 de Xaneiro. Polo «Círculo 
Católico Obrero» de Ourense, no seu local, 0 7 de Abril; no Salón Apolo de 
Ourense, 0 13 de Maio. Coro «Toxos e Froles»; no Teatro do Príncipe de 
Madrid, 0 21 de Maio. Cadro do Céntro Lucense da Coruña, na súa sede, o 
3 de Setembro. Cadro do «Batallón Infantil^ de Santa Marta de Ortigueira, 
en Cariño (Ortigueira), 0 6 de Outubro. 
Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada no Salón Apolo de Ourense por un 
grupo de amadores, 0 11 de Maio; representada no mesmo local e polo 
mesmo grupo, 0 13 de Maio. 
12 
iMiña xoia!, de José López Yáñez. Estreada polo cadro de declamación do «Batallón 
Infantil^ de Santa Marta de Ortigueira, en Cariño (Ortigueira), 0 6 de 
Outubro. 
Monólogo, de Xermán Prieto. Representada polo autor no Teatro Principal de 
Santiago, 0 21 de Xaneiro. 
No quinteiro, de Xesús San Luís Romero. Estreada en Vilagarcía. 
O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Representada polo cadro de declamación da 
Liga de Amigos de Santiago de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 3 de 
Febreiro. Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta 
cidade, 0 7 e o 8 de Setembro. 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Estreada no Treatro Pricipal de Santiago, 
polo grupo compostelán «Brisas Futuras», 0 17 de Xaneiro. Reposicións polo 
mesmo grupo 0 7, 8 e 30 de Marzo; no Teatro Rosalía da Coruña, 0 3, 4 e 
5 de Febreiro; Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 de Febreiro; no Teatro Principal 
^ de Ourense, 0 8 de Febreiro; en Vilagarcía, 0 11 de Marzo. 
O Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Marzo. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro 
Rosalía Castro da Coruña, 0 9 de Marzo; no Teatro Circo de Lugo, 0 16 de 
Xuño; no Café Suizo de Sada, 0 8 de Setembro. Representada polo cadro da 
Dependencia Comercial de Ferrol, no Teatro Xofre, 0 9 de Abril. Pola 
«Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik, 0 21 de Abril e o 9 
de Agosto; no Teatro Principal de Santiago, 0 14 de Xullo. 
O Rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. Estreada polo cadro de 
declamación do Círculo Mercantil de Santiago, neste local 0 6 de Xaneiro; 
levada ao Teátro Principal de Santiago polo mesmo grupo, 0 21 do Xaneiro. 
O Tío Xan e a súa xente, de Xosé Pérez Yáñez. Estreada no Teatro de Beneficencia 
de Ortigueira, polo cadro de declamación do «Batallón Infantil» de Santa 
Marta de Ortigueira, 0 12 de Maio. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Odeón de 
Vigo, pola «Agrupación Artística» desta cidade, 0 14 de Marzo. 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de declamación 
da Liga de Amigos de Santiago de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 3_ de 
Febreiro. Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro do Príncipe de Madrid, o 
21 de Maio. 
Palique, de José Fernández Tafall. Estreada polo autor no «Círculo Católico» de 
13 
Pontevedra, 0 20 de Marzo. Representada pola «Agrupación Artística^ de 
Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 21 de Abril; no Teatro Principal 
de Santiago, 0 14 de Xullo; no Grande Hotel da Toxa, 0 25 de Agosto. 
Parola, de José Fernández Tafall. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra, na 
Festa do Traballo, 0 1 de Maio. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro 
«Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Setembro. 
^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Representada polo coro «Toxos e Froles^, no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Marzo. 
Rosiña, de Ricardo Frade Giráldez. Estreada polo cadro de declamación do Círculo 
Mercantil de Santiago, na súa sede, 0 6 de Xaneiro. 
Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Cántigas da Terra^, no Teatro 
Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Setembro. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón'Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
no Salón Teatro de Fene, polo coro «Toxos e Froles^, 0 14 de Abril. ^ 
Un .Chubasco, anónima. Representación escolar na Coruña, 0 30 de Xuño. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo cadro 
de declamación do «Círculo Católico^ de Pontevedra, no seu local, 0 20 de 
Marzo. 
14 
1919
 
A Fonte do Xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia. Representada polo cadro de 
declamación do «Orfeón Gallego^ ĉ de Santiago, en Vilagarcía, 0 14 de 
Setembro. 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Estreada polo Conservatorio Nacional de 
Arte Galego, no Pavillón Lino da Coruña, 0 22 de Abril; reposición o 23 do 
mesmo mes. 
Andacio, de Xosé Ares Miramontes. Estreada polo cadro de declamación da 
Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de 
Decembro; representada polo mesmo grupo no Pavillón Moragra de Sada, o 
19 de Decembro. 
A patria do labrego, de Antón Vilaz Ponte. Estreáda polo cadro de declamación da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Decembro. 
A Ponte, de Manuel Lugris Freíre. Representada polo grupo da Dependencia 
Comercial de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 19 de Maio. 
A primeira conquista, de Leandro Carré. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no 
Café Suizo de Sada, 0 11 de Maio. 
Axfcdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de 
Decembro. 
^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada polo coro «Os 
Enxebres» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, 0 29 de Decembro. 
D'a terriña, monólogo anónimo. Estreado no «Centro Cultural de San Tomás» da 
Coruña, 0 16 de Febreiro. 
Enredos, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada no Teatro Alfonsetti de Betanzos 
polo cadro de declamación da Irmandade desta vila, 0 28 de Febreiro. 
Representada no Teatro Rosalía Castro da Coruña polo coro «Cántigas da 
Terra», 0 12 de Abril. Polo cadro de declamación da sociedade «Sada y sus 
Contornos», no Cine do Pedregal de Sada, 0 26 de Maio. ^ 
Entre dous abismos, de Antón Vilaz Ponte. Estreada polo cadro de declamación da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 30 de Novembro; volta a 
representar polo mesmo grupo e no mesmo local, 0 7 e o 20 de Decembro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro do Centro Lucense da 
Coruña, na súa sede, 0 2 de Outubro. 
15 
Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. Estreada polo cadro que dirixía Rodrigo García, 
no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 28 de Agosto. 
Limpa, fixa e dá esprendor, de Xacobe Casal. Estreada no Teatro Rosalía Castro da 
Coruña polo coro «Cántigas da Terra», 0 12 de Abril. 
Luís de Castromouro, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro ourensán «De 
Ruada^, no Salón Apolo de Ourense, 0 24 de Xuño. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro da «Sociedad Apolo^ ĉ da Coruña, 0 23 de Novembro. Polo cadro 
da Irmaindade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 20 de Decembro. 
Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Artística» de 
Vigo, no Salón Apolo de Ourense, 0 6 de Maio. 
Minia, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, 
no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 30 de Abril; no Salón Apolo de 
Ourense, 0 6 de Maio. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representada pola 
«Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta vila, 0 30 de 
Abril; no Salón Apolo de Ourense, 0 5 de Maio. 
Na Corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro ourensán «De 
Ruada^, no Salón Apolo de Ourense, 0 24 de Xuño. 
Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada pola «Agrupación Artística» 
de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 26 de Xullo. Representada polo 
cadro de declamación da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti 
desta viIa, 0 3 de Decembro; 0 19 no Pavillón Moragra de Sada. 
No íntimo, de Xacobe Casal. Estreada por un grupo de amadores da Coruña, 
dirixidos por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de 
Outubro. 
Norte, de Fernando Osorio. Estreada por un grupo de amadores da Coruña, dirixidos 
por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de Outubro. 
Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 14 de 
Decembro. ^ 
O Avaro (monólogo final), de Moliére, na adaptación de Feliciano del Castillo. 
Representado por Fernando Osorio, na sede da Irmandade da Fala da Coruña, 
0 14 de Decembro. 
O día de mañán, de Manuel Laranjeira. Representada polo cadro de declamación da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de Decembro. 
16 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo grupo «A Terriña^ de 
Santiago, no Teatro Principal de Compostela, 0 10 de Xaneiro; no Teatro 
Odeón de Vigo, 0 13 e o 14 de Xaneiro e tamén o 13 de Marzo; no Teatro 
Principal de Pontevedra, 0 15 de Xaneiro; en Vilagarcía, 0 22 de Febreiro; 
en Redondela o 9 de Xuño. 
O fillo de ^torino, de Manuel Masdías. Estreada polo cadro de declamación do 
«Centro Jaimistab da Coruña, 0 18 de Outubro, que a representou de novo 0 
23.do mesmo mes. . 
O lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela. Estreada no Teatro Tamberlik de Vigo, pola 
«Agrupación Artística^ desta cidade, 0 26 de Xullo. 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, o 
30 de Novembro. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elias. Representada polo cadro do 
«Orfeón Gallego^ de Lugo, no «Círculo de las Artes», 0 11 de Outubro. 
O.Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Artísticau de 
Vigo, en Tui, 0 16 de Febreiro; no Salón Apolo de Ourense, 0 5 de Maio. 
O Pote, de Heliodoro Fernáridez Gastañaduy. Estreada pola «Agrupación ArtísticaN 
de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 24 de Outubro. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representado polo Centro Lucense da 
Coruña, 0 16 de Febreiro. Polo grupo «Fomento del Teatro Regional» de 
Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 11 de Maio. 
Pilara, ou Grandezas dos Humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Estreada polo 
grupo dirixido por Xaime Quintanilla en Ferrol, no Teatro Xofre desa cidade, 
0 23 de Agosto. Representada de novo, no mesmo teatro e polo mesmo 
grupo, 0 6 de Setembro. Levárona a Lugo, 0 4 de Outubro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada^ polo coro 
«Cántigas da Terra», no seu local dá Coruña, 0 16 de Marzo; no Café Suizo 
de Sada, 0 11 de Maio. Polo cadro de declamación da Irmandade da Fala de 
Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de Decembro; no Pavillón 
Moragra de Sada o 19. ^ 
Recordos dr^n vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo coro lugués 
«Cantigas e Aturuxosp, no «Círculo de las Artesu de Lugo, 0 5 de Outubro. 
Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Cántigas da Terra^, no seu local 
^ da Coruña, 0 16 de Marzo. 
17 
Se deiza a novia, monólogo anónimo. Represéntado no Teatro Circo de Lugo pola 
Tuna de Santiago, 0 27 de Febreiro. 
Unha anécdota, de Marcelino Mesquita. Representada polo Conservatorio Nacional 
no Pavillón Lino da Coruña, 0 22 e 23 de Abril. Por un grupo de amadores 
dirixido por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de 
Outubro. Polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 30 de 
Novembro e mais o 14 de Decembro. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Interpretado por Xermán 
. Prieto no Círculo Católico de Ourense, 0 12 de Outubro. Representado no 
^Círculo de las Artes^ de Lugo, 0 8 de Deĉembro. 
You buscal'a navalla, comedia anónima (probabelmente da autoría de Xavier López 
Medina). Estreada no Centro Lucense da Coruña polo cadro de declamación 
da sociedade, 0 19 de Xaneiro. 
Xan da Cruña, de Juan Fernández Merino. Estreado no Teatro Rosalía Castro da 
Coruña, 0 28 de Agosto. 
Xudas, monólogo anónimo (probabelmente de Fernando Osorio). Interpretado por 
Fernando Osorio na Sociedade Apolo da Coruña, 0 16 de Novembro. 
18 ^
 
1920
 
A nai do poeta, de Nicolás García Pereira. Estreada por un grupo local, no Teatro 
Xofre de Ferrol, 0 4 de Decembro. 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameíro". Estreada polo cadro do coro «De 
Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 9 de Febreiro; representada de novo 
no mesmo local 0 13; no Teatro Odeón de Vigo, 0 3, 4 e 5 de Abril; no 
Teatro Principal de Pontevedra, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de 
Santiago, 0 8 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Abril; no Teatro 
Rosalía Castro, da Coruña, 0 12 de Abril; no Teatro Circo de Lugo, 0 17 de 
Abril; no Salón do Conservatorio de Madrid, 0 3 ou 4 de Xuño. 
Representada tamén polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 28 
de Novembro. 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Representada polo cadro da Irmandade da. 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 1 de Xaneiro e o 19 de Decembro; no 
Círculo das Artes, de Lugo, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 
0 1 de Maio; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23 de Maio. 
A patria do labrego, de Antón Vilar Ponte. Representada polo cadro da Irmandade . 
da Fala da Coruña, na súa sede,.o 4 de Xaneiro, 0 25 de Abril e mais o 26 
de Decembro. Polo cádro de declamación do coro «Cántigas da Terra», no 
Teatro Apolo de Ourense, 0 3 de Maio. 
A Pelegrina, diálogo anónimo. Estreada no Colexio das "Huerfanas" de Santiago 
polas propias alumnas, 0 14 de Xullo. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro 
«De Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 11 de Febreiro; no Teatro Odeón 
de Vigo, 0 3, 4, e 5 de Abril; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 6 de 
Abril; no Teatro Priñcipal de Santiago, 0 9 de Abril; no Teatro Xofre de 
Ferrol, 0 10 dé Abril; no Teatro Rosalía Castro, da Coruña, 0 13 de Abril; 
no Teatro Ramón Cabanillas de Baiona, 0 21 e 22 de Agosto. 
A señá Tiburcia, de Celestino García Romero. Estreada polo cadro das «Escue.las 
Dominicales» compostelás, no Círculo Católico de Obreiros de Santiago, o 
16 de Febreiro. . 
A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. Estreada polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 9 de Xaneiro; tamén representada no mesmo 
. lugar e polo mesmo grupo, 0 21 de Febreiro e mais o 5 de Decembro. 
Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
cadro da Irmandade da Falá da Coruña, na súa sede, 0 21 de Febreiro.^ 
^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro dá 
19 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 4 de Abril. 
Donosiña, de Xaime Quintanilla. Estreada no Teatro Xofre de Ferrol, por un cadro 
dirixido polo autor, 0 7 de^ Abril; reposición o 11 do mesmo mes. 
Dous Amores, "alta comedia" anónima. Estreada (?) polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de Marzo. 
Entre compañeiros, diálogo anónimo. Estreado (?) polo cadro de declamación do 
Sindicato Católico de Teo (A Coruña), na súa sede, 0 12 de Outubro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro da Irmandade da Fala 
de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta localidade, 0 13 de Marzo. 
Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. Representada en Mondariz pola «Sociedade 
Artística do Tea», 0 8 de Maio. 
Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro «De Ruadap, no 
Salón Apolo de Ourense, 0 9 de Febreiro; reposicións o 13 do mesmo mes 
e o 4 de Maio; no Teatro Odeón de Vigo 0 3, 4 e 5 de Abril; no Teatro 
Principal de Pontevedra, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 8 
de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol 0 9 de Abril; no Teatro Rosalía Castro, 
da Coruña, 0 12 de Abril; no Teatro Circo de Lugo, 0 17 de Abril; no Salón 
do Conservatorio de Madrid, 0 3 ou 4 de Xuño; no Teatro Ramón Cabanillas 
de Baiona, 0 21 e 22 de Agosto. 
Fin de penitencia, de Marcelino Mesquita. Representada polo cadro da Irmandade 
da Fala da Coruña, na súa sede, 0 27 de Febreiro.. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 1 de Xaneiro. 
Polo cadro do Patronato Católico da Coruña, na súa sede, 0 8 de Febreiro. 
Polo cadro de declamación do «Liceo de Artesanos» de Corcubión (A 
Coruña), no séu local, 0 20 de Xuño. Por un grupo de alumnos do Colexio 
da «Fundación Blanco» de Cee (A Coruña), no propio centro, ^0 20 de Xullo. 
Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de 
Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. 
Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo «Ponte de Mera», no 
local do Sindicato «Xuntanza Labrega» de Mera (Ortigueira), 0 6 de Xaneiro. 
Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», no 
Odeón Verinense, de Verín (Ourense), 0 25 de Xaneiro; no Teatro Rosalía 
Castro da Coruña, 0 14 de Abril; no Salón do Conservatorio de Madrid, o 
3 ou 4 de Xuño. 
Mater polorosa, de Júlio Dantas. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da 
20 
Coruña, na súa sede, 0 4 de Xaneiro, 0 7 de Marzo e mais o 12 de 
Decembro. 
Micaela, de Xosé Fernández Tafall. Estreada polo autor no Teatro Principal de 
Pontevedra, 0 25 de Febreiro. Representada pola «Asociación Artística» de 
Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 2 de Xullo. 
Na casa do ciruzano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representadá polo 
grupo «Ponte de Mera», no local do Sindicato «Xuntanza Labrega» de Mera 
(Ortigueira), 0 6 de Xaneiro. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», no 
Odeón Verinense, de Verín (Ourense), 0 25 de Xaneiro; no Salón Apolo de 
Ourense, 0 13 de Febreiro; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de 
Abril. Polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de 
Marzo, 0 25 de Abril e mais o 7 de Novembro; no Círculo das Artes de 
Lugo, 6 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23 de Maio. 
Na fonte, diálogo "dun coñecido éscritor" . Estreada (?) polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na ĉúa sede, 0 19 de Decembro. 
O Alalá, de Fran•isco Porto Rey. Representada polo coro «Foliadas e Cantigas» de 
Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 22 de Setembro; en Vilagarcía, 
0 16 de Outubro. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro «De 
Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 11 de Febreiro, reposición o 4 de 
- Maio; no Teatro Odeón de Vigo, 0 3, 4, e 5 de Abril; no Teatro Principal 
de Pontevedra o 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 9 de Abril; 
no Teatro Xofre de Ferrol 0 10 de Abril; no Teatro Rosalía Castro, da 
Coruña, 0 13 de Abril. ^ -
O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Representada polo cadro da Dependencia 
Comercial de Lugo, en Sarria o 5 de Setembro; no Teatro Principal de 
Monforte, 0 26 de Setembro. 
O día de mañán, de Manuel Laranjeira. Representada polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 27 de Febreiro e o 21 de Marzo. 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 e o 11 de Abril. Polo grupo «A Terriña» 
de Santiago, na Estrada, 0 18 de Abril; en Padrón o 6 e mais o 12 de Xuño; 
en Cangas, no Cine Moderno, 0 4 de Setembro; en Marín, 0 5 do mesmo 
mes. 
O lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo cadro da Sociedade de 
Agricultores de Teis (Vigo), no seu local, 0 30 de Abril. 
21 
D Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias é Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Marzo. 
Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de 
Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. . 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro 
Circo de Lugo, polo cadro de declamación do «Orfeón Gallego», 0 3 de 
Outubro. Polá «Agrupación Galicia» de Santiago, no Teatro Tamberlik de 
Vigo, 0 24 de Xuño. Polo coro «Foliadas e Cantigas^ de Pontevedra, na illa 
da Toxa, 0 15 de Agosto. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro lugués «Cantigas e 
Aturuxos», no Teatro Circo de Lugo, 0 19 de Setembro e mais o 5 de 
Outubro. -
O Pote, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Asociación 
Artística» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 2 de Xullo; en 
Vilagarcía, 0 14 de Agosto. 
^O sangue berra...!, de José G. Posada-Curros. Estreada polo 4Agrupación Galicia» 
de Santiago, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 24 de Xuño. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da Irmandade 
da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Novembro. Polo coro «Foliadas e 
Cantigas» de Pontevedra, en Vilagarcía, 0 16 de Outubro. 
O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Estreada polo coro «Os 
Enxebres» de Ourense, no Teatro-Salón Apolo da Estrada, 0 5 de Abril; 
representada de novo no mesmo local e polo mesmo coro, 0 6; no Teatro 
Apolo de Ourense, 0 21 de Abril; en Pontevedra, 0 16 de Xullo; eñ Vigo 0 
19 de Xullo; en Santiago, 0 17 de Xullo. 
Os monicreques. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, o 
26 de Decembro. 
O Trasno, de Manuel Rey Pose. Estreada polo cadro de de ĉlamación do «Liceo 
Recreo» de Vilagarcia, 0 13 de Abril. ^ 
O zoqueiro de Vilanova, de Nari de Allariz. Representada polo cadro da Dependencia 
Comercial de Lugo, no Teatro Principal de Monforte, 0 26 de Setembro. 
Parola, diálogo anónimo'. Estreada (?) polo cadro de declamación do Sindicato 
Agrario de Lamamá (Ourense), 0 28 de Decembro. 
' A pesar da coincidencia de título coa obra de José Fernández Tafall, a Parola representada en Lamamá 
era un diálogo; a do escritor pontevedrés un monólogo. 
22 
Pilara, ou Grandezas dos Humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Repre ĉentada 
polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 24 e 31 de 
Outubro e mais o 8 de Decembro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 9 de Xaneiro. Polo coro 
ourensán «Os Enxebres», no Teatro-Salón Apolo da Estrada, 0 5 e 6 de Abril; 
no Teatro Apolo de Ourense, 0 21 de Abril; en Pontevedra, 0 16 de Xullo; 
en Vigo 0 19 de Xullo; en Santiago, 0 17 de Xullo. Polo coro ferrolán 
«Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 e mais o 13 de Decembro. 
Polo cadro de declamación da «Sociedade Artística do Tea», en Mondariz, o 
19 de Abril. 
^ Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Representada polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 16 de Agosto. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de 
declamación da «Sociedade Unión Sporting» da Coruña, 0 25 de Abril. Polo 
cadro do «Orfeón Gallego», no Teatro Circo de Lugo, 0 3 de Outubro. 
Redención por amor, de Manuel Comellas Coimbra. Estreada por un grupo local, no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 11 de Setembro; volta a representar no mesmo 
teatro e polo mesmo grupo, 0 2 de Outubro. 
Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho. Representada polo cadro da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 28 de Novembro e mais o 5 de 
Decembro. ^ 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada polo cadro da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 21 de Marzo; volta a 
representar o 4 de Abril e mais o 12 de Decembro; no Teatro Prin • ipal de 
Santiago, 0 1 de Maio. Representada tamén polo coro «Toxos e Froles», no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 e o 13 de Decembro. 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala 
de Betanzos, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 13 de Marzo. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo coro ferrolán «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 
15 de Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. 
Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Estreada polo coro «Foliadas e 
Cantigas» de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 22 de Setembro; 
en Vilagarcía o 16 de Outubro. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro 
«Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 16 de Agosto. Por un 
23 
afeccionado local, no Teatro Circo de Lugo, 0 21 de Decembro. 
Xan entre elas, de W. Shakespeare, en adaptación de Antón Vilar Ponte. 
Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 15 de 
Febreiro. 
Xusta venganza, anónima. Estreada (?) na «Sociedade Athletic^ da Coruña, polo 
cadro da propia entidade, 0 7 de Marzo. 
^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira. Estreada no Teatro Linares Rivas da Coruña, 
por un cadro de declamación dirixido por Rodrigo García, 0 21 de 
Decembro^ 
24 
1921
 
A festa do Patrón, da Rva. Madre Margarita. Representada polo cadro das «Escuelas 
Dominicales» de Santiago, 0 8 de Febreiro. 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», 
no Teatro Principal de Ourense, 0 31 de Setembro. Polo cadro da Irmandade 
da Fala da Coruña, na súa sede, 0 6 de Decembro. 
Alúganse cuartos, de Júlio Howorth. Representada polo cadro da Irmandade da 
Coruña, na súa sede, 0 6 de Decembro. 
A Man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Representada por un cadro de amadores 
de Cariño (A Coruña), nesta vila, 0 28 de Maio. Polo «Agrupación Artística» 
de Vigó, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 2 de Decembro. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 
Ruada» de Ourense, en Monforte, 0 17 de Abril. 
Bodas de ouro, de Galo Salinas. Estreada polo coro «Cántigas da Terra» da Coruña, 
no Teatro Linares Rivas desta cidade o 17 de Xuño; representada ao aire libre 
polo mesmo coro en Cambre, 0 24 de Xullo. 
^ Choro ou río?, de Santos Júnior. Representada polo cadro da Irmandade da 
Coruña, na súa sede, 0 20 e 27 de Novembro. 
Diálogo en verso, de Juan Barcia Caballero. Estreada (?) polos alumnos nunha festa 
escolar en Bastabales (A Coruña), 0 7 de Agosto. 
Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de 
Ourense, en Quiroga, 0 27 de Maio; en Monforte o 17 de Abril; no Teatro 
Principal de Ourense, 0 31 de Setembro. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
no Teatro Renacimiento de Ferrol, polo coro «Toxos e Froles», 0 26 de 
Febreiro. 
María Rosa, de Gonzalo López Abente. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala 
da Coruña, no seu local, 0 20 de Febreiro. 
Mater polorosa, de Júlio Dantaĉ . Representada polo cadro da Irmandáde da Coruña, 
na súa sede, 0 2 de Xaneiro. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro da Irmandade 
da Fala da Coruña, na súa sede, 0 13 de Febreiro e mais o 11 de Decembro. 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo cadro da Irmandade da 
25 
Coruña, no Teatro Rosalía Castro desa cidade, 0 24 e 25 de Xaneiro; no seu 
local 0 27 de Marzo. Polo grupo «A Terriña» de Santiago, en Noia, 0 28 de 
Maio. 
O melitar, anónimo. Estreada (?) polo cadro escolar da parroquia de Sta. Lucía da 
Coruña, 0 18 de Maio. 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 3 de Abril. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Represantada por un cadro 
de amadores de Cariño, nesta vila, 0 28 de Maio. 
Os dous xordos; de Manuel Lourenço Roussado. Representada polo cadro da 
Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 3 de Abril. 
O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Representada polo coro «Os 
Enxebres» de Ourense, 0 10 de Setembro en Ponteareas, e o 11 en Mondariz. 
Os monicreques. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, o 
2 de Xaneiro. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro «Cántigas e Aturuxos» de 
Lugo, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 10 de Xullo. 
O Pote,. de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Asociación 
Artística^ de Pontevedra, en Vilagarcía, 0 3 de Setembro. 
O Tío Carpazos, anónima. Estreada (?) por un cadro de a_madores de Vide de Baños 
(Ourense), nesta localidade, 0 26 de Xuño. 
O Tío Pedro, de Marcelino Mesquita. Representada polo cadro de declama ĉ ión da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede,- 0 27 de Novembro. 
Parrafeo, anónimo. Estreada (?) polo cadro escolar da parroquia de Sta. Lucía da 
Coruña, 0 18 de Maio. 
Pouca cousa, monólogo anónimo. Estreado (?) polo cadro dos «Antonianos» de 
Ponteareas, no Salón Domínguez desa localidade, 0 4 de Xaneiro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro 
«Queixumes dos Pinos», no seu local de Lavadores (Vigo), 0 19 e 20 de 
Marzo. Polo coro «Toxos e Froles», de Ferrol, no Teatro Nemesio de 
Viveiro, 0 14 e 15 de Maio; no Casino de Xubia, 0 31 de Xullo. 
Rosiña, de Xesús San Luís Romero. Estreada polo grupo «A Terriña», no Teatro 
Principal de Santiago, 0 23 de Febreiro. 
26 
San Antón o Casamenteiro; de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadr^ 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 13 de Febreiro. Polo ^ 
«Toxos e FrolesN de Ferrol, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 
Maio; no Casino de Xubia, 0 31 de Xullo. Por un cadro de amadore^ 
Cariño, nesta vila, 0 28 de Maio. 
Santa Liberata, de Celestino García Romero. Estreada polo cadro das «Escuc 
Dominicalesu de Santiago, 0 8 de Febreiro. 
Tempo perdido, de José Sánchez Pérez. Estreada polo cadro do Grupo Femir 
Socialista de Ferrol, en Fene, 0 14 de Marzo. 
Toler<as, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Queixumes ^ 
Pinos», no seu local, en Vigo, 0 19 e 20 de Marzo. 
Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. Representada polo cadro da Irmandade 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 17 de Abril. 
^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira. Representada polo cadro da Irmandade 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 13 de Febreiro: 
1922
 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada^ de 
Ourense, no Teatro Principal de Tui, 0 25 de Xuño. 
Alúganse cuartos, de Júlio Howorth. Representada polo cadro da Irmandade da Fala 
da Coruña, na súa sede, 0 29 de Xaneiro. 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola ^Escola Dramática Galega», 
na súa sede, 0 10, 0 17 e mais o 25 de Decembro. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 
Ruada» de Ourense, no Teatro Principal de Tui, 0 24 de Xuño; no Teatro de 
Villafranca do Bierzo, 0 17 de Setembro. 
A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Toxos e 
Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vila, 0 10 de Maio; no Teatro da 
Beneficencia de Ortigueira, 0 29 de Xullo. 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada pola «Escola Dramática Galega» 
da Coruña, na súa sede, 0 31 de Decembro. 
Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Interpretada polos 
autores, en Mondariz, en Abril e o 26 e 27 de Agosto; en Santiago, 0 25 de 
Xullo. 
A xusticia pola man, de Xosé Castro Lens. Estreada no Teatro Linares Rivas da 
Coruña, por un grupo de amadores, 0 30 de Maio. 
Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, 
no Teatro Xofre desta vila, 0 10 de Maio; no Teatro da Beneficencia de 
Ortigueira, 0 29 de Xullo. 
Carmiña, de Juan Jesús González. Estreada polo grupo «La Razá» de Santiago, no 
Teatro Principal desta cidade, 0 17 de Xaneiro. . 
Caso de conciencia, de Juan Barcia Caballero. Estreada por Xermán Prieto, no Salón 
Teatro da Casa Social de Santiago, 0 24 de Novembro. 
^ Choro ou rio?, de Santos Júnior. Representada polo cadro da Irmandade da Fala 
da Coruña, na súa sede, 0 21 de Xaneiro. ^ 
Copas e Bastos, de Galo Salinas. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro 
Rosalía da Coruña, 0 13 de Xuño; no mesmo teatro, 0 25 de Xullo. 
Cousas túas, monólogo anónimo. Estreado (?) polo cadro de declamación do «Centro 
San Tomás» da Coruña, na súa sede, 0 19 de Marzo. 
28 
^^
 
^De quen é a vaca?, de Manuel Vidal Rodríguez. Estreada polo «Cadro Escolarn de 
^­ Santiago, no Teatro da Casa Social'"desta vila, 0 14 de Decembro; no Teatro 
Linares Rivas da Coruña, 0 28 de Decembro; no Teatro Renacimento de 
Ferrol, 0 29 do mesmo mes. 
.^Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro de declamacián da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 25 de Marzo e o 9 de Abril. 
Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro" . Representada polo coro ourensán «De Ruada^, 
no Teatro Principál de Ourense, 0 22 de Febreiro; no Teatro Principa^l de 
Tui, 0 24 de Xuño. ^ 
Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis. Representada polo cadro de declamaeión 
da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 16 de Abril e o 7 de Maio; 
no teatro .Rosalía Castro dá Coruñá, 0 30 de Xullo. Pola «Escola Dramática 
Galega», na súa sede, 0 24 dé Novembro. 
Mal de moitos, de Euxeñio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Interpretada 
polos autores en Mondariz, en Abril e o 26 e 27 de Agosto; en Santiago, o 
^­ 25 de Xullo. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na 
súa sede, 0 28 de Xaneiro. Polos «Antonianos» da Coruña, na súa sede, 0 26 
e 30 de Decembro. Por un cadro de amadores da Fonsagrada (Lugo), nesa 
localidade, 0 31 de Decembro. 
Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro de declamación da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 3 de Abril. 
Marzadas2 de Xavier Prado "Lameiro". Répresentada pola «Agrupación Artística» de 
Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 16 de Decembro. 
Medias solas e tacós. Representada polo cadro da Irmandade da Falá da Coruña; na 
^ súa sede, ^0 12 e o 19 de Febreiro e o 30 de Abril. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro da Irmandade 
da Fala da Coruña, na súa sede, 0 5 de Febreiro. 
No quinteiro, de Xesús San Luís Romero. Representada polo coro «Cantigas e 
^ Agarimos» de Santiago, no Teatro Principal desta vila, 0 21 de Xullo. 
O cego da Xestosa, dé Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» 
de Ourense, no Teatro Principal de Tui, o. 25 de Xuño; no Teatro de 
Vilafranca do Bierzo, 0 17 de Setembro. 
O Chufón, de Xesús Rodríguez Elías. Representada por un cadro de amadores da 
Fonsagrada ( Lugo), nesa localidade, 0 31 de Decembro. ^ 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo ĉadro da 
29 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 30 de Abril. 
O Alalú, de Francisco Porto Rey. Representada polo coro «Cantigas e Agarimos» de 
Santiago, no Teatro Principal desta vila, 0 21 de Xullo. 
O día de mañán, de Manuel Láranjeira. Representada polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 5 de Febreiro. . 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo grupo compostelán «A 
Terriña=, no Teatro Principal de Santiago, 0 16 de Decembro. Polo cadro de 
declamación da Irmandade da Fala da Coruña, no Teatro Rosalía Castro desta 
cidade, 0 23 de Xullo. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 28 de Xaneiro. Por un cadro 
de amadores da Fonsagrada (Lugo), nesa localidade, 0 31 de Decembro. Polo 
coro «Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 6 
de Agosto. -
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Escola Dramática Galega» da 
Coruña, na súa sede, 0 18 de Novembro. Por un cadro local de amadores en 
Monforte, 0 29 de Marzo. . 
O rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. Representada polo grupo 
«Cativezas» de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 18 de Febreiro; no 
Teatro Principal tamén de Santiago, 0 18 de Abril. 
O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Representada polo coro «O ĉ 
Enxebres» de Ourense, no Salón París de Celanova, 0 8 de Decembro. 
O"si " de Gabriela, de Manuel Vidal Rodríguez. Estreada polo «Cadro Escolar» de 
Santiago, no Teatro Linares Rivas da Coruña, 0 28 de Decembro; no Teatro 
Renacimento de Ferrol, 0 29 do mesmo mes. 
Os monicreques. Representáda polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa 
sede, 0 14 de Xaneiro e mais o 19 de Febreiro. Pola «Escola Dramática 
Galega», na súa sede, 0 3 de Decembro. 
O xusto, de Isidoro Saavedra. Estreada polo cadro do Sindicato de Agricultores dé 
Teis (Vigo), no seu local, 0 30 de Xullo. ­
Pauloĉ , de Armando Cotarelo Valledor. Estreada polo grupo «Universidade» de 
Santiago, no Teatro Principal desta cidade, 0 2 de Maio; volto a representar 
0 14 do mesmo mes. -
Pouca vergoña, de Ernesto Rodrígues. Representado polo cadro da Irmandade da 
Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 e o 21 de Xaneiro, e tamén o 12 de 
30 
Febreiro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Agrupación Artística^ de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 16 de 
Decembro. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representado polo cadro da 
Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 5 de Febreiro. 
Sacrificio, de Euxenio Carré Aldao. Representada pola «Escola Dramática Galega», 
na súa sede, 0 31 de Decembro. 
^Sunción!, anónimo (posibelmente de Manuel Masdías}. Estreadapolos «Antonianos» 
da Coruña, na súa sede, 0 26 de Decembro; no mesmo local, 0 30. 
Tolerias, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Escola Dramática 
Galega», na súa sede, 0 12 de Novembro e mais o 3 de Decembro. 
Trato a cegas, de Eúxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Interpretado 
polos autores, en Mondariz, en Abril e o 26 e 27 de Agosto; en Santiago, o 
25 de Xullo. Polo coro «Os Enxebres» de Ourense, no Salón París de 
Celanova, 0 8 de Decembro. 
Tratos, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro «De Ruada» de Ourense, no 
Teatro Principal desta vila, 0 7 de Xaneiro. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Estreada polo grupo «Universidade», de 
Santiago, no Teatro Principal desta cidade, 0 2 de Maio; volta a representar 
0 13 do mesmo mes; no Teatro Linares Rivas da Coruña, 0 6 de Maio. 
Unha reunión de ĉonfianza, monólogo anónimo. Estreado pola «Agrupación 
Artística» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 16 de Decembro. 
Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Representada polo coro «Foliadas e 
Cantigas», de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 6 de Agosto; no 
Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 10 de Agosto; e no Teatro Tamberlik de 
Vigo, 0 20 de Outubro. 
Un match internacional de foot-ball, de Manuel Rey Pose. Estreado (?} por un 
afeccionado local no Carballiño, 0 14 de Setembro. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado pola 
«Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 16 de 
Decembro. 
^Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Girá(dez. Estreada polo grupo «Cativezasa de 
Santiago, no Teatro Principal desta cidade, 0 18 de Abril; no Salón Teatro, 
31 
0 17 de Decembro. 
32 
1923
 
A copla, de Ricardo Frade Giráldez. Estreada polo grupo «Cativezas» de Santiago, 
no Salón Teatro desta cidade, 0 12 e 13 de Xaneiro. 
A dona do agrario, de Antón Presa Viso. Estreada polo coro «Foliadas e Cantigas» 
de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 22 de Abril; no Teatro 
Tamberlik de Vigo, 0 6 de Xuño; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 9 de 
Xullo. ^ 
^Aínda vive!, de Francisco Alcayde. Estreada pola «Escola Dramática Galega», na 
súa sede, 0 22 de Xaneiro. 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Cántigas da 
Terra» da Coruña, no Teatro Campoamor de Oviedo, 0 20 de Maio; no 
Teatro Robledo de Gijón, 0 21; no Teatro Principal de León, 0 26; e no 
Linares Rivas da Coruña, 0 16 de Xuño. Pola «Escola Dramática Galega», 
na súa sede, 0 14 de Xaneiro. Polo coro ourensán «De Ruada», no Teatro de 
Vilafranca do Bierzo, 0 16 de Setembro. 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Representada polo cadro da «Sociedade de 
Instrución Naturales de Fene», no local da Unión Recreativa desa localidade, 
0 1 de Novembro. 
A morriña, de Antón Presa Viso. Estreada polo coro pontevedrés «Foliadas e 
Cantigas», no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 6 de Xuño; en Márín, 0 17 de 
Xuño; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 9 de Xullo e máis o 14 de 
Novembro. 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Escola Dramática Galega» , 
no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 12 de Abril; no Salón Suizo de Sada, 
0 22 de Abril. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro 
ourensán «De Ruada», no Salón Toreno da Felguera, 0 3 de Xullo; no Teatro 
Dindurra de Gijón, 0 4; en Oviedo 0 5, e tamén no Teatro Principal de L,éón. 
A señora Pilara, diálogo anónimo. Estreada (?) polo cadro das «Escuelas Labaca» da 
Coruña, no seu centro, 0 10 de Maio. 
Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
coro «Cantigas e Agarimos» de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 21 de 
Xullo. Polo cadro dos «Antonianos» composteláns, no Salón Teatro de 
Santiago, 0 5 de Febreiro. Pola «Escola Dramática Galega», no teatro Rosalía 
Castro da Coruña,- 0 12 de Abril. 
Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, 
33 
no Teatro Odeón desta cidade, 0 2 e mais o 9 de Xuño. 
Carne fresca, de Carré. Estreada no Teatro Odeón de Vigo, 0 25 de Xullo. 
^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da 
«Sociedade Recreo Artístico», de Arcade (Pontevedra), na súa sede, 0 20 e 
21 de Xaneiro. Pola «Agrupación Artística» de Vi ĉo, no Teatro Odeón desta 
cidade, 0 2 de Xuño. Polo cadro dos «Antigos Alumnos Salesianos^ de 
Ourense, na súa sede, 0 22 de Abril. 
^De quen é. a vaca?, de Manuel Vidal Rodríguez. Representada polo «Cadro 
Escolar= de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 30 de Xaneiro. 
Dóus amores, de Lois Amor Soto. Estreada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, 
no Teatro Xofre desta vila, 0 31 de Decembro. 
Entre o deber e o querer, zarzuela de Galo Salinas, música de Xesús González e 
Faustino del Río. Estreada polo cadro de declamación do «Centro Jaimista» 
no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 25 de Setembro; reposición o 26. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo «A Terriña», no Teatro 
Principal de Santiago, 0 14 de Xullo. 
Minia, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo «Cativezas», de Santiago, 
no Teatro Principal desta cidade, 0 13 de Xaneiro. Pola «Escola Dramática 
Galega», na súa sede, 0 25 de Febreiro e o 18 de Marzo; no Salón Suizo de 
Sada, 0 10 de Xuño. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representada polo 
grupo «Ponte de Mera», no local do Sindicato «Xuntanza Labrega» (Mera, 
Ortigueira), 0 18 e 21 de Xaneiro; no local da Sociedade Recreo de Feás 
(Ortigueira),. 0 28 de Xaneiro. Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no 
.^ Teatro Odeón desta cidade, 0 9 de Xuño. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro": Representada polo coro «Toxos e 
Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre destá vila, 0 31 de Decembro. 
Na feira, anónima. Estreada (?) polo cadro escolar do Colexio da Nosa Señora dos 
Remedios de Santiago (Orfas), 0 14 de Xullo. 
O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Representada polo coro «Queixumes dos 
Pinos» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 26 de Abril. Pola «Escola 
Dramática Galega» da Coruña, na súa sede, 0 4 e o 10 de Marzo. 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro 
«Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 3 de Xaneiro; no Círculo 
Recreativo de Redes (A Coruña), 0 7 de Xullo. Pola «Escola Dramática 
34 
Galega», no Salón Suizo de Sada, 0 10 de Xuño. 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo grupo «Ponte de Mera», no local do Sindicato «Xuntanza Labrega» 
(Mera, Ortigueira), 0 18 e 21 de Xaneiro; no local da Sociedade Recreo de 
Feás (Ortigueira), 0 28 de Xaneiro. Polo cadro de declamación de «La Gran 
Peña» da Graña (Ferrol), no seu local, 0 6 de Febreiro. 
O meĉ	 viaxe á^Cruña (do sacristán de Boiro), de José Pan Martínez. Estreada polo 
«Cadro Escolar» de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 30 de Xaneiro. 
O miñato e mais ^ a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representado polo coro 
^Queixumes dos Pinos» de Lavadores (Vigo), no Teatro Odeón desta cidade, 
0 26 de Abril. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Escolá Dramática Galega», na 
súa sede, 0 25 de Marzo 
O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada pola «Escola Dramática 
Galega», no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 13 de Abril. 
O que din dela, de Fernando Herce. Estreada polo grupo «Farándulá BeTgantiños», 
de Carballo, no Ideal Cinema desa localidade, en Marzo. 
Os catro túneles, de Avelino Rodriguez Elías. Representada pola «Agrupación 
Artística» de Vigo, rio Teatro Odeón desta cidade, 0 9 de Xuño. 
O"si " de Gabriela, de Manuel Vidal Rodríguez. Representada polo «Cadro Escolar» 
de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 30 de Xaneiro. 
Pilara ou Grandezas dos hrcmildés, de Manuel Comellas Coimbra. Representada polo 
cadro da sociedade «L.á Gran Peña» da Graña (Ferrol), no teatro local, ó I4 
de AbriL 
Pillounos, de Armando Cotarelo Valledor. Estreada polo cadro «Universidade», no 
Teatro Principal de Santiago, 0 10 de Marzo; no Salón Teatro da mesma 
cidade, 0 18 de Abril; no Teatro da Coruña, 0 17 de Maio. . 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 2 de Xuño. 
Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues. Representada pola «Escola Dramática 
Galega», na súa sede, 0 18 de Marzo. ^ 
Queixumes dos Pinos, diálogo anónimo. Estreado polo coro «Queixumes dos Pinos» 
da Coruña, no teatro Rosalía Castro desta cidade, 0 22 de Xuño. 
35 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo coro «Frores e 
Silveirasp de Lugo, no Teatro Principal desa cidade, 0 12 de Novembro. 
Rosiña, de Xesús San Luís Romero. Representada polo grupo «A Terriña^ de 
Santiago, en Padrón, 0 28 e 29 de Xaneiro; no Teatro Principal de Santiago, 
0 11 de Marzo. 
Sabeta, de Galo Salinas. Representada pola «Escola Dramática Galegay, na súa sede, 
0 28 de Xaneiro e o 25 de Febreiro. 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola 
«Agrupación Artístican de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 2 e o 9 de 
Xuño. 
Sinxebra, de Armando Cotarelo Valledor. Estreada polo cadro «Universidade^, no 
Teatro Principal de Santiago, 0 10 de Marzo; no Salón Teatro da mesma 
cidade, 0 18 de Abril; no Teatro da Coruña, 0 17 de Maio; no Teatro Rosalía 
Castro da Coruña, 0 17 de Xullo, 
Terra ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Estreada polo cadro do Sindicato Agrario 
de Teis (Vigo), no seu local, 0 2 de Setembro. 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Toxos e Froles», no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 3 de Xaneiro; no Círculo Recreativo de Redes (A 
Coruña), 0 7 de Xullo. Polo cadro da Sociedade «EI Progreso», de Mera 
(Ortigueira), na súa sede, 0 6 de Maio e o 3 de Xuño. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro da Sociedade «El Progreso», de Mera (Ortigueira), na súa sede, 
0 6 de Maio e mais o 3 de Xuño. Por afeccionados locais, no Teatro Odeón 
de Vigo, 0 25 de Xullo. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Cadro «Univerdade», no Teatro da Coruña, 
0 17 de Maio. 
Unha boa misa, de Enrique Labarta Pose. Estreada polo coro pontevedrés «Foliadas 
e Cantigas», no Salón Quiroga de Marín, 0 22 de Abríl; no mesmo local, o 
19 de Xuño; no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 6 de Xuño. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado polo coro 
«Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 6 de 
Xuño. 
^ Vaites... vaites.', de Ricardo Frade Giráldez. Representada polo grupo «Cativezas», 
de Santiago, no Teatro Principal desta cidade, 0 13 de Xaneiro. Pola «Escola ^ 
Dramática Galegan da Coruña, na súa sede o 14 e 21 de Xaneiro. 
36 
1924 
. f;^ . 
As chancas de Maripepa, de Nan de Allariz. Representada polo coro «Os Enxebres» 
de Ourense, no Teatro Principal desta cidade, 0 10 de Xuño. 
A dona do agrario, de Antón Presa Viso. Representada polo coro «Foliadas e 
Cantigas^ de Pontevedra, no Teatro Principal de Santiago, 0 19 de Febreiro; 
no Teatro Xofre de Ferrol, 0 20 de Febreiro e o 18 de Novembro; no Salón 
Quiroga de Marín, 0 8 e o 15 de Novembro; no Teatro Principal de 
Pontevedra, 0 13 de Decembro. 
A lenda de Montelongo, zarzuela de Manuel Rey Pose e Juan Buhigas Alavarrieta. 
Estreada polo coro «Cantigas e Agarimos» de Santiago, no Salón Teatro desta 
vila, 0 21 de Decémbro. ^ 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de 
^ Ourense, no Balneario de Mondariz, 0 24 de Agosto. 
A morriña, de Antón Presa Viso. Representada polo coro «Foliadas e Cantigas» de 
Pontevedra, no Teatro Principal de Santiago, 0 19 de Febreiro; no Teatro 
Xofre de Ferrol, 0 20. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 
Ruada» de Ourense, nó Centro de Galicia de Madrid, 0 25 de Xullo. 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro do Casino de 
Lavadores (Vigo), na súa sede, 0 7 de Decembro. 
A Virxe da Roca, de Xosé Ma Barreiro. Representada por amadores locais no Parque 
«Las Cabañas», de Vigo, 0 5 e 6 de Agosto. 
Axtídate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
coro «Frores e Silveiras» de, Lugo, no Círĉulo das Artes destá vila, 0 29 de 
Novembro. Polo coro «Aires da Terriña», no Salón "Novedades", 0 21 de 
Xuño; no Salón Doré da Coruña, 0 27 de Xuño. 
Bodas de Ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, 
no Teatro Xofre desta vila, 0 7 de Novembro. 
Dous amores, de Lois Amor Soto. Representada polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol, no Teatro Linares Rivas da Coruña, 0 25 e o 27 de Xaneiro; no Salón 
Teatro de Santiago, 0 26 de Xaneiro. 
Carmela, zarzuela de González con música de Ángel Teijeiro. Estreada polo coro 
- «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Círculo das Artes desta vila, 0 14 dé 
Decembro 
37 
Feromar, de Galo Salinas. Estreada polo coro «Cántigas da Terra» da Coruña, no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 19 de Xullo. 
Lubicán, de Armando Cotarelo Valledor. Estreada polo grupo «Univerdade», no 
Teatro Principal de Santiago, 0 24 de Novembro. 
Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos» 
de Lavadores (Vigo), no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 8 de Agosto. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Représentada polo 
cadro da Sociedade «El Progreso», de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 20 
de Marzo. Pola «Asociación Artística» de Pontevedra, no Salón Quiroga de 
Marín, 0 25 de Outubro; en Vilagarcía, 0 16 de Novembro. Polo coro 
«Cántigas da Terra», da Coruña, no Teatro Rosalía Castro desta cidade, 0 14 
de Marzo. Polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vila, 
0 23 de Agosto e mais o 7 de Novembro. Polo coro^ «Aires da Terriña», no 
Salón "Novedades", 0 21 de Xuño; no Salón Doré da Coruña, 0 27 de Xuño. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e 
Froles» de Ferrol, no Teatro Linares Rivas da ĉoruña, 0 25 e o 27 de 
Xaneiro; no Salón Teatro de Santiago, 0 26 de Xaneiro; no Teatro 
Campoamor da Graña (Ferrol), 0 17 de Febreiro; no Salón Cardoeiro de 
Maniños; no Salón Pelayo de Mugardos; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23 de 
Agosto. ^ 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro".Representada polo coro «De Ruada» 
de Ourense, no Salón Apolo desta vila, 0 20 de Maio; no Balneario de 
Mondariz; 0 24 de Agosto; no Centro de Galicia de Madrid, 0 25 de Xullo. 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro 
«Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Campoámor da Graña (Ferrol), 0 17 
de Febreiro; no Salón Cardceiro de Maniños; no Salón Pelayo de Mugardos. 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada por un grupo a cargo do autor 
no Teatro Principal de Santiago, 0 20 de Xullo. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro de 
declamación da Sociedade «A Aurora» de Sárdoma (Vigo), 0 14 de Xaneiro. 
O Pote, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro «Foliadas e 
Cantigas» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 15 e 16 de 
Novembro; no Xofre de Ferrol, 0 18 de Novembro. 
O rei da carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. Representada polo grupo 
«Cativezas^> de Santiago, en Vilagarcía, 0 22 de Febreiro; en Riveira, 0 23. 
Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 17 de 
Outubro. 
38 
O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Representada polo coro «Os 
Enxebres» de Ourense, no Teatro Principal desta cidade, 0 10 de Xuño. 
Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro «De 
Ruada» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, 0 20 de Maio. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da 
Socíedade «El Progreso», de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 20 de Marzo. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo coro lugués 
«Frores e Silveiras», no Teatro de Vilalba, 0 4 de Setembro. 
Rentar de Castromil, de Evaristo Martelo Paumán del Nero. Representada pola 
«Sociedad Recreo» de Mondariz, 0 6 de Xaneiro. 
Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferroi, no 
Teatro Xofre desta vila, 0 5 de Decembro. 
Terra ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada pola Sociedade «A Aurora» 
de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 14 de Xaneiro; no local do Sindicato 
Agrario de Teis (Vigo), 0 24 de Febreiro. 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Cántigas da Terra», 
no Teatro Rosalía da Coruña, 0 20 de Febreiro. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
en Gondomar (Pontévedra), por José Rodríguez de Vicente ("Joselín") e 
Xulio Rúa, 0 21 de Setembro. Polo coro lugués «Frores e Silveirasy, no 
Teatro de Vilalba, 0 4 de Setembro. Polo coro «Aires da Terriña», no Salón 
"Novedades", 0 22 de l^tovembro. 
Unha boa misa, de Enrique Labarta Pose. Representada polo coro «Foliadas e 
Cantigas» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 15 de Novembro. 
Un home de boa fe, monólogo anónimo. (posibelmente da autoría de "Joselín"). 
Interpretado por Rodríguez de Vicente ("Joselín"), no Teatro Tamberlik de 
Vigo, 0 10 de Xaneiro. 
Un home de sone, de Xavier Prado "Lameiro". Estreado por Rodríguez de Vicente, 
nun festival do coro «De Ruada» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, o 
20 de Maio. 
Un match internacional de foot-ball, de Manuel Rey Posse. Interpretado por Xulio 
Rúa, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 10 de Xaneiro; no Teatro Odeón desta 
mesma cidade, 0 1 de Maio. 
^ Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada por amadores 
39 
locais na Estrada (Pontevedra), 0 16 de Novembro. 
^ Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giráldez. Representada polo coro «Cantigas e 
Agarimosp de Santiago, no Salón Teatro de Santiago, 0 19 de Xaneiro e o 14 
de Xuño; en Vilagarcía, 0 20 de Xaneiro; no Teatro Odeón de Vigo, ó 21 de 
Xaneiro. Polo grupo «Cativezas» de Santiago, en Vilagarcía, no Círculo 
^ Mercantil e no "Salón Villagarcía", 0 22 de Febreiro; en Riveira, 0 23. 
40 
1925
 
A lenda de Montelongo, zarzuela de Manuel Rey Pose e Juan Buhigas Alavameta. 
Representada polo coro «Cantigas e Agarimos^ de Santiago, en Vilagarcía, 
0 4 de Xaneiro; no Teatro Tamberlik de Vigo 0 6 do mesmo mes; no Teatro 
Rosalía Castro da Coruña, 0 15 de Marzo; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 16. 
Amor na cume, zarzuela de Glicerio Barreiro Freire e música de Ángel Teijeiro. 
Estreada polo coro «Cántigas e Aturuxos^ de Lugo, no Círculo das Artes 
desta vila, 0 10 de Xaneiro; representada no Teatro Nemesio de Viveiro, o 
19 de Febreiro; no Círculo das Artes de Lugo, 0 15 de Marzo; no Teatro 
Principal de Monforte,.o 12 de Abril. 
Andacio, de José Ares Miramontes. Representada polo coro «Toxos e Froles», no 
Teatro Xofre de Ferrol, 0 17 de Abril e tamén en Setembro. 
Antón de Freixide, de Manuel María González. Representada polo coro «Cántigas e 
Agarimos» de Santiago, en Noia, 0 27 de Setembro. 
A Ponte, de Manĉel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupa•ión Artísticap de 
Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 3 de Marzo; .no Teatro Odeón, 
tamén de Vigo, 0 1 de Maio; no Salón Apolo de Ourense o 6 e 7 de Xuñó. 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Artística» 
de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, ó 8 de Xaneiro. Polo cadro do 
Casino de Lavadores (Vigo), 0 28 de Xuño. 
Carmela, zarzuela de González con música de Ángel Teijeiro. Representada polo 
coro «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 20 de 
Febreiro. 
Consulta da miña afrllada, anónima. Estreada (?) polas alumnas das «Escuelas 
Dominicale ‚» de Ourense, no salón dos Colexio das Carmelitas desa vila, o 
21 de Xuño. 
Contos mariñaos, de José Rodríguez de Vicente ("Joselin"). Estreada pola 
«Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de 
Outubro. 
Diálogo Galego, anónimo. Estreado (?) polas alumnas do Colexio das "Huérfanas" 
de Santiago, no propio centro, 0 19 de Decembro. 
Dibuxos meus e alleos, de Euxenio Charlón Arias. Estreado polo autor co coro 
«Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Marzo; no 
Teatro Rosalía da Coruña, 0 5 de Maio. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación ArtísticaD de 
41 
Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de Outubro; en Porriño 
(Pontevedra), 0 15 de Novembro. 
Leria... leria, de Gonzalo Vázquez Estévez. Estreada por un cadro de amadores de 
Arbo (Pontevedra), na súa localidade, 0 20 de Decembro. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo grupo «Los PrimerósN, en Sada, 0 12 de Maio. 
Manadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro do Sindicato de 
Agricultores de Teis (Vigo), na súa.sede, 0 14 de Marzo. Polo cadro do 
Casino de Lavadores (Vigo), na súa sede, 0 12 de Abril. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivéro e Telesforo Sestelo. Representado polo 
cadro de declamación do «Sporting» de Mera, no Teatro Nemesio de Viveiro, 
0 12 de Abril. Polo coro «Queixumes dos Pinos» de Lavadores (Vigo), no seu 
local, 0 26 de Abril. Polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre 
desta cidade, 0 17 de Abril. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» 
de Ourense, en Gijón, en Xullo. 
Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro 
«Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Círculo das Artes desta vila, 0 15 de 
Marzo. 
Polo pan baila o can, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. Estreada 
poló coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vilá, 0 20 de 
Xuño; representouna tamén no Círculo das Artes de Lugo, 0 21 de Xuño. 
Pra vivir ben de casados; de Leandro Carré Alvarellos. Representáda polo coro 
«Queixumes dos Pinos» de Vigo; no seu• local, 0 26 de Abril. Polo coro 
«Toxos e Froles» de Fenol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 17 de Abril. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada por un cadro de 
afecĉ ionados de San Adrián de Ortigueira, nesta parroquia, 0 30 de Agosto. 
Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre 
de Ferrol, 0 21 de Xuño. 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro de 
declamación do Casino de Bouzas (Vigo), na súa sede, 0 25 de Xaneiro. 
Tempo perdido, de Xosé Sánchez Pérez. Representada polo coro «Ecos da Terra» de 
Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Marzo; no Teatro Rosalía da 
Coruña, 0 5 de Maio. 
42 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Artísticau de 
Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 8 de Xaneiro. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representado polo cadro do «Sportingu d^; 
Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 8 de Marzo; no salón do sindicato 
«Xuntanza Labrega^, 0 15; no Teatro Nemésio de Viveiro, 0 12 de Abril. 
Un match internacional de fiítbol, de Manuel Rey Pose. Representado pola 
Sociedade «La Troya^ de Ourense, no seu local, 0 15 de Novembro. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola 
«Agrupación Artística^ de Vigo; no Salón Apolo de Ourense, 0 6 e 7 de 
Xuño. 
^;
 
1926
 
Antón de Freixide, de Manuel María González. Representada pola «Agrupación 
Artística Compostelana», no Teatro Royalty de Santiago, 0 27 de Maio. 
A primeira conquista, de Leandro Carré Alavrellos. Representada polo coro «Toxos 
e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vila, 0 22 de Maio. 
A probiña que está zorda, zarzuela realizada sobre un poema de Rosalía de Castro 
con dramatización de Antón Vilar Ponte. Estreada polo coro «Saudade» da 
. Coruña, no Teatro Rosalía Castro desa cidade, 0 7 de Maio; reposición o 8 
e 9 do mesmo mes, no mesmo teatro. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 
Ruada» de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 31 de Decembro. 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Ecos da Terra» 
de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 19 de Xuño. 
Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
coro «Ecos da Térra» de Ferrol, no Teatró Xofre desta cidade, 0 19 de Xuño. 
Por un grupo de amadores de Vilalba, no teatro da localidade, 0 24 de 
Outubro. 
Boa leución, anónima. Estreada (?) polos alumnos da Escola Barral-Casanova, de 
Mañón (Ortigueira), 0 19 de Xullo. 
Lonxe da Terra, de Horacio Fernández Yañez. Estreada polos alumnos da Escola de 
Loiba (Ortigueira), 0 17 de Abril; 0 14 de Xullo en Cariño. 
Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Dramática 
Galega», de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 6 de 
Marzo. 
Mirando ao pasado, de Pablo Pena de Olano. Interpretado no teatro de Vilalba 
(Lugo), polo autor, 0 17 de Outubro. 
Non hai mellor vida, de X. Rodríguez. Estreada polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol, na Téatro Xofre desta vila, 0 22 de Maio; reposición o 2 de Agosto. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro".^ Representada polo coro «De.Ruada» 
de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 18 e o 31 de Decembro. 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de 
Cangas (Pontevedra), 0 23 de Xaneiro e o 6 de Marzo; no Teatro Tamberlik 
de Vigo, 0 3 de Setembro. Polo coro «Frores e Silveiras» ^de Lugo, no Teatro 
44 
Principal desta vila, 0 3 de Xullo. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola 
«Agrupación Artística^ de Ponteareas, no Salón Dominguez desa vila, 0 15 
de Marzo. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Coro Toxos e Froles de Ferrol, no Teatro Xofre 
desta vila, 0 22 de Decembro. 
Pote Galego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado por un grupo de 
amadores de Vilalba, no teatro da localidade, 0 24 de Outubro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Ágrupación Dramática Galega», de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de 
Cangas, 0 23 de Xaneiro. 
Quen debe mandar, de X. Estreada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro 
^Xofre desta vila, 0 15 de Outubro; reposición o 23 de Novembro. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de 
Cangas (Pontevedra), 0 6 de Marzo; no ^Teatro Tamberlik de Vigo, 0 3 de 
Setembro. Polo coro «Cántigas da Terra» da Coruña, no Teatro Rosalía desta 
cidadé, 0 11 de Marzo. Interpretado por Emilio Nogueira e Xulio Rúa, no 
Téatro Pincipal de Ourense, 0 25 de Novembro. 
Unha conversa, diálogo anónimo. Estreada polos alumnos da escola das Somozas, 
en Xuño, o día de Corpus. 
Unha noite no muíño, zarzuela (?) de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro 
«Queixumes dos Pinos» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 9 de 
Xaneiro. ^ 
Un home de pau e ferro,. de Roxelio Rivero. Representada polo coro ourensán «Os 
Enxebres», no Teatro Principal de Ourense, 0 15 de Maio. 
Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» 
de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, o l8 de Decembro. Interpretado 
por Borrás (actor de «De Ruada»), no Teatro Principal de Ourense, 0 25 de 
Novembro. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Represeñtado pola __ .. 
«Agrupación Dramáti ĉa Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de 
Cangas, 0 23 de Xaneiro. Por un grupo de amadores de Vilalba, no teatro da 
localidade, 0 24 de Outubro. 
45
 
1927
 
A Fantasma de Tei.xido, sainete lírico de José Sánchez Pérez, música de Francisco 
Escobar. Estreada polo coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre 
desta cidade; 0 19 de Xaneiro. 
A festa da saúde, monólogo anónimo (probabelmente da autoría de Ricardo Flores). 
Estreado pola «Agrupación Artística^ de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de 
Decembro. 
A festa do Patrón, da Rva. Madre Margarita. Representada por un cadro de 
amadores, en Leiro (Ourense), 0 3 de Outobro. 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación 
Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 22 de Xuño; 
no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. 
A morriña, de Antón Presa Viso. Representada polo cadro da «Agrupación Artística» 
de Ponteareas, no Cine Colón desta vila, 0 10 de Xuño. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro 
ourensán «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 18 de Abril. 
Consellos do Tío Xan, de Ricardo Flores Pérez. Estreada pola «Agrupación Artística» 
de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Dramática 
Galega».de Vigo, no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. 
Leria. . . leria, de Gonzalo Vázquez Estévez. Representada polo cadro de declamación 
da comparsa ouren ĉá «Los Trovadores», no Teatro Principal de Ourense, o 
22 de Febreiro. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón.Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Los Trovadores», no Teatro 
Principal de Ourense, 0 22 de Febreiró. 
Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña Cobián. Estreada no Teatro Principal 
de Santiago por un grupo de afeccionados coa colaboración da autora, 0 23 
de Marzo; reposición o 30; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 2 de Xuño. 
Pola «Agrupación Dramática Galega», de Vigo, no Teatro Tamberlik desa 
cidade, 0 5 de Decembro. 
Noite de Ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Airiños do 
Arenteiro» do Carballiño,; no Cine España de Ribadavia, 0 4 de Setembro. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polos actores do coro 
46 
«De Ruada» de Ourense, nunha función Benéfica en Leiro (Ourense), 0 3 de 
Outubro. 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
pola «Agrupación Dramática Galega», de Vigo, no Teatro de Tui, 0 28 e 29 
de Agosto. Pola «Agrupación Artística» de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de 
Decembro. 
O miñato e mais a pomba, de . Avelino Rodríguez Elías. Representada pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 
_ 0 25 de Febreiro. Pola «Asicoación Artística» de Pontevedra, no Salón 
Quiroga de Marín, 0 14 de Maio; no Teatro Principal de Santiago, 0 29. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol, no Salón da Marina do Seixo (Mugardos), 0 8 de Maio. Polo coi•o 
«Cántigas e Amoríos» de Pontedeume, no Salón Cine desta vila, 0 17 de 
Marzo; no Gran Teatro de Sada, 0 28 de Agosto. 
O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación 
Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 5 de Abril. 
O primeiro amor, anónima (probabelmente sexa A primeira conquista, de Leandro 
Carré). Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Salón da 
Marina do Seixo (Mugardos), 0 22 de .Maio. 
Orixen do Cabaré, de Camilo Fumega. Estreada polo coro «Airiños do Arenteiro» 
do Carballiño, 0 4 de Setembro, no Cine España de Ribadavia. 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro lugués 
«Cántigas e Aturuxos», no Círculo das Artes de Lugo, 0 5 de Outubro. 
O sobriño do abade, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada pola «Agrupación 
Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 22 de Xuño. 
O soldado Froita, de Herminia Fariña Cobián. Estreada pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Teatro Tamtierlik desa cidade, 0 5 de Decembro. 
Pauciño, comediá anónima. Estreada (?) poias alumnas do Colexio das Carmelitas 
de Ourense, no propio centro, 0 16 de Xullo. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 
0 25 de Febreiro; no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa 
cidade, 0 22 de Xuño; no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. Polo coro 
47 
«Toxos e Froles^ de Ferrol, no Salón da Marina do Seixo (Mugardos), 0 22 
de Maio. Polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Los Trovadores», 
en Monforte, 0 6 de Marzo. 
Un día de romería, comedia anónima. Estreada (?) nunha festa escolar, no Salón 
Teatro de Santiago, 0 18 de Xuño. 
Un fillo de bendición, de Ricaido Flores Pérez. Estreada pola «Agrupación Artística» 
de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. 
Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de 
declamación da comparsa ourensá «Los Trovadoresp, en Monforte, 0 6 de 
Marzo. Polo coro ourensán «De Ruada^, no Teatro Principal dé Ourense, o 
18 de Abril e mais o 29 de Setembro. 
Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose. Representado polo cadro de 
declamación do «Bueu F.C.» (Pontevedra), na súa sede, 0 24 de Setembro. 
48 
1928
 
Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de declamción 
de Santiago de Mera (Ortigueira), no seu local, 0 27 de Xaneiro; no Cinema 
Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de Abril. 
^ Amor barato, de Xavier Prado "Lameiro" . Estreada polo coro ourensán «De Ruada^, 
no Teatro Principal de Ourense, 0 6 de Febreiro. 
Amor na cume, zarzuela con libreto de Glicerio Barreiro Freire e música de Angel 
Téijeiro. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo, no Teatro 
Tamberlik desta cidade, 0 24 de Marzo e mais o 24 de Maio; en Ribadavia, 
0 10 de Xuño. 
A morriña; de Antón Presa Viso. Representada polo cadro do Casino de Bouzas 
(Vigo), na súa sede, 0 15 de Xaneiro. 
A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. Representada polo grupo de Santiago de 
Mera (Ortigueira), no Cinema Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de 
Abril. 
A vengan,za, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro do Casino de 
Bouzas (Vigo), na súa sede, 0 15 de Xaneiro. Polo grupo «Xestas e Froles» 
de Vigo, na súa sede, 0 4 de Setémbro; en Teis (Vigo), 0 16; e tamén no 
Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 27 de Outubro. 
Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
gntpo «Xestas e Froles» de Vigo, no Salón Prín ĉipe Alfonso de Cangas 
(Pontevedra), 0 27 de Outubro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro de Santiago de Mera 
(Ortigueira), no seu local, 0 13 de Maio. 
Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa ourensá «Los 
Pierrots», no salón "La Peña" de Vérín, 0 27 de Febreiro. Polo coro 
ourensán «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 6 de Febreiro. 
Eu caseime, de Carré. Estreado pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no 
Parque "La Barxa" de •ta cidade, 0 25 de Xullo. 
Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Parque "La Barxa" desta cidade, 0 8 e o 25 de Xullo; 
no Teatro Tamberlik, 0 14 de Setembro. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa 
ourensá «Los Pierrots», no Teatro Principal de Ourense, 0 16 de Febreiro. 
49 
O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Polo coro 
«Cántigas da Terra», no Teatro Linares Rivas da Coruña, 0 3 de Maio. Polo 
grupo «Xestas e Froles^ de Vigo, na súa sede, 0 4 de Setembro; en Teis 
(Vigo), 0 16; no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 27 de 
Outubro. Pola «Agrupación Artístico-Musical^ de Noia, no Coliseo Ncela 
desa vila, 0 6 de Xaneiro. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da 
Sociedade «La Aurora» de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 16 e o 24 de 
Xuño; en Beade (Vigo), 0 1 e o 8 de Xullo. 
O retorno do soldado, zarzuela con libreto de Eloy Martínez e música de Ángel 
Teijeiro. Estreada . polo coro «Queixumes dos Pinos^ de Vigo, no Teatro 
Tamberlik desta cidade, 0 24 de Maio; en Ribadavia, 0 10 de Xuño. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 
0 14 de Setembro. Pola «Agrupaĉ ión Artísticá de Meá» (A Coruña), en 
Mugárdos, 0 25 de Marzo. 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro de 
Mera (Ortigueira), 0 27 de Xaneiro. 
Terra Ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo cadro da Sociedade «La 
Aurora»- de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 1.6 e o 24 de Xuño; en Beade 
(Vigo), 0 1 e o 8 de Xullo. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlóri Arias e Manuel Sánchez Hérmida. Representada 
pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Barxa" desta 
cidade, 0 25 de Xullo; no Teatro Tamberlik, 0 14 de Setembro. Pola 
comparsa ourensá «Los Pierrots», no Teátro Principal de Ourense, 0 1 b de 
Febreiro; no salón "La Peña" de Verín, 0 27 de Febreiro. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada polo grupo de Santiago de 
Mera (Ortigueira), no Cinema Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de 
Abril; nó Teatro de Beneficencia da mesma localidade, 0 29 de Xullo. Pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 
0 23 de Novembro. Pola «Agrupación Artística» de Meá, en Mugardos, 0 25 
de Marzo. 
Un caso compricado, de I:eandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro «Toxos e 
Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Xullo. 
Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Representada polo coro ourensán «Os 
Enxebres», no Balneario de Mondariz, 0 2 de Setembro. 
Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa ourensá 
50 
«Los Pierrots», no salón "La Peña" de Verín, 0 27 de Febreiro. 
Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose. Representado por amodores 
locais en Beluso (Pontevedra), 0 25 de Maio. Pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Parque "L,á Barxa" desta cidade, 0 8 de Xullo. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Banca" desta cidade, 
0 8 de Xullo. No Ateneo de Guitiriz, por un amador local, 0 29 de 
Decembro. 
51 
1929
 
A fonte do demo, monólogo anónimo. Estreado pola «Agrupación Artística» de Vigo, 
no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), 0 17 de Novembro. 
Abnas sinxelar, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de 
declamación da comparsa ourensá «Mascarada Incógnita», no Teatro Losada 
de Ourense, 0 5 de Febreiro. 
A miña gaita, monólogo anónimo. Estreado pola «Agrupación Artística» de Vigo, no 
Cine Colón de Ponteareas, 0 7 de Decembro. 
A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. Representada polo grupo «Xestas e 
Froles» de Vigó, no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), 0 5 de Maio; no 
Cine Colón de Ponteareas, 0 22 de Xuño. 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo grupo «Xestas e 
Froles» de Vigo, no Salón Solla -de Arcade (Pontevedra), 0 5 de Maio. 
Azúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo 
grupo «Xestas e Froles» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas 
(Pontevedra), 0 6 de Xaneiro; en Teis (Vigo), 0 20. 
Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro lugués «Frores e Cantigas», 
no Teatro Principal de Lugo, 0 5 de Outubro. 
Cabeciña de aire, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polas alumnas do Colexio 
das- Carmelitas de Ourense, no propio centró, 0 10 de Marzo. 
Castrapadas, de Urbano R. Moledo. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, 
en Caldas de Reis, 0 21 de Abril; no Salón do antigo Círculo Mercantil de 
Redondela, 0 5 de Maio; no Salón Dii de Porriño (Pontevedra), 0 11 de 
Maio. -
De vello gaiteiro, de Manuel Lugilde Penelas. Estreada polo «Cadro de Declamación 
Focense», no Teatro Rosalía Castro desta vilá, 0 30 de Novembro. 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Represe.ntada pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 1 de Agosto; no 
Balneario de Mondariz, 0 10: 
Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro ourensán «De Ruada», 
no Teatro Losada de Ourense, 0 27 de Abril. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro de declamación do «Círculo Jaimista» de Ourense, no Círculo 
Católico de Obreiros desta cidade, 0 28 de Abril; no Casino de Xinzo, 0 26 
52 
de Maio. 
Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representada pola 
«Agrupación Artística» de Ponteareas, no Cine Colón desa localidade, 0 9 de 
Febreiro. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e 
Froles» de Ferrol, no salbn da antiga fábrica de zocas das Somozas (A 
Coruña), 013 de Outubro; no Coliseo García Novoa, de Pontedeume, 0 7 de 
Decembro. 
Noite de luar, de Felipe Vierna Belando. Estreada polo cadro de declamación dos 
«Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo, na súa sede, 0 3 de Agosto. 
O can, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro ^Toxos e Froles» de Ferrol 
e cadro de declamación da «Sociedade de Amigos da Paisaxe Galega» do 
Seixo (Mugardos), no Téatró Xofre de Ferrol, 0 11 de Xaneiro. . 
O curioso de Penĉgache, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada pola Agrupa•ión 
Coral «De Ruada» de Ourense, no Teatro Losada desta cidade, 0 31 de 
Decembro. 
O embargo, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro «Airiños do Mar», 
no local do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigó), 0 1 de Maio; no Cine 
Colón de Ponteareas, 0 25 de Maio. 
O guarda mor, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada pola «Agrupación Artística» de 
^ Vigo, no Cine Colón de Ponteareas, 0 7 de Decembro. 
O Mariscal, ópera con libreto de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte, e música 
de Rodríguez Losada. Estreada no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 31 de Maio. 
Representada no Teatro Xofre de Ferrol, 0 18 de Xuño; no Linares Rivas da 
Coruña, 0 28, 29 e 30 de Xuño. . 
O médico a paus, de Moliere, versión de Teruca Bouza. Representado 
conxuntamente polo coro «Toxos e Froles» de Ferro) e o cadro de 
declamación da Sociedade . de «Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo 
(Mugardos), no Teatro Xofre de Ferrol, 0 11 e mais o 26 de Xaneiro. 
^Onde vai a Mansamina?, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada pola Agrupación 
Coral «De Ruada» de Ourense, no Teatro Losada desta cidade, 0 30 de 
Decembro. 
O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación 
Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de 
Marzo; no Salón Miramar de Sabaris (Pontevedra), 0 24. . 
53 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representado polo cadro da 
Sociedade Coral «La Victoria», de Beade (Vigo), na súa sede, 0 13 de 
Xaneiro. 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro do 
Sindicato de Agricultores de Teis (Vigo), na súa sede, 0 1 de Maio. 
Terra Ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo coro «Airiños do Mar», 
no local do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigó), 0 1 de Maio; no Cine 
Colón de Ponteareas, 0 25 de Maio. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no salón da antiga fábrica de zocas das 
Somozas (A Coruña), 0 13 de Outubro; no Coliseo García Novoa, de 
Pontedeume, 0 7 de Decembro. 
Tratos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pol coro ourensán «De Ruada», 
no Teatro Losada de Ourense, 0 27 de Abril e mais o 30 de Decembro. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Teatro Miramar de Sabarís (Pontevedra), 0 5 e 6 de 
Xaneiro e mais o 24 de Marzo; tamén no Tamberlik de Vigo, 0 20 de Marzo. 
Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pólo cadro de 
declamación do «Círculo Jaimista» de Ourense, no Casino de Xinzo, 0 26 de 
Maio. 
Un labrego na súa patrea, anónima (probabelmente de Urbano R. Moledo). Estreada 
pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), 
^ 0 17 de Novembro. 
Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo. Estreada pola «Agrupación Artística» de 
Vigo, no Salón Quiroga de Marín, 0 9 de Febreiro; no Salón Príncipe 
Alfonso de Cangas, 0 7 de Abril; en Caldas de Reis, 0 21. 
Un vello sen folgos, de Roxelio Rivero. Estreada pola «Agrupación Artística» de 
Vigo, no Salón do antigo Círculo Mercantil de Redondela, 0 5 de Maio; 
Salón Diz de Porriño (Pontevedra), 0 11 de Maio. 
Un vello paroleiro, dé Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro 
lugués «Frores e Cantigas», no Teatro Principal de Lugo, 0 5 de Outubro. 
54 
1930
 
As escrituras do avaro, de José Sánchez Pérez. Estreada polo coro ferrolán «Ecos da 
Terra», na súa sede, 0 6 de Xaneiro; no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de 
Decembro. 
A volta ao mundo, de José Sánchez Pérez. Estreada polo coro ferrolán «Ecos da 
Terray, na súa sede, 0 6 de Xaneiro; no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de 
Decembro. 
Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos», no 
local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo}, 01 de Maio; na súa 
sede, 0 10. 
Cameloterapia, monólogo de Xermán Prieto. Estreado (?) polo autor nun festival do 
coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía da Coruña, 0 17 de Setembro. 
Cousas da aldea, monólogo anónimo. Estreado polo coro «Queixumes dos Pinos», 
no local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo), 0 1 de Maio. 
De vello gaiteiro, de Manuel Lugilde Penelas. Representado polo «Cadro de 
Declamación Focense», en San Cibrán, en Xaneiro. 
Lubicán, de Armando Cotarelo Valledor. Representada polo «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 20 de Febreiro; 
no Teatro Principal de Tui, 0 9 de Maio. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
por un cadro de amadores de Camariñas, no salón dos Srs. Nogueira desa 
vila, en Xuño. 
Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e 
Froles^> de Ferrol, no Coliseo Albia de Bilbo, 0 13 dé Decembro. Polo cadro 
de declamáción da «Juventud Católica» de Ourense, en Moreiras, 0 16 de 
Agosto. 
Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Queixumes 
dos Pinos^>, no local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo), 0 1 
de Maio; na súa sede o 10. 
O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo «Cadro de 
Declamación Focense», en San Cibrán, en Xaneiro. 
O Chufón, dé Xesús San Luís Romero. Representada pola «Agrupación Artística» de 
Vigo, no Salón Cine de Caldas de Reis, 0 12 de Decembro. 
O curioso de Penagache, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 
55 
Ruada» de Ourense, na Coruña, 0 1 e 2 de Abril; no Teatro García Barbón 
de Vigo, 0 10 de Agosto. 
O embargo, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro «Airiños do Man ĉ 
de Teis (Vigo), no Teatro García Barbón desta cidade, 0 31 de Xaneiro. 
O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada pola «Agrupación 
Compostelana» no Salón Teatro de Santiago, 0 28 de Maio; na Proba do 
Caramiñal, 0 14 de Xullo. 
O guarda mor, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Agrupación 
Artística^ de Vigo, no Teatro Principal de Tui, 0 8 de Febreiro. 
O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola 
«Agrupación Dramática •alega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta 
cidade, 0 5 de Decembro. 
O Pazo; de Manuel Lugrís ^ Freire. Representada polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol; no Salón Campoamor da Graña (Ferrol), 0 8 de Xuño. 
O primeiro amor, zarzuela con libretó de Urbano R. Moledo e música de Ángel 
Teijeiro. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro García 
Barbón desta cidade, 0 9 de Abril. 
O zapateiro, anónima. Estreada (?) polos alumnos do Colexio ourensán Concepción 
Arenal, no propio centro, 0 28 de Marzo. 
Pilara ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Representada polo 
^ coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Salón Palacio de Cristal de Serantes 
(Ferrol), 0 22 de Noverribro; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 15 de Novembro. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola 
«Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta 
cidade, 0 5 de Decembro. 
Terra Ceibe, de Xavier Soto Valerizuela. Representada polo coro «Airiñós do Mar» 
de Teis (Vigo), no Teatro García Barbón desta cidade, 0 31 de Xaneiro. 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da Sociedade «El 
Progreso» das Somozas (A Coruña), na súa sede, en Febreiro. 
Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo, na súa sede o 10 de Maio. Polos 
«Antonianos» de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 9 de Decembro. 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada pola «Agrupación Dramática 
Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 27 de Febreiro; 
56 
no Teatro Losada de Ourense, 0 8 de Novembro; en Ribadavia, 0 9 de 
Novembro. 
Un caso compricado, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Toxos 
e Froles^ de Ferrol, no Salón Campoamor da Graña (Ferrol), 0 8 de Xuño; 
no Salón Severa de Fene, 0 5 de Xullo. 
Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado polo coro 
ferrolán «Ecos da Terra^, no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de Decembro. 
57 
1 ° Trimestre de 1931 
A primeira conquista, de Leandro Carré. Representada polo coro «Toxos e Froles» 
de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 13 de Marzo. 
A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos 
e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Novembro. 
Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada 
polo cadro do «Círculo Jaimista» de Ourense, na súa sede, 0 5 e o 12 de 
Abril. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representado polo coro «Toxos e Froles» de 
Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 13 de Marzo. 
Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola 
Agrupación coral ourensá «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 19 
de Xaneiro; no Teatro Garcíá Barbón de Vigo, 0 4 de Marzo. 
Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro" . Representada polo cadro do «Círculo ^ 
Jaimista» de Ourense, na súa sede, 0 22 de Febreiro e o 1 de Marzo. 
58 
II. OBRAS RECUPERADAS
 
59 
Galo Salinas Rodíguez, Sabela, comedia nun acto 
Esta comedia foi estreada en Madrid polo cadro de declamación do "Centro 
Gallego" en 1903; ao ano seguinte foi premiada en Santiago, segundo 
informa Eugenio Carré Aldao. En Galiza subiu a escena por vez primeira o 
14 de Setembro de 1918, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, represeñtada 
pólo coro «Cántigas da Terra». 
Reproducimos o texto da copia dactilografada que se conserva na Carpeta n° 
10 do Arquivo Toxos e Froles. A primeira folla, coa relación "Guardarropía" 
^ está escrita a man e a letra non coincide coa dos manuscritos de Galo Salinas. 
60 
Guardarropía 
Unha cómoda. 
Unha imaxen da Virxen dos Delores no escaparate. 
Un sofá. 
Seis sillas de palla. 
Un sillón frailuno. 
Unha mesa de comedor antigua (ou de pes torneados) 
2 cortinas brancas. 
Cuadros de santos. 
Unha mariposa. 
Dous candelabros. 
Un servicio de chocolate (con este y bizcochos). 
Un xarro de viño (con). 
Duas cuncas de barro. 
Unha escopeta. 
Un morral. 
Un cinturón para cartuchos (canana) 
Unh_ a sombrilla. 
Un libro de misa. ^ 
61 
= SABELA ­
comedia nun acto, orixinal
 
de
 
Galo Salinas Rodríguez
 
PERSONAXES 
SABELA 22 anos 
MICAELA 65 " 
O Sr. ABADE 70 " 
XULIAN 24 " 
TIO RAMON 60 " 
PASCUAL 35 " 
A aición desenvólvese nunha aldea das montañas de Órdenes, na provincia 
da Cruña. Época actual. Dereita e esquerda, as do actor. 
ACTO UNECO
 
Sala modesta con porta central no foro. ^ dereita d'esta porta unha cómoda 
sobre da que hai un escaparate c'unha imaxe de Nosa Señora dos Delores. 
^1 esquerda da porta unha fenestra. Portas laterales. Un sofá e sillas de 
palla. Unha mesa de xantar, antiga, de pés torneados, e a carón d'ela un 
sillón con asento e respaldo de coiro e cravos dourados. Nas portas laterales 
cortinas brancas. Cuadros de santos. 
Son as dez da mañán d'un dia espréndido do mes de^agosto. 
ESCENA- I 
MICAELA; logo o ABADE, MIGUEL e PASCUAL. 
Micaela cepilla e sacode roupa na fenestra. Falando cos de fora. 
MIC.- ^Señor Abade...! 1Por Dios, señor! Fuxa do sol, que ' me ĉ mo cai á canadas 
e derrete os miolos iSuban, suban! 
ABA.- (Entra liritpando o suor co pano. Atrás d'el, Ramón e Pascual) ^Tés razón, 
Micaela! Estaba entretido vendo a parra, que tén unha iorza de primeira, pero 
hai que.lle atare os biortos que Ile colgan e pode crebar o vento, e para esa 
operación convidei, ao salir de misa, a Ramóm e Pascual. 
RAM.- Que están aqui presentes e dánlle os bos dias. 
PAS.- O tio Ramón falóu pol-os dous. 
MIC.- Y eu, pol-a atención, voulles servire unhas cuncas de viño da Terra logo de 
lle dare o chiculate ao Señor Abade.. (Recolle o guarda-sol e mail-o chapeo 
Z Riscado: "neste mes de Nosa Señora". 
62 
do Abade e sal pol-a dereita, volvendo a aparecer axiña c'unha bandexa en 
gue trai o servicio.de chocolate, biscoitos, baso de leite. Volve a saír e volve 
a erarar con duas cuncas de loza e un xerro de barro) 
ABA.- Vaya, amigos, hai que obedecere (Séntase a mesa e toma o chocolate) 
MIC.- Xa están todos servidos (sentase) 
ABA.- Idevos sentando e botade un'os gotos, que este viño ainda non e dos piores 
da colleita do ano derradeiro. 
RAM.- (Despois des servirse e beber) iDe recibo, señor Abade! 
PAS.- 1Por certo, este levanta a paletilla! 
ABA.- Pois bebede e aproveitade, qu'inda vos teño unha pequena reserva, e podedes 
recuncare: 
RAM.- Eu xa non estóu pra apinar moito o cóvado porque os anos pasan e non 
envaluto; eso e bon pra Pascualiño que apenas chega as tres ducias; pro, eu, 
que xa conto as cinco vou escomenzando a me cansare co peso do tempo e 
non me conven faguer valentias 
ABA.- ^Home...! Os setenta estou eu pra cumprire e aquí me tés tan rufo; e ropara 
en Micaela, que anda a rente dos sesenta e cinco e mira como traballa e como 
s'ela remexe. 
PAS.- Pró, e que o tio Ramón levóu quizais unha vida algo tormentosa e agora 
véñenlle as consecuencias. 
RAM.- ^Oe ti...! ^Seique coidas que os de denantes somos da condición dos de 
agora, esmirriados de vivir tan depresa? Eu non abuso porque teño 
adeprendido qutr Dios deunos a alma pará que a salvemos, e o corpo pra q ĉe 
o conservemos, e o non atendermos a o benestar d'un e d'outra e contradicire 
a vontade divina. 
PAS.- ^Cale, ho, cale! Se vostedes os do tempo do oscurantismo non poden co 
progreso e cos seus adiantos (con énfasis) 
RAM.- ^O progreso!... Certamente; porque pra vós, o progreso consiste en facer 
menosprecio das costumes dos vosos abós, e hastra tedes vergonza de vestire 
coma eles, tan prantados e arrogantes... iAsí estades os mozos tan medrados 
de honra! 
PAS.- ^Valentes figurís! 
MIC.- (Rindo) iHome, caládevos, que sempre estades rifando! 
63 
ABD.- ^Déixaos, muller, que pol-o d'agora non van mal e aínda gústacheme o 
asunto! 
RAM.- iFigurís! ^E vosoutros, queréndovos parecer a os señoritos da vila e 
quedándovos no camiño, porque imitades todol-os seus vicios e defeutos e 
ningunha das suas virtudes... si e que as teñen, ou se alcanzades a velas...? 
Eu non renego da miña casta; con puĉha e calzón curto criáronme e, co'este 
traxe enterraranme; noñ quero que os meus me desconozcan na outra vida. 
PAS.- Tamén pódeno enterrar con cirolas, momteira e polainas... . 
RAM.- ^Naturalmente que si! ^Por un si es caso e mais garbosa esa vestimenta da 
vila que agora usades, que a vella da aldea, tanto pol-o que dí aos homes 
como ás ^mulleres? 
PAS.- Pro eso e antigo, e resulta feo e ridícolo. 
RAM.- ^Ridícolo...! Pbis mira que vos vere bailar o agarradiño e dar voltas coma 
se fórades sarillos éche cousa ben bunita, pois as pernas con tanto remexer 
somellan as da figura do amolador que queima o fogueteiro po-las festas do 
Santo Patrón... ^E o corpo con tanta estiradura, pranchadura e outros 
estricamentos...? ^ Vaya, ho, vaya! ^Se non hai como a muiñeira, mais bailada 
con dengue de grana e chaleque repinicado; manteló con veludo e acebaches 
e calzón de somonte; pano de rico encaixe e monteira con borlos; arracadas 
de prata filigrana e panos de seda saíndo con gracia dos petos... 
MIC.- ^Eso, eso, que o demais son monadiñas! 
PAS.- Xa lles dixen que canto vostedes lembran son vellouquerías que téñense que 
arrombare na foxa do esque ĉimento pra sempre en xamais amén, como 
decíamos aló por Bcenos Aires, onde hai centros nos que se adeprenden 
moitas cousas pra saber vivire. 
ABD.- jEh,. pouco a pouco, Pascual, non tanto! 
RAM.- ^Si ese non sabe o que dí! (con desprecio) 
PAS.- ^Si, eh? Pois sostéñome no dito porque son do tempo do medernismo. Pasa 
nesto o que na políteĉa que o absolutismo foi reemprazado pol=a democracia. 
RAM.- ^Pro ti sabel-o que falas? 
PAS.- E tanto que sei. 
ABD.- (Erguéndose; os outros imítano) Xa abonda de discusión e de filosofias que 
non fan outra cousa que alrital-os ánimos. Ide, pois, amarral-as vides xa que 
esta operación e mais facil que amarral-as voluntás; ide, meus amigos, que 
na mentres eu voume dare co breviario. 
64 
RAM.- Imos aló ^Vés ti, Pascual? ^ 
PAS.- Por servire a Don Inacio o noso crego iría eu a fín do mundo. 
ABD.- Así . me gustas, ho, así me gustas, e non pretendas aparentar maldades e 
rebeldías sendo bó coma o bon pan. 
MIC.- Tede coidadiño co pozo que está rebosando a auga e aínda fáltalle o brocal, 
pol-o que está so rás do chan co'a boca aberta. ^. 
PAS.- Non hai coidado (Ramón e Pascual vanse pol-o foro) 
ESCENA - II 
MICAELA E O ABADE 
Micaela pilla o breviario que estará sobre da cómoda e dallo ao Abade; quen 
co'el na man diríxese.novamente ao sillón sen sentáres. 
ABD.- ^E Xulián? O non vin na igrexa. 
MIC.- ^Vaiche boa! Non ben alborexaba o dia pillóu a carabina, colleu 3 os 
aparellos de caza, chamou pol-o Polis, 4 e aló foise, cara o monte ĉo aquel 
de vere se chamuscaba un par de perdices ou unha boa lebre. 
ABD.- Pois daquela hoxe teremos caza no xantar, porque Xulián onde crava os ollos 
pon a bala lE moito tino o seu! . 
MIC:- Non tardará en chegar porque son as dez e"Lourenzo" quenta que mesmo 
quei ma. 
ABD.- Non está mal que faga exercicio, que falla ten d'el despois de tanto estudare. 
MIC.- De certo, que estudou moito, pro non se lle conoce, porque como guapo e 
bon mozo, vaya se volveu... 
ABD.- jAnda d'ahí, babosona, que mesmo parece que estás namorada do teu 
sobriño! 
MIC.- lE n'hei d'estalo, señor! ^Soñei eu enxamais o tere un médico na familia? 
3 Riscado: "o morral e demais aparellos... " 
4 Riscado: "seu can .... (imntelixíbel)" 
65 
1 Nunca, señor, nunca! 
ABD.- Pois queiras ou non, télo e mais aproveitado, formal e sensato. 
MIC.- IAy, eso si! Non é coma ese trifulcas do Pascual, que porque andivo alo pol­
as Américas algúns anos e folleóu uns cantos librotes, xa coida o moi 
fachendoso que é un sabio que pode falar de todo. 
ABD.- (Con reservas) E acó pra 'n r n , aínda lle non falta razón n-algunhas 
cousas, mais esto non. hai que llo dicir a él porque seria meterlle mais vento 
na testa e poderia voar demasiado alto, cousa que de ningún modo Ile 
convén. 
MIC.- Non, señor, que xa esbardalla d'abondo. 
ABD.- O conto e que no tocante a Xulián, logo o verás feito un señor médico. 
MIC.- ^E á quen se debe ese milagre, á quen? 
ABD.- A Dios, que é quen os fai. 
MIC.- Eso si, no primeiro lugar, e logo ao seu ministro, á vostede, o meu amos, 
á guen os seus pais e mais eu, nunca lle pagaremos todo o ben que nos 
fixo... 1Dio1-o bendiga! (Choriquea) 
ABD.- ^Bceno, muller, bceno; non choriquees! Ti asistíasme facía xa doce anos, e 
con lealtade; eu estaba satisfeito da tua honradez e moralidade e quixen 
premial-os teus servicios coa axuda do Todopoderosó. ^ 
MIC.- E satísfixoo por enteiro; primeiro empregou o meu irmán Santiago 
procurándolle unha praza de legĉeiro; logo, cando fixo casámento con 
Maripepa non cansóu de protexelo, e a final... 1 Eu ao me lembrar choro de 
gratitude! (Chora) 
ABD.- ^Eu que había de facer, Micaela? O teu irmán casóu, a sua dona deulle un 
fillo por ano, e en chegando ao quinto, pra que non morrense de necesidade, 
porque os oito reá • de xornal dos piós camiñeiros pouco dan de si, díxenche 
se querías que eu e mais ti o apadriñásemos. (Pasea pol-a sala, e Micaela 
atrás d'el) 
MIC.- Y eu, reconocida acetéi; e os páis cando o souperon brincaron de ledicia. 
ABD.- Pois xa ves. Chegoulle ao picariño o uso de razón, trouxémolo a esta 
reitoral, adeprendinlle as primeiras letras, logo foise enterando do latín e 
d'outras ensinanzas, porque o meu ouxeto era que sentara praza de crego, 
S Riscado: "ben amado". 
66 
coma eu... 
MIC.- IBoh... penso que non había facer bon crego! 
ABD.- ^Ti que sabes, muller? (Párase e ela tamén) 
MIC.- Paréceme que non o chamaba Dios por ese camiño. 
ABD.- (Reanudando os paseos seguido d'ela) Eso mesmo caviléi eu despois de 
esculcare nas suas incrinaciós, asi que non quixen obrigarlle a seguil-a. 
carreira sacerdotal torcendo a sua vocación, que figuróuseme contraria aos 
meus desexos, de modo que primeiro mandeino a Santiago pra mediciña, e, 
ben ves, somente fáltalle un curso pra se licenciare de médico, e fago mentes 
de mandalo a Madrí, ao seu tempo pra se doutorare pra que nada lle falte. 
MIC.- iAy, señor Abade, Dios llo pague; vosté foi á Providencia de toda a nosa 
familia! 
ABD.- Non, e pol-o que respeita ao rapaz, como merecer, meréceo; e humildoso, 
,­ bon estudante, endexamais nos deu un disgusto vamos, que estou contento e 
satisfeito d'el, e non me pesa canto por el teño feito, pois coido que non me 
deixará mal. (Páranse e falan de pé) 
MIC.- Cando os seus páis o vexan, xa acabada a sua carreira, co'aquela presencia 
arrogante que ten, 6 víranse tolos de contento. 
ABD.- Bon mozo aínda non deixa de o sere; somella un d'aqueles tipos que lembran 
as primitivas razas que povoaron a Galicia.' 
MIC.- iSerá, señor, será! 
ABD.- Ben abonda de parola, que teño présa por botar o meu rezo. 
MIC.- Daquela o deixo en paz. 
ABD.- ^Non veu ninguén mais que os probes domingueiros d'adoito? 
.MIC.- IAy, si, señor! Co'a conversa esquencíame de lle decir que na cociña está 
unha rapaciña que desexa falarlle. 
ABD.- ^E ti conócela? (Séntase no sillón) 
6 Riscado: "e aquel bigotiño, e os seus ollos garzos, e todo el feito un mozo lanzal, " 
^ Riscado: "e das que aínda quedan algús exemprares dende o val de BerganriQOS hastra estas estribaciós 
das montañas de Ordenes. " ^ 
67 
MIC.- Non, señor; de por acó non é, estoulle segura. 
ABD.- Será un recado de algún compañeiro das parroquias veciñas. Anda vai e dille 
que pase. (Ponse a leer no libro) . 
MIC.- Vou, señor. (Chega a porta da dereita, chama pol-a rapaza e logo que ésta 
entra retfrase) lAy, nena...! Entra, que o señor Abade agárdate. 
ESCENA - III 
O ABADE E SABELA 
SAB.- ^Dá licencia, señor Abade? (Entra humildosa. Micaela mutis) 
ABD.- ^Adiante! (Sin levañtal-a vista do libro. Ela avanza a modiño hastra se lle 
por diante) 
SAB.- Señor Abade, veño temerosa a lle revelare un segredo, a pedirlle un consello 
e a lle rogare unha mercé se me concede á sua atención... 
ABD.- (Deixando o libro) Veña, pois, o segredo, que pol-o que e consello e mercé 
non haberán de che faltaren. Pilla unha silla e séntate a meu rente. 
SAB.- (Sen moverés) Elle cousa de confesión, que lle farei de xionllo a seus pés, cal 
se ^ne atopase no tribunal de penitencia. (Axiónllase diante do Abade que 
escoita atento) 
ABD.- ^Fala...! (Moi grave) 
SAB.- Señor, chámome Sabela y é o meu lugar unhá aldea arredada d'aquí sobre 
d'unhas tres leguas. Os meus páis víronse noutros tempos ben acomodados, 
mail-as malas anadas, a perda das colleitas, a morte dos animás de labranza, 
as contribuciós e outras calamidades redicíronnos cuase que a miseria, porque 
cando a disgracia entra nun eido non o deixa hastra arruinalo de todo. 
ABD.- 1Non deixa de sere unha triste verdade! 
SAB.- A nosa situación chegóu a sere tan cativa, que foi preciso, fará tres anos, 
embarcare os meus dous irmáns pra Bós Aires xa mozos, e pra o conseguire 
houbo necesidade de vendere os derradeiros ferrados de terra que nos 
restaban... ^A nosa miseria, Señor Abede, era compreta! 
ABD.- ^Todo sexa pol-a santa Pasión del Señor! 
68 
SAB.- As cartas dos meus irmáns faguerían choral-as pedras de tristes que viñan... 
Aló na quelas terras, sobra xente e non hai traballo pra todos... 1Tamén alí 
conócese a fame! E gracias que os meus coitados irmanciños atoparon onde 
s'empregaren, aínda que solo fose pol-a mantenza... (Li^npa os ollos co pano) 
ABD.- IConfianza en Dios, nena! 
SAB.- Pasóu d'este xeito un ano; coase que estábamos a punto de andare a pedir 
pol-as portas, y eu, denantes que esto sucedese, preferia calquera cousa... iA 
caridade e mail-a compasión con sere tan grándes, tan boas, poñíanme medo, 
espantábanme... 
ABD.- Pedire, cando hai necesidade, non é deshonra; enténdeo ben. 
SAB.- Nón, señor, pro é humillación pra os que s'atoparon ben algún día. 
ABD.- ^Boa filla, Dios te atenderá! 
SAB.- ^Pois non me atendéu! (Dorida) . 
ABD.- ^Eso é unha brasfemia! ^Cómo te estreves á duvidare da bondá divina? 
SAB.- Perdone e atenda a miña confesión. 
ABD.- Podes continuare. ^ 
SAB.- Despois de lles rogare moito, os meus infelices vellos concedéronme o seu 
permiso e chorando despedinme d'eles... 1Quedábanse tan solos! Atopei casa 
en Santiago; dábanme, adémais da mantenza, cincuenta reás de soldada por 
mes, y eu, d'eles, mandáballes dous pesos a os meus pais, e co'esta pequena 
axuda iban vivindo e saíndo do paso... mais... (Detense envergoñada) 
ABD.- Sigue, acaba... ^Qué mais? 
SAB.- (Fai un esforzo de vontade e continua) Eu levaba algús meses d'este xeito, 
senon contenta, sa_tisfeita... Un dia os meus ollos atopáronse cos de un mozo 
garrido e xeitoso... (Con eisaltación) Eu non sei o que me pasóu que din en 
tremer como se fose a darme algún mal; eu escoiteino, prendinme das suas 
palabras e dende aquel istante quedeime sin propia volunta.. 
ABD.- ^Y él? ^Que foi d'el, que che dixo? 
SAB.- El díxome que era soldado e estaba de asistente c'un xefe que o estimaba 
moito, e que pronto cumpriría o seu tempo e licenciaríase... Eu creín e como 
estaba apenada pol-os meus disgustos e delores, entregueime en corpo e alma 
a aquel cariño que me daba tanto consolo... (Cálase novamente) 
ABD.- iSabela... Sabela... ti condenácheste! (OAbade érgr^ese indinado, mais volve 
69 
a deixarse caer sentado, compadecido. Sabela tómalle as mans e bícallas, e 
sigue a cor fesión salayando) 
SAB.- jCaín... caín...! ^Qué había de faguer; señor Abade, se non tiña a meu rente 
ninguén que me aconsellase; se faltáronme as forzas pra m'eu defendere, pois 
o querer tirábame? Barréuseme o sentido, o podente cruel amor rendírame... 
jCaín por amor...! ^Fixen ben? LFixen mal? ^Qué sei eu o que tiña que 
faguer. . . ! . 
ABD.- ^Qué? Defenderte, resistil-a tentación, pensar en que perdial-a tua honra, que 
endexamais se recobra unha vez perdida. 
SAB.- ^Se non puiden... non puiden...! Cando me volveu o xuicio atopeime sola e 
dándome conta do que me pasara coidei morrer... Vin xa murcha a miña 
virtude e esquencidol-os meus inocentes soños de niñez, as miñ^s candideces; 
o meu honore pol-o chan, e o limpo nome da miña familia lixado por min... 
^Ay, señor Abade, cantos amarguexos afogábanme a alma, cantas bágoas 
enloitaron o meu corazón. .. ! 
ABD.- ^Y él, y él? (Alritado) 
SAB.- ^El? Xa verá... ^Pro non se incomode, señor, que me pon medo e paréceme 
que a miña culpa e tan grande que a ela non alcanza a misericordia de Dios... 
^Non hai outras tan pecadoras mais pecadoras ca min no mundo que e tan 
estenso?... 
ABD.- ^Non divagues e fala! (Mais calmado) 
SAB.- Seguímonos tratando e él prometeume que tan pronto deixara o servicio 
^ casaría comigo... Un dia ganoume unha ledicia e mais unha grande tristura 
ao mesmo tempo; tiña ganas de rir e de chorar; eu non sabía o que me 
socedía, mais sentín dentro de min algo así como se a miña alma tomase 
corpo e brincase leda pra me anunciare que xa non estaba sola... ^Quén mo 
revelóu? Ninguén, pro eu adiviñeino... ^Era madre! (Cala envergoñada e 
baixa a eabeza. O Abade santíguase) ^ 
ABD.- ^Xesús, Xesús...! 
SAB.- Cando o meu amigo chegóu a pé de min como todal-as noites que eu saía pra 
faguer algún mandado, dinlle salallando e envergoñada a noticia y él ao 
parecer alegrouse, mais dende aquela e con disculpas foi acurtando as suas 
visitas, hastra que chegóu un dia que non aparecéu e en valuto agardeino os 
seguintes... Daquela reconocín o meu abandono; quixen maldecire o infame 
causonante do meu mal, pro lembreime de era o pái do fillo que levaba nas 
miñas entranas y espertándose en min o amor naiciño pol-o inocente anxelito, 
perdoneille... 
ABD.- ^Romataches, Sabela? 
70 
SAB.- Logo, señor Abade. (Pausa pequena) Cando m'eu vin de samparada coidéi 
que pra min xa se acabara o mundo; sentín un espanto atroz; temín que o 
meu estado fose presto conocido e morría de vergonza. Entroume a morriña 
con todal-as suas saudades e decidín tornar a miña aldea, da que ogallá nunca 
tivera saído, e botarme a os pés dos meus páis pra lles revelare a miña falta 
e pedirlles perdóñ... E viñen, pro alcontreinos tan tristes, tan esgrouviados, 
que non tiven valor pra vertere unha pinga mais de fel no cálice da sua 
delor... Se eu tivese a seguridade de que me matasen pra ocultare a miña 
deshonra, alnda poida ser que llo contase todo; mais o non farían senon que 
penarían.moitísimo, e eu quíxenlles aforrare este novo sofrimento (Moi triste) 
ABD.- iAínda conservas algún bon sentimento! 
SAB.- lAy, si señor! Os bós sentimentos son os que mé perderon sempre. Eu neste 
" caso non sabía o que faguer, e nos momentos de desespero, que eran os mais, 
chegábame a beira do rio, púñame a ollare o rudicio do muiño co'aquelas 
rodas que remexendo escumas zorregan na auga, e dábame tentación de me 
deitar nelas pra me despedazare... (Resoltá) . 
ABD.- lAberración... loucura...! 
SAB.- Si, señbr... loucura... lEu estaba tola... eu estou tola! Pro aínda teño istantes 
de acougo e de sentido... e por eso, cando ouvín falar do Abade de Calvente 
que dín que é un santo, corrín presurosa a me botare a os seus pés, facerlle 
a miña confesión, pedirlle o seu consello e rogarlle que sexa él quen me faga 
a mercé de enterare os meus páis da miña situación e outer o seu perdón pra 
min... ^Se vostede, señor Abade, non me atende e socorre, estóu perdida e 
xa ñon me quedará outro romedio que o rudicio do muiño e as augas do rio 
pra nelas afogar as miñas coitas... 
ABD.- (Erguéndóse indinado. Sabela tamén érĉ uese asustada) ^Si... eso é! 
Pretendes borrar c'un crime as marcas de outro delito... ^E así pensas ^ 
redimirte? Se delinquiches resínate coa tua sorte, e xa que faltaches; ^Por qué 
ves traere o escándalo a estos lugares...? ^Non sabes que as que coma ti 
pecan; aínda que arrepentidas teñan o perdón de Dios, os homes 
condénannas? ^^Iñoras acaso que nestas tranquilás aldeas desconócense a 
. deshonra e mail-o deshonore ^e que a quen os perde castí ĉase co desprecio? 
Aló, nás grandes e corrompidas vilas, estas faltas quizais sexan cousa común 
e corrente, mais neste canto d'unha montaña gallega nin podemos ademitilas 
_ nin queremos •omprendelas... 1Son cousas maldecidas! 
SAB.- 1Compasión... misericordia pol-o santo amor de Dios, señor Abade! 
(Xuntanrio as mans) 
ABD.- 1Ben as mester d'elas, disgraciada...! Pro ben, dasme lástima ao tempo que 
71 
me indinas, e non quero desampararte... Agárdame un pouco; g iremos agora 
mesmo en busca dos teus pais, e logo de lles falare de ouvire o que me digan 
xa veremos o consello que che podo dare. 
SAB.- ^A Virxe Santísima lle pague a caridade que me fai, Santo Abade! (Moi 
sentida) e o seu consolo pol-as miñas desditas! 
ABD.- ^As tuas desditas! Quisera eu saber quen foi o causante da tua desventura... 
Cómo lle reprocharía eu o seu mal proceder e o seu infame engano, e que 
penitencia lle impoñería pra que roparase a sua falta... ^Canalla! 
ESCENA IV
 
OS DITOS E XULIAN, POL-O FORO
 
Xulián entra sen roparar nos qúe están en escena. Dei.xa arrimada a unha 
silla a carabina e pousa sobre do sofá, virado de costas, o morral, o cinturón 
dos cartuchos e o chapeo. Logo vólvese. 
XUL.- ^Bós dias, padriño! 
SAB.- (volvéndose lixeira) iAntón! (corre a pé do mozo, que fai por reprimir un 
movimento de solpresa, e baixa os ollos) 
^ABD.- ^Como Antón? (ademirado, dirizíndose a Sabela) ^Ti estás tola? Este é 
Xulián, meu afillado... o médico... ^Que alucinación che deu? (ao roparar 
na aititude de ambos mira fixamente pra eles como se unha sospeita 
cruzáralle o pensamento. Chégase lentamente a Sabela, tómalle unha man e 
moi grave pergúntalle) ^Ti... conócelo...? 
SAB.- ^ I^ion... non señor... ! (apenada, conténdose, tremendo) 
ABD.- iEstá ben...! Agardádeme, axiña volvo; Sabela. (Vaise pol-a porta da 
esquerda, apertando os beixos e encollendo os hombros eomo dicindo: "^ que 
é esto? non entendo ". Ao tempo de sair volve a cabeza e fitaos con dureza) 
ESCENA - V 
SABELA E XULIAN 
Xulián olla furtivamente pra a porta por onde saíu o Abade, chégase a 
g Riscado: "vou mandar que me aparellen o poldm e" 
72 
Sabela e fálalle en voz baixa inda que enérxico e alritado. 
XUL.- ^Qué viñeche facer aquí, Sabela?
 
SAB.- iNada... non sei... estóu aturdida...!
 
XUL.- Eu, si, seino. Viñeches a me comprometere, a perderme, a que o meu
 
padriño me retire a sua proteición... Di ^non estóu no certo? 
SAB.- ^Xúrote, Antón... (Outro ton) Xúrolle, señorito Xulián, que eu iñoraba que 
aquí vivise...! 
XUL.- lEso non cho creo!
 
SAB.- iQue mais proba pra se convencere que a solpresa do seu padriño...!
 
XUL.- Daquela ^cómo é que te atopas nesta casa?
 
SAB.- Viñen pra me confesare co señor Abade, e pedirlle os seus consellos... nada
 
mais. 
XUL.- (Ansioso) ^E confesáchelo todo?
 
SAB.- Todo... todo canto eu sabía, que agora vexo que non era todo...!
 
(7'ristemente) 
XUL.- Pois e mester que partas axiña, e que nin él nin ninguén seipan nada do que 
entie nós ten pasado; esta historia debé quedare no misterio... ^Comprendes? 
SAB.- Denantes que a sua boca dérame esa orde xa mo pidiron os seus ollos, e ben 
viu como procedín eu... ^Qué mais quere de min? . 
XUL.- Ben; pois garda sempre o mesmo silencio... eu buscareite, eu miraréi por 
ti... ^ 
SAB.- (Fitándoo con indinación) 1Xa non é preciso...! Desleixada por vostede, 
entregada a miña disgracia, nin quero que me busque nin que me ampare, 
pois quen finxe o que non é pra enganar unha cóitada muller, pra deshonrala 
e perdela, ninguén pode fiar nel, e é merecente dos mais grandes desprecios 
e aborrecimentos. 
XUL.- Xa falaremos con mais vagar. Pol-o pronto o que convén é que ti cales; 
tennos conta aos dous... Quizais necesites de min e eu socorrereite; pol-o 
d'hoxe toma este portamcedas; recolleo pra o que che faga falta (Píllalle 
unha man e nela ponlle o portamoedas que ela ĉuinda no chan) 
SAB.- iCómo! ^Qué é esto? ^Diñeiro? 
1
 
73 
XUL.- ^Recólleo... é teu...! 
SAB.- (Solene, dina, cada vez vai alzando mais a voz) ^Cando a ti me entreguei en 
alma e corpo; cando despoxáchésme da miña honra, eu non me vendín, 
ofrecinme á ti por amor, coidando que o teu tamén era verdadeiro, e por da 
quela non me fixechel-a ofensa de me pagare o meu sacrificio, non me 
avergonces agora pretendendo mercar o meu silencio. ..; eu pol-o poder do 
cariño fun a tua amante, mais por ningún conceito serei a tua manceba.. .! 
(Con arranque de orgullo) 
XUL.- ^Non berres...! Se nesta casa chegan á decatarse estamos perdidos...! 
SAB.- ^Perdidos...! iEu xa o estóu...! Ti no teu egoismo quéreste salvar solo... 
^Qué che interesa a infeliz que deu creto a os teus xuramentos? Nada, o que 
un farrapo lixado que con desprecio ceibamos na lameira. 
XUL.- iEu vereite... agora desemula... que non se decaten, porque sería a miña 
ruina...! 
SAB.- (Axiónllase ante a imaxe que hai na cómoda) ^ Valédeme miña naiciña dos 
Delores! 
ESCENA - VI 
O Abade trai quitasol e chapeo que pousa nunha silla, colle das mans a 
Sabela e faina erguer 
ABD.- jÉ decire que éste... non é Antón? (Solene) 
SAB.- Xa lle dixen que.. non, señor! 
ABD.- ^Pro ti estás segura, Sabela? (Ademirado) 
SAB.- ^Si... si, señor... non é! (Salouca) 
ABD.- (^E ti serás unha hipócrita ou unha santa!) 
SAB.- (^Qué angustia, meu Dios, é mellor morrer!) 
ABD.- (Diríxese a Xulián moin serio) Nun istante de ispirada lucidez penetréi no 
forido da alma d'esta muller que non vacila en se perdere pra non denunciare 
o seu sedutore; ensaminei rapidamente unha por unha todal-as fibras do seu 
corazón, e tan grande, tan nobre, tan subrime é o seu sacrificio, que xa 
rexenerada da sua culpa elévase a altura dos mártires... Heroína da 
penitencia: (A Sabela, bendecíndoa) EQO te absolvo (A Xulián) Xa está, pois, 
redimida ante Dios y é do caso que se redima pra diante dos homes, y eso e 
74 
---------------
conta tua, Xulián. Con piedosa mentira ela aseguróu non te conocere... 
contesta ^conócela ti? (Pequena pausa) Pro, responde axiña... sen dividare, 
sen pensalo... ^Se por non me cortal-a frase xa estás sendo delincuente...! 
XUL.- 1Padriño...! (Pausa longa) 
ABD.- 1Qué! ^É todo eso o que me tés que decire? ^Daquela non tés entranas? 
iAbonda... xa sei o que pode esperarse de ti... ingrato...! (Cólleo con 
violencia d'un brazo e faino axoenllar diante de Sabela) ^De xionllos ante 
esta muller vítima dos teus vicios... de xionllos, que é a única postura que 
che cadra, miserable! 
XUL.- ^Oh! (Cai de xionllos) 
SAB. - (Supricante) ^ Señor. . . piedade. . . ! 
ABD.- (Chamando) 1Micaela...! 1Piedade...! ^Tívoa él de ti, Sabela? 
ESCENA - VII 
OS DITOS E MICAELA 
MIC.- ^Qué se lle ofrece, señor? iVirxe Santa! 
ABD.- ^Ves esa muller? Pois é a seducida por este home que nos tiña enganados e 
chámote pra che dicir que acabamos de perdere, ti un sobriño e eu un 
afillado... Cheos de amor e piedade encamiñámolo ao ceo, tropezóu, e ahí 
o tés... ^caído no chan! 
SAB.- 9(Fuxe pol-a porta do foro, decidida) 
ESCENA - VIII 
OS DITOS MENOS SABELA 
XUL.- (Ergt^éndose) ^Non padriño, non; erguido e cheo de reconocemento, amor e 
arrepentimento... ! 
MIC.- iXulián... Xulián...! ^Qué dín de ti? 
9 Riscado: "^Ah!" 
75 
ABD.- Xa o saberás todo... (A Xulián) ^E ti que dis, desditado? 
XUL.- Foi o meu un pecado de mocedade que quero borrar da miña vida, 
cumprindo co meu deber... (Volvéndose cara a donde estaba Sabela) ^Sabela! 
(Notando a falta) ^Pro, que é d'ela? 
MIC.- Fuxíu... (Micaela e Xulián corren a fenestra) ^
 
XUL.- (Con terrorj IAIó vai, cára ao pozo!
 
MIC.- ^Quizais á se botar nel!
 
XUL.- (Berrando) ^Ey, tio Ramón, Pascual... deteñan esa rapaza... axiña...
 
MIC.- Xa lle deron alcance... xa veñen.
 
XUL.- Eu vou ao seu encontro (Vaise pol-o foro)
 
ESCENA - IX 
MICAELA E O ABADE 
E1BD.- (Que se chega a fenestra cándo Xulián arrédase d'ela) iAcougade, xa que a 
providencia nól-a devolve salva e sá! (Arrédanse da fenestra) Demos gracias 
a Dios que nos salva con tan pouca penitencia. Os pecados da mocedade 
páganse adoito moi caros, como que o seu precio e a deshonra. 
MIC.- ^Dios tocoulle ao noso neno no corazón! 
ABD.- ^Ganámolo de novo, Micaela! 
MIC.- ^Xa é noso outra vez, señor Abade! 
ESCENA - X 
O ABADE, MICAELA, SABELA, XULIAN, RAMON E PASCUAL 
RAM.- ^A pouco danos un susto!
 
PAS.- ^Estivo a dous dedos do pozo!
 
MIC.- (Abrazando a Sabela) ^Coitadiña nena!
 
76 
XUL.- iVen, Sabela, ven aos meus brazos! Déboche unha reparación e vouna 
satisfacere por enteiro; mais denantes, dime: ^Amas aínda ao teu Antón? 
SAB.- ^Con toda a miña alma, Xulián! 
XUL.- (Ao Abade) ^A sua bendición, señor Abade, pra dous seres que se aman... 
O seu perdón, padriño, pra dous arrepentidos...! 
ABD.- ^Gracias, meu Dios! (Bendíceos) ^Fillos, séde felices na vosa unión! ^Eu vos 
bendigo e vos perdono no nome do Padre, do Fillo e do Espíritu Santo! 
RAM.- ^Espertaron os vellos sentimentos da raza, da relixión e da honradez! 
PAS.- ^Rexurdiu a democracia; niveláronse as crases; triunfóu o progreso! 
ABD.- ^E sobre todo, Dios, que e progreso, democracia e relixión! 
CAI 0 .............. PANO
 
FIN 
77 
Emiliano Balás Silva, Monólogo 
Este monólogo de Emiliano Balás foi estreado por Eduardo Sánchez 
Miño nunha Festa Galega celebrada polo coro pontevedrés «Aires da 
TerraN no "Salón New England" de Ferrol 0 6 de Febreiro de 1912. 
O día. 9 do mesmo mes foi publicado polo xornal local El Correo 
Gallego. 
78 
NUESTROS COLABORADORES 
Monólogo 
He aquí el aplaudido monólogo, original del inspirado poeta y querido amigo 
nuestro D. Emiliano Balás, recitado, como presentación del coro pontevedrés Aires 
d'a terra en la Fiesta Gallega que se celebró en el New England el martes último: 
Señoras e señores, rogolles disemulen
 
ó meu atrevimento, eu, viña parolar
 
con vosco, un pouquichiño; mais, anque a falar veña
 
nin son un badueiro nin son un badallán
 
Abofé, que nengunres de cantos ahí estades
 
podedes maxinarvos, siquera, quen eu son; .
 
nin as cobizás, nobres, que gardo acó n'o peito;
 
nin as fondas peniñas que m'enchen de delor.
 
Son, unha mesturanza d'amores e xenrreiras, ^
 
de mágoas e d'aldraxes, que sempre ya esquenciu
 
os tempos de que datan; pois hevos miña hestoria
 
á hestoria dun escravo, xa cheo de sofrir...
 
Eu, fúnvos, ben o podo decir, moi galloufeiro,
 
un pai da miña pátrea; un nobre loitador,
 
qu'a Iberia, edas que toda, d'o mouro asovallada,
 
en terra libre, grande y espréndida trocou.
 
Eu, n'os antigos tempos, loitei con Viriato
 
da forte Roma en frente, en fero batallar;
 
e fun, n'a derradeira centuria, quen primeiro
 
das aigas d'os franceses, librou ó noso chan...
 
^ ^Me chaman cobizoso, e, doulles o meu sangre
 
sin marmular tampouco, nin perda teño d'el!
 
Me chaman cobizoso, e, avida enteira dinlles
 
á aqueles que m'aldraxan e fanme descreer!
 
En pago dos meus trunfos, solo disprecios, danme; 
^ do chan tan feiticeiro, que sempre defendín,
 
a forza de trabucos, de foros e gabelas,
 
me botan, ^desleigados! facéndome fuxir.
 
Pra min, e sempre inverno (como decia Curros)
 
pra min, o ledo Mayo frorido, nunca ven,
 
pra min, e sempre noite... pero ^Quen sabe, ainda, ­
s'os batumes qu'estoupan, collidos, non terei?
 
Os pobos nunca morren, si n'o sufrir se tempran
 
e valentes e fortes, nobres e honrados son;
 
non temen ser, os duros diamantes, arrayados,
 
por moito qu'os abatan, n'as penas, os cachóns...
 
Mais eu, meus amiguiños, estábame esquecendo
 
d'a causa que me trouxo, con vos á parolar;
 
eu, veño presentarvos un fato de rapaces,
 
enxebres trovadores, garrida mocedá.
 
Eles, vos dirán cousas que solo decir saben 
79 
isos airiños mornos, sinxelos, retozóns, 
que.fan zoar a os pinos queixumes marmuleiros 
e fanlle ceibar pelras abarreando á fror. 
^Oideos!, ^Ascoitade seus cantos melancónicos, 
os ecos da montaña e mais d'a veira mar!, 
^oide, os esgarrantes, potentes aturuxos 
que votan, cando a copra os aires fendeu xa! 
Oíndoos, sentiredes qu'a risa, po-l'os beizos, 
facendo coxeguiñas, ordena d'asomar 
e as bágoas outras veces virán ós vosos ollos 
cal pingas qu'escorreran d'un puro manantial. 
............................................... 
Adiós, lles digo a todos; eu, sintom' obrigado 
po-l'as bondades vosas; despois de presentar 
á istes mozos etucebres, demamdovo-l'a venia, 
pra, c'a vosa licenĉia, poderme retirar. 
E. BALÁS 
(El Correo Gallego, Ferrol, venres, 9. de Febreiro de 1912) 
80 
Heliodoro Fernández Gastañaduy, Pote Gallego, cadro de costumes. 
Esta pequena comedia foi estreada no Teatro Principal de Pontevedra 
0 19 de Xaneiro de 1913. Posteriormente Fernández Gastañaduy 
realizou unha outra versión en que engadiu un acto e algún personaxe. 
Esta segunda versión, co título de O Pote, foi estreada, morto xa o 
autor, pola aAsociación Artística» de Pontevedra, no Teatro Principal 
desta vila, 0 24 de Outubro de 1919. ^ 
O Pote permanece inédito. De Pote Gallego consérváse unha copia 
dactilografada na Carpeta n° 60 do Arquivo Toxos e Froles, de 
Ferrol. As follas están numeradas a partir da páxina 4, cando comeza 
o texto da obra. ^ 
81 
POTE GALLEGO 
Cuadro de cosumes original de 
D. Heliodoro Fernández Gastañaduy. 
Estrenado y escrito para el festival celebrado en el Teatro Principal de 
Póntevecíra en la noche del 19 de Enero de 1913 y dedicado a sus amigos 
residentes en América D. José B. Casas, D. Demetrio Durán y D. Aurelio 
García Mariño. 
82 
- PERSONAJES -
Rosa. 
Cura. 
Carteiro. 
Pedro. 
83 
Pote Gallego 
Cuadro de costumes 
A escena representa un bocado de aldea.
 
A direita un emparrado n-a porta; n-o fondo unha paneira e un cruceiro.
 
Seguido d'a casa unha cerca de estacas pra gardar galiñas.
 
Alalá
 
Escena I.
 
Rosa - (Caraando e barrendo c'unha escoba de xesta) 
Miña nai deume unha tunda 
C'o-aro d'unha peneira; 
Miña nai, teña vergonza 
Que ven a xente d'a feira. 
Carteiro. (entrando) 
Cantas com'os páxaros. 
(Dándolle unha carta.) 
Ahí vai painzo. 
Rosa. Dios cho pague, carteiro. 
(con alegría.) E de Xanciño. 
Carteiro.^Que de pres'a cheirache! 
Rosa. Toma meu lindo. (Pagándole) 
Carteiro. Consérvese. Hasta outra. 
Rosa. Adios Monĉhiño. 
Escena II 
Rosa. (C'a carta na man queee mira e remira e por fin bica.) 
Promeiro bícoa por fora, 
Dempois bicareina dentro. 
Doce Rosalía, que ben refrexabas ^ 
O meu pensamento. 
(Recitado.) 
Eu levo unha pena
 
Gardada no peito,
 
Eu lévoa, e non sabe
 
Ninguén porque a levo.
 
^­ ^Orelas rizosas ^
 
Do Miño sereno
 
84 
Onde o paxariño 
Ten o seu espello, 
Y-antr'as margaridas 
Pacen os cordeiros, 
Vos ssoyas sabedes 
O meu sentimento! 
Cabo d' unha pena 
Onde mana un rego 
Á sombra d'un pino 
Manso e xigantesco 
Que soberbo brama 
Cand' o move o vento 
Coma n'un sepulcro 
Dorme o meu sacreto 
Mais, anque alí dorme 
Viv'en min desperto. 
^Quen m'a leerá? 
Cura. (Que a sorprende bicando a carta.) 
^ Moito bicas! 
^E escapulario? 
Rosa. (Aparte) (^Ay! O crego.) 
Como eu non a sei leere 
En bicala me entreteño. 
Cura. Se queres léocha eu. 
Rosa. Desemule... non m'atrevo. 
Cura. (Colléndoll'a carta.) 
^ Vaya! non seas pandorca 
Xa sabemos o qu'e eso. 
(Lendo.) 
"Africa del Norte
 
Noviembré y con ajua,
 
Del Kert en la orilla
 
Mirando a Fragana.
 
Queridiña Rosa mía:
 
Saberás que ya no hay nada
 
De jerra ni estremonías
 
Y los moros con chilabas,
 
Que son coma las carozas
 
Que hacedes ahí con paga,
 
Andan por el campamento
 
Coma si fuera su casa.
 
Los hay de todos colores,
 
Dende el color de cebada
 
85 
Hastra el color de ferruxe. 
Ellas se cobren la cara 
Y amuestran metá de pieeerna 
Pues ninjuna jasta saya 
Y tran unos pantalones 
Anchos com'una campana. 
No tienen Dios com-al nuestro 
Pues cada moro arrepeña 
Catorce o quince mogueres 
Y cuando d'ellas s'afarta 
Se las rejala a otro moro 
Y si son viegas, las sala." 
(IPois si lle cadran a un moro 
Quince com'a Sebastiana!) 
"Tienen ijelesias pequeñas 
Que aquí mesquitas les llaman 
Que para meterse dentro 
Entran a las cuatro patas, 
Pero para salir dellas 
Salen a las recuadas." 
Rosa. ^E quen coñece o que sai 
D'isa maneira tan rara? 
Cura. Pondrán bandeira n-a popa 
^­ Com'as canoas da escuadra. 
"Te juardo un camaleón 
De un lagarto a semeganza 
Que non percisa alimiento 
Y tanto en colores cámbea 
Que unas veces es marelo 
Y-otras de color de jrana. 
Quedé coma un esquelete 
Risultas de la campaña. 
Se me ves no me coñeces 
Toy com'a Pepa de Canjas, 
Que de un amor con tropiezo 
Quedó la probe tan fraca 
Que cuando beila ajarrado 
San las paregas furadas. " 
Rosa. El xa n'estaba moi gordo. 
Cura. Gañaba o premio de frauta. 
"Agora ya estamos bien 
Pués dormimos hastra el alba 
86 
Abrijados coma reises 
Y cada uno en su cama. 
Antes era de otro modo 
Con aquella barullada 
Durmíamos por paregas 
Pra non sintir la xiada. 
Yo tive de compañero 
A un corneta de Golada 
Que cuando coguía el sueño 
Roncaba más que una jaita." 
^Vaya un arrolo de mimo 
O d' o trompeta, rapaza! ... 
"Pero aquello ya pasó
 
Se asometieron las Kábilas;
 
Mataron muchos becerros;
 
Diéronse bicos en cara;
 
Comieron arroz cocido,
 
Juevos duros, hijos, pasas,:..
 
Luejo corrieron la pólvora,
 
Qu'es coma una fojetada,
 
Y dimpués ya n'hubo más .
 
Ni tios pacos, ni nada.
 
Pra Marzo cogo el cañuto
 
Y voy ahi de escapada
 
Pra pedirte por esposa,
 
Con licencia ilimitada;
 
Pues me digo el capitán
 
Que tenemos en la coarta
 
Que no premite casarse
 
Sin licencia, la ordenanza.
 
Adios, querida Rosiña,
 
Adioĉ , Rosiña.adourada,
 
Con afeutos para todos
 
Te bica
 
Xan de Parada. 
Rosa. ^Meu probiño! i0 que él pasou! 
Cura. Pero, pasou. 
Rosa. Todo pasa. 
Cura. Todo: penas, aligrías, 
xuventud, groria, lembranzas... 
Rosa. Lembranzas non, qu'esas viven. 
87 
Cura. Eres moi nova, rapaza. 
^ Hastr'as lembranzas, Rosiña! 
Todo, todo s'esborralla. 
Rosa. ^Foi sémpre así? 
Cura. Ech'andaceo. 
Cousas do mundo que anda 
A vida heche unha moiñeira 
Que soio os mozos a bailan. 
(Dall'a carta.) 
Rosa. (Enseñándoll'a carta.) 
Se non fora atrevemento... 
Cura. Xa sei, queres contestala. 
Pois tira pruma e tinteiro 
E ahí, debaixo da parra 
A remposta lle faremos. 
Rosa. E... ^non quere tomar nada? 
Cura. Unha cunca d'alvariño 
Nunca. cai mal. vamos, anda: 
(Entra Rosa n-a casa.) 
Escena III 
Cura. Hay que protexel'os mozos. 
Ela e boa e avisada; 
El e uñ bendito de Dios 
Que nunca tivo mais falta 
Que non ter o probe un carto, 
Pero fai falta n'a casa 
Un home para qu'arrombe 
Pois Xacinto e unha cabaza 
Que trai todo, embarullado 
E feito unha trapallada. 
E. .. cásoos ^ Vaya si os caso!
 
Porqu'o merece a rapaza.
 
En contra, haivos agora
 
Na panoquia cada landra...
 
^E as que viñeron de. fora?
 
Fai un mes chegou Xuliana
 
Con un fato de pequenos
 
Todos de distinta casta.
 
Uns negros com'a ferruxe
 
88 
Outros brancos com'a prata.
 
Y-eu digo: Mulier de estraneis
 
Erit mulieris non santa.
 
Podrei ser un mal pensado...
 
D'outras teño siguranza: .
 
De Josefa a Tripalleira,
 
De Maripepa a d'a Chasca,
 
De Delores, de Rufiña,
 
D'a muller de... (dándose en la boca)
 
^Bueno! ^Basta! 
Qu'o que queda por decir 
cae por dentro da sotana, 
E... Omnia mozas. omnia vellas. 
EQO credo sum lagartas 
E omnia vellas, omnia mozas, 
Son todas da mesma casta. 
Rosa. (Pondo todo na mesa) 
Xa está todo. 
Cura. Vai axiña 
(Sentándose e perparando todo.) 
Comenza e dío con calma. 
Rosa. (De pé co as maus sobr'a mesa.) 
"Xancín, Xan d'os meus ollos, 
Xan adourado. " 
Cura. Van tres Xans. 
Rosa. E son poucos. 
Cura. ^Bueno! 
Rosa. ^E pocado? 
Cura. Eso non. 
Rosa. Pois destonces... 
^ "Meu ben amado" 
Cura. i Vaiche doce de veras! 
Rosa. ^E demaseado? 
Cura. Non ch'entendo d'almibre. 
Rosa. "Onte no adro 
89 
O lembrarme de tí, sentín as bágoas
 
Mollar meus párpados."
 
Cura. (Aparte) (Son o diaño os rapaces.) 
Gústam'o párrafo. 
Rosa. "De noite cand'a lua 
Pratea os campos, 
Sentada na lareira 
Quedo mirando 
Por antr'os craros vidros 
D' unha ventana, 
Pro mar por onde fuches 
A terra estrana. " 
Cura. ^Qu'a presa dices todol 
Ten mais sosego. 
Rosa. Os que falan con calma do ben querido 
Nunca quixeron. 
"O mar que cando xeme ^ 
Bicand'a area, 
Acompaña os meus choros por te ver lonxe 
D'a meiga terra." 
Cura. Ben merece unha pinga 
Esta tirada. 
(Bebe) 
, ^Onde aprendiches eso qu'e tan bonito? 
Rosa. Saime da entrana. ^ 
Cura. Sigue pois. 
Rosa. "D'a terriña 
Onde nacéron os nosos amoriños
 
O pé d'a igréxa
 
Xunt'o cruceiro."
 
Cura. Pois son santos amores. 
Rosa. Non digo tanto, 
Pero sí, de qu'o Cristo e testigo 
Do que xuramos. 
"Xureiche frent'o Cristo 
Meu ben querido,
 
Que antes faltarían estrelas
 
N'o azul do ceo
 
90 
Qu' o meu cariño. " 
Cura. Non sei s'o que fixeches 
Está ben feito. 
Rosa. Por amar moito Dios tamen perdoa. 
Cura. Eso e ben certo. 
Rosa. "Vén axiña qu'eu morro 
Por t'abrazare." 
Cura. Pero.. .^ Vaya un papel que estou faguendo! 
Rosa. ^Siñor Abade! 
Cura. Cerrei­ os ollos. 
Xa está posto muller. 
Rosa. "Unha aperta moi longa e moi ceñida 
E. .. uns bicos logo. " 
Cura. Anqu'o Obispo mandase 
Non van os bicos. 
Rosa. "Os bicos non che van, non quer'o Cura 
Anque llo mand'Obispo." 
Cura. Eu non me meto en eso 
E... sendo aislado... 
Rosa. "Un soio podo darcho; 
Diz o Abade. 
Qu' n soio n' e pecado. " 
Cura. Fas de min o que queres. 
Rosa. Ustede e un santo. 
Cura. O que risulto agora e outra cousa 
Que ten ache n'o medio en castellano. 
Rosa. Mil cousas che diría 
Ricas de veras 
Pro teño que enteirar o qu'as escribe 
E son segredas. " 
Cura. Eu non paso d'aquí. 
y 
91 
Acab'a carta.
 
"Todos os bicos e apertas que che mando
 
Poñoch'en rayas."
 
E raya no papel (levantándose)
 
Tod'o que queiras
 
Qu'eu n'as hei de contar, non son curioso.
 
(Mirando) ^Que ringuleira! 
Rosa. Hastra enchel'a carilla 
E com'a pulgas 
Fareinas de pequenas. 
(Oise tocar) 
Cura. ^Hay retesia? 
Rosa. Non se vaya meu crego qu'hoxe hay pava 
Estou de bon humor pol-as noticias. 
Pedro. (Cantando dentro) 
Rosiña, Rosiña, Rosa, 
Mira que morro c'a pena 
Dame unha man que m'afogo 
Sin poder chegar a orela. 
Rosa. Teñ'as duas maus acupadas 
En agarrar un querere 
Bracea para outro lado 
^ - Que non che podo valere. 
Pedro. Unha mau dasell'un. probe 
Un bico dasell'un neno, 
Guíndall'a un que s'afoga 
Unha punta do mantelo. 
Rosa. O mantelo está n'a ucha 
N'o podo tirar agora, 
Nada, meu Pedriño, nada 
e chama quen te secorra 
Pedro. Miña carrapucheiriña 
Non nacen de pront'as frores,-
Figos verdes n'o Santiago 
En San Miguel can de moles. 
Rosa. Nin te subas á figueira 
N'esperes que caigan figos. 
N'hay ningún figo n'as ponlas 
Rapounas un estornino. 
" 92
 
Cura. (Rindo) 
N'está mal; leva pra rato. 
Tom'a carta e ponlle o sello 
Vamos a ver a Xacinto. 
Rosa. Dios lle pague pol'o feito. 
Cura. Inda falta averiguar 
Si Dios aprobará eso. (Entra) 
Escena IV 
Rosa. Meu cruceiro bendito 
Vello cruceiro 
Vestidiño de musgos 
E de conchelos, 
Onde fungan medrosos os temporales 
D'o crudo inverno 
E onde pousan cantando as anduriñas 
Seu amor tenro. 
Ti lebrache de males o meu encanto, 
Cristo bendito; 
Heiche de por aceite por cinco anos 
A ren, seguidos. 
Y-hei sobir con escala 
A encher de bicos 
O teu peito alanceado 
- E os pes feridos.
 
Testigo caladiño dos meus amores;
 
O pé de tí naceron, e a lua crara
 
Cobríach'o cabelo de resprandores
 
E alumeaba a surrisa d'a meiga cara.
 
De noite cando veño a arrodillarme
 
E chorar miñas coitas amarguradas
 
Parece que te miro, pra levantarme
 
. Desencravar d'a pedra as maus furadas,
 
Y-ese doce mirar qu'en min se pousa
 
Compadecéndome
 
Como morno calor d'o sol poniente
 
As bágoas sécame.
 
..............................
 
Meu cruceiro bendito
 
Vello cruceiro........
 
Cando xuntos cumpramos
 
O xuramento
 
Arrastras dond'o adro
 
A tí viremos
 
Unha noite de lua
 
93 
Que com'aquela
 
O cabelo che cobra de resprandores
 
E a surrisa ilumine n-a cara meiga.
 
..........................
 
Meu cruceiró bendito 
Vello cruceiro 
Vestidiño de musgos 
E de conchelos. 
^Al-la-la-la! 
Escena V 
Pedro. (Entra pouco a pouco como pra non facer ruido) 
Marchou Rosiña, ^ 
Marchou o crego, 
Mais Rosa volve 
Y-eu aquí espero, 
Vamos a contas, 
Pedrín, ^Qué quero? 
Pois... enganala. 
^Podrás faguelo? 
N'e conta crara 
^Levem'o deño! 
Xan de Santaño 
Ten un portelo 
- De táboas vellas 
Sin tarabelo. 
^ Por non compolo , 
Por perguiceiro 
Sin ter un chavo 
Chegou a vello. 
Entrall' o gando 
Cómell'o trebo, ^ 
Róenll'os porcos 
Pataca e grelos, 
E tod' os mozos 
D'o Auritamento 
Saen cantando 
C'os pucho[s] cheos 
D'ourizos verdes 
D'os castiñeiros. 
Xan ten tan soyo 
Por heredeiro 
Esta mociña 
Que foi crecendo, 
Linda d'a cara, 
94 
Roxa d'o pelo,
 
Dente de nacre
 
Labres bermellos,
 
Moi pispireta
 
Branda de xenio,
 
Que n'as fiadas
 
Revolv'o demo .
 
E and'agarradas
 
Hastra c'os vellos.
 
^Hérdase todo?
 
Log'o veremos.
 
Eu, mal qu'o diga,
 
Non son babeco,
 
Son voluntario
 
Algo desperto
 
E si me poñen
 
Xunt'a un lumeiro
 
Son com'a estopa...
 
(Mirand'a porta.) 
Por alá a vexo.
 
Vou a esconderme
 
Antr'o trepezo.
 
Escena VI 
Rosa. (Qu'o veu sair.) 
^Hola miñato! 
^­ Tas en axexo
 
D'esta pombiña.
 
Pois, éstás fresco.
 
^Que mal te miro
 
Meu lagarteiro!
 
(Vota de comer as galiñas desde fora d'a cerca, d'o máiz que trae n'o 
mandil.) 
Pedro. (Saindo, en voz baixa) 
1 Rosiña! 
Rosa. (Facendo que non oi.) 
i Churras! 
Pedro. ^ Rosa! . . . 
Rosa. ^Marelo! 1Cache! curricho. 
Pedro. (En voz alta) 1 Rosa! 
95 
Rosa. (Yolvéndose) ^ O laberco! 
Pedro. Son un páxaro 
Pro sen peteiro. 
Rosa. ^Cortoucho Pepa? 
Pedro. Foime caendo 
Por tí piando. 
Rosa. Foi c'o Xaneiro. 
Eu teñ'un polo 
Que ch'está o mesmo. 
^Tendral'o mormo? 
Haiche remedio. 
Crava unha pruma 
De galo negro 
Pol'o pescozo. 
Pedro. Rosiña: quero 
Falar contigo 
Moi pol-o serio. 
Fai alguns meses 
Sinto no peito 
Unhas congoxas 
Cando te vexo, 
Que me dan frebe. 
Rosa. Vai xunt'o médeco. 
Pedro. Non ĉhe me curan 
Medicamentos 
Ech'o feitizo 
O que ch' eu teño. 
Rosa. San Cibrán cae 
A derradeiros. 
Vai xunt'o Santo 
Qu'e milagreiro; 
Bebes aceite, 
Comes centéo 
E a media hora 
Votas os pelos. 
^Ti c-o meigallo! 
^Quen cho deu Pedro? 
Pedro. Deum'o unha meiga. 
Rosa eu toleo 
96 
Si non me queres. 
Rosa. Mir'hora o merlo 
Poe onde sae. 
Pedro. ^Dasm'o remedio? 
Rosa. D'esta botica 
Non s[']abr'o pecho: 
Perdín a chave. 
Si tes empeño, 
Pra sacristía 
Fix'o ferreiro 
Unha moi cuca 
.­ Do mesmo xeito. 
Pedrin, si queres 
Pídell'o crego. 
Pedro. Rifei c'o Abade 
Fai algún tempo. 
Rosa. ^Pol'a sobriña? 
Pedro. Pol-o preceuto.
 
Ti tel'a culpa 
De todo esto. 
Olvidei todo; 
^­ Non sei o credo, 
Nin sei a salve, 
Nin os mandamentos 
Teño os meolos 
Coma un nóvelo. 
Rosa. ^Pobre Pedriño! 
Pedro. Mira; tan certo 
Com'hora e día 
Que levo dentro 
A morte negra 
Porque coñezo 
Qu'os meus quereres 
Teñen no peito 
Raíz tan grande 
Com'a dos feutos 
E com'a hedra 
Vai esparxendo 
Brazos qu'afogan 
Os pensamentos. 
97 
Rosa. Si te pos triste 
Vou chorar Pedro. 
Pedro. lAbr'a botica 
Qu'estou morrendo! 
Rosa. ^Qu'es que repiquen 
A sacramentos? 
Pedro. Si ti m'os traes 
Morro contento. 
Rosa. Cadra a parroquia 
Un pouco lexos. 
Pedro. Qués automoble? 
Rosa. Danme mareos. 
Pedro. E... ^tes antoxos? 
Rosa. Cando te vexo. 
Pedro. lOgallá! Rosa. 
Si fora meigo 
Eras moneda de cinco duros. 
Rosa. ^Pra que? meu ceo! 
Pedro. Para levarte n'o meu chileque 
Preto d-o seo. 
Rosa. Iba apañada con eses lume 
Que levas dentro. 
^Ou hay borralla sobre d'as brasas? 
Pedro. iHay un inferno! 
Rosa. Mira Pedriño, tí qu'es leido 
E non es lerdo, 
^Sabes que nome leva esta leria? 
Pedro. Sei. Parrafeo. 
Rosa. Non; esta feira a que viñeche 
Tan paroleiro 
Chámanlle todos pol'a parroquia ^ 
Perdel'o tempo. 
98 
Pedro. Volverei sempre hastra qu'abrande, 
Sonche moi terco. 
Rosa. Por mais que malles non me desgrano. 
Non son centeo. (Vase.) 
Pedro. Adios, Rosiña, hastra mais vere. 
Rosa. (Rindo, dend'a porta.) 
Adios, meu vello. (Vase Rosa.) 
Escena VII 
Pedro. (Rañand'o cacho, mirand'o ceo, e rilla un dedo.) 
Quedei locido 
^L.évem'o demo! 
Cura. (Pol'a espalda) 
Miras as ponlas, 
Rañal'o cacho, 
Rillas un dedo... 
^Mal and'o choyo! 
Meu pobre Pedro. 
Non te iixache 
Qu'ese portelo 
Ten táboas novas 
E tarabelo. (Oyese música.) 
^ Oxe hay ruada - pol' o que vexo 
Pedro. (Moi atufado) 
Oxe hay un cristo 
Pol'o que entendo 
Que ni o de Xende. 
Cura. ^Vasme por medo! 
Oye o que cantan. 
1 a telón. 
Coro. Rosa, Rosiña, 
Ten un portelo 
De táboas novas e 
E tarabelo. 
Rosa a cancela 
Pechou por dentro 
Para que os porcos 
N'entren n'os grelos. 
99 
Pedro. (Arremengand'a moca) 
^ Vaya! . . . acabouse. . . 
^ Val'ah' i vai Pedro! ... 
^ A peso os paus! . . . 
^Quen gañ'un peso? 
2a y telón.
 
(Queda o cura rindo.)
 
Telón com'uri lóstrego. 
Heliodoro Fernández Gastañaduy 
100 
F. Ignacio Blanco Freire e Manuel Posse Rodríguez, ^Inda non quero ser mico!, 
apropósito cómico nun acto, en verso: 
Esta peciña foi estreada o 6 de Xaneiro de 1915 no «Círculo Católico 
de Obreros» de Santiago. 
O manuscrito está formado por trece follas de 19 x 25 cm. escritas 
con tinta negra por unha soa cara. A primeira, que serve de capa, é 
lisa, as restantes levan o carimbo do «Círculo Católico de Obreros de 
Santiago». É propiedade de D. Henrique Acuña Rodríguez. 
101 
F. Y. Blanco Freire 
JINDA NON QUERO SER 1VIIC0! 
Apropósito cómico en un acto y en verso 
102 
[f. 1] 
^Inda non quero ser mico! 
Apropósito cómico en un acto y en verso
 
por
 
Don F. Ignacio Blanco Freire
 
y adaptado á la escena
 
por
 
Don Manuel Posse Rodríguez
 
Presbíteros
 
Estrenada con gran éxito en el Círculo Católico de Obreros de 
Santiago el día 6 de Enero de 1915. 
103 
[f• 2l 
PERSONAJES
 
Un paisano L. Regueiro 
Señor Xán 60 años E. Alfonsín 
Un Ché 28 años E. Fernández 
La escena en una aldea de Galicia 
Época actual 
104 
[f. 3]­ Acto único 
Decoración de campo con entradas á derecha é izquierda y una piedra grande 
para sentarse. 
Escena 1 a 
Un paisano que vá para el molino entrando por la derecha mira hacia atrás, y como 
si viese personas que vienen por el mismo camino, dice: 
Cun ché que estuvo nas Indias
 
catorce meses é médeo
 
camiño da sua casa
 
vén ó siñor Xán dos queixos .
 
que trague as polainas novas
 
y-á chaqueta nós hombreiros,
 
ó chapeu cún pano atado
 
pra que non 11'0 leve o vento;
 
un pau de moca na mán,
 
fresco coma un verberecho
 
c'un cigano tras d'a orella
 
y-outro n'a boca encendeito.
 
Algo mais guapo ven Ché,
 
caranio, da xenio vel-o
 
pois dende que veu d'as Pampas
 
anque non trouxo diñeiro,
 
[f.­ 4] veste chaqueta d'alpaca 
- chalina encarnada é cuello, 
un sombreiro de pajilla, 
.­ anque xá estamos no inverno, 
pantalón branco de todo 
y-un ponche de doce pesos 
é prá remachal'o cravo, 
socos de pau d'ameneiro; 
y-ademais, xá m'esquecía 
trague tamén un chaleco 
de color de sabanduxa 
qu'ós rapaces lle pón medo. 
Veñen, pois, os dous compadres ^ 
en alegre parrafeo, ^ 
porque de sorber acaban 
uns tragos de viño vello, . 
d'aquel que mercou "o chuco" 
fai dous anos pra Xaneiro. 
Así pois, fan mais barullo 
que sete cochos pequenos, 
y-anque algunha ves berraron 
igoal que dous gatos feros, 
105 
non deixan de falar hoxe 
porque ó viño os pon parbeiros. 
Ché conta mil aventuras 
é d'Améreca mil feitos 
que tén tanto de verdade 
coma meu abó de crego; 
pró é costume en tales tipos 
sobre todo n'estes tempos 
de contar "bolas" con forza 
[f.­ 5] anque non conten diñeiro; 
n'amentras qu'ó siñor Xán, 
meu probe, vai feito un vello, 
botando as máns á cachola 
lembra os seus pasados tempos 
anque ó Ché non lle fai caso 
pois. sabe qu'e un mentireiro, 
prá quén asoball'o mundo 
é pon freno os linguateiros: 
bó, bó, andemos pra diante 
á ver s'está mundo ó centeo 
(vase por la izquierda) 
Escena 2a 
Señor Xán.- (EnZrando, acompañado del Ché) 
Sentémonos aquí un pouco. 
Che.- Bueno luejo, fumaremos 
^un sigarro? (dándoselo) 
Xán.- Trague logo (fuman) 
Inda lembro aqueles tempos 
de rapás cando iba os niños 
de pin-pín, rulas é merlos. 
Inda n'esquecín tampouco 
á Don Xaquín ó mayestro 
que me mazou a badana 
coma se fose un pandeiro; 
os apuros que pasei 
cando lle fun ós pexegos 
ó froital de Don Ramiro 
[f.­ 6] é m'apurrou ó "tistelo" 
qu'a primeira taniscada 
case quedei sin alento. 
Ché.- Rediés, con la mordellada 
luejo le calou á dentro. 
106 
Xán.- Condanado tiña uns dentes
 
que parecían fungueiros;
 
malas papas nunca ó pelen
 
arre diaño, ben me lembro.
 
Ché.- Debía ser un buén cán... 
Xan.- Era un cán coma un becerro. 
Ché.- ^Y non recorda xá mais?... 
Xán.- Inda lembro ademais d'esto
 
as ruadas sendo moso,
 
y-os cantos d'o ailelelo
 
á miña frauta de buxo _
 
toĉaba que daba xenio;
 
cando lembro aqueles días:
 
^ei carafio, anda marelo!
 
Estonces n'había pena,
 
_estonces soilo contento
 
pero agora....
 
Ché.- Pues agora
 
haija alegría lo mesmo.
 
{Se pasea con garbo haciendo todo lo que dice á continuación el otró) 
Xan.- (Aparte) iEste ché tén mais fachenda!
 
é pon de lado ó sombreiro
 
é quei tufar os bigotes
 
que parecen pelos tesos
 
. [f. 7]­ espiñas de bacalao 
chantadas n'un pau de freixo. 
Xan.- Quén poidera así vivir
 
sin ter penas, compañeiro,
 
estas cousas xa son outras,
 
agora estou feito un vello.
 
Ché.- Déguese V. de macanas,
 
que sonsera eso no es certo...
 
Xán.- Dende c'un tén pelos brancos
 
con media ducia de netos,
 
sen'é vello rematado,
 
de novo tén pouco xeito.
 
Ché.- Esas son apresiasiones,
 
n'hay que reparar en e•o...
 
107 
Xán.- Eu xa non repararía, 
pro séntemas o pelexo. 
Ché.- Tiene usté salú d'abondo, 
está mais duro que un fierro 
y-en su caixón hoy por hoy 
inda non lle falta un peso; 
. coma usté la boa carne 
y el buen viño del Riveiro, 
buén morapio, buén morapio 
y cuesas de nutrimiento. 
Xán.- Eu agora un bó rosario 
á ver se logro n'o ceo 
cando fuxa d'este mundo 
un cachiño de terreno, 
porque... 
Ché.- Diéguese usté de macanas 
esas són cuesas de cregos 
(f.­ 8] prá engañar al ignorante 
al rústico... 
Xán.- Vás pro inferno 
se falas d'esa maneira, 
coidadiño... 
Ché.- Legos d'eso 
eso es una trapallada, 
qu'esperansa... 
Xán.- Bceno, boeno, 
pouca leria, ché... 
Ché.- Amigaso 
en la Améreca no hay éso 
y-en un día jana el hombre 
tres, cuatro, sinco ó seis pesos, 
porque allá reina cultura, 
y hay otros conesimientos 
pero aquí solo miseria 
amigo... 
Xán.- Vá non che entendo 
por eso prá acá viñestes. 
Ché.- Todo es cosa de los tempos 
hay pues que salir d'aquí 
108 
prá tener conesimiento 
de qu'a religión es farsa 
solo prá sacar dinero, 
y que los curas y frades 
son todos... 
Xán.- Vá, vá, xá vexo 
qu'estás un pouco guillado 
é así xá non che dou creto. 
Non fales d'esa maneira 
[f.­ 9] contra Dios é contra ó ceo 
d'a religión qu'os pasados 
en todos tempos tiveron 
é souberon mais que ti 
y-outros moitos linguateiros 
que soilo traguéĉ d'aló 
faladorías a centos 
en contra da religión 
sin saber... 
Ché.- Pero sabemos... 
Xán.- Tirar bén d'un carromato. 
Ché.- Por moito más yo me teño; 
porque aquí non saben nada 
porque no existe el progreso 
- ni cultura... 
Xán.- Moitó falas 
é sin nada de proveito, 
mellor fora que^ calaras 
que darlle couces ó vento; 
por mais de que sea un probe 
Dios hame querel'o mesmo. 
Cristianos foron meus pais. 
y-eu coma éles quero selo. 
Ché.- Esto me dá en los fociños 
si os nosos parientes fueron 
los monos, hombre, los monos. 
Xán.- Ei, coidado, son mais vello, 
non fagas trapo de min, 
qu' inda podes ser meu neto. 
Ché.- N'es risa, s'eu tamén son, 
como V. también desiendo 
109 
[f.IOJ­ del mono... 
Xán. - Poi s ti se mono, 
qu'eu inda non quero selo. 
Ché.- Es que lo disen los sabios 
y así lo asmiten los pueblos... 
Xán.- Pois eu non quero ser mono, 
anque ó diga ó mundo enteiro. 
Ché.- Pues nuestros primeros padres 
tan solo los monos fueron... 
Xán.- Os teus serían, qu'os meus 
foron Farruca e mais Pedro. 
Ei, recontra, viva Xán, 
non coides que son un neno, 
qu'inda que me vés de lán, 
non che son ningún carneiro. 
Ché.- Non le quepa á Usté ya duda 
que os nuestros parientes fueron 
tán soilamente los monos... 
Xán.- Ai, diaño, é como foi eso, 
porque a cousa é bén sabida 
- é que non asmite pero 
qu'os fillos os pais semellan 
n'a iigura é algúns no xenio; 
se teus abós foron monos 
como aseguras moi séreo, 
^onde botastel' o rabo? 
porque tí debías telo. 
Ché.- Qu'esperanza n'hai tal cuesa 
eso si qu'es no entenderlo 
el rabo lo hemos perdido 
por evolusionamiento 
[f. 11)­ que quiere dicir que todo 
cambea y no se está quedo. 
Xán.- Poi estonces poida ser 
qu'inda non pares en esto 
y-ó día menos pensado 
vólveche a nacer aquelo, 
ó rabo quero dicir 
soilo qu'un rabo mais feito, 
110 
y-unhas orellas tán longas
 
coma os d'o mellor xumento.
 
Pol-o si, ou pol-o non
 
é por s'esto chega presto
 
podes ir mercando albarda
 
freno é demais aparellos.
 
Ché.- Yo ben dijo, aqui'en Galicia 
n'hay cuesa de valimento. 
Xán.- Badulaque, fachendoso 
^tí si que tral-o progreso! 
(Se ván, el Ché por la derecha y Xán por la izquierda) 
Escena 3a 
Un paisano, que vuelve del molino, entrando (se oye tocar una campana qué dá las 
diez) ^ 
Soaron as des d'a noite (se oyen ladrar perros)
 
ladran os cáns no soutelo (se siente cantar el ailalelo)
 
séntese á vos d' un que canta,
 
caranio, debe ser Pedro
 
que camiña prá fiada
 
todal-as noites d' inverno
 
[f. 12]­ estriquemol-as orellas (escuchando) 
- ai recontra non ch'e certo 
o que carita pol-a veiga
 
eche ó siñor Xán dos queixos
 
escoitemos (escuchando)
 
(El que canta dice esta copla) 
Hoxe un ché chamoume mono
 
y-eu respondinlle sin medo,
 
mono serás ti, carafio
 
qu'eu inda non quero sel-o.
 
Lanza un "aturuxo " y cae el telón. 
111 
José Manuel López Castiñeiras, O Chufón, comedia dramática én dos actos. 
A polémica subscitada en torno á autoría de O Chc^f'ón, de Jesús 
Rodríguez López, acabou levando a este último a publicar no xornal 
lugués El Progreso 0 orixinal que lle confiara José Manuel López 
Castiñeiras. Nesta publicación, realizada entre os días 22 e 27 de 
Febreiro de 1916, Rodríguez López non reproduce aquelas escenas 
que el mesmo aproveitou para a súa comedia. 
Na nosa edición mantemos unha fidelidade total ao orixinal 
reproducindo as variacións ortográficas que Rodríguez López realizou 
nos últimos días con relación aos primeiros; indicamos as datas de 
cada fragmento, reproducindo tamén os comentarios e a sinatura de 
Rodríguez López. 
112 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D. José Manuel López Castiñeiras.
 
Como a pesar de ir el nombre del señor López Castiñeiras unido al mío en 
la portada de la comedia O Chufón que acabo de publicar, y de anotar a su final la 
importante participación que este ilustrado amigo ha tenido en mi obra, los diarios 
que hasta la fecha se han ocupado de ella me colman de ^elogios, muy 
bondadosamente, sin hacer coopartícipe de ellos al Sr. Castiñeiras, a excepción del 
semanario local La Razón, yo no puedo menos de recoger los aplausos, para 
entregárselos a dicho señor, pues si él no fuera no se me hubiera ocurrido 
transformar su trabajo, haciendo de su interesante drama la digna comedia que tanto 
debe al beneplácito público. 
Pero hay más: es un gallego tan castizo el empleado por el Sr. Castiñeiras, 
es tan interesante la escena del contrato y tan reales y propios algunos diálogos de 
su trabajo, que utilicé como inmejorables ciertos pasajes, copiando lo más escogido 
de las escenas que servían para el desarrollo del propósito de convertir el drama en 
comedia, por creer que el asunto se. prestaba mejor para esto último. 
Por eso en mi comedia aparecen trocitos de la obra del Sr. Castiñeiras en las 
escenas la y 2a del acto primero y en la 12, 14, 16, 17 y 18, casi íntegras, del acto 
segundo. 
Todavía no había concluído de hacer acotaciones y anotaciones en el original 
que me entregara el Sr. López Castiñeiras, autorizándome, con una confianza que 
le agradezco muchísimo, para hacer las reformas que creyese convenientes a fin de 
que resultase teatrable la obra, cuando caí en cama con una enfermedad que me puso 
en trances de muerte, y que desgraciadamente ha durado meses. 
Cuando al fin pude entrar en convalecencia y empecé a normalizar mis cosas, 
me acordé de la obra del Sr. Castiñeiras y me puse a ella dejándome llevar de la 
imaginación y dándole un giro en el que antes no había pensado. 
^ Entretanto el Sr. Castiñeiras, mí colaborador, había marchado para América 
y no pudiendo consultar con él me determiné a concluír el trabajo. 
Pero aún siendo uno el tema estan diferente el argumento y tan intenso el 
interés dramático del trabajo del señor Castiñeiras, que el lector me agradecerá la 
publicación de algunas escenas, para que pueda saborear las bellezas literarias que 
contiene, indudablemente superiores en su género a las de mi humilde modificación. 
El lector podra apreciar mejor la razón que me asiste de recoger los aplausos 
para el Sr. Castiñeiras, al mismo tiempo que ejecuto una justa reparación publicando 
su hermosa labor despues de dar a conocer la de los dos. 
EI argumento de la obra del Sr. Castiñéiras es el siguiente: 
El tío Mingos y su esposa Sabela sacan un niño de la inclusa para que el dia 
de mañana les ayude a trabájar los bienes, y que tienen en calidad de criado. Mas 
tarde recogen una sobrina huérfana de padres, y cuando el incluso, llamado Antón, 
y la sobrina, llamada Carmela, son ya adultos, los presenta el autor en escena 
enamorados el uno del otro. Pero el tío Mingos pretende casar a Carmela con un rico 
heredero que viene a contratarla con el Chufón pero pide demasiada dote y se 
deshace la boda por unos zapatos que reclama para un criadito. Antón al verse solo 
y huérfano pretende marcharse a América a buscar fortuna y Carmela no sabiendo 
hacerle desistir se decide a marcharse con el, en vista de que sus tíos se oponen a su 
113 
casamiento con el expósito, renunciando nuevamente a otro mejor partido, pues en 
el segundo acto, el juez municipal, rico hacendado, se enamora de ella y la pide a 
sus tíos en .casamiento. 
La obra termina en el segundo acto pidiéndoles Carmela a los tíos, de 
rodillas, el consentimiento para casarse y la dote para marcharse a América con 
Antón, en una escena final dramática y desgarradora. 
Ahora voy a presentar al lector algunas de las escena mas interesantes del 
drama, pues seguramente me lo agradecerá. 
"0 C31UfOn ^ 
AUTO PRIMEIRO 
(Aparece unha habitación pobre, como de aldea é unha mesa e cous bancos 
e n'un d'eles sentado Mingos, apoyado un codo na mesa y-a cabeza no brazo 
en son de pensar) ^ 
ESCENA PRIMEIRA 
Tío Mingos.- Eche ben certo, non sempre o alcacer está pra temprar gaitas. Oxe por 
sel-a festa do santo patrón, vaya un humor de mil demos que me puxeron! 
Antonte derrumbóuseme na revolta da Seara o millor xato que tiña na corte 
e onte chamoume ó Auntamento o godallo do Secretario prame decir que teño 
dez pesos de suba no consumo poque non votei ccel nas últemas eleuciós. 
Dendes que na guerra me morreu o fillo, aquel Rosendiño qu'era a envexa 
dos mozos do pobo todo carga riba de min. O gando está baxo (bazo) e non 
hay quen o leve ó pasto; a finiquita da sobriña non pensa mais que no 
casamento. Sabela vay vella, e eu estou cangado d'anos e traballos e non 
podo chegar a todo. (Érguese e cruza os brazos) ^Ay Mingos, Mingos, qué 
vellez pasas! O que falla agora é que veña o cermuante do señorito do Souto 
chamándose dono do millor prado que teño, como lle fixo a Pedro do 
Penedo, que acabou con él. ^Pobre Penedo! Ehi o meter n'un preito que Ile 
fai facer gastar canto ten. En fin ala eles eu bastante teño e as anseas alleas 
matan os amos. Ehi ven logo Sabela. 
ESCENA 2a 
Sabela.- Bos días, Mingos. (Entraiuio) 
Mingoĉ .- Bos días, Sabela. 
Sabela.- ^Descansache? 
Mingos.- Oubo de todo. 
Después empieza la escena de la oración del padrenuestro, muy graciosa y 
que yo trasladé bastante retocada a la 2a escena de mi comedia. 
Se•uidamente aparece Antón, interrumpiendo el padrenuestro y queda 
hablando con el tío Mingos quejándose del cura párroco a quien tiene mal querencia 
porque le dió calabazas en los exámenes de doctrina cristiana. Véase el final de la 
114 
3a escena. 
Antón.- Pol-as calabazas que me dén o gano n'a doutrina ^ou vosté coida que se 
m'esquecen as cousas? 1Boa vergoncia levéi, darmas tres veces diante de 
tod'a mocedá! Pra lle dar a contentiña ja Ile votéi a jata que se nos 
derrumbóu antonte na rebolta da Seara ó séneca que vosté tiña no cofre 
pequeno por si cicáis ésta noite cái algún lobo, si cae esfolareino e levareill'a 
criade qu'e media cega pra que llo amañe na festa d'oxe. 
Mingos.- ^Avisache que prendesen os cás? 
Antón.- Non, ^pra qué? Cás no pobo sobran, ademáis s'avisara podíase decatar o 
abade. 
Mingos.- (Votando'as mans a cabeza) iXasús, Xasús, creb-o diaño rapáz! Ve-l-ahí 
están tocándo alborada, j-e tarde, vait'o prado :da Retorta e seg'a erba pra 1'e 
dar o gando dempois, porque estou vendó non has querer perde-I-a romaxe 
e ir c'on il ó pasto! 
Antón.- ^Boh!, o conto non ten presa. 
Mingos.- Pois anda vélliño, anda pronto mentras éu vóu cabo de Roque haber si 
m'afeita. (Vaise) 
J. Rodríguez López 
(Continuará) El Progreso, Lugo, 22 de Febreiro de 1916 
115 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D. José Manuel López Castiñeiras.
 
(Continuación)
 
ESCENA 4a 
Antón.- Anda, velliño anda. Anda burriño anda, digo éu. Nado no medio do 
borrallo, deitado na lama e levando lápos de quén quixo darmos, crieime sin 
conocer pái nin mái e sin outro agarimo no mundo máis qu'o déstes dous 
vellos larpeiros que me sorben a sangre. ^Negra sorte a miña! (cruzando os 
brazos y un pouco pensativo) De neno era goapiño com'un carabel, pol-o que 
dín os vellos; as bellas arulábanme, bicábanme as mozas y hastra os patrós 
me traguían da feira roscae e axóuxeres e agora no millor da miña mocidá, 
ós vintecinco cumpridos, cando podía pretender unha herdeira e botar nunha 
boa casa donde poidera pasa-l-a miña vida a'go descansado, atópome cansado 
de traballos c'o carrelo encorbado e sirvindo de besta da casa, cicáis, cicáis 
por pouco témpo, porque.., carga larga, mau na illarga, o cabo do ano nin 
besta nin carĉa. Non me trouxeron os zapatos com'os quería, nin me fan 
cousa a xeito; dicir dín que zapato burgués, besta d'andádura e amigo 
portugués, pouco duran todos tres; pro iso ue ten que ver; o que séi dicir hé 
de todos, os cumpridos son pra fratulenta d'esa subriña que d'o diaño cousa 
val. Pra ela denques, mantelas, cófias novas pra ir as festas, e pra mín 
aradas, sementeiras, rebaixos n'os prados e bouzas largas. Ben sei que toda 
carne comé o lobo, menos l-a sua que lambe e que n'a casa d'o bo amo, alí 
morre o bo criado; ^pro éu que fago eiquí? Recoleito n-ela, de pequeniño xa 
fún c'o a ben a e cuasi desde'os set'anos tiven que cabar na bouza o pouco 
pan que comín... Mais ^a onde iréi? anque de rapáz me mandaron tres meses 
a'scola xa non séi leer e dunha vez que me chamaron n-auntamento pra votar 
unha firma ríronse de mín porque pol-o visto en vez de escribir Antonio 
Vázquez, puxen Antón Vaca... ie ir pol-o mundo asina!... ^A donde irás boy 
que non aras? Boeno, deixémonos de tristuras, antes d'ir pol-a erba vou 
limpiar un pouco os zapatos vellos pra tarea qu'os novos non me sirven... 
(pensando), ja non m'acorda donde teño o torrezmo... ^ah! ja séi (coll'o 
torrezmo do caixón da mesa, os zapatos, séntase e ponse a limpalos; 
abresell'a boca) iCando esa condenaira d'esa vella pensará dal'o almorzo! 
(meneando a cabeza) ^ay miña mai da yalma! Divirtámol'a fame cantando 
porque de desesperado dín que cant'o gallego: (canta) 
_ Escoitando cal rujía 
auguiña de certa fonte, 
deijéi n'ela moitas bágoas, 
pensando na miña xórte. 
iFelice-l-o que se deitan, 
e saben qu'han d'almorzar! 
^Ay probe d'e aquel probiño 
que solo no mundo está! 
Non tén d'un qu'o axude 
pronto na lama caerá. 
Sin pais e sin agarimo, 
116 
todos coyos il'han tirar; 
si ten fam' óu pouca sórte 
que rabée; la traballar! 
lle contestan uus e outros 
chamándolle folgazán 
e si morre esfameadó 
nun recanto ^qué máis dá? 
mentres eles teñan cartos 
aind'a conta dos demáis ^ 
comen, e rindo contestan: 
a nosoutros ^que nos vai? 
Si ten penas que s'amoque 
pois nadie llas sacará 
e non pense qu'habrá ún 
que 11'ha de tendel'a máu (chorando) 
ESCENA 5 a 
Carmela.- (Entrando e reparando en Antón) Ti choras Antonciño, ^que tés? 
Antón.- Nada. 
Carmela.- Dí hom, porque choras. ^ 
Antón.- Porque, horfo, teño moitas, moitiñas penas que m'apertan o curazón, e que 
xa lle pidín os cartos do pasaxe a Sidro do Pacio pra marchar'Améreca. 
Carmela.--iTi!... (asustada) irt'Améreca?... (pensando) ^e déuchos? 
Antón.- Mañá vou por iles. 
Carmela.- ^Y ó que temos falado? 
Antón.- Pouco m'importa. Tod'é barallo que pasa e non quero deixarme engañar, 
^ou cuidas que non séi as cousas?... Véndete, véndete o herdeiro do Peto de 
Folgoso cal si foras unha xata e terá-l-o cariño d'hun boy. 
Carmela.- Antonciño non me fagas chorar (chorando) non é verdá. 
^Antón.- ^Non é certo que ven oxe a pretenderte? 
Carmela.- É, pero ven sabe-lo cantar. Alcipreste non se rega, -porque n'a lentura 
nace. -Amor firme non s'olvida- por mais martirios que pase. 
Antón.- Tamén tí sabes est'outro: O cariño que che teño- e mai-lo-que ch'hei de tér 
-caben na folla d'un fento -e ha de quedar sen hencher. 
Carmela.- ^Antón non me fagas rabear, qu'en mín non pasa eso! Ben-ó sabes; anda 
117 
límpam'os méus (Antón mira pr'ela e non fai caso) anda velliño límpamos... 
Antón.-^Seique m'aniñas! Vai que chos limp'o herdeiro do Peto de Folgoso. 
Carmela.- Non ten de obrigación. 
Antón.- Pois éu tampouco. 
Carmela.- Anda prosmeiro que quén os seus desagarima, os alleos nada pida... 
Antón.- (Encorporándose) Logo... non casas co-il, ^óu? 
Carmela.- N'e o qu'a lua pinta, qu'é o que Dios dita, oh! 
Antón.- (Érguese e quérelle botal'a máu, pero Carmela retírase pra trás) Canta logo 
^ comigo. ^ 
Carmela.- Antón, cantar e reir está bén, botarme a máu eso non. 
Antón.- Canta logo, Carmeliña, qu'algún tempo os dos ben acaímos. (Cantan os 
dous) 
Coidarán que, porque canto, 
en mín alegría hai: 
pra mín a alegría fóise 
e choro ó meu a-ia-iai. 
Sabela.- (Entrando e santiguándose) iXesús, que chado de rapáz inda está aquí e as 
bolfias por facer! Acaba d' ir pol-a erba 1 ^ loubán! ! Xasús, Xasús a chaque da 
festa non fai nada. 
Antón.- Ei bou, siñora (vaise cantando) 
Por cantar e'star alegre, 
nunca se perdéu ningún... 
Pérdese por marmurar 
á vida de cada ún. 
ESCENA 6a 
Sabela.- Carmela. 
Carmela.- Siñora. 
Sabela.- Ti sabes quen vái vir oge eiquí? 
Carmela.- Os convidaos a festa. 
Sabela.- Y ó mozo do Peto de Folgoso a tratar d'o dote qu'has levar, con que 
compre que t'amañes bén, c'o mires con boa cara e bo modo non seja que 
118 
che vaia chamando fratulenta, que fagas que non miras e reparal-o bén por 
se ll'atopas algún defeuto; y-en fin, poñerte con moito jeito, porque ja 
sabes... os rapaciños d'agora... 
Carmela.- Cando pretenden non contan senón mentiras. 
Sabela.- Xasús, gente nova toda é boba, pasa pr'eiquí e repara no que che digo. 
Lávate e péinate bén, pon á mantela y-o dengue novo e cúbrete c'a millor 
cófia que teñas; porque boa roupa e boa vida fan a vella garrida. 
Carmela.- Y-el ha quedar a festa? 
Sabela.- ^E logo...? quedará hasta mañá. Hai que Ilo dicir... a quén has de da-1-a 
cea non Ile néĉue-l-a merenda. 
Carmela.- 1Húi! mal me pinta. 
Sabela.- ^Por qué? 
Carmela.- Porque quería bailar n'o campo unha muiñeira con Xepiño do Sancristán 
qu'a repenica que namora. 
Sabela.- Non fagas tál cousa, mira que t'aviso. Non ves que de mañá a mañá perd'o 
carneiriño a lá! 
Carmela.- Máis qu'a perda, dinllé palabra y-eina cumprir; y-ademáis éu c'ó do Peto 
non caso. . 
Sabela. - ^Por qué? 
Carmela.- Porque hei de se-1-a muller d'Antón. 
Sabela.- ^De qu'Antón? ^ 
Carmela. - Do criado. 
Sabela.- ^Ti casarte qu'o criado! 
Carmela.- iC'o mesmo! 
Sabela.- ^Deliras óu metéusech'o diaño n-o corpo! 
Carmela.- Ou me c'o-il, ou con ninguén e ha de ser moi pronto, antes que se vaia 
pr' Améreca. 
Sabela.- ^Y-Antón vaise pr'Améreca? 
Carmela.- Xa ten os cartos do pasaxe é fai ben y-eu largo c'o-il como non'os 
119 
casemos. 
Sabela.- Yso tí, bribona... dempois... 
Carmela.-(vaise cantando sin faguer caso) 
Máis quéro ser solteriña 
que muller d'home baldío. 
Máis quéro un probe con honra 
que sin honra un home rico. 
El Progreso, Lugo, 23 de Febreiro de 1916 
120 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D. José Manuel López Castiñeiras.
 
(Concluirá)
 
ESCENA 7a 
Sabela.- (Santiguándose.) iArrenégote demo s'eres meiga Dios te tolla, San 
Silvéstre! ^Qué diaño se metería n'esta rapaza, que cousa boa non fói? 
Mingos.- (Entrando.) Pois non sei se teremo-l-a festa en paz. 
Sabela.- lAche de costar bón traballo! (De seguida). 
Mingos.- Xa se chamóu a concello pra juntar á póbo e acordar o que se vái faguer 
c'o ises lacázás: os da ribeira qu'están desafiados c'os da montaña e queren 
pelexar á tarde n'o campo. Non séi que coiro falan da boda d'unha rapaza... 
Sabela. -^ Estache boa! Pro logo tí non sabes nada. 
Mingos.- ^De que?
 
Sabela.- De qu'a tua subriña non quere casar c'o do Peto.
 
Mingos.- ^E logo?
 
Sabela.- E logo dí que si casa ha de ser con Antón.
 
Mingos.- ^C'o criado?
 
Sabela.- C'o criado.
 
Mingos.- ^Ai logo bén! (Chamando) ^Carmela!
 
Carmela.- (Entre bastidores) ^Siñor! 
Mingos.- iViacó! Pero entoncias cando dixo eso? 
Sabela.- Oge: y-está resolta en largar c'o-il. 
Mingos.- ^Pra donde? 
Sabela.- Pra Améreca. 
Carmela.- (Entrando recelosa e c'os ollos baixos) ^Que me mandaba, padriño? 
Mingos.- Ti coidas, bribona qu'eiquí hemos de estar criando unha fratulenta e 
milindrosa com'a tí pr'a qu'o día menos pensado nos veñas dicindo que non 
121 
quér casar con quen lle manden, e que se vái pr'a outras terras c'o primeiro 
farramplín qu'atopa. (A Carmela canll'as bágoas.) 
Sabela.- ^Mingos non-a atosigues. As cousas e millor levalas por bén! 
Mingos.- Agora que vamos vellos e queremos busca-l-o noso descanso y-o téu 
benestar, procurándoch'un bó herdeiro, e cando me costa que tés boas 
comenencias, pois séi (cara a Sabela) que hasta ó juez lle gusta a rapaza 
(Carmela séntase e chora) sáinos con iso. Póis tén de presente que d'oxe en 
diante acabáronse os cumpridos n-esta casa pr'atí, ou has de faguer o que 
mandan. 
Carmela.- 1Nin me compren! 
Mingos.- ^1so tí? 
Juez.- (Entre bastidores) i^Tío Mingos!! 
Mingos.- Suba quen sea. 
Juez.- ^E por donde? 
Mingos.- Por donde mil demos ha ser, pol-a escaleira (mirando pol-a porta) ^^Ai e 
vosté siñor Juez! suba. 
Juez.- (Entrando) Bos días, vailles bé? 
Mingos e Sabela.- Ben e vosté! 
Juez.- Gracias a Dios, unha palabra nada máis. 
Mingos.- Sabela, traiile algo eiquí ó siñor Juez. 
Juez.- Non se molesten que non tomo nada, ainda teño que ir a casa d'abade e 
dempois faguer unhas diligencias en Recouco antes de vir eiquí. O meu oxeto 
^ e decirlle que penso tomar na sua casa as declaraciós da xuiciada de Pedro 
do Penedo. 
Mingos.- O que queira santo, ixa sabe! 
ESCENA 8a 
Juez.- Pois si (reparando en Carmela que sigue sentada) ihola mociña! (car'a 
Mingos e Sabela) que ben lle cadra a Carmeliña aquel cantar: ^Anque paso 
e non che falo-non che deixo de querer; -fágo d'intento meu ben-por non o 
dar a entender.N 
122 
Carmela.- (Erguéndose y-encarándose n-o Juez con moito moso): 
Con licencia dos siñores 
qu'é xente de querer, 
eu quixera perguntar 
éste galán a que ven. ^ 
Sabela.- (Marchando) ^Mal insinada!, como se fala. (Mingos aturrullado mira pr'o 
Juez e Carmela) 
Juez.- (Surrindo) 
A que ven éu ch'o direo 
heiche de contar verdá; 
vén por rir e pasar témpo 
qu'é trato de mocidá. 
Sabela.- iMingos! (chamando entre bastidores) viacó que de contadiño volver, 
9 
Mingos.- Ehi vóu (marchando) 
Carmela.- (Sin faguer caso) 
Eu quixera preguntar 
s'ese galan sabe leer 
porqu'isos de literados 
algo lles convén saber. 
Juez.- Eu saber algo séi leer 
, ^ e non sei tocar bihola 
máis quixera deprender 
^ n-esa tua nova escóla. 
Carmela.- Escola tén o mancebo 
que non e de deprender 
porqu'a outros máis literados 
algo máis cumpríu saber. 
Juez.- Eu saber xa séi abondo: 
qu'o Domingo quéres tú 
y-entre outros é Antonciño 
que ^con-il teñas salú. 
Carmela.- Antes qu'a ti te quixera 
a Mingos habría d'amar, 
domingos son días santos; 
todo-l-os penso gardar. 
Juez.- O domingo dín qu'e alegre 
porqu'é amigo d'alegría 
non podo pasar querida 
123 
sin a tua compañía. 
Carmela.- O lús e herba d'o trigo 
resteiriña pol-o cháu 
non quéro cousa ningunha 
querido d'a tua máu. 
Juez. - O martes com'é anoceta 
fái somana anocetada 
tráigoté n-o curazón 
e n-a yalma resguardada. 
Carmela.- Miércoles, é unha herba, 
querido, da tua horta, 
parola con quen quixeres 
a mín nada che me importa; 
y-o jóves e un xardín 
donde se dá toba berdura 
esta dama con quén falás 
d'outro é que non é tua. 
Juez. - N-o vernes é unha falta 
non poder comer de carne, 
non queres pasar conmigo 
ó parecer témpo en balde. 
Carmela.- O sábado é un gran río 
- que rega toda-l-as flores 
pois non empezan agora 
, querid'os .nosos amores. 
Mingos.- (Entrando) Xa sabe siñor Juez que oge temos eiqui un bocado pra vosté. 
Juez.- Con moito gusto pro non séi si teréi que quedarme n-a casa d'o abade. 
Sabela.- (Entrando) Carmeliña, con licencia (aparte) voit'á cociña e procura ó arroz 
que non se tórre. (Carmela váise sin dicir nada) 
Mingos.- Nós non teremo-los pistos d'o crego, pero un bocado ha d'habelo. 
Sabela.- Vaia, siñor, agora x'a está eiqui. 
Antón.- (Entrando de mal aire) A donde s'acivan as ovellas, ou han d'estar tod'o día 
n-a corte? (Reparando no Juei) ^Como lle vái siñor Juez? 
Juez.- Ben e tí, Antón? Podes ir cando queiras pol-os documentos. 
Antón.- Xa iréi mañá. Díxome Silvestre qu'o agarda. 
124 
Juez.- Ai sí, vóu de contado, hastra dempóis. 
Mingos e Sabela.- Hastra dempois, siñor Juez. 
El Progreso, Lugo, 24 de Febreiro de 1916. 
125 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D. José Manuel López Castiñeiras.
 
ESCENA 9a 
Mingos.= (Cara Antón) ^Que documentos son eses? 
Antón.- Os que preciso pra marchar'América 
Sabela.- !Viche, non cho dixen! 
Mingos.- E que che falla n'esta casa ^larpeiro d'o diaño! ^Non tés que comer, non 
te visten, non te calzan? ^ 
Sabela:- E non tés boas camisas y-a tua roupa limpiña como Dio-l-o manda os 
domingos pra-ir a misa e tabaco cando che compre y-unha peseta pra'ir as 
feiras y-as romarías com'o mozo da mellor casa? ^que mais demoros quéres? 
Antón.- (Con móita cachaza) Non s'afonique tía Sabel, non s'afonique que non-e pra 
tañto. S'algún precura teño as miñas sudes me costa ^Quén-e remo da casa 
dind'hay móito témpo? ^Disfruto ó xorne que merezo pol-o meu traballo? 
i Vel-ehí (mostrando a camisa rota polas mangas) á camisa framante que teño 
o día da festa! 
Sabela.- E non tél-a de lenzo riba d'a cama? 
Antón.- Sí, a'sfiañada que parec'unha criba que todol-os mozos me fan mofa d'ela. 
A mín nin me deixan ir as segas, nin me permiten ganar un xornal pra poder 
nunha romaría votar'un neto e convidar unha moza. Estou eiquí com'os 
animás, traballa, traballa ^e que consigo? chegar a vello e dempois, por si e 
caso com'unha gran cousa, cando non valga pra máis terme de limosna pra 
garda-I-as ovellas. Desde que Rosende morréu trouguéronme engañado 
dicindo que casaría con Carmela, que m'apricase no traballo y-éu iburro de 
mín! com'un Xán procuréi a casa como si fora miña pra que agora cegos po­
1-o gulumión veña o do Peto á disfrutar ó méu traballo. i Vóume y-andando, 
non agardo máis (Marchando) 
Mingos.-Boeno, pois a tí nada ch'importa, ĉe traballaches nesta casa tamén te criéi 
y mantiven: Si queres seguir pol-o continario podes, serás com'un da 
parentela, sinón podest'ir pra onde che conveña, criados non han faltar! 
Carmela.- (Entrando) ^Escoit'Antón! (éste agarda) ^Madriña! y-o rapaz oxe podía 
poñe-l-a camisa que lle merquéi na feira de Sevane. 
Mingos.- C'a leve pro viaxe e que vaya o vello c-o-il! 
Sabela.- ^Non siñor! esa non-a pon hastr'ó día do teu casamento. 
126 
Carmela.- Pra ise día heille regalar outra millor. ^Ay Antón! (cara il) vái cerrar ó 
portelo do horto non sea que salten n-il as ovellas de cás-baixo. 
Antón.- (Vaise cantando) Favores que me fixeche n-a cara me vas botándo.-Favores 
non dan amores;- libre quedo en chós pagando. 
(Entre bastidores unha voz de muller chama: iCarmela!) 
Carmela.- lAhí vóu! ^quén será? (sai) 
ESCENA l0a 
Sabela.- Mira Mingos; compre móito arregrar o conto do rapáz, ben vés que vamos 
vellos e nós sólos non podemos valernos o millor será pasar co-il unha 
transición darll' algo e que non se vaya! 
Mingos.- Deix'ó ir ó, que sin il ven-os gobernamos. O do Peto ben rix'á casa y-a 
Carmela sabe comprir c'o-a sua obrigación. Con ises cartiños que trái n-a 
máu y-o día de mañá xuntand'as casas podemos pasar unha vellez fera. 
Sabela.- Bceno a-lá tí;^ pro non séi se che pesará. 
Mingos.- Non soñes, muller, non soñes. 
Sabela.- Y-a nena canto lle toca de capital?
 
Mingos.- Susmando o que lle deijaron seus pais os usufrutos y-as soldadas que nos
 
pode erguer, han d'arrojar próxemamente huns catro mil pesos. 
Sabela.- Y-o criado canto pode levantar? 
Mingos.- 1Hum!... vótall'a conta ten vintecinco anos cando menos a dezaseis pesos 
dend'os catorce de idá. 
Carmela.- ^(Entrando) Hái ó dengue. ^Está corrido com'a gaita na boda que oge vén 
eiquí o do Peto! 
Sabela.- ^Estoncias? 
Carmela.- Y-estoncias que viñeron a do Rolo e Maripepa á me decír que me van 
traguel-o ramo ogano. 
Mingos.- iCraro! d'oge a'hun ano estás casada é tés que faguer com'as máis. 
Carmela.- ^Estará eiquí o Manuel cand'ó traigan? 
Sahela.- Como de cóte tereis que colle-l-os dous. 
127 
Carmela.- ^Boh!, logo non-o collo.
 
Mingos.- ^E por qué?
 
Carmela.- Porque com'azoutar non-e segreto deben de saber d'unha vez qu'anque
 
me leven d'arrastro eu non caso c'o do Peto. 
Sabela.- ^E logo con quén vas casar tí farandula? 
Mingos.- Héi saber éu s'has de faguer ó que che mandan óu nón. Oge non me sáis 
de casa pra nada. . 
Carmela.- Nin penso. E com'Antón o deixen marchar voum'éu tamén xa Il'o dixen 
a madriña! 
Mingos.- Logo quér decir que casas c'o criado? 
Carmela.- Xa dixen qu'eu casarei con quen me conveña. Son dona do méu curazón 
pra 11'entregar a quén o mereza, é non vendel-o, porque vostés ó digan, como 
se fose unha libra de carne a calquer palleiro que se 11'antoxe cumpralo. S'a 
^miña mamai (chorando) vivira... 
Mingos.- Está visto xente nova e leña verde...! 
Sabela.- Carmeliña repar'o que fás, tí non ves qu'e unha boa comenencia. 
Carmela.- Máis qu'a sea, está dito, non caso c-o-il e acabóuse. 
Sabela.- ^Que pensas estoncias facer? 
Carmela.- Irme pol-o mundo y antes faguerme dona do que me deixaron méus pais; 
nori vayan coidar qu'hei pasar com'Antón. 
Sabela.- ^Hast'e dir pol-o murido pra ser unha perdida! 
Mingos.- Estache boa (rascando a testa) 
Carmela.- Non teñan ánseas, o mal e de quen padece (canta) 
i Coitadiño do que morre 
s'o Páraíso non vái! 
^ O que queda logo come 
e d'o pesar se desfai. 
(Telón)
 
(Continuará)
 
EI Progreso, Lugo, 25 de Febreiro de 1916. 
128 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D.- José Manuel López Castiñeiras.
 
El segundo acto tiene la misma decoración del primero. 
Como mi objeto al escribir estas líneas ha sido no solo dar a conocer algunas 
de las más bellas páginas de la obra del señor Castiñeiras sino también demostrar la 
especial diferencia que existe entre ella y mi libreto, no solo en el argumento y 
finalidad filosófica, sino en los tipos y caracteres de los personajes que para ello he 
creado, me propongo, en gracia al lector, y para hacer más breve este trabajo, 
suprimir de él las partes que he tomado para la comedia, como son las escenas 13, 
14, 16, 17 y 18 referentes a la entrada del «Chufón» y del «herdeiro do Peto», en 
casa del «tío Mingos» y el gracioso contrato al tratar la boda de «Carmela»,^ 
convenientemente reducidas para hacerlas teatrables. 
Como puede verse en la escena 18 de12° acto de mi comedia, en la que está 
copiado lo más esencial de la escena correspondiente en el drama del Sr. López 
Castiñeiras, se deshizo la boda por unos zapatos, con gran contento de «Carmela». 
Esta noticia se la da «Antón» en la siguiente escena: 
Antón.- Inda lle tes que rezar outra miguiña ó meu santo, querida. 
Carmela.- ^Y-entoncias? 
Sabela.- Non Ile fagas caso a ese altruante. 
Carmela.- ^E logo? 
Antón.- Qu'era unha basoira que quería barrel-a casa toda, e eso qu'a mín xa me 
proían os dentes por comel-a rosca (gozándose). 
Maripepa.- (Entre bastidores) iTía Sabel! (chamando) ; 
Sabela.- Sube Maripepiña. 
Carmela.- Vai larpeiriño, vai, (pegándolle un repuxón). 
Sabela.- (A Antón) Vai acomodar o gando que logo é hora da misa iargalleiro! 
Antón.- Ja, ja, ja. (Vaise) 
Maripepa.- (Entrando) Bos días ^descansaron ben? 
Sabela.- ^E logo que tras? 
Maripepa.- Tiña que falar unha palabriña. 
Carmela.- ^Sobre d'aquilo? 
129 
Maripepa.- (Ríndose fai coa cabeza que sí) 
Sabela.- lAy fratulentas! 
ESCENA 14a 
Mingos.- (Entrando co Xuez) pase, siñor Xuez, pase. ^ 
Xuez.- ^Hola Carmeliña! 
Carmela.- Bos días siñor Xuez ^vaille ben? 
Xuez.- Ben e tí. 
Carmela.- Gracias a Dios. 
Xuez.- Y-esta boa mociña dond'é (sinalando a Maripepa) 
Carmela.- ^E non-é boa moza? 
Xuez.- Hai muller é. 
Carmela.- Pois elle viciña, iilla do Zoqueiro. 
Xuez.- ^Do tío Grabiel? 
Carmela.- Do mesmo, e por certo que é de moito modo e moi traballadora. 
Sabela.- Hai eso é; en todo'o lugar non se fala do'utra cousa que do amena qu'e pra 
seus pais. 
Mingos.- Grabiel xa dá as gracias d'ela, pol-o mói asentada que lle saíu; ehí a ten 
que non é nada levada dos rapaces e dempóis o mesmo_ tén que haxa feiras 
como romarías que'ela non ha d'ir a unha si os da casa non van. 
Maripepa.- Xa ven, os páis ván vellos, non teñen pol-o quen lles axude máis que'éu 
e sobre todo, de tolear non se logra nada. 
(Carmela e Sabela asinten co'a cabeza y-o Xuez escoita pasmado ó dito de 
Maripepa) 
Sabela.- Si filliña, sí, hay que axudar a gobernal-a casa. 
Xuez.- ^E cantos hirmaus son? 
Mingos.- Ela y-un rapáz máis novo. 
Xuez.- (Repare'a ben) Pois vaia duas nenas que aquí m'atopo. Si o soupera xa tiña 
vido por aquí antes. 
130 
Carmela.- iHui siñor!, isas pegas non se baixan a istes garabullos.
 
Maripepa.- Das probes naide s'acorda.
 
Sabela.- Pois mire, en máis ruín lama se podía embarcallar.
 
Xuez.- Iso e'o que estou pensando.
 
Sabela.- Porque ademáis de ser com'as vé, calquera d'elas sabe coser, pranchar,
 
cociñar cuasi de todo e gobernal-a casa com'a muller máis literada. 
Xuez.- (Pensando); xa, xa. 
Carmela.- Vamos logo Maripepa, vaia por un pouco (vanse). 
Maripepa.- Páseno ben. 
Xuez.- Hastra dempóis: 
Mingoĉ .- Por un pouco Maripepa. 
Sabela.- Non tardes, Carmela. ^ 
ESCENA 15 a 
Xuez.- Xa vén qu'a min agorá non me convén gastar móita baralla, porque nin m'o 
premiten as miñas ocupaciós, nin-é propio dos meus anos; con que compre 
aviar pronto ó casamento. ^ 
Sabela.- ^Pro logo está en casar con Carmela? 
Xuez.- Si Diol-o fai, sí. 
Sabela.- Pois logo cando vosté queira Santo; xa sabe; antes con vosté que con outro. 
Mingos.- ^Y-a rapaza díxolle algo? 
Xuez.- Si, y'hai días que lle veño falando no negocio. 
Sabela.- ^E que dí? 
Xuez.- Díxome qué'unha boa comenencia pra mín esa do Zoqueiro; pro bceno, 
párceme que n' hai duda. 
Sabela.- Non-o ingana, non; apesar de que se queren moito, non Ile dixo máis qu'a 
verdá. 
Mingos.- ^Y-a Carmela, mostrase disposta? 
131 
Xuez.- Párceme que sí, a lo menos eu non lle notéi recelo. 
Mingos.- Pois estoncias vosté dispón o día y-as cousas que se precisen y-andando, 
nos 11'o diremos oxe, pra poñel-a o corrente. 
Xuez.- Voume logo n'un brinco a casa d'o abade e volveréi pra estar c'o-ela antes 
de tomar as declaraciós. Teña todo gobernado, si ven Silvestre qu'avise os 
outros testigos a ver s'acabamos plonto que quéro ter á tarde libre. 
Sabela.- Pois volva de contadiño, que xa teremos todo preparado. 
Xuez.- 1Hastra logo! (Marchando) 
Mingos.- Por un pouquiño siñor Xuez! 
Sabela.- ^Moito coidadiño, mire qu'o agardamos pra xantar! 
Xuez.- Xa teño que vir antes, pro s'ó-abade m'obrigase a quedarme non s'extrañen, 
porque paréceme que xa debo ser como da casa. 
Mingos.- Boeno, siñor, bceno, arregre as suas cousas é beña cando poida, nós 
somol-o mesmo ben-ó sabe. 
Xuez.- Por unha miguiña... (vaise) 
(Continuará) 
EI Progreso, Lugo, 26 de Febreiro de 1916. 
132 
O CHUFÓN 
Comedia dramática en dos actos
 
de D. José Manuel López Castiñeiras.
 
ESCENA 16a 
Mingos.- (Car'a a Sabela) Vel-ehí, e ben certo que cand'unha porta se cerra outra 
s'abre: ó do Peto tan intiresado fói que non falla quen lle saque ó poxo. 
Sabela.- E con menos voltas. 
Mingos.- Por certo. 
Sabela.- ^Canto valerá ó que tén-o xuez? 
Mingos.- ^Seique t'adivirtes muller! iTí non vés que co cargo que tén y-o que lle 
val-á casa é un dos máis ricos d'auntamento! 
Sabela.- ^Máis c'ó Secretario? . 
Mingos.- (Pensando) ^Uhn, leva-a mona si pouco 11'ha de marrar! 
Sabela.- ^Anemas benditas o fagan! (Poñend'as maus direitas). ­
Perucho.- (Entre bastidores) iTío Mingos! (Chamando) 
Mingos.- ^Quen vái? 
Perucho.- Xente de paz. ^ 
Mingos.- (Sái a porta e mira).- ^Ai eres tú Perucho, sube. (Perucho sobe y-entra)-
Séntate. (Séntanse os dous)- ^E logo que trás de novo? 
Perucho.- Pouca cousa. 
Mingós.- Vot'an vaso (dalle de beber e beb'il tamén) 
Mari^uána.- (Entre bastidores) ^Ai Sabel! . 
Sabela.- Quéi, Marijuana... . 
Marijuana.- Pode escoitar unha palabriña. 
Sabela.- Poderéi (marchando) 
Perucho.- Pois xa saberá qu'estou envolto n'un peiro co siñor do Souto por causa do 
prado da Cervela. 
133 
Mingos.- Xa séi. 
Perucho.- Pois bcena, agora necesito probar c'os tres máis vellos da parroquea a 
posesión d'auga qu'é donde se cimenta a demanda e por iso os citei a vosté, 
o tío Grabiel y-o tío Farruco da c'ásá baixo. 
Mingos.- Bceno, non bceno; todo'ó qu'esteña da miña parte xa sabes. 
Perucho.- Dios Ilo pague. 
Sabela.- (Entrando) ^Párceme que tamen lle gusta ó Xuez Maripepa? 
Mingos.- (A Perucho) Vot'outro góto qu'a rabeas tragos y-a penas cigarros. (Dalle 
de beber e bebe il tamén) Non ch'é ruín moza. 
Perucho.- Non sea que ande de pretenda. 
Sabela.- (Surrindo) Craro que pretende a Carmeliña. 
Perucho.- ^Pero logo non casa c'o do Peto? 
Mingos.- Cala, on cala non m'acordes iso siquera. Génte nova e leña verde... 
^decátaste? 
Perucho.- Pero logo.que pasóu, ^derramóuse a rapaz, ou? 
Sabela.- Non santo, pro xa non casa porque pid'ó diaño. 
Perucho.- Pouco perde porque esa casa aind'está ben entrampada. 
Mingos.- iMirl-o y-eiquí dixo que solamente debían cen pesos na casa db Soutoi . 
Perucho.- ^Sí, y-o allo!; teñen as vacas de cabana y-as millores leiras hipotecadas en 
trinta mil reás. 
Sabela.- 1Vaia-il que non volva! 
Perucho.- ^Conto logo con vosté? 
Sabela.- Si, home sí, e c'o Xuez tamén; vaya non faltaba máis agora que vái ser d'a 
casa! 
Perucho.- Teñen que declarar qu'auga n'o prado sempre corréu da mesma maneira. 
Mingos.- Conta conmigo. ^Enon tés por ehí un home bón? 
Perucho.- Sí, teñ'a Silvestre o porteiro do Xuzgado que xa virá a impoñelos nas 
declaraciós. 
134 
Sabela.- ^Canto dá que faguer unha mala avella; is'home é unha acabación no país! 
Perucho.- Cale, santa cale, a mín traime traslocado de cabeza, ya quería pasar unha 
transición pagándoll'e que debe ó crego de Sevane, pra que me deixase en 
paz. 
Mingos.- Non fagas tal O que pag'a Xan e deb'Andrés ten que pagar outra vez. 
Perucho.- ^Xa, xa, agora xa non, sea ó que Dios mande. Vaia, por un pouco e 
moitas gracias, vou ver se Iles dóu un bocado os testigos é vosté veña tamén. 
Mingos.- Dios cho pague, pro oxe non ch'hé cousa d'iso xa ves teño qu'agardar pol­
o Xuez. 
Perucho.- Sin cumprimeritos ven-o sabe. 
Sabela.- Ech'o mesmo, Perucho, eh'o mesmo. 
Perucho.- Por un pouco logo. 
Os dous.- Hastra dempois. 
ESCENA 17a 
Mingos.- Compre moito que lle digas a Carmela qu'a pretend'ó Xuez. 
Sabela.- Xa cho ha de saber. 
Mingos.- Non saberá non, e poñela de xeito que non repare en casar c-o-il, porque 
este é unha comenencia féra; non seña.que faga o mesmo que c'o do Peto. 
Carmela.- (Entrando) lAi, ó dengue si non está corrido com'a gaita na boda que me 
caso. Xa me queren traguel-o ramo. 
Sabela.-E con quén din? 
Carmela. - C' o do Peto. 
Mingos.- Co do Peto non, pro d'oxe nun ano has d'estar casada Dios diante. Has 
sel-a muller do siñor Xuez. ^ 
Carmela. - 1 Do Xuez! 
Sabela.- ^Ainda?; a que lle vas poñer reparos, pois il é rico, sabido, cordo, que non­
é ningun toleirán, porque sabe de mundo y-e un home maduro. 
Carmela.- Vello solo ó unto qu'adoba o caldo. 
135 
Mingos.- En quen pensas estoncias, tí nin ó do Peto, nin o Xuez, queres meterte 
monxa ou con quén demoros pensas casarte? 
Sabela.- ^Ai Carmeliña, Carmeliña, canto frato tés! 
Carmela.- Non^ frato, madriña, pensareino millor (con entereza) que miña nai non 
me pariu pra que sea do primeiro que se 11'antoxe collerme. Eu non conozo 
is'home, nin séi cales son as suas condiciós; e porque seña unha.probe horfa; 
porque non teño pais (chorando) non hei vendel-o meu curazón, cal si fose 
unha libra de carne na feira, ó primeiro larfón que cheg'á miña casa aunque 
veña cargado d'ouro; eu son d'outro, teño ó meu amor compormetido, ó meu 
curazón teno Antón, ó criado, xa'hai moito témpo que aunque probe, é 
honrado e porque sea orfo e non teña amparo de ninguén, merece unha 
herdeira com'ó mancebo da millor casa. 
Sabela.- ^Ti véla? 
Mingos.- ILogo si-él, pois acabouse, o casas con quén che mandan, ou estais 
largando. 
Carmela.- Largaréi, pro.antes quéro'ó meu. 
Mingos.- O téu s'o queres xa o virás buscar c'o xuzgado. 
Carmela.- IAi Dios dos ceos que nin o meu me queren dar! (chorando) 
Sabela.- Non que logo, ou casas c'o Xuez, ou non levas nada. 
Carmela.- Mais que non leve, c'o meu Antón teño abondo, il'é home de bén, eu 
axudareille e traballandó día e noite s'é priciso ganaremos un bocado de pan 
honradamente pra manternos nós y-os nosos fillos, y-anque teñamos que 
faguer ó lar ó pé d'un carballo no val, a veira da fontela, non, non deixo ó 
meu Antonciño nin o troco por ningún rico. ^Si meus pais viviran non 
m'habían d'obrigar d'esa maneira, pero como son huns tíos, parece mentira 
que digan que m'estiman tanto e queren que case cun home qu'o meu 
curazón desprecia. iAi, ai, ai, Dios do Ceo me valla, non teño queri volva 
por... mín...^ai!... paiciños da yalma... (caída de rodillas e pon-as maus 
direitas pro Ceo) que tanto me gueríades; valédeme, (Mingos e Sabela 
choran) salvádeme d'esta inxusticia. Antón é tan bón como vos fóstes pra 
mín, dádeme consentimento qu'eu quéro casar c'o-il e non me deixan, 
votadem'a bendición desde o Ceo... (cay-esmayada) 
(TELON) 
Y así termina el interesante drama del Sr. López Castiñeiras y tambien mi 
visto bueno, en cuanto lo considero como un hermoso modelo de prosa gallega, de 
136 
la que tan necesitada está la literatura regional aunque opino que no tiene igual 
importancia como obra teatral. 
Tal es mi humilde parecer. 
Jesús RODRÍGUEZ LÓPEZ. 
El Progreso, Lugo, 27 de Febreiro de 1916. 
137 
Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, Calquera entende este enredo, 
sainete nun acto. 
Esta peza foi estreada polos autores, no Teatro Xofre de Ferrol 0 12 
de Marzo de 1916. 
O manuscrito forma parte dunha libreta escolar raiada, de medidas 
estandar, en que ocupa 15 páxinas, numeradas a man a partir da 
segunda, actuando a primeira a modo de capa. Remata coa sinatura 
de ambos os dous autores. 
138 
Calquera entende este enredo 
Sainete comico, en un acto, por los Sres. Eugenio Charlón y Manuel 
Sánchez Hermida. 
Estrenado en el "Teatro Jofre" del Ferrol, la noche del 12 de Marzo 
de 1916. 
Reparto 
Vicente Charlón (E) 
Anestasio Sanchez Hermida (M) 
Guardia Charlón (E) 
Borracho Sánchez Hermida (M) 
La acción, en El Ferrol. Epoca actual 
139 
[f. 2] Calquera entende este enredo 
Escena 1 a 
Vicente 
Coidado comigo, qué é moito conto co-a xenta esta. Ven un có seu nagocio 
pra ver de ganar catro cartos, é solo atopa disgustos, porque ldouna o demo! si vin 
xente con mais vento; en canto mangan un traxe de picorros nin xudas para con 
eles..: pois valgalle que mo fixo aquí... si me .fai tal aución, aló pol'a Mourela ou 
pol'a Cruz d'o Pouso, iva levar que rascar... xa lle diria eu si ese e xeito de tratar 
co-a xente; ou pensan que somos carneiros porque vestimos de lan; e ademais que 
non habia razón pra me agarrar d'aquela maneira; con me decir que non fora pol'o 
Andén xa estaba todo romatado pro, asi e todo, el ven via que pol'o medio d'a rua 
ainda non anadan os cas. E como un non ten o xenio gardado díxenlle o que viña 
a-o conto... abíades de ver aquel home como se puxo avinagrado; hastra me meteu 
as maus n'os petos pra ver si lebaba farramenta. Eu non estou moi caido en leises, 
pro, parceme que a ordenanza non lles manda ir a-os petos de naide, e iso... mirando 
ven por onde apalpan... porque hay partes moi res- [f. 3] petadas que non son pra 
manosear ningun home por moita seguridá que manteña. 
Escena 2a 
Anestasio 
1Trage un rayo! 1Coiro! que si soupera quen foi... aseguro a Dios mi alma'o si
 
non'o habia de peneirar ben ^
 
peneirado. . .
 
^ Vicente
 
Que che pasa Nestasio? ^onde vas tan enfurruñado?
 
Anestasio 
Home, mesmamente iva pra casa d'Angelito aver si t'atopaba pra que viñeras canda 
miri 
Vicente 
Pois, aqui me tes; ti di^rás o que queres 
Anestasio
 
Pro ti saves o que me pasa? Vicentiño...
 
V icente
 
Eu non, namentras non mo digas
 
Nestacio
 
Pois que teño a beta no untamento...
 
lo Subliñado no orixinal. 
140 
Vicente 
^E por iso te desgustas? non teñas pena, home, que ali tratanas ben, ^E como foi 
parar ali? 
Anestasio 
Pois veras; boteina a pacer n'aquel souto que hay enfrente d'Angustia, e por 
cuaselidá, disque pasou un municipal, que sin mais acá nin mais alá, lebouna [f.4] 
mira ti que mal facia alí! 
Vicente 
Pro ati, tentaronte os demoros! ^non sabes que aquelo e un xardín? 
Anestasio 
Sei, home, sei, si ven vin as pilas, pro eu precurei de poñela no lugar mais limpo, 
pra que non se m'embarroara 
Vicente ^ . 
Non, home, non, si non é dises xardís que ti pensas, e un xardín cle recreo pra 
respirar aires saudabres 
Nestacio 
Saudabres de donde, Vicente, pro ti viches aquelo, pra falar asina, si aquelo imbra; 
pouco lle falta pra lle igualar a-o rio de Figueiras, e xa ves que ali... paxaro que se 
pousa, paxaro que queda embisgado... 
V icente 
Si, pois vaite con esas andrómenas a eles que has de sacar bo pelo 
Nestacio 
Logo, e mentira o qu'eu digo 
Vicente 
Mentira non pro aquelo consta como recreo por que hay xente pra todol'os gustos 
[^]ti non sabes que hay a quen lle gusta ter o esterco dentro d'a casa[?] 
Nestacio 
Ti que me dís! 
V icente 
^O que oies! Aqui nin o demo entende este enredo, sacannos d'e vender na praza de 
Arm[as] por que din que lixuga a nosa mercancia y en cambio, meteste neses que 
lles chaman xardis é non ves mais que queixos de periquito. Tamén a min sin razon 
ningunha por nada me fan a santísima 
Nestasio 
E logo ^que che pasou? 
Vecente 
141 
Pois verás, cando fun lebal'o saco a cas de don Ramón á Praza de Delores, funme 
pol'o andén porque, ti ben sabes que aquela calle de Maria nin o demo á atrabesa y-o 
chegar preto d'a calle dos Mortos, unha rapaza que salia d'unha casa, tropezou 
contra o meu saco, eu á verda sea dita non me din conta lasi Dios me dea a sua 
salvación! seguin o meu camiño, cando nesto sinto berrar pol'o guardia, y-o demo 
apara un d'esos de medi[a] polaina, qie habia que velo, parcia un galo queirés, 
doume unhas controadas, e como eu non queria ir pol'ó medio d'a calle a non ser 
de que quixera romper unha perna; agarroume pol'o ^ brazo, e queiras que non 
queiras, habia d' ir á espeución, qu^^e-debe^^ei^a^ ^ar^ada^^s-gado^pas 
Nestasio
 
lÁ espeución!
 
[f. 6] Vecente 
^ ^Tal como cho conto! e como eu me recristaba hastra me foi ós petos; gracias, 
graĉias a que cuasemente pasou por ali D. ramón e iñtermediou n'o asunto que 
sinón, a[n]daria agora nas maus de Pilatos 
Nestasio
 
Deixasme ademirado
 
Vecenté
 
Trag'o demo se che minto
 
Nestasio
 
Pero logo; sin mais nin mais berrou a rapaza... veu o... ese... agarrouche
 
^ Vecente
 
Non, home non; pol'o visto, s^n-daf-r^-^onta tireina e por iso berrou
 
Nestásio ^
 
^Ah! e si se puxo por diante... e a cousaa mais fácile
 
Vecente 
Non, si astra foi por detras, sf^r^a^-^ne^onta En fin, home, en fin, que sale un d'a 
casa pensando q^e que vai seguro, e na volta d'a mau atrabesasell'o demo n-o 
camiño, e mira ti quen vai pagal'os bidros rotos; porqué si as calles estiberan 
amañadas como Dios manda, non habia nacesidad de meterse pol'os andés 
Nestasio
 
Y-en que quedáches ó remate
 
[f. 7] Vecente 
Amañouse todo de contado, l^do-querr^i^e-poF-t^... eu tiña o dereito d'o meu 
lado e quen perdeu foi a rapaza 
Nestasio
 
Si, home, si; Dios dea quen mire por un.
 
142 
V icente
 
Pois, sinin; estamos aviados.
 
Nestasio 
Quen me dera poder amañar asina o conto d'a miña besta. Si ti foras cabo d'o 
compadre e Ile pidiras haber si podia facer algo 
Vecente 
Non che sei, como será", hai algun tempo que non ten tanta infruencia; dendes que 
foron as últemas eleuciós, non ten compinche c'os de marra ; pro mira; vai cabo d'o 
alcalde 
Nestasio 
Si xa fun alo e me dixo ó guardia que ten á porta que isas cousas non'as amaña n-a 
cása, e como hastra as cinco non vai par'o untamento, a min faisem'algo tarde. A 
besta, craro esta, danma sempre e ĉando pague as duas pesetas d'ó dereito, pro eu 
queria mirar haber si mo suspendian 
Vecente 
1`1oa-e-l3e-^ei-c-errx^-ser^,-^r©-bueno Ben, iremos alo pra ver si faguemos algo. Pois 
mira, vou catar uns poucos de cartos que [f. 8] me deben aquí adiante; pra non 
atrasar camiño; namentras, ti vas andando pra casa de Angelito e alí nos agardamos; 
astra logo ^ 
Nestasio
 
Ben; pois bule axiña, pra nos marchar cedo
 
Escena 3a 
(Nestacio solo) 
Xa veremos a ver; mal será que Don Micael non faga algo:.. por que a min doime 
a y-alma ter que largar duas pesetas pol'o que non cómin nin vevin. Xesú que 
derrioro... de pouco terimpo a esta parte, parce que estamos deixados d'a mau de 
Dios, nin o demo entende este enredo con tanta ordenanza '-Z como hay agora na 
vila, botannos dá praza por culpa d'o zisco, pois mira que n'aquela fonte armase 
cada un, que toca a xuício; tanta limpeza, tanta limpeza... e os días d'a feira arman 
cada telderete de porqueríás, por que ali non faltan - camas bellas, lorchos, 
sombreiros, roupa, labatibas, tirabergueiros;... en fin, cantos morren de morte 
infeuciosa, todo aquelo que non poden lebar n'a caixa, vai pará Praza d'Armas. Ben 
e verdade que a nosoutros, o mesmo nos da vender n'un lado que n'outro, pro, 
mirandó ben non é unha bergonza que nos teñan alí ó ventimperio co-a yauga hastra 
o[f. 9] medio d'as pernas, sin ter un maldito alboyo onde nos podér abrigar. Ou e 
11-Debaixo de "como será", riscado: s^-€a^-a^e. 
12 Debaizo de "ordenanza", riscado: ti^^^a. 
143
 
que nosoutros non somos de Dios como calquera veciño; en cambio pra nos cobrar 
á porta, andan listos e coidado que non se quedan curtos; Pro aseguro a Dios mi 
alma que ou mais non heide poder ou annos de faguel'o alboio, lasi os confunda o 
demo! 
Escena 4a 
Guardia 
Oija, peisano, venjase usted comigo 
Nestacio 
A donde 
Guardia 
El adonde ya se lo diciran lrecoiro! 
Nestacio 
Logo, non poido saber onde me leva 
Guardia 
Vosté vienea donde sea lpuñefla! non sabe que está terminantemente prohibido 
blasfemear en medio de la calle ^mecachin dos! 
Nestacio 
(Pro esta xente anda lobada d'o demo) haber; digame usté ond'están esas fremas e 
si é capas d'aseñalar algunha das que botei eu 
Guardia 
Pro luego, me quier ustede negar lo que yo vin con mis propios oidos [f.10] lo que 
yo veo non me lo nega naide 1 recoyo! 
Nestacio 
Pro puñéronse d'acordo pra nos tocal'a gaita por que isto si non e amolar pouco lle 
falta 
Guardia 
Quen esta faltando es ustede y menos pico, que quen perde, es el pico ;moño! 
Nestacio 
E logo, un home non pode falar a razón cando ten o dereito d'o seu lado como eu 
o teño agora e que me veña a min con cousas coma esas ^diga ustede ondestán esas 
fremas? 
Guardia 
Pro que, me quier negar a mi de que estaba usted jurando como un carretero, 
^ remoño! con uste que terco es. 
144 
Nestacio 
Hay... xurar, é... eu parceme que non xurei, ou sinon perguntello a este 
Guardia 
Yo no tengo que perguntar nada a naide; ven puido ser que me lo parcera a mi 
Nestacio 
Pois, cando non teña seguranza n'unha cousa non veña asoballando d'esa maneira, 
por que a mais, quen chegou botando xuramentos, foi vostede 
Guardia 
Es que yo si los diguen foi sin dar- [f. 11] me cuenta 
Nestacio 
Pois d'aquela, calemos a boca que será o mais razonabre, porque meterse a escolante 
sin conocel'as letras, non lle pode ser. ^ 
Guardia 
Bueno, bueno, pois mucho ojo con lo que dí; us[t]ed qu'entende d'istas cosas. 
Nestacio 
I-Iome, ten razón que abofeñas, son malas d'entender 
Guardia 
Pues andandito, y siga su camino, antes de que outra cosa seña 
Nestacio 
Si, señor si, cuasamente e ĉtanme agardando acola ambaixo pra hir catar unha besta 
que teño detenida n-o untamento 
Guardia 
Y luego es uste el propiatario 
Nestacio 
Si Diol'o quer; ^e voste veuna? 
Guardia 
Si, percisamente fui yo quen la detuvo 
Nestacio 
E logo, que mal lle fixo 
Guardia . 
A mi ninguno; pro vaya ver los imperfeuto[s] que organizo en los guardines de cabo 
la Engustia 
[f. 12] Nestacio 
Non lle chame xardís por que aquelo parce un souto sin dono; pouco mal puido facer 
145 
Guardia 
Pois si quier arrecadal'a besta tendera que pagar la multa que hade andar al rente de 
medio peso 
Nestasio
 
D'iso non se ocupe qu'e conta nosa e quede con Dios.
 
Escena 5 a 
Guardia 
Adios; Um... non sei como che irá, parceme que por mucho que te remejas Dios te 
tenga de su mano, por que anda el persupuesto moi escaso y de algún xeito hay que 
percurar los cuartos. Como qué me parce a mi que iso de rapar los álberes al cero, 
es unha13 alimaña, porque yo no les veo la punta. Um... e mas nogocio haberia si 
non fora quen s'atranca por el medio, porque aquello del treatito tiña mucho rabo, 
pro saleules la perra, can. En cambio ahi tedes lo del trenevia a Juvia, iso caeu en 
buenas manos y yo sei por buena tinta de que xa tienen los pranos listos pra cuando 
s'encomence y en cuanto que hagan lo que falta, xa podemos ir nel, huy... la jente 
potreutora del pueblo. ben se conoce [f. 13] pro dejemonos de cuentos por que yo 
non me debo de meter n'estas cosas, pois tenemos qu'andar a todol'os xeitos porque 
el que tiene tienda quer que le atenda, y sinon que la venda; e hainos que contentar 
a todos que por desgracia hailos de muchas menas 
Escena 6a 
Seique me viene ahi choio 
Borracho
 
Oiga guardia; ^ha tocado el pito?
 
Guardia 
Y a ustede que le importa... que atribuciones ten pra me perguntar a mi por eso; yo 
lo toco cuando es de necesidá 
Borracho
 
Yo quiero decir, si ha tocado el de la Con ĉtructora
 
^ Guardia 
^Ah..! yo pensei que me decia el de alarma... pois ese ya tocó lás cuatro veces 
Borracho 
13 Debaixo de "unha", riscado: ea^Fa. 
146
 
^Las cuatro veces ya? pues lo siento tendre que aguardar a mañana 
Guardia 
Y luego ^le hace mal tercio? 
Borracho 
No, era por poner él relog en hora y asi lo tendre que dejar para luego'a 
[f. 14] Guardia 
Puede ponerlo por el de la Engustia o por el del Hospital del Rey; yo siempre andibe 
por el del Hospital 
Borracho 
Pero guardia entonces llegará Usted siempre con retraso 
Guardia ^ 
Non lo crea que se lo ponemos por los otros, llegamos lo mismo 
Borracho 
Pues entonces ^por donde lo voi a poner? 
Guardia 
Pues pongalo por el manómetro15 del Correo Gallego que es el que cuenta mas 
verdad 
Borracho 
Pero el que guardia, me quiere usted tomar el pelo pues hemos terminado 
Guardia 
Si, si, e millor porque cualesquiera entende este enredo 
Borracho 
Este enredo, lo entendémos los dos, y si yo fuera quien mandara 
Guardia 
^Ai... si mandáramos nos...! (Prevención) 
^Y que hariamos guardia 
Borracho 
Guardia 
haceriamos un cartel mui grande [f. 15] onde dijera "Respetable pubrico 
Este enredo s'acabo 
ia Debaixo de "luego", riscado: ^aua. 
is Debaixo de "manómetro", riscado: Ee^ós^rt^. 
147 
Si queredes apraudir 
Y hacerlo antes de nos ir 
Borracho 
Lo mismito, lo mismito digo yo. 
Telón 
Eugenio Charlón Manuel Sánchez 
Ferrol, Marzo 11 1916 
148 
Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, Nocturno periodístico. 
A peza foi escrita para ser estreada polos autores nun festival da ^ 
Asociación de Periodistas, celebrado 0 14 de Novembro de 1916, no 
Teatro Xofre de Ferrol. 
O manuscrito está formado por once follas raiadas de 20 x 27 cm. 
escritas por unha soa cara. O texto non está asinado por ningún dos 
autores e a letra non se corresponde coa do manuscritó anterior. O 
autor/a desta copia demostra ter maiores coñecimentos, non só 
ortográficos, senón tamén das convencións da escrita dramática que 
os propíos autores. 
149 
[f. 1 ] Nocturno Periodístico 
Acto único 
Redacción de un períodico. A la derecha una mesa de escritorío, un teléfono 
y un timbre; una puena practicable en la lateral. A la izquierda y en el 
fondo, una puena que se eupone da salida a la calle 
Escena primera 
Don Tomás solo; luego un Cajista 
Tomás.- (Escribiendo unas cuartillas) Listo; ya tenemos artículo de fondo (Tocando 
el timbre) vamos a ver que hay por aquí . 
Cajista.- ^Llamaba usted? 
Tomás.- Sí; que vayan preparando eso (Le dá las cuartillas) 
Cajista.- Va enseguida (Mutis) 
Tomás.- (Toma unas cartas que estarán sobre la mesa, las qr^e leerá según indíca 
la obra) «El Presidente de la sociedad de recreo "El lirio campestre"^ 
1Caracoles! «besa la mano al Señor Director del "Diario de Noticias" y tiene 
el honor de invitarle al baile que el primero de año, dará en el salón de la 
Sociedad .instalado en la Carretera de Castilla... ^ Estos taberneros, son el 
mismísimo demonio: Se pone en vigor una orden prohibiendo 
terminantemente esos bailes domingueros que tan sérios disgustos acarrean y 
sacamos en consecuencia, que, toda taberna provista de su correspondiente 
salón de baile, tendremos que llamarle en lo [f. 2] sucesivo, o bien centro de 
cul ur o sociedad de recreo. Está bien; les dedicaremos unas líneas en los 
"Ecos de Sociedad" (Tomando otra carta) ^Y esto es...? iAh, si! «Lista de 
suscrpción para la hermandad "Los hijos de lá buena vida"» Enterados. (Abre 
otra y lée) «Querido Amigo» y firma «C. de VezN. Vamos a ver que dice este 
buen señor «Habiéndomé sido pedida lá mano de mi hija Maruja para su 
novio, don Justo Sobrado» iAh! por fin consiguió no quedar soltera «desaaría 
diera publicidad a la notíta que adjunto.remito. Gracias anticipadas de su...N 
A ver que^ dice. «Ayer fué pedida la mano de la bella y eleganté señorita 
María de los Desamparados de Vez y Salgueiro; hija de nuestro querido 
amigo, el pundonoroso industrial, don Cándido de Vez, para el bizarro 
fabricante de gaseosas, don Justo Sobrado. La boda se celebrará en la 
próxima primaverau. Con que pundonoroso y bizarro ^eh! Amigo mío; no 
jeringue. Pero, bueno; aún esto es pasable, comparado con lo de bella v 
el an : Esto si que no lo come nadie; publicarlo, sería tanto como hacer el 
ridículo, porque iDios mío! si la pobrecilla es más fea que una caricatura de 
Fresno y tiene un cuerpecito que lvaya...! unicamente para cantar el cuplé del 
"Couceiro". Y a mas; mandar semejantes notitas redactadas por los mismos 
150 
interesados, les el colmo! hace falta ser cándido de veras (Poniéndose a 
escribir} En fin; otro amigo menos (Dictando lo que escribe) «Capítulo de 
bodas. Ha sido pedida la mano de la simpática señorita... « (Llaman a la 
puerta) 1 Adelante! 
[f. 3] Escena segunda 
Don Tomás - ^gilante Nocturno que entra por la puerta del fondo. Vestirá 
impermeable nuevo sin capucha y un pañuelo de estambre puesto al cuello 
en forma de bufanda. 
Vigilante.- Buenas noches tenja usted (Descubriéndose) 
Tomás.- iHola amigo! 
Vigilante.- (Sacudiendo la gorra) ^Vaya una manera de caer auga! 
Tomás.- 1Cúbrase, cúbrase! haga el favor. 
Vigilante.- Con su licencia (Cubriéndose) 
Tomás.- Escusa de quejarse. Parece usted un explorador del Polo. 
Vigilante.-.Todo le hace falta; aínda onte tive que emprear una pila de cuartos n'este 
impreable 
Tomás.- Eso prueba que el negocio dá para todo 
Vigilante.- No lo crea; merqueilo de ganga á un sugeto que los ten de contrabando; 
y ademais, penso guntar pra el con las prepinas de la Noche Buena 
Tomás.- Es usted prevenido (y sabe trabajarlas) ^Que trae de nuevo? 
Vigilante.- Pues, vinia a molestarlo con una comisión 
Tomás.- Ya sabe que no molesta nunca 
Vigilante.-. Tantas gracias . 
Tomás.- Conque, usted dirá en que puedo servirle 
Vigilante.- Si ve que tal, venderé cuando estenga mas desocupado 
Tomas.- Diga, diga. Por que me vea escribir, no le [f. 4] importe; le atiendo lo 
mismo 
Vigilante.- Está bien, siseñor (mucha cábeza hace falta para ser periodista). Pues 
151 
verá: Vinia, porque... cuarido... como se echa enriba la Noche Buena; 
queria, haber si me hacia el favor de le decir a don Ginés, que no s'esquenza 
de m'hacer los versos que me prometeu; pra le pidir el ginaldo a mis 
abonados ^me entende? 
Tomás.- Si, hombre, si; pero lo malo es que don Jinés está con gripe; y como es de 
suponer, no se encuentra en situación de hacer versos. 
Vigilante.- En todo caso aguardaré a que se marche. 
Tomás.- ^Quien? 
Vigilante.- Don Gripe ^ 
Tomás.- (Riéndose) No, hombre, no; gripe, es lo que vulgarmente llaman trancazo 
Vigilante.- lAh!, si, si... 1Que lástima! Ya me lo parcía a mi, porque, va de unas 
noches que le tenjo el paso, y nunca lo veio 
Tomás.- Pues, siseñor: Desde el lunes último, no viene a la o€^e-i^a redacción. Por 
cierto que enfermó en ocasión bien inoportuna: Estamos haciendo el períodico 
entre Salcedo y yo. 
Vigilante.- ^Y luego, don Guillermito, tambien esta enfermo? 
Tomás.- No; Esta en Madrid examinándose para Aduanas 
Vigilante.- 1Vaya señor! Yo pensé que los padres no se valían ben pra pagarle 
carrera ^ 
[f. 5] 
Tomás.- Claro que no, pero, como el muchacho tiene facilidades; entre varios 
amigos le reunimos unas pesetillas; y entre todos nosotros, procuramos hacer 
su trabajo, para que asi, cobre su sueldo y atienda las necesidades de su casa. 
Vigilante.- Pues, aquí no marchaba mal. 
Tomás.- 1Hombre, no diga eso! ^usted no sabe que no hay trabajo mas ingrato que 
el nuestro? ^ ^ 
Vigilante.- Naide 1'está contento con su oficio; Yo, no se de que se quegan; al fin, 
se tratancon lo megorcito de la gente y todos son a adularlos a ustedes. 
Tomás.- Si, hombre, si; Eso, es mientras uno puede con la pluma; mas, despues, 
cuando vamos viejos y no servimos para nada; nadie se acuerda de nosotros 
^ni añun aquellos que hemos encumbrado! 
Vigilante.- D'eso no le sé, porque, como nunca me gustó meterme en vidas agenas 
152 
Tomás.- (Cogiendo unas cuartillas) Hombre; apropósito ^Que fué lo que sucedió 
ayer noche? Según unas notitas que tengo aquí, dicen que usted le pegó a 
unos chicos, sin razón ni motivo 
Vigilante.- ^Y quien digo iso? 
Tomás.- Los mismos interesados vinieron a darme las quejas, para que mañana 
saliera en el periodico 
Vigilante.- iAy que simbreguenzas! lcoidado comigo que hay hombres desprensivosl 
Tomás.- Cuente como fué 
Vigilante.- ^Asi Dios me salve! como le voi dicir la [f. 6] la verdad, sin quitar nin 
poner un tanto, asi (Señalando la yema del dedo) despensando, y puede usted 
^ copearlo al pé de la letra 
Tomás.- Si, hombre, si; ya se que usted no acostumbra a mentir 
Vigilante.- Eso puedo decirlo con la boca llena. Pues vera: Hace una temporada que 
un fato de simbregĉenzas me vienen tomando de chirigota 
Tomás.- Mire; fáleme gallego que lle ha ser mais doado, y entenderémonos millor 
Vig.- No se crea; yo ben m'entendo, pro ben, xa que vosted quere, fareino 
Tomás.- Si, home, si; e ademais, non é desmíngua ningunha 
Vigilante.- Pois, como 11'acabo de contar; todal'as noites andaban faguendo risa de 
min: A-o millor estaba e^taba eu ahi fora, n-a esquina, e tacaban as maus, n­
o fondal d'a calle; iba pr'aló, como é o meu deber; cando chegaba, xa non 
habia naide e no arte do demo, volvian chamar ahí (Señalando la calle) E no 
vaya pensar qu'era cousa d'unha vez nin duas; estaban ás horas enteiras con 
.esta trécola, y-asi me tiveron tres noites a reo, sempre da Zeca pra Meca, e 
tanto m'encheron, que agora por últemo, xa non faguía caso; por moito que 
palmearan, non me movía do sitio 
Tomás.- ^Ben feito! 
Vigilante.- Si, pro, algunhas d'as veces, eran os abonados que chamaban, e como 
eu non aparcía, víñanme [f. 7] catar, e, ^votáronme cada can!... hastra que 
por últemo xa non sabía que faguer de min. 
Tomás.- Ben, pero, cónteme como foi o d-a noite pasada. 
Vigilante.- A iso vou. Onte falei o conto n-a casa, e dixom-o fillo. uDeixe meu pai, 
qu'esta noite vou canda vostede, e^Xuro a Dios! sinon han levar que rascar^ 
Tal dixo, tal feito; Cando chegou a hora, eu quedeime n-esta esquina; y-o 
153 
rapaz foise pra-o romate d-a calle, y-escondeuse n-o portal d'a casa grande. 
A eso das doce e des, vex6s saír d'esa tenda de vevestibres qie ahi ahí 
adiante. 
Tomás. - ^Que tenda? 
Vig.- iCal ha de ser! esa que Ile puxeron o neme de "Café Económico" pra ter 
aberto n-os domingos 
Tomás.- lAh, si! xa sei. 
Vigilante.- iSi vostede vira que de gandallada se xunta ahi 
Tomás.- Ben; romate o conto que teño moito que faguer 
Vigilante.- Pois - que, ainda ben non saliron,^ xa comenzaron a festa de sempre: 
Nesto sal o meu fillo, y-este quero, y-estoutro tamén ^Arrimoulles unhas 
lostregadas de moito hole! e seique lles era hora, porque, os larchás berraban 
por min pra que lles valñera; y-eu que mais quixen, funme pr'aló, e, seique 
coidaran que lle iba axudar porque cando me viron, ^entran a contas có meu 
illo, que, habia que velo! n-esto remango de pau e dinlles unha refrega, que 
si non fora porque fuxiron [f. 8J coma condanadas, seique ainda agora, estaba 
bourando n-eles. 
Tomás.- iCata que pillos! Pois eiquí viñeron contando que todo a-o revés. 
Vigilante.- ^E logo, que dixeron? 
Tomás.- Pois que, un borracho, sin mais acá nin mais alá, lles faltara de palabra e 
obra; n-esto chamaron pol'o gúardia; e cando apareceu vostede, en vez de 
defendelos, foise a paus a eles; e ĉ uasemente, un traguía os fuciños inchados 
o mesmo que unha pataca alemana. 
Vigilante.- Habialle de ser a-o que 11'arrimei un bastonazo eiqui... cabo d'a rabadén. 
Tomás.- ^Vaya unha cousa rara! 
Vigilante.- Non-o crea - Foi que con-o medo, quixose meter n-un portal, e 
com'estaba a porta fechada (Siéntese palmear) ^ Vaa. ..! 
Tomás.- iPois que non verra vostede! ^sabe que ten boas gorxas? 
Vigilante.- Xa ve; como teño un abonado xordo, ben pode ser el. Vaya don Tomás, 
vouno deixar 
Tomás.- Si, si, e teña coidado; non vayan ser eles 
Vigilante.- Non, por ese lado, estou ben tranquilo; conque ipaselo bien! (vase) 
154 
Tomás.- Adios; home, adios (Al cerrar la puerta sientense palmadas, y la voz del 
guardia iVaa...!) 
(f. 9] Escena Tercera 
Don Tomás, luego el Tipógrafo 
Tomás.- (Dirigiéndose a la mesa) Bien, subsanaremos este suceso (Escribiendo) 
Tipógrafo.- (Con unas pruebas) Aquí está esto. 
Tomás.- Póngalo sobre esa mesa. . 
Tipógrafo.-. ^Hay algo que llevar? 
Tomás.- Si, estas cuartillas. 
Tipógrafo.- Esta bien (Vase) 
Tomás.- (Solo) Se salvó con^venir hoy por aquí: Si hago la información, según esos 
buenos mozos, lvaya un disgusto que iba pasar el pobre hombre, en cuanto 
se enterase de la noticia! Bien; supongamos que el vigilante, es un 
desconocido y no me inspirase la confianza que merece ^Adivine usted la 
verdad! y despues, uno es muy malo porque no quiere hacer caso de ciertas 
informaciones; En fin, yo creo que en vez de ser periodista, es preferible el 
dedicarse á hacer zapatos, tan siquiera nos informaríamos de cosas que dejan 
impresiones mas agradables (Revolviendo en los papeles) Y el telégrafo como 
siempre... las once y media, y sin ree^bi-r haber recibido la primera 
conferencia... Luego los subscriptores protestan... Seguro que nos la servirán 
a la hora de cerrar la edición y. nosotros por servir al público, sacri^caremos 
.^ dos o tres horas de descando, que nadie nos agradece. 
[f. lo] Esĉena cuarta 
Don Tomás - Salcedo 
Salcedo.- Búenas noches 
Tomás. - i Hola! ^que hay? 
Salcedo.- Nada de particular. 
Tomás.- ^De.donde vienes? 
Salcedo.- Del baile del Casino. 
155 
Tomás.- ^Y que tal? 
Salcedo.- Mucho parvo, y es una lástima porque, hay cada mujer ^mas bonita! 
Tomás.- Entonces lamentarías mucho el tener que dejarlo. 
Salcedo.- iSuponga! hoy que tenía ocasión de decirle algo!... 
Tomás.- Deja, hombre, deja, para eso siempre hay tiempo ^Fuiste al teatro? 
Salcedo.- Siseñor; estuve a primera hora; por cierto que hay un Ileno completo 
Tomás.- ^Y los números resultan? 
Salcedo.- Muy bien 
Tomás.- ^Agradó el estreno? -
Salcedo.- Solo he visto la primera excena, asi que, no puedo decirle. Como estas 
obras de aficionados siempre resultan latosas... y tenia que ir al casino... 
Tomás.- De modo, que no recogiste ninguna impresión 
[f. 11] 
Salcedo.- Si, tienen muy buen público y creo les perdonarán el meterse en camisas 
de once varas 
Tomás.- Procura hacerles una reseña benévola; no se les puede pedir más (llaman 
al teléfono) ^Quien llama?... servidor... bien muchas gracias ^y usted?... me 
alegro... si... bien... bien... ^quien es la chica?... ^y el tórtolo?... ^desde 
cuando faltan?... bien, guardaremos reserva. Aqui no sabemos nada que 
merezca mención... ^ah si! el, beneficio nuestro... un Ileno completo... los 
rapaces agradaron mucho... si, hicieron un estreno... Nocturno periodístico, 
no puedo decirle, aún no trajeron la reseña... preguntaré ahora mismo; espere 
un segundo (Dirigiéndose al público) 
Me acaban de preguntar
 
si os ha gustado esta obrita
 
decídmelo enseguidita . ^
 
pues, tengo qué contestar.
 
Telón 
156 
Emiliano Balás Silva, A Noite de San Xoan, monólogo. 
Este monólogo foi estreado polo coro «Toxos e Frolesu de Ferrol, no Teatro 
Xofre desa cidade, 0 28 de Maio de 1917. O manuscrito consérvase na 
Carpeta n° 49 do Arquivo Toxos e Froles. 
O caderno está formado por once follas de papel de 19 x 13'6 cm. cosidas 
a man con fío branco e numeradas coa mesma tinta negra do texto, agás nas 
n° 1, 2 e 5. Sobre esta numeración engadiron, pósteriormente, outra a 
bolígrafo vermello. 
Ten grapadas no lateral superior dereito dúas follas das mesmas dimensións, 
mais sen numeración: na 1 a, do mesmo papel que as outras, figuran o título 
da obra, o nome do autor e mais o carimbo do Coro Toxos e Froles. A 2a 
é de papel ^ diferente, raiado, e contén o monólogo en verso co que se abre a 
obra, escrito tamén en tinta negra, mais doutra man. O texto da primeira man 
está descoidado, carece de acentuación e contén numerosas corrección a lapis. 
O texto da segunda, por contra, está coidadó .tanto na letra como na 
acentuación. O mais probábel é que esta^ ĉegunda man sexa a do próprio 
autor, que entregaría a introdución en verso con posterioridade ao corpo do 
monólogo. 
157 
[f. 1 ] 
A noite d' San Xoan 
Monólogo
 
Original de Don Emiliano Balás
 
158 
[f. 2] 
MonóloQo 
Señores: Me desemulen; 
^quérenme dar sua licencia 
pra botar un parraféo 
pequerrechiño? - De festa 
deben de estar, por que moita 
e, a familia; lAsina eu seña 
de Dios, dame groria ver 
cariñas tan feiticeirás 
como as que vexo, e algus ollos 
que ó mirare, lostreguéan, 
e algús labres, mais bermellos 
que as freces .e que as cireixas! ... 
Entendámonos, señores; 
todo o dito, vay por elas; 
qu'eles. ... . i O demo me fuxa! ... 
Pero, ben, ^dánme licencia 
pra lles faler? ^Si, ou non? 
O que cala, e non protesta 
din que outorga.. Eu, vou falar, 
e... ^salla pór onde queirai 
159 
[f. 3] Monologo 
Cando era rapaz, oín que aquel homiño que s'erga ben cedo, o cantar d'os galos, día 
de San Xoan, e dea tres voltas, cabo o cruceiro d'a parroquia e que n'as penas de 
Guitin, logo se poña, e tres papadiños beba d'a yauga crara, e fresquiña, que corre 
por antr'as pedras, verá cousas que non ven os que n'o leito se deixan estar. Verá 
mil encontros; e si ten unha peneíra e o salir o sol mírase un cachiño, á traves d'ela, 
bailar ve rayos, e despois, cousas mirará, mais meigas. 
Eu, dixen pr'o meu capote: vou saber [f. 4] si serán certas esas trolas, que 
contaban cando era mociño, as vellas. 
Chegou dia de San Xoan e inda seiqu'as tres non eran, d'a mañanciña, xa 
estaba brincando pol'a fenestra, pra que non runxira a porta, e funme cabo das penas 
de Guintin; despois de dar as tres voltiñas compretas, o redor d'aquel cruceiro tan 
avegoso pr'as nenas d'a Parroquia, que ou se casan, s'a anoitecido a el se achegari, 
ou cando menos, si morren, líbranse de que lles dean n'as costas, con aquil saco que 
din que ten cheo de area, o demo e zoupa as probiñas [f. 5] qu'os ollos fuluxidos 
levan. 
Tres papados bebin d'aúga, d'a que corre pol'as penas y antr'unhas e outras 
cousiñas, catade que xa encomenza Lourenzo1ó, a amostrar as roibas e relocentes 
faceiras. 
Éu, lparvo de min! decatome de que nori levei peneira e non podo ver o sol 
bailar as triscolás esas, que seique baila; mais teño inda, o paniño de seda, que 
doume, antontes, Culasa, metido n'a faltriqueira e recordando tamen o que' oinlles 
decir as vellas que pode facer un pano as veces d'unha peneira, botei man d'el, 
estendinno, e collendoo po-las veiras puxenm' a mirar. .. 1 Meu Dios! [f. 6] o que 
vin, non o semella en nada ó que me dixeron; mais merece que se sepa e vou ver si 
vo-lo conto, asina... a miña maneira: 
Mirei por antr'os fios d'o meu pano e vinvos as visios mais feiticeiras que 
maxinar poidades; vin, un souto de sombra cheo, e unha gran festa que facian ali, 
mozos é mozas; eles, vestindo a cráseca monteira e as antigas cirolas, e as polainas, 
e o chaleque bermello, e a chaqueta, c'a faixa nova, d'a color d'o sagre, que por 
baixo os cadris alguns lles chega; punteaban ... eu seiqu'era un fandango, 
repinicando as castañólas, feitas de [f. 7] pau de buxo, qu'o soar, falaban c'o seu 
chascarrasĉhas, mil cousas tenrras. 
^E as raparigas? Corpos mais garridos, caras mais doces, core • mais 
bermellos, ollos mais churrusqueiros e mais grandés e bocas mais fresquiñas e 
pequenas non as vin nunca lAquelo era un feitizo! ^E os dengues? ^E os adrezos? 
^E a maneira de peneirar os corpos?... Mesmo a baba caim' iabofe!, solo con velas. 
1Que debuxos, n'aqueles delantales! lque calados nas cofias e que medias branquiñas, 
com'a neve que deixaban ver, a-o dar viravoltas, unhas pernas...! 
lAy! non quero lembrarme; pero mesmo a torno [f. 8] semellaban estar feitas. 
Vin bailar múiñeiras, ribeiranas e jotas, a o compas da gaita meiga que 
punteaba, un gaiteiriño, novo como podia facelo Ventosela o Rilo; todo esto, n'aquel 
adro qu'estabavos, d'o mar mesmiño á veira; d'un mar, que vos e mar, solo de 
nome, porque mais ben a un rio s'asemella, poe manso, e por tranquil e asosegado, 
16 O sol. (Así no orixinal). 
1b0
 
and'os montes e as casas se refrexan. 
Despois, oin aqueles alalas tristes e doces, que hastr'a a almiña chegan, 
facéndome ceibar bágoas, que á fio esbarando, mollábanme as meixelas, e oir, ceibar 
aqueles aturuxos qu'os aires [f. 9] rachan; y estoupar á veira miña, os foguetes e o 
final, as bombas de colorato" qu'atordido á un deixan. 
Vin esas y outras cousas, mesmo guapas, o mirar polo pano aquel, de seda, 
que Culasiña deume; pero, Xúncras non sei como atentoume á qu'o puxera cara o 
sol, por a banda que antes tiña frent'os meus ollos; iNunca Dios me dera! ^Sabedes 
o que vin? Vinvos, de pronto, barrersemá visión tan guapa e meiga: en ves de 
raparigas, aldeanas, vin mozas qu'as d'a vila s'asemellan moi cheas d'arrumacos, 
bailar xotís a o son d'a murga mais zaramalleira e destem [f. 10] prada qu'atoparse 
poida, c'uns mociños con gorras de viseiras ou con boinas e uns traxes, que non 
teñen forma nin de cirolas nin chaquetas. 
O que todos levaban, é, coitelo, revolver, ou navalla; tamen ceiban por 
veces, algun tiro, pra que saiban os mais, que van armados; n'a maneira de mirare 
pra un, mesmo parece que tratan de decirlle catro frescas e cuspen todos po-lo 
dentiqueiro, con palabras, ou porcas, ou brasfemas. 
Tamen vin moitos probes; mais probiños qu'os d'os antigos tempos, ou d'a 
gleba, nin erguer a sua testa, c'os trabucos qu'os [f. 11] gafan, os amucen e os 
rebentan; e vin a usura com'os achuchaba e unha curia tan ladra e tan famenta cal 
outra non se veu, sempre tratando de lles comer as honras e as facendas, 
Vinnos vivir, en unha escravitude; como nunca en denantes conoceran; 
acur.rados en tempo d'aleucciones por o c ci ue, os donos d'as suas terras; o 
Secretario, o cura d'a Parroquia e toda a emdergada canirreya de xentiñas, que fan 
co aqueles parias cousas que maxinar non se poidera, 
Pidenlles uns, o voto pra Don Pedro, [f. 12] e os outros pra Don Xan, ou 
don centellas.
 
O dono d'o tarreo os ameaza cón despoxálos, d'a casiña e leiras si non votan por
 
Xan; o Secretario en subirll'o consumo, mais as cédolas si non botan por Pedro y
 
antre todos, a os probes d'os paisanos os tolean...
 
^E din os qu'en Madride fan as leises, que temos libertades!... Temos... leña; 
pra ceibarlles os probes d'os labregos, que estan pior quáló n'a Edade Media 
Pr'os d'as vilas fixeronse hastra agora revolvicios e leises; pr'os d'a aldea 
leva dengue si [f. 13] fixose mais nada que [dei]xalos mais servos que antes eran. 
Todo isto, e moito mais vin po-lo pano de Culasiña, e anque vos quixera 
cintar o mais que vin, falar non podo por qu'a boca, iasi eu medre! se me seca. 
'^ (clorosto de potasa). (Así no orixinal). 
161 
Lois Amor Soto, ^Miña Terra!, en un auto. 
A historiografía teatral galega atribuía esta peza a Euxenio Charlón 
Arias e Manuel Sánchez Hermida, que foron os seus intérpretes o día 
da estrea, realizada no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio de 1917. 
O manuscrito autógrafo está formado con follas de rexistro da 
«Construtora Navalu cortadas pola metade, sen numerar e cosidas a 
man polo extremo mais curto; do que resulta un caderno apaisado de 
24 páxinas de 17 x 23'S cm. Está escrito con tinta negra, coas 
acotacións remarcadas posteriormente con lapis de tinta. Consérvase 
na Carpeta n° 28 do Arquivo Toxos e Froles. 
162 
[f. 1 ] 
Lois Amor Soto 
^Miña terra...! 
163 ^
 
[f. 2]­ Título 
iMiña terra!... iMiña terra! 
En un auto e dous cuadros orixinal de 
Dedicada a D. Eugenio Charlón é D. Manuel Sanchez
 
Personaxes
 
Xoquin Un mozo 
Xan Mozo 2 ° 
Delores Unha moza (pode facer o papel un mozo) 
Cuadro Primeiro 
Campia gallega, con casa tamen d'aldea a esquerda y-o lado d'a casa 
alpendre debaizo d'el un carro d'terra. A porta d`casa un banco rustico, un 
picadeiro, un machado de man e un pau pra botar un cabo a un raño. 
Antes de erguerse o pano o noso Xoquin esta proparado c'o machado n'a 
mau prá rébaixa ó pau e encabar o raño. 
[f.­ 3] Escea primeira 
Xoquin 
^Vaya que saliche ven pouco xeitoso! Condergada feira do Trece, ponse un 
de parra feo co-as mozas, e cando s'e d'a conta ten que cargar c'o refugallo (fai 
unha parada e mira o pau)... Ten uns nuos, que non deixan axeitalo a-o ollo d'o 
raño, e teño presa abofellas, pois quedei o outro onte d'axudar n'a sacha e non a 
quero perder. ^Que vou a perder! Van con migo catro mozos, .... e decir, mozos 
somos tres, mozas duas, Rofina e Candiloria, rapazas que son o millor d'aldea, 
ambas e dĉas teñen moitos rapaces que as cortexan pro, heide ver oxe se me amaño 
e traballo a ó rente d'a Candiloriá xuntiños n'o mesmo eito '$ (pausa pequena) 
Defeuto por riba d'o meu corpo non teño ningun [f. 4] dixomo ben craro un anaco 
d'espello non mais longo que o meu rilos (sinala pra o rilos d'o peto) e vamos, 
reiviro, eiqui pra entre min podo decir que son un mociño como non hai dous. A 
torcedura das pernas faime uns xeitos n'o andar que dan xenio (se mira pra si 
mismo) Bueno esto seique non está ben qu'eu o diga. E de traballar a o rente d'a 
Candiloria pode sair ^Que pode sair? Duas cousas: ou unha moalla de paus c'os 
mozos que a pretenden, d'esos paus d'os que nos lle chamamos d'arrimar; ou ben 
pode sair unha boda. - Eu son soilo no mundo e hay qu'buscar rapaza (falando c'o 
el mismo) iAy que ir a Sacha Xoquin, hay qu' ir a sacha sin mais romedio! O dono 
d'leira e o tio Marcos d'Regueiro, que n'e nada mirado; dempois d'sacha haberá 
meren dada, dempois, d'a merenda cando se baya pcen [f. 4) do o sol, e a lua 
comence a brilar '9, virei de perrafeo ó par d'a Candiloria por antre as veigas, e 
como Manuel sabe .toca-1 a gaita, haberá cantigas e aturuxos i E qu' non saben cantar 
ren os rapaces! Entramentras qu'eles espallan ó vento os seus ala-lás, podereille 
la Riscado: "rego". 
19 Riscado: "no ceo". 
164 
contar moi docemente a o meu ben amado , i Ay! unha cousiña qu' levo moi adrento, 
e que ten que sair; o pior e que son pouco estrebido ^Si eu tivera o arranque de 
Xanciño! Agora é cando me lembro d'o meu amigo, d'aquel hirmau d'a y-alma, Xan 
d'Espiñairedo,.... mozo baril curazon d'ouro e y-alma d'xigante, oito anos fai cuasi 
por este tempo qu'fuxeu d'aldea; anoiteceĉ e n'o amañecer nada se soupo d'el 
(Pausa pequena mirando pra o raño). iProbe Xan! Eramos com'dous n'unhá peza, 
eu mais el faguiámos-o demo, nas tasqueiras, fiadas, e mallas d' parroquia. A probe 
d'a miña nai Dio-la teña n'a groria [f. 6] con meu pai, tiña unha guerra con-migo 
por mor dos tapós qu'ela mercaba n'a vila pr'tapal-a botella d'o aceite e mais a do 
anis que por padecemento d'frato tomabá miña abolita, desde certo dia qu'a probe 
fora beber e meteraselle n'a gorxa unha cousa estrana e a pouco se esgana... 20 ^Era 
un diaño dun bicho longo e unhas alas mouras, mesmo parecia un grilo! Custou Dios 
e axuda pr'deixarlle limpa a gorxa... (pausa) Habia que ve-lo xeito que nos dabamos 
queimando corchos n'o candil das fiadas e pint,^ndo c'o-eles a cara das vellas 
qu' moqueando gardaban as rapazas: poñiamos cada choleta d' isas qu' lles din de boca 
de acha, mais longas qu'as d'o xuez Don Amilio. Tan tolos eramos, que todalas 
portas ibanse fechando pr'nos, mais un dia fixemos a ultema ^Foi gorda, lle custou 
bó berriñche á-os meus pais! Unha noite fumos a tasqueira d'a Roxa e non nos 
quixeron abril-a porta, enton collimos os catro carros qu' [f. 7) tiña embaixo d'o 
alpendre e atrancamolos d'tal maneira n'a porta d'casa, qu' non poideron sair hastra 
que viñeron os veciños a desarmare o trebello ^Habia que ouilas! O abade, enterouse 
do feito e n'o sermon d'a misa moór d'o Domingo mallou canto quixo en min en 
mais en Xan... Dempois..... houbo que sere formal á forza, .... as penas volven 
moles as pedras.... iTempos de mozo tolo! Agora estou moi cambiado: a^n xa levo 
enriba d'o lombo 28 anos; Meus pais morreron, y-eu soilo non estou ben.... Teño 
que buscar rapaza ^Probe Xan! ^Qué será d'el? Correuse qu'o viran n'a Habana, 
fraco abatido, cheo de congoxa, a morriña roialle n'a y-alma, Xan non tivo sorte n'a 
esta terra meiga. Orfo de pai, dende pequeno a sua nai baixou a coba cando xa era 
mozo, pra curar tan fonda ferida buscóu agarimo n'a filla d'o vinculeiro por ela 
bebia os ventos, pro tan pre • to o pai d'a rapaza se enterou d'que Xan [f. 8] tiña 
poucas leiras, obligou a filla a deixalo e casouna con outro rapaz d'fora d'a 
parroquea que viñera d'a America e traia algus cartos. Xan non poido sofrir a 
vergoña d'o^ desprecio qu'de él fixéron, vendeu ás suas leiriñas, e marchou d'aldea 
sin despedir se de naide, nin de min, tanto coma nos queriamos ^Probiño; non teria 
valor prá faguelo! 
Mozos
 
^Xoquin, ves ou non.ves á sacha?
 
Xoquin
 
^ Vou aló recordia! (vaise c'o raño á o lombo)
 
Escea 2 a 
A o erguerse o pano aparece a Campia galega e a o fundo Montañas Xan 
entra un paso corto pol-l-a direita _vistindo traze craro, sombreiro de palla, 
20 Riscado: "eramos com'dous n'unha peza, eu mais". 
165 
leva na mau, baston e maletin d'e viaxe e a o entrar quedase mirando 0 
paisaxe. 
[f. 9) Xan 
^Airiños levaime a ela! ^Miña terra, terra adourada! A mais fermosa entre as 
fermosas. Por fin cheguei a o teu chan; por fin teño a dita de volver a contemprar 
as tuas ribeiras, os teus rios, as froleadas veigas, os pinares, os soutos, as 
carballeiras, as veiras das fontiñas sombreadas ^Temña meiga, meiga terriña, a ti 
volvo, buscando meiciña pra este meu curazon, roido d'a morriña cargado 
d'desenganos, volvo triste e acongoxado a descansar no teu seo renegando d'a miña 
pasada vida d'aventureiro en terra allea. (pausa) Un dia te abandonei ferido n'a miña 
y-alma e busquei en terra estrana o que coidei non atopar n'a miña ^Mais que 
alcontrei? Un sol ardente tristura por todas partes, po-1-a miña homilda e po-1-o meu 
traballo honrado, déronme, maores desprecios e terribles desenganos. i Negro camiño 
d'espiñas e o d'o probe emigrado! ^Terra de Rosalia, de Curros, de Pondal, 21 
bardos cantores que tan fundo so.uberon chegar a o[f. 10) corazón dos galegos 
d'veras! iNaiciña Santa! ^Perdoame si tratei de cambiarte por outra terra estrana,... 
Amareite hastra a morte; ^Venturoso aquel que en ti nace! Soliño, abandonado, sin 
ter un alma amiga, volvo a ti terra querida, quero ter o fin d'a miña vida sobre o teu 
chan bende cido e ter nel un anaco d'terra on-da descanse o meu corpo. A miña 
Santa patrona, receille en dias de angustia ela cumpreu como Santa eu cumprirei 
como fillo, bicarei a sua manciña n'o seu camarin dourado, ofrecereille un regalo 
ofrenda d'a y-alma, miña rios dias dos meus doeres, ofrecereille tamen frores ^Miña 
Santa piquiniña! ^Terriña Santa que gardas a coba donde dormen os meus pais cobiña 
te visitarei! Ti gardas os restos d'aqueles vellos queridos, de.herbiñas estaras chea 
eu as irei sacando unha a unha. Dende oxe alumeará n'ela unha lus qu'un fillo ferido 
penderá rentes d'o cruceiro, e sobre el de xonllas resarei a oración d'o que retorna 
contrito xurando non sopararme [f. 11) en dexamais d'o voso leito de terra... (pausa) 
iQue nova vida sinto en min! Xa desque cheguei revive o meu corazon; os paxariños 
n'as poulas saludanme n'seu lenguaxe Hastra o sol brila e non queima como o sol 
d'alo. Este sol acaricia coma as maus d'un pai vello e querido... 
(Delores sale co a fouza e a corda na mau a catar un feize d'herba e entra 
po-la) 
Delores
 
Bos dias, Señor ^Seica ten moita pena?
 
Xan 
^ Non boa nena as penas desaparecen vendo e ĉta fermosa terra ^E tu nena és 
d'este lugar? 
Delores
 
Ali ten a miña casa (sinala pra casa)
 
Zi Riscado: "de Lamas Carvajal,". 
166 
Xan 
Enton conoceras a un mozo qu'lle chaman Xoquin de Rilo 
Delores 
Vive ali, ^ pro non lle está n'a casa marchou lonxe a traballar e vira moi 
noite [f. 12] e non lle estara n' casa 
Z3 Xan 
Xá estará casado. 
Delores 
Non siñor fai dous anos qu'lle moreu a nai e vive soilo 
^ 
1Probe Xoquin! Tamen está orfo..... Cando veña haslle decir qu'mais tarde 
virá visitalo un home que ]le trai noticias d' Xan d'Espiñairedo. 
- Delores 
Direi SiñorZ4 Vaya quede con Dios 
(Cai o pano) 
(Dempois d'erguere o pano entra Xan en escea e vai direito á chamar a porta 
qu lle ensinou antes Delores) 
Xan
 
Naide cuntesta.... ainda non veu.....
 
(Oyesen as campanas d'o lugar que tocan á oracion) 
. Xan ^ 
Xa tocan á oracion, ^Campaniñas, campaniñas! Quen vos soubera cantar 
como o noso bardo 2S cantou as de Allons, escoitase lonxe os doces cantos d'a terra 
c'o o son lediño d'a gaita pode que sexan os rapaces que volven d'traballo [f. 1326] 
[f. 14] ^Cantos d'a miña terra! vos ^levades a duzura que puxo nos seus versos a 
mu ĉa da inmortal Rosalia, balsamo que curades as almas enfermas d' morriña. Cantos 
valentes e feros que dades folgos a os que loitan lonxe pra facer de Galicia un pobo 
grande. Cala voume a chegar a as veigas pra ouilos millore (vaise po-la (e cala á 
gaita) 
(Xoquin entra en escea c'o raño á o lombo) 
"- Riscado: " a o rente d'a miña casa". 
23 A lapis, antes do nome da personaxe e doutra man: "Prevención". 
24 Riscado: "Dio-lo garde". 
u Riscado: "Pondal". 
26 A folla n° 13 é unha repetición da n° 12. 
167
 
Xoquin 
1Foiche boa! Todo saiu coma a seda, sin andar con andromenas dixenllo e 
acetou. ^Terminará en boda? A ló veremos. 
(Delores entra en escea po-la 
Delores 
Xoquin xa sabes qu'atopei un rapaz no camiño qu' pol-o coor e pol-o traxe 
parece que ven d'a America, por certo que fala o[f. 15] o galego com'a nos e 
dixome qu'che tragúia noticia de Xan de espiñairedo. 
Xoquin 
(Con alegria) ^Pro logo Xan vive? lAy gracias a Dios! ^Non me enganou o 
meu curazón, sempre me dixo que o meu amigo d'a y-alma volveria o seu chan. 
Delorés
 
Segun el s'espricou ha d'estar a chegar.
 
Xoquin
 
Non o creo ^E virá de noite por este camiño?
 
Delores
 
Non sei, eu digoche o que el me dixo, adios (vaise
 
Xoquin
 
Pro será certo... esto sei que foi un sono.....
 
(Xan entra n'a escea po-1-a) (direito á donde esta Xoquin) 
Xan
 
Boas noites^Siñor
 
Xoquin
 
Santas y buenas
 
[f.­ 16] ^ Xan 
^Saberá vostede si virá logo, Xoquiri de Rilo? 
Xoquin
 
Xoquin de Rilo son eu, pra servilo Siñor.
 
Xan
 
iXoquin, méu amigo meu, hirmau! ^Non me conoces?
 
Xoquin 
1Xanciño! (Se abrazan)... 1Qué alegria! Tiñate por morto, e xa qu' por sorte 
non e asina, hei de dar gracias a o que todo o pode; Sentate Xan, sentate aqui ó meu 
rente e contame que foi da tua vida (sentanse e fuman d'o tabaco que lle ofrece Xan) 
Xan 
168 
Cousa triste me pides: Ben sabes, Xoquin; a ferida que abriu n'o meu 
corazon, a morte da miña nai: Sabes tamen o moito agarimo que eu tiña pra Marica 
a filla d'vinculeiro, e com'o pai fixo qu'ela me deixase por outro que tiña moitos 
cartos lSoilo me quedabas ti meu amigo! Non poiden aguantar tan rudo golpe e 
quixen gardar o segreto d'a miña marcha ..... [f. 17] marcha ... Unha mañan de 
primaveira, ainda non apuntaba o dia, recadei un pau, collin un pano con roupa e fun 
camiño d'o cimiterio, brinquei o balado e sobre d'a tumba dos meus pais chorei a 
miña disgracia; me despedin d'eles rogandolles que pediran a Santiña po-lo seu fillo, 
que emigraba pra estranas terras (seca as bagoas c'o pano) Fun po-lo camiño mais 
arredado e cando apuntaba o dia e os paxariños cantaban doces alboradas saudando 
a saida d'o sol, eu cheo de soidades, chorando coma un pequeno, volvia a vista a 
Torre d'igresia daballe a todo un adios tristeiro... lE a ti tamen, Xoquin, doiame a 
y-alma de facerche tal xogada, pro xa ves.... 
' Xoquin
 
lPobre Xan! ^Por que non t'aconsellache conmigo?
 
Xan 
Perdoame non tiven valor.... (pausa) Cheguei a Cruña e po-lo esquirto e 
traspaso das miñas leiras dironme uns poucos cartos c ós que [f. 18] merquei o 
pasaxe pra Habana, po-lo dobre a que costa. ^ Non quero contarche, Xoquin, as penas 
qu'eu pasei! Dempois de me deixar sin unha cadela e có conto de que iba por alta, 
meteronme n'o fundo d'a bodega e nin tiven ó consolo de ver por ultima vez dende 
aquel negreiro vapor, á miña terra ^Barco do inferno! Que leveba ergueita n'a popa 
a bandeira d'outra Nazon estrana, iNegra coma a morte, fria coma a neve, e no 
medio unha ave de rapiña coas uñas afiladas como querendo impoñernos medo 
Xoquin
 
^E seria alimaña?
 
Xan ^ 
Da quela non puxen coidado en sabelo... Dempois de tan mal viaxe, e 
mantidos pior, chegamos á Habana onde desembarquei, como non tiña oficio, ^ fun 
de braceiro pra o campo ^Non son comparabres as penas d'o viaxe c'o as qu'ali 
pasei! [f. 19] Enfermei, os desenganos e os desprecios que fan de nos deron c'o meu 
corpo no Espital d'a Habana e o Centro Gallego aquela Sociedade altruista e 
xenerosa onde un fato de bos patricios mira po-los fillos d'a terra coma verdadeiros 
hirmaus, acudeu no meu romedio e mandoume a terriña a tomar os aires. 
Xoquin ^ 
Folgome d' que non esquenceras á fala. 
Xan 
A fala Xoquin esquecena os malos fillos d'Galicia, nas miñas pequenas folgas 
deprendin a lere quixen conocer a nosa Hestoria (de España) e soupen con door por 
qu' no morro d'Habana non framea a roxa e amarela bandeira que Don Lois d'e 
Velasco n' n'a deixou arriar en loita c'os Ingreses, souben com'os malos gobernos 
perderon aquela terra. Souben tamen, como os nosos abós a o mando [f. 20] do 
Cachamuiña e outros, grandes patricios cubrironse de loureiros, defendendo esta 
169 
bendita terra. Do pouco qu'adeprendin, d'o qu' eu dinme a pensar saquei unha idea 
que levo afondada no meu curazon... Eu quero unha Galicia grande, liberta d' foros, 
adiantada n'agricultura moderna, desarrollada a ganderia, moitos camiños de ferro 
pra que nos poñan en constante trafego có resto do mundo. E pra qu'os mais nos 
respeten, e nos honren, hemos procurar respetarnos e honrarnos a r ĉ^soutros mismos, 
e aos nosos grandes homes erguel malumentos as nosas primeiras figuras como son, 
Rosalia, Curros, Pondal, Lamas Carvajal, Concepcion Arenal (qu'vergoña qu'os seus 
paisanos a teñan tan olvidada) outros moitos. Qu' sen despreciar as mais falemos a 
doce fala nosa... Eu quero ver a nosa bandeira feita de coor d'un ceo lim^o y­
esquinas d'o mar; (coma a cantou, o pceta, [f. 21] ergueita no mesmo pau qu'a 
groriosa Española bicandodose amorosiñas n'un apretado feixe de lindos coores27 
Fagamos unha Galicia forte e rica pra que sexa forte e rica España2S pro qu'os que 
gobernan desde o centro fanna pouco simpatica pol-as malas artes. 
Xoquin 
Pois por acó d' caciques estamosche coma cando te fuches. .. 1 Non pasa un 
dia por eles! non hai febre qu'os mate! 
Xan 
Fora esos agoireiros enemigos d'o progreso debemos levar a os comicios 
homes gallegos de corazon que miren po-1-o noso rexurximento qu'o centralismo 
absorbente reconozca o que valemos e nos devolva unha parte siquera dos •artos 
qu'Galicia paga..... 
[f.22]Z9 ^­ Xoquin
 
Xan, ademirome, d'o que adeprendiche n'o teu desterro
 
^ Xan 
A esperencia d'a disgracia... ^Ti queres axudarme a traballar pra seremos 
utiles a terra e a os nosos hirmaus3o^ 
Xoquin
 
IPois non ei querer!
 
Xan 
Z^ Riscado: "E qu'nunca se sopare pois eu creio qu'treidora a ruin 1 a filla qu'a sua nai fire po-I-a 
espalda. /" 
28 Riscado: "que non e mala nai, non,". 
29 Esta folla comeza con cinco liñas tachadas que no corresponden á obra. Son parte do discurso de entrega 
da bandeira ao Coro: "Qu'a bandeira gallega qu'oxe eiqui lle entrego a o Coro Toxos e Froles sexa un anaco 
d'esta meiga terra, que sexa a mesma alma gallega e que este fato d' rapaces le^^e a nosa museca a outros pobos 
pra qu'a conozan e a ademiren". 
3o Riscado: "estando eles na emigración". 
170 
Si com'dixeron ilustres autores31 a agricultura foi a primeira ocupación 
d'home, e á mais importante das bases d'a Sociedade, se por ela se agrandan os 
sentementos [f. 23] d'Patrea e libertade, e por ela medra a cevilizacion e quen dá 
asas e trafego a o Comercio e Industria, e si çom'arte e o mais nobre. 1Xoquin 
axudame a levantar o espritu dos probes labregos! Fagamos unha hirmandade 
agricóla con Caixas d'aforro e de seguros que liberten a os nosos hirmaus d'usura 
dos caciques grandes e pequenos, que lles den ferramentas pra labranza, graus pra 
semente, e prestamos pra compra d'gando e que sexa d'eles e non den seu aforro a 
os usureiros d'o gando posto. Berremos sempre a o poder Central pra que nos liberte 
d'foros, laudemios, cargas de perinos e repartos de consumos feitos por homes sin 
concencia qu'obligan a ó labrego a deixar a terriña e a arrastrar a cadea fera e dcente 
que lles ^ impon a emigracion, [f. 24] levando os folgos a sangue e o sudor dos 
labregos a facer fértiles e reias outras terras estranas qu' nó agradecen. 
Xo in 
Xan: son teu en corpo e y-alma, ti serás desde oxe o principio d' nosa 
redencion... ^ Veña esa mau! (Se estreitan a mau) 
A o pubrico 
Si a obriña non che agradou pubrico respetable e dino indluxencia che 
pedimos pr' anonemo autor, mais si estamos enganados e o fallo fora outro estimulo 
nos daredes botando lle unhas palmadas a el e mais a nosoutros. 
Cai o pano 
31 Debaixo de autores: "homes". 
171
 
Xaime Quintanilla Martínez, Donosiña, drama en tres autos e un prólogo, en prosa. 
Donosiña foi estreada, baixo a dirección do autor, no Teatro Xofre de 
Ferrol 0 7 de Abril de 1920. Reposición o 11 do mesmo mes. Non 
temos noticia de que se volvese representar. 
O texto, autógrafo, consérvase nun caderno apaisado de 21 x 15 cros. 
Na capa, nunha etiqueta branca, o título es ĉrito a dúas cores: vermello 
e negro. As follas, agás a primeira e última, •on de papel 
cuadriculado e estáñ escritas por ambas as caras, con tinta vermella 
as acotacións e mais os nomes das personaxes e con negra o resto do 
texto. . 
Os números que aparecen entre parénteses ao longo do texto, e que 
corresponderían a determinados movementos das personaxes polo 
escenario, no Prólogo están escritos coa mesma tinta negra, aínda que 
foron engadidos despois de copiado o texto; no resto da obra están a 
lapis, igual que unha série de acotacións que reproducimos en negrita. 
O estado de conservación é bon, aínda que a tinta vermella aparece 
corrida nalgunhas zonas e a humidade deixou manchas que, en xeral, 
non afectan o texto. 
O manuscrito é propriedade de Da Teresa Villar Chao. 
172 
DONOSIÑA 
Drama en tres autos e un prólogo, en prosa, 
orixinal de Xaime Quintanilla. 
'173
 
[f. 1 ] 
Adicatoria 
Ó meu amigo da-y-alma, Antón Villar Ponte.- Quixera che decire algo n'ista 
adicatoria que fose dino de ti e de min. Mais abóndalle o deseio. Sabés qu'é 
con todo o meu corazón có que ch'adico ista obriña e sei que ti eres, tamén, 
todo corazón pra m'enxerguere. ^Prá que mais? 
174 
[f. 2] 
Dramatis Personae 
Ma anela, muller d' Andrés (28 anos)
 
I^l , filla d' Andrés (16 anos)
 
Maruxa, criada (52 anos)
 
Ramona, id. (20 anos)
 
Andrés, Amo da casa (40 anos)
 
Euxenio, (32 anos)
 
Rosendo, (30 anos)
 
Sr. Cura, (50 anos)
 
Fuco, criado (45 anos)
 
A escea no pazo de Ponteleira, nos nosos eidos e nos tempos d'agora.
 
175 
[f. 3] 
Prólogo 
176 
[f.­ 5] Estrado no pazo de Ponteleira. Antiga silleria artística, cómoda, espellos de 
grande lúa; un reló de pesas de moito mérito, un piano: todo enfundado. Na 
parede do fondo un retrato de muller moza. Unha pona ó fondo e outra á 
mau direita (do que vé). A esquer- da fenestras que dan & campía. 
A escena ás escuras, porqu'ainda qu'é día, e un día d'espeto, as fenestras 
atópanse pechadas. 
Dimpois de erguel-o pano, pasa un anaco de tempo. Abren a porta do fondo. 
Maruxa e Fuco. criados do pazo, aparecen n'ela. 
Fuco - (A Maruxa) Anda, muller: entra. (1) Non se vé limentiño d'iste mundo. Ti 
conoces millor qu'eu a sala. ^ 
Maruxa - O que ti tés é medo. (Entrando no estrado e andando frs apalpadas) 
Fuco - ^Medo eu? 
Maruxa - Si, ti. ^Seica non? (2) (Chega a unha das fenestras e ábrea. O sol, entra, 
choutadore, pol-a sala adiante) iDios nos dea lus! 
[f. 6] 
Fuco - E ollos pra vela.­ (Entra el tamén. Entr'os dous abren as tres fenestras da 
esquerda. Brila o polvo e asomella ouro dirritido) 
Maruxa - ^Pasouch' o medo? 
Fuco - Mira, muller... Eu non entrei eiquí, no estrado, endexamais. E como tesme 
falado tantas cousas d'esta sala, cousas de medo... xa se vé. (3) 
Maruxa - (Lembrando) Eiquí morreu - ^coitada! - a miña señora. Era.un día com'o 
d'oxe: un día d'espeto. O sol era un sol ledo, que ficaba nos campos, 
facendo surrir as froles. A miña señora erguíase aquel día, por pirmeira ves, 
do leito, dimpois de nascer ^a señorita. Veu pra eiqúí, pol-o serán, ^tan 
branca, tan bonita! Achegouse a ista .fenestra (amosando a do medio) e 
respirou o sol con ledicia. Y-eisí quedou morta, de repente, sin xemer, 
^branquiña com'unha pomba! 
Fuco - ^E dendes d'aquela?... 
Maruxa - Dendes d'aquela non pasou nada, hastra que marchou o señor, fai d'isto 
tres anos. Axiña que marchou, deixando eiquí á señorita Lela, con nosco, 
encomenzaron a pasar cousas raras... 
Fuco - ^E que cousas? 
[f. 7] .
 
Maruxa - Unha noite, sin mais nin mais, encomenzou á zuar o reló. Deu
 
177 
campanadas tod'a noite. Marcelo, o criado qu'estivo enantes que tí, oiuno e 
chamoume: -^Ei, Maruxa! ^Tí non ouces? Bruaba o vento, pois era noite de 
tormenta, e a choiva abalaba as fenestras. No silenzo da noite e do pazo 
ouvíanse, choromiqueiras, as campás do reló, que / xemían mainamente... 
Fuco - (Con medo) Y eso ^é certo? 
Maruxa - Tan certo como te vexo; xurocho por estas. (Bicando o pulgar direito) 
Outra noite o piano tocou soilo, soliño: tocaba unha canzón do gusto da 
señora; unha canzón tristeira de bágoas e salayos... 
Fuco - (Mais medoso) i Nunca Dios me dera! 
Maruxa - Pro eu non tiña medo (4). Eu ben sei qu'era a-y-alma da señora. 
Fuco - ^Da señora? 
Maruxa - Da señora, si. i Y-eu lle non teño medo nin viva nin morta, nin de día nin 
de nóite! Era tan boa,.que non ceo tense qu'atopare... e as cousas do ceo non 
son cousas de medo. (5) 
Fuco - ^Boa com'a señorita? 
Maruxa - Igual qu'ela. Non viche na tua vida cousa mais igual: dous carave- [f. 8] 
liños xemelos. E imos traballare que o tempo pasa e hai moito que faguere 
(6). Recad'as fundas e vai limpando o polvo. (Os dous van facendo o mesmo 
e falando) Eu ben sei porqu'a-y-alma da señora viña pol-o pazo. 
Fuco = ^E por que? 
Maruxa - Porqu'o señor, D. Andrés, andaba pol-o mundo con outras. Deixou eiquí 
á señorita, soliña comigo e con Marcelo. Pol-os invernos a señorita iba vivir 
no Convento das monxas de Santiago. Pol-os vraus, viñ'a eiquí. O señor -e 
que non m'o tome Dios por marmuración- adivertíase, entramentras, pol-o. 
Madrí. Andaba de ruada, con señoras mui guapas, sin respeto á memoria da 
difunta. E xa ves, ó fin .e ó fallo, o que pasou. O señor casou fai quince días 
e agora ven pasal-o vrau ó pazo, coa nova señora. (7) 
Fuco - E ^será guapa? 
Maruxa - jQu'ha ser, hom, qu'ha ser! Eu ben sei que non m'ha gustare. jComo a 
miña señora -la probe!- nengunha no mundo! iAi, s'asomará agora mesmo 
por isa porta! (8) 
[f.9]
 
Fuco - (Cheo de medo) iSeica estás tola, muller! iMira que chamare pol-os mortos!
 
Maruxa - (Evocadora) iA miña señora: tan boa com'unha baraza de lán! (9) 
178 
Fuco - (Mais medoso aínda) iArrenegado seia o demo! (aparece na porta do fondo, 
choutadora, riente, Leliña) i Dios me valla, Xesús! (10) (Morto de medo, ó 
vere a que coida aparición) 
L.ela - ^Qué lle pasa, Fuco? 
Fuco - (Reconocéndoa) Ai, ^é vostede, señorita? 
Maruxa - (Ríndose) Coidou qu'era unha morta. 
Lela - ^Morta eu? ^Teño cara de morta, Fuco? Y-eso que veño morta de medo. 
Maruxa - (Chegándose ó pé d'ela) E logo, ^pasoulle algún mal, miña penliña! 
Fuco - (Tamén achegándose) ^Qué foi, señorita? (11) 
Lela - (Misteriosa) Unha cousa de moita grima, de moita. 
Fuco - (Desacougado) Lévenme xuncras, qu'oxe non gana un pra sustos. ^Algún 
morto? ^ 
Lela - Non: algo pior. 
Fuco - ^Pior que un morto? 
Maruxa - ^Fale, Leliña, por Dios! 
Lela - Vin unha cousa que mata ás rapazas co seu alento. Que si as olla, [f. 10] 
múrchanse as suas c6res e morren de mal cansado. Unha cousa, cousiliña que 
se move com'un brincadeiro: espilida, abuxatada, feituquiña -mais arrenegada 
de Dios e filla do diaño. 
Fuco - ^Arrenegado el seia!-
Maruxa - ^E foi? 
Lela - (Sempre misteriosa) Fói... fixádevos ben e temblade (12) iFoi... unha 
donosiña! 
Fuco - (Rindo rexamente) iQue cousas ten a señorita! (13j 
Maruxa - (Incomodadísima) ^Pois non sei porque te ris, porqu'é certo ó que dí a 
señorita! 
Fuco - ^Qu'a donosiña...? 
Maruxa - iSi; a donosiña, a donosiña! ^Quén matou á Catuxa, a de Tabeayo? ^Por 
179 
qué morreu Santiña, a vinculeira do tio Bastián? 
Lela - (Súrrinte) Ten razón Maruxa. 
Maruxa - lE non hei ter, señorita! iAi, por Dios! ^E a seguiu, a veu a donosiña? 
Lela - Coido que non. ^ 
Maruxa - Pois mire, por si pásalle outra vez, voulle enseñar como s'escorrenta a 
donosiña. Son palabras que sirven pra desfacere, dimpois de tempo pasado, 
o seu agoiro. ^Apréndao, señorita, pol-a memoria da sua nai! 
[f. 11]
 
Lela - ^E como é?
 
Maruxa - Pois eisí, señoritá. Diga comigo: Donosiña...
 
Lela - (Comicamente seria) Donosiña... (14)
 
Maruxa - Bonitiña...
 
Lela - Bonitiña...
 
Maruxa - arridiña...
 
Lela - arridiña...
 
Maruxa - Vaite pra tua casiña...
 
Lela - Vaite pra tua casiña...
 
Maruxa - 4u'é ca ĉ '• ña...
 
Lela - Qu'é casiña... ^
 
Maruxa - Bonitiña...
 
Lela - Bonitiña...
 
Maruxa - Deixa a miña...
 
Lela - Deixa a miña...
 
Maruxa - u'é feíña...
 
Lela - u'é feíña...
 
Maruxa - Mais nada.
 
180 
[f. 12] 
Lela - ^E b sabrei? 
Donosiña 
nitiñ ... 
^Que mais? 
Maruxa - garridiña... 
Lela - Donosiña, ^ 
boni iñ 
garridiña. 
vaite Dara a tua casiña... 
vaite para a tua casiña... 
Maruxa - Qu'é casiña 
onitiñ 
Lela - ^Deixa a miña 
,qu'é feiña! 
Paréceme que xa ó sei todó. (Correndo ó recitalo) 
Donosiña. 
onitiña 
garridiña. 
[f. 13]­ vaite para a tua casiña, 
qu'é casiña, 
bonitiña; 
deixa a miña, 
. qu'é feiña...
 
1Qué bonito é esto! 1Gústame, miña vella!
 
Maruxa - lE mui ben! E no-no esquenza, señorita, que ten moita vertú. (l^) 
Fuco - Non 11'hai com'unha boa pedra, señorita Lela. Dáselle ben na ĉachola e adios 
encantamento e mal d'ollo. 
Maruxa - iLle non faga caso, señorita! Os homes sonlle unhos descreídos e non 
teñen temor de Dios. ^ 
Lela - Non, muller; non. Non lle farei caso. (16) 
(Lembrando) Donosiña 
bonitiña.. . 
E ^que facíades? 
Maruxa - Limpando o polvo, quitando as fundas. (17) Hai que preparalo todo axiña, 
qu'o seu pai ten de estar a chegare. 
Lela - Eu vos axudarei. 
181 
[f. 14]
 
Maruxa - Vaise poñer perdida, señorita.
 
Lela - ^Ainda mais do qu'estou? Andiven ós arrolos pol-o monte, co meu canciño. 
Bebín no regato da curtiña,.p6ndome ó carón do chán, y-enchinme o mandil 
de lama (18) (Traballando) Hai que Ile dar corda a este reló ^Que hora será? 
Fuco - E serán as seis da tarde. 
Lela - Vouno poñer nas seis. 
Maruxa - A esa hora.. 
Lela - (Subida a unha butaca) ^Qué? ^Qué pasou? 
Maruxa - Morreu a sua nai. 
Fuco - E n'esa hora está.parado. 
Lela - (Triste) Pois que quede parado, ^Miña naiciña! 
Maruxa - E parado, señorita, non está ben. As cousas cambean e o tempo fuxe. Istes 
xa lle son outros tempos. E a vida desta casa vai sere outra. Outro tempo 
novo, outras houras difrentes. 
Lela - (Dando cos pés na butaca) Pois, non, qu'eso ainda no-no vin eu. Que quede 
eisí. Como si nada tivera pasado. Com'o si o tempo noñ fora ou- [f. 15] tro. 
1 Quén sabe ainda! (Baixase) (19) 
Maruxa - Déixese de trécolas, señorita. A vida qu'oxe vai encomenzare n'ista casa 
é outra. 
Fuco - ^Limpo istos espellos? 
Maruxa - Tés que ire por vinagre e auga. Eisí, co pano nada mais; non quedarán 
ben. (20) 
Fuco - Vóu a axiña. ^Non está alá Ramona? 
Maruxa - Y-estar, estará... (Vaise Fuco) 
Lela - iAi, miña Maruxa! iQué medo teño! Medo a ledicia. Medo d'isa muller que 
vai vir. ^Será boa? ^Quereráme? ^Quererá ó meu pai? ^A quererei eu?... 
Ledicia por ver ó meu pai, dimpois de tres anos: ^tan boiño, tan 
agarimoseiro! Que cando bícame nos ollos, sinto os ollos cheos de lus; que 
cando bícame na frente paréceme que a frente énchese de pensamentos 
xenerosos, qu'eu son mais boa e que teño que cantare com'os paxáros, e rir, 
e choutare á veira dos regatos. .. e abrazar ó meu pai ; tan forte, tan forte. ..! 
182 
Tan forte, xa vés, que xa hai outros brazos qu'o abrazan e outros ollos que 
levarán os seus bicos e qu'encheránse de lus. [f. 16] ^De lus? 1 Non com'estes 
meus ollos nin os ollos da miña naiciña, (22) que debían ser ollos soilo pra 
ver S meu pai e pra sere espello de sua-y-alma branca... ^Tí non crees qu'as 
ánemas teñan córes? ^ 
Maruxa - ^Y-eu que sei d'esas cousas, señorita? 
Lela - Pois téñeñas. Había unha monxa, eló en Santiago, no convento, que tiña a-y­
alma páleda. Era com'unha rosa murcha. Eu a teño... a teño rosa, e non sei 
por qué. O meu pai a ten branca: de cristal, transparente com'a-y-auga 
crariña. Outros a teñen da cSr da cinza. Outros, azul páledo: os que viven na 
vida sen trafegos nin cuitas. lOutros moura! Y-esa.muller... esa muller a terá 
moura, e tampouco sei por qué. 
Maruxa - Eu ó sei, señorita. 
Lela - ^Qu'ó sabes? 
Maruxa - Sei, ó sei. Porqu'é mouro ó que nos rouba agarimo - y-esa muller -ieu non 
sei Ile chamare señora; abofellas que non m'afago!- nos rouba o agarimo de 
D. Andrés. 
Lela - Non, eso non. D'eso estou certa. Sei qu'o meu pai me non deixa de [f. 17] 
querer. Que por riba ou por baixó do qu'a min me quér terá outros cariños; 
mais o qu'a min me tén, é meu pra min soliña y-ese non llo da á ninguén. 
lA ninguén! 
Maruxa - ^Quén pode decilo, señorita! Vosté non sabe ó qu'é unha muller. Unha 
muller pódelle sere mesmamente o demo, con figura boniteira. Y-esas 
mulleres que cegan ós homes teñen feles e amarguexos qu'ásomellan meles 
e dozuras. As bágoas que fan chorare saben como risas cheas de ledicia. O 
^ seu pai ten de estare embruxado. 1Cando el non respetou a memoria da 
difunta... ! 
Lela - Cala; cala, Maruxa. Tí que sabes. O meu pai non esquence a miña nai; non 
m'esquence á min tampouco. Esa muller será boa lquén sabe! Cecais^será 
mui boa amiguiña miña. 1 Eu quero querela!^Cando a quér o meu pai por 
algo^será! Da bondade d'el ten que ter ela unha pouca, por pouca que seia... 
lE decía eu que terá a-y-alma moura! 1Qu'a Virxe me perdce! ^Por qué héi 
pensare mal? No recunchiño mais interno do meu corazón - unha coviña pra 
o amore da miña nai; unha coviña c'un burato pra falare co-ela nas houras 
de mágoa. Mais ^por qué o tempo novo, [f. 18] a nova vida non ha sere boa 
e leda? - Dame isa butaca, Maruxa. 
Maruxa - Tómea, señorita. 
Lela - (Subíndose á butaca) Qu'ande o reló. 1Vida nova, tempo novo! Eu hei de sere 
183 
boa e tér cariño pra todo o mundo. iQu'o teñan pra min, tamén! (Vendo 0 
^ retrato) INon te esquenzo, mamai! Xa sabes que che gardei un recunchiño 
^mui cuco no meu corazón (Descolga o retrato. Biĉándoo) ^Toma iste bico, 
y-este, e mil! E ven comigo: que che poñerei un altar no meu cuarto. Alí non 
entrará ninguén. 
Fuco - (Entrando pol-a porta do fonrio) Esa condanada de Ramona non sabía onde 
estaba o vinagre. (Trai nas maus unha botella, unha caldeira e un pano) 
Maruxa - Trai pr'aco, hom; trai pr'acó, qu'eu limparei os espellos. E axuda a 
señorita á levare ese cuadro. (Fuco dalle o pano o caldeiro e a botella a 
Maruxa. Yai a axudare a Lela.) 
Lela - Non, non, eu soliña. ^Unha nai... non pesa! (Vaise pól-o fondo) 
Cae o pano, lentamente 
FIN DO PROLOGO 
184 
[F. 19]
 
Auto primeiro 
185 
[f.­ 20] Fachada do pazo de Ponteleira. É casa de señorio, d'estilo 
renacemento. Sobre da porta principal un artístico escudo de pedra 
labrada, coas armas dos denantepasados dos Ponteleira. A outura do 
priméiro sobrado, que non se verá, unha parra que chega hastra 
^­ preto do primeiro termo e que colle todo o ancho da casa. Debaixo 
da parra, sillós de xunco. 
É o día do Apostol Santiago e mui preto da finca hai romaxe. 
Oucense, ó lonxe, de cando en cando, aturuxos, berros, cantigas, 
campás, foguetes, gaitás, e pandeiros. Todos istes sonidos non 
deixarán de s'escoitare durante o auto, mais sin qu'interrumpan a 
escea nin distraigan o espeutadore. 
Sentados nos sillós, Andrés. Euxenio. Madanela e^. Fuco. 
Ramona e Maruxa, os criados, van poñendo, pol-a fachada e a parra, 
farós de papel e guirnaldas. 
Madanela - iAi, que cansadiña estou! Moito trouleamos pol-a romaxe. 
Andrés- ^Gustouche a festa? 
Madanela - Moito 
(f. 21] 
Euxenio - Estas fe ĉtas d'aldeia teñen un forte encantamento. Hai n'elas un recendo 
a tempos primitivos que mesmo da xenio. 
Lela - Pois mais bonito é de noite, eiquí, diante da casa, cando encomenza a 
verbena. O que mais lles gusta ós aldeáns son os fogos d'artificio, as rodas 
luminosas. Cando brilan as béngalas quedan mesmamente pasmadiños. 
Cando, ó final da roda, nen o.chorro de lus branca, prateada, o pasmo faise 
ademiración e todal-as gorxas ceiban un ^Oh! que apágase •os derradeirós 
resprandores do fogo. 
Madanela - (A Andrés) Tes unha filla mui ouservadora. 
Euxenio - E un pouco románti •a. 
L,ela - ^Romántica eu? 
Euxenio - E un pouco poeta. 
Lela - ^Sei que me queren poñer colorada? 
Andrés - É unha precocidade. Todo chámalle a atención. Non hai cousa, por cativa 
que seia, qu'ela non pense dina de mirala e remirala. 
Madanela - Si, é certo: xa ó teño ouservado. ^Verdá, Euxenio? 
Andrés - Vaya, Lela, non t'avergoñes. Madanela é com'a tua segunda nai e[f. 22) 
186 
lóubate porque te quér: Euxenio, tan amigo noso, é como da casa. 
Euxenio - Eu nunca pagareiche o haberme invitado á pasare istes días con vosoutros. 
Esto é, sinxelamente, encantadore. O rio, a campia, o pazo... 
Andrés - Pois mira, non mo agradezas. Foi Madanela quen se lembrou de ti. Cando 
chegamos, fai unha semán, o primeiro que se 11'ocurriu foi decirmo: ­
^Porqué non invitas ó teu amigo Euxenio á pasare unhos días con nosco?-
Escribinche e antonte chegache. 
Euxenio - Con tan boa sorte qu'oxe vin o regalo d'iste romaxe ademirabre. (1) 
Maruxa - (Subida a unlia escada) ^Señorita Lela! ^Poño farós por eiquí? (2) 
Lela - Si, si; e grinaldas. ^Faino ben, velliña! 
Madanela - Hai unha cousa, Andrés, que me non gusta na tua casa. (Lela y-Euxenio 
falan aparte) 
Andrés - Na nosa casa, quererás decire. 
Maclanela - Non, na tua. Os teus criados se non dan conta, pol-o visto, de ^qu'eu son 
a tua muller. Comigo endexamais consultan nada. Pra eles non son ninguén. 
Andrés - Muller... Non val a pena que t'enfurnixes. Contigo non teñen confianza. 
Tí non sabes estas costumes. A Leliña a conocen mais, é unha [f. 23] nena... 
Xa ves: tampouĉo consúltanme á min. 
Madanela - Pro é qu'hai algo mais qu'eso. E que vexo, ou paréceme vere, certa 
hostilidade contra min. Que cando eu paso, paran nas suas conversas; que 
cando lles falo, baixan os ollos. 
Andrés - Figuraciós tuas; Madanela. Xa convenceráste do contrario. Y-e que non hai . 
cousa como vere con prevención, pra coidare qu'hai prevención nos demais. 
L,ela - iEso é mui bonito, mui bonito! ^Sabes, meu pai; qu'o teu amigo Euxenio é 
mui aduaneiro? 
Andrés - Ainda no-no coneces ben. Xa verás, cando teñas mais confianza. E xa que 
falo de confianza. Hai unha cousa que teño que che decire. É preciso que 
trates de tí a Madanela. Madanela ó quér, ^sabes? (Vaise Ramóna pol-a 
esquerda) 
Lela - E que non m'afago. 
Madanela - Todo é querer, Leliña. ^non queres ser a miña amiga? Xa oiche enantes 
ó teu pai: eu debo sere para ti com'outra nova naiciña ^Non me queres por 
nai, Lela? 
187 
[f. 24] 
Lela - Eu, señora, quero... Querer, quero... ( 10) Seremos amigas... Xa somos 
amigas... Como nai, non: que non hai mais que unha, ^unha soila! E ademais 
paréceme que eu xa son mui maior pra sere a vosa filla e vosté paréceme mui 
nova pra sere a miña nai... Si, si... Seremos amigas... Seremos como 
irmás... Vosté a miña irmá maor. Eu, a pequerrecha... Pro... xa farei todo 
^ o posibre por tratala de tí. Pol-o d'agora, non. Non podo. Non sei... 
Andrés - Ese é un réceio parvo (11) Non seias bobiña e. obedéceme. Farásme 
obedencia á min, e cumpriráslle o gusto á Madanela. 
Lela - Pro... si é que non podo. 
Madanela - Déixaa... Non Il'ispirarei confianza. Non lle serei simpática. 
Andrés - Madanela... 
Lela - Señora... Títulos pra serma non ten (S vere un xesto de disgicsto do pai. 
Impoñéndose) Non poñas esa cara papai. Mais pra min hai unha cousa qu'está 
por riba de todo y-é qu'o meu pai a quér... e por algo será. Eu lle teño 0 
corazón aberto de par en par. 1Casá franca é pra un novo cariño! Pro é que 
non podo tratala de tí. E que non se pode. xa ó ves papai; a outra noite tí 
querías qu'Euxenio [f. 25] e mais Madanela tratáranse de tí... e non 
poideron. 
Andrés - É difrente. 
Euxenio - É igual..Ten razón Leliña. E a que nón s'astrevía, sobre todo, era vosté, 
Madanela, Por min... 
Madanela - i Por min, non! Bueno, bueno. Estou convencida. ^Queres me dare un 
bico, Leliña? 
Lela - Señora... Un bico é pouco. iUn bico e unha aperta! E agora -;que rara son 
eu, Dios .mio!- xa pareĉe que teño mais confianza con vosté... contigo.. 
Andrés - Ben, ben. 
Lela - Xa ves: voume atrevendo. 
Madanela - Eisí me gusta.
 
Lela - iXa estou mais contenta! Y-eu, a pequena da casa, _oropoño que ti e mais
 
Euxenio... 
Madanela - (Un pouco abritada) Non, eso non; non me atrev^ ria. i Non seias pesada! 
Andrés - ^Por que non, Madanela? 
188 
Lela - Bueno, bueno. Xa farédesme caso. ^Que te coidas? Hei de mandare en ti. Sei 
que mando en todol-os que me queren e non sei por [f. 26] qué. 
Euxenio - Eso é obra da dozura vosa, neniña. Mais unha cousa, que se chama ter 
anxel, que non é sere fermosa nin boa, e que val caseque tanto como bondade 
e fermosura xuntas. 
Lela - Que teño anxel xa o sei: o Santo Anxel da Guarda. E tí ^o tes? 
Madanela - Eu, si; teño dous: o do ceo e o da terra. O da terra é teu pai. 
Lela - ^Este...? ^Co esa barba! Anxel con barba non sirve pra guarda. iHastra me 
sai en verso! Si tés que te guardare ou teñen que guardarte, guárdate ti. 
Madanela - (Brusca) ^Por qué dis eso? ^Qué queres decir con eso? (13) 
Lela - ^Eu? Eu, nada... ^Qué che pasa? 
Madanela - Nada, nada... ^Estou tan desacougada! 
Andrés - IHome! (14) Eiquí ven o señor Cura. (Ven pol-a direita) 
Sr. Cura - Mui boas tardes nos dea Dios (15) ^Como lle vai D. Andrés? (16) ^E 
vosté, señora? Xa vexo que lle proban os aires d'aldeia ^E tí, Leliña? 
Andrés - Séntese, séntese, Sr. Cura (17) ^Vostedes non se conecen? (18) O Sr. Cura 
párroco, D. Manuel Vieites, crego revolucionario si os hai... D. Euxenio 
Lavandeira, abogado. 
[f. 27]
 
Euzenio - Tanto pracere, señor.
 
Sr. Cura -'O mesmo digo. Pro rion creia á D. Andrés. Eu non Ile teño de 
revolucionario mais qu'a fé. A fé en Dios e na terra, n'ista nosa meiga terra 
galega. (Séntase) Terra qu'é de Dios e Dios qu'é tan da terra, que xa non sei 
distinguilos. 
Madanela - Mais, pol-o visto, vosté predica cousas raras. (19) 
Sr. Cura - ^Raras? Téñolle unha fé mui grande nos costumes patriarcales sinxelos 
(20). Na pureza das xentes da montaña, no aire ceibe que se respira n'istes 
recunchos de Dios. Predico o amore á natureza, á limpeza, á saúde. Nada 
d'atormentare o corpo pra purificare a-y-alma. O esprito é mais puro detrás 
d'unha risa franca. Non 11'hai oración com'a dun corpo sano e limpo que bica 
o sol. 
Lela - O Sr. Cura non cré na vixilia. (21) 
189 
Sr. Cura - Eu créolle en todo. Mais tamén paso por todo. Por todo menos pol-o 
pecado. E xantare, con bó apetito, non sei ainda si será pecado. O pecado 
atópase, mais ben, na intención. Eu explícome o pecado [f. 28] d'amore e 
coido que Dios ó perdona. Non entendo o da ingratitude porque paréceme 
pecado d'alfeñiques. 
Madanela - ^De maneira que...? 
Sr. Cura - Señora, non veño eu predicadore... Amo a forteza do corpo e a do 
esprito. Cando a-y-alma vai por tortas corredoiras... malo. Cando a-y-alma 
que peca, peca rexamente, feramente, en liña reuta, coido que, por grande 
que seia o pecado, non pasa de venial. 
Lela -^É mui bon o Sr. Cura! di qu'as almas que camiñan direutamente, ainda que 
pequen, non teñen mais pena qu'a de tres meses e un día. 
Madanela - (Ríndose) 1Qué enórmidade! 
Sr. Cura - (Serio) Enormidade, señora, porqu'é moita pena. Pasen os tres meses, 
pero ^e o día? ^Vosté sabe ó que val un día, un eterno día -que por sere 
eterno xa val tanto como unha eternidade- de pena ou de suplicio? lUn día 
d'unha nai S rente do berce do meniño que morre...! i0 día do probe que vé 
pasal-o día de fame sin pan pra boca! Quedamos nos tres meses, Leliña, qu'é 
un feixe de [f. 29] tempo que nada nos dí 8 corazón, ó noso corazón de 
probes, pois de trimestres somente saben os señores que cortan cuponciño e 
que teñen a ilusión de que viven... ^e viven a saltos de tres meses! (22) 
Euxenio --É _vosté inxenioso, Sr. Cura. sent 
Andrés - ^Ah! ^Moito! 
Sr. Cura - Eu cóidolle qu'o inxenio é cousa do xenio. E o xenio meu é como Dios 
m'o deu e ĉando EI m'o deu -iqué todo o sabe!- por algo será. 
Madanela - ^E a que debemos a sua visita, Sr. Cura? 
Sr. Cura - Primeiro ó desexo de velos e de saúdalos. Dimpois... Dame un pouco de 
vergoña o decilo, porque parece qu'é oficio inseparabre de quen viste istes 
hábitos. Veño por unha esmola. Unha esmola pra os probes da parroquia. 
iSon tantos y-están tan necesitados, señora! -
Madanela - Pois, si, Sr. Cura; conte con ela. Non faltaba mais. ^Verdá, Andrés? 
Andrés - Xa sabe o Sr. Cura qu'ista casa está aberta de par en par pra él. 
Sr. Cura - Moitas gracias, meu amigo. Moitas gracias no nome dos probes. Mais eu 
non quero cartos, somentes, meu señor. Ehí teñen vostedes a Leliña que [f. 
30] ten feito moitas caridades. Caridades d'enxugare bágoas, de levare un 
190 
pouco de risa e de lus ós fogares cheos de brétema e delor. Eu quixera que 
vostedes... (Sigue falando) 
Maruxa - (A Fuco) lOi, qué condenado d'home! En troques d'axudare non fas mais 
qu'estorbare. . . 
Fuco - ^Pro non me dixeche que puxera farós á mau direita? 
Maruxa - Si, cho dixen. ^E cal é a mau direita? 
Fuco - Esta (Amostrando a sua mau direita) 
Maruxa - Pro esa non é a miña. A miña é esta (Amostra a sua. Os dous están 
enfrente un d'outro) 
Fuco - Bueno ^E que teño eu que vere coa tua mau?
 
Maruxa - ^Y-eu que teño que vere coa tua?
 
Fuco - lA direita é estai
 
Maruxa - 1Non, señor: qu'é esta outra!
 
Fuco - ^Sabes cal é a direita?
 
Maruxa - lA qu'eu digo!
 
Fuco - 1 Quen che dera!
 
Maruxa - E logo ^a que dis tí?
 
[f. 31 ] _
 
Fuco - Tampouco... A direitá é... iqué me deixes traballare en pas! ^Sabes? (2^)
 
Lela - Pois mañán iremos á parroquia (25) Eu penso que podemos facere algo, 
facere moito n'ousequió dos probes. 1Probiños probes! 
Ramona - (Que ven pol-a esquerda, acorada) 1Señór! i D. Andrés! 1 Por Dios, 
corran. . . ! 1 Corran moito! (26) 
Andrés - ^Qué pasa? 
Lela - ^Qué foi? 
Ramona - 10 can, señor: o Leyal! 
Andrés - Pro, ^qué fixo? ^qué pasou? 
191 
Lela - ^Non estaba atado? 
Ramona - Estaba, señorita. Pro un rapaz saltou a verxa da finca, cecais pra vere ó 
qu'eiquíse facía. Paxou xunto o can e o can trabouno. Desfixolle 
mesmamente unha máu. 
Andrés - ^Demo de rapaz! (27) 
Ramona -^Corra, señor; qu'o cativo sangra á eito! Está páledo com'un morto. 
Lela - iImos, papai! (28) 
Andrés - Si, imos. ^Vosté ven, Sr. Cura? (29) 
Sr. Cura - Si; eu vou tamén. (30) 
Andrés -^Fuco! Veñ cón nosco. Poida que te precise. 
[f. 32] 
Fuco - Vou, mi amo (31)­ (Uanse Andrés. Lela. o Sr. Cura. Ramona e Fuco pol-a 
esquerda) 
Madanela -^Pro ise can é unha iiera! (32)­ ^ 
Maruxa - (Que xa se acercou ó pouco de chegare Ramona Non I l' hai can como él 
(33}. Nin tan forte, nin tan leyal, qu'eisí lle chaman. É imposibre deixalo 
ceibe e ten qu'estare decote préso c'unha forte cadeia de ferro. 
Euxenio - Pro ^pra qué quér Andrés un can eisí? 
Maruxa - A señorita Lela o quér moito e xoga con él como ún sarillo. 
Madanela - iHai que matare ese can, que dalo, que facere d'il calquer cousa! A 
outra tarde tamén deume á min un bó susto. 
Maruxa - No-no perise, señora. Leliña non se desfaría d' il por nada do mundo. 
Salvouna unha vez, cando mais pequena. Fora a señorita á veira do rio, 
resbalou e caeu. O Leyal sacouña da-y-auga e agarimosamente, arrastrándoa 
con moito cuidado, tróuxoa pra casa. O señorito Andrés tamén ó quér moito, 
porqu'é com'un recórdo da difunta... O can é fillo d'unha cadela da señora. 
Madanela - 1Pois é bon recordo! (34) 
Maruxa - Ainda non sabe vosté ó que val o can. O ano pasado, pol-a in- [f. 33] 
vernía, fixo un tempo de mil diaños. Foi un inverno mui frío, de moitas 
neveiras, e os lobos, ouveando feramente, baixaron ao val. Andaban os 
labregos cheos de medo. Unha noite mataban os lobos unha egua; outra 
desfacían unha vaca. Na víspera do Nadal devoraron a unha probe velliña 
192 
qu'andaba a pedire pol-os camiños. Os labregos déronlles unha batida e 
pediron o noso can. ^E había que velo! Coas orellas tesas, o fociño cheo 
d'escuma branca, ouveando mais forte qu'os lobos, cando pillaba un era 
cousa de cosere e cantare. O lóbo desaparecía entr'as patas e os dentes de 
Le ^1. Non houbo lobo qu'o aguantase tan xiquer un momento. O can parecía 
un lóstrego caendo sobr'eles e desfacíaos como si foran probes lebres. ^Non 
hai fera pra il! E somentes, si está ceibe, podeno suxetare a señorita e o 
señor... e mais eu. Non conece á ninguén mais. Si de noite o ceibaran 
ldesgraciadiño do que pasare ó seu rente! (35) 
Madanela - 1Qu'animal, meu Dios! Vaya, vaya vosté tamén, por si a percisa o 
señor. 
(f. 34] 
Maruxa - Vou, mi ama. Y-eso qu'a cousa non ]le valdrá nada. Os rapaces sonlle de 
coiro do demo e por forte que fose a dentada ha curare en menos d'unha 
semán (36) C'un pouco de nata de leite enriba... 
Euxenio - ^Tamén sabe voste meiciña? (37) 
Maruxa -^ Non se bulre, señor... ! Pro non todo o que se sabe. .. sábese ben. Y-eu 
m'entendo. Vou, mi ama. (38) (Vaise pol-a esquérda) 
Madanela - (A Euxenio) i0uh! iEstou nerviosa! ^Eres un imprudente! 
Euxenio - ^Por qué? 
Madanela ^- ^A qué esa tua manía de facere caso á Lela? 1Pretendere que nos 
tratemos de tí pra que nos descubran, pra que unha verba imprudente tua bote 
todo á perdere! 
Euxenio - Pasaría ó contrario, Madanela. Eisí é como podemos nos descubrire. Eisí, 
pra min, esta comedia é un inferno. 
Madanela - ^Comedia? ^E quen é o autore d'ela? ^Quén me fixo casare co iste 
home, contra a miña vountade? iAi, Euxenio; (39) este sacrificio é mui 
grande pr'as miñas forzas! Eu non podo cos agarimos d'il, coa sua presencia. 
E ademáis idame pena enga- [f. 35] ñalo, porque é bon! ^É un crime o 
qu'estamos facendo! (40) 
Euxenio - jCómo m'alegro de t'ouvire falar eisí! iÉ que me queres ainda; que me 
sigues querendo! 
Madanela - iCon toda a miña-y-alma e a miña vida! ^Con todo o meu sangue e o 
meu amore! Pro me non sometas á ista tortura, á iste inferno. Eu quero fuxir 
contigo, irme contigo ó cabo do mundo: ispida, tola, probe, maldita... pero 
contigo (41) 
193 
Euxenio - Non pode ser, Madanela (42) Xa sabes que non pode ser. Cando eu 
soupen qu'Andrés namorárase de tí, fíxenme o seu amigo. Tí sabes qu'a miña 
fertuna estaba desfeita, qu'a deshonra viña sobre de mín senon podía 
pagare. ..(43) 1 E non podía! Este home é rico. .. eu sabía que por meu amore 
tí eras capas de todo, do maor sacrificio. Ti sabías qu'era, non somentes a 
deshonra, qu'era, cicais, pra mín, o presidio, ó que se viña enriba... E pasei 
por todo. Quixen que quixeras á iste home, que finxeras querelo; que casaras 
con él. Pol-o de pronto, co que tí me [f. 36] mandache, enantes de vir eiquí, 
puden salvare os peores compromisos. lE falas da tua mágoa! ^E a miña? Por 
mín, pol-a miña vountade, sei qu'os teus beizos bican a outros beizos q ĉe non 
son os meus; qu'o recendo da tua carne é lus pra carne d'outro home. Que 
namentras eu paso noites d'insonio, retorcéndome com'un dcente, outro 
home, contigo á veira, pasa noites d'amore infinito... (Anoitece) 
Madanela - 1Pois contigo, Euxenio, contigo...! Eu roubarei a ese home. Eu lle 
collerei todo ó que tí queiras. Enchereite os petos d'ouro e os ollos de lus. 
Fareite felis, ceibe xa dos teus compromisos, co meu amoriño. Quero que tí 
m'acobixes nas noites sereas. Bicarei os teus pés, como a miña santa 
Madanela facía con Xesús. Rirei con risa nova pra que ti soñes delicias na 
miña risa. Eu non sei que guirnaldas farán os meus brazos pra acalentare o 
teu corpiño. Eu non sei .que meles che darei nos meus beizos pra que tí bebas 
n'iles todal-as dozuras. ^Eu non séi o que sabrei pra que tí durmas n'un 
encantamento [f. 37] eterno, arrolado como un meniño pol-as miñas cantigas! 
Serei a tua amiga, a tua irmanciña, a tua nai. Acollereite no meu colo, cando 
as mágoas da vida te poñan tristeiro. Y-hei de rebulire, de choutare, de 
cantare tantas ledicias qu'a vida será pra tí un paradiso. 1Contigo, Euxenio, 
soliños os dous; onde tí queiras, onde tí me mandes... ! 
Euxenio - Si, si; tés razón. ^Toléasme, Madanela! 1Sufro com'un condanado! Eu non 
tiña medo da deshonra, senon porqu'a deshonra podía apartarme de tí. A mín 
non m'importaba o presidio, nin Ile tiña medo. Pero era qu'o presidio 
siñificaba a separación, o te non vere, o non sentirme á tua veira, o te non 
respirare como te respiro; o non sentir a tua voz alentadora, esa tua armoñía 
enmeigada, que m'enmeiga o corazón. 1Si, si, quero que fuxamos! 
Madanela - iMiren, miren como se pon o meu coitado! ^Miña-y-alma! ^Teño un 
desexo d'estare contigo á soilas! iFai xa tanto tempo que non gozamos da 
scedá! lA soilas contigo, Euxenio, xuntiños, mui xunti- (f. 38] ños, é d'unha 
dozura nova que m'agaruxa mainamente! É como si o mundo -lmira tí que 
o mundo é grande!- estivera nas nosas maus, entre os teus ollos e os meus 
ollos. E de beizos á beizos ^o mundo enteiro! ^De maus a maus, todo 0 
mundo, tan grande! Dos teus^ ollos áos meus, tan cerquiña os uns dos outros, 
o infinito d'unhas verbas sin sonido, que din cousas alentadoras. Do teu 
corpo ó meu corpo, xuntiños, ben xuntos, un fío invisibre de lus, que paréce 
que chega hastrá o confin do mundo, e que Dios tirá d'el, pra nos atare con 
lus de sol e lus de luar branquiño. len 
Euxenio - Son de luar os teus ollos, Madanela. A lus de lume que m'enmeiga. O 
194 
mundo en tí, en tí soliña, e todo o meu mundo ma tua-y-alma. Pois iesta 
noite! É preciso qu'esta noite mesmo... 
Madanela - ^Fuxir? ^Oxe? 
Euxenio - Non, fuxir, non. Eso, despois; mañán, outro día.. Pro esta noite quero 
que nos vexamos, qu'estemos soilos, que busquel-o xeito de nos vere... 
Madanela - Euxenio... ten calma, por Dios; non t'apures. Todo se pode perder. (f. 
39] Mañán... Outro día. Xa veremos. O mellor é fuxir pra sempre... 
Euxenio - Non, non; non pode sere. É mui esposto. 
Madanela - ^Tés medo? ^Sínteste cobarde? 
Euxenio - Si, teño medo. Ese home ten dreitos sobre tí; pódete reclamare, 
perseguirte... Eu teño qu'arreglare os meus asuntos: que son tamén, que 
poden sere un oustáculo invencibre pra nosa felicidade! iPode sere que te 
perda pra sempre por este medo de perderte! Xa ves: eu, sempre tan violento, 
tan voluntarioso, teño que tér calma, cando ardo en fogo; teño qu'estare 
tranquío, cando me consumo... 
Madanela -^Meu Euxenio! Pois cala. Todo s'arreglará. Xa verás como a vida é boa 
pra nosoutros... E xa pensarei. ^Ti non sabes ainda do qu'eu son capas por 
ti! Xa veremos si mañán... Eu tamén quero estare á soilas contigo... Pro 
entre toda esta xente, entre tantos ollos vixilantes: o meu marido, a miña 
fillastra, esos criados idiotas... 
Euxenio - ^Onde cai a tua habitación? 
Madanela - No estrado. Pe_ro o estrado, dimpois de qu'eu me deito, ó pechan [f. 40] 
con chave. 
Euxenio - ^Y-esa chave? 
Madanela - Eu a buscarei (45). (Lela ven pol-a esquerda e queda parada) Ten 
calma, Euxenio. ^Non t'apures! ^Confía en min! 
Euxenio - En ti confío. 
Lela -^Mui ben! ^lViui ben! Xa se tratan de ti. Xa verá o meu pai com'a pequerrecha 
da casa é obedecida por todos e tén a sua infruencia. Eiquí ven. iPapai! (46) 
Andrés - (Qr^e ven po[-a esquerda) ^Qu'é Leliña?
 
Lela - Unha noticia, unha boa noticia qu'é unha verdadeira sorpresa.
 
Andrés - ^Unha sorpresa? 
195 
Lela - Si. Pra que vexas qu'a min faime caso todo o mundo. Madanela y-Euxenio 
trátanse xa de ti. 
Andrés - ^É certo? 
L.ela - E tan certo. Acabo d'ouvilos (47) 
Andrés - Home, pois alégrame ben. (Fuco. Maruxa e Ramona veñen pol-a esguerda) 
Fuco - Xa quedou o rapaz na sua casa, D. Andrés. 
(f. 41]
 
Maruxa - Non lle ten mal nengún, señor. C'un pouco de grasa, pasarálle.
 
Andrés - Buéno, bueno. Ti, Fuco, abre a verxa e qu'entre a xente cando queira (49). 
Vosoutras, Maruxa e Ramona, ire alcendendo os farós, axiña. E tér cuidado 
con non prantare lume a ningún. (50) 
Ramona -. Está ben; si, señor. (Van car'a casa e alcenden os farós) 
Lela - Eu vou con Fuco (Ceremoniosa) ^Quero facere os honores da casa ós 
paisanos, que tamén son de Dios, meu pai. Primeiro vou ao pozo e axiña 
veño.­ (Vaise pol-a direita) 
Andrés - Está ben. (Vai cara a casa) ^ Madanela! 
Madanela - (Cuidado, Euxenio) iAndrés! (51) 
Andrés - ^Non queres ver entrare á os aldeáns? 
Madanela - Si, quero. ^Vosté non ven, Euxenio? 
Euxenio - Como vosté mande, señora. ^ 
Madanela - Pois faga o favore de m'acompañare (52) (Vanse Madanela v-Euxenio 
pol-a esquerda) 
Andrés - Pro... ^non decía L.eliña...? iLela!
 
Lela - (Vindo pol-a direita) ^Ai, tiña unha sede qu'estoupaba!
 
Andrés - ^Non decías qu'Euxenio e mais Madanela...?
 
[f. 42) 
Lela - Si, si; que trátanse de ti. ^Porqu'o mandei eu! ;Ehí ven a gaita!­ (Síntese a 
gaita e marmullos de xente) ^ Voume. .. ! (Vaise, choutando, pol-a esquerda) 
196 
Andrés - Escoita, Leliña... Pro, ^qué farsa é esta? ^Qué...? ^Ouh, non; imposibre...! 
lEu estou tolo! ^Qué pensamento mais estúpido! 
(Entran, pol-a esquerda, todol-os personaxes, homes, e mulleres d'aldeia, 
gaiteiros, rapazas cantando e tocando as conchas. Os farós xa están acesos) 
Cai o pano pouco a pouco 
FIN DO PRIMEIRO A UTO 
197 
[f. 43] 
Auto segundo 
198 
[f.­ 45] Comedore do pazo. Ó fondo tres fenestras corridas hastra o chan. A 
través d'elas vese unha balconada de pedra, y-ó val, escaleiras e as 
montañas. Portas lareraes. É pol-a mañán. 
Fuco - Déixese de trécolas, señorita, e fágame a conta.
 
Lela - (Sentada) Pero, ^por qué queres irte?
 
Fuco - Porque sí... e mais por outra cousa.
 
Lela - ^Qĉ 'outra cousa?
 
Fu•o - Pois porque si, tamén.
 
Lela - Esa non é razón. Tesme que decire porque te queres marchare do pazo. ^Non
 
estás contento? 
Fuco - Estou, señorita... 
Lela - ^E logo? ^Che parece pouca soldada? 
Fuco - Non, señorita, eso... non. 
I.ela - Pois ti dirás. Estás ben e ben pagado. ^Qué queres, destonces? 
Fuco - É que non m'afago ó xenio do señor, de D. Andrés. 1Non s'enfade, señorita, 
que vosté tivo a culpá, facéndome falare! Cando veu o[f. 46] señor daba 
gusto. Era mesmamente un compañeiro pra todos. Pro dendes de fai tempo 
^­ eu non sei que demo de mosca lle picou. É outro home. Todo está mal feito 
pra él. Rifa conmigo e con Maruxa. A Ramona a tolea •os seús berros. I^lon 
hai traballo que non teña defeutos. lE hastra con vosté, señorita -lcon vosté!­
non é o mesmo de antes! 
Lela - Si, eso é certo. Pro non fagas caso. O meu pai é bon, mui bon. Esto 
pasarálle, xa verás comó Ile pasará. 
Fuco - Pro é, señorita, que me fixo unha cousa... 
Lela - E ^qué che fixo? 
Fu•o - Estaba eu onte, pol-a mañán, dándolle brillo ós metás. Chegou él e, sin culpa 
miña, tropezou co cacharro da limpeza. E chamoume... chamoume unha 
cousa que non lle paso, señorita, que non Ile paso... . 
L.ela - ^Foi tan grave, Fuco? 
Fuco - Foi, señorita. Hai cousas que un home - ^eu lle son un home!- non pode 
ademitire. Bueno que me chamou besta, señorita, por- [f. 47] que leu lle son 
199 
unha besta! Pase que me chame animal, porque, créame, señorita, qu'eu as 
veces ^lle.son un animal! ^Si, llo son, señorita, créamo; pro ó que seu pai me 
chamou, ten moito que Ile digan! . 
Lela - Pro... ^qué foi? 
Fuco - Tropezou co cacharro e por pouco da cos fociños no chan. E chamoume... 
imire que non m'atrevo, señorita; que se me crava na gorxa! Chamoume... 
lpaxaro! -lÉste paxaro!- dixo. lY-eso, non, i^señorita! ^Que nin canto nin teño 
aás nin quero gayola! 
Lela - Bueno, bueno. Eu tamén voume á incomodare contigo. Eso non val a pena. 
Fuco - Señorita... ^Que si a vosté lle chamaran paxara...! 
Lela - ^Non é paxaro o roiseñol? ^E paréceche mal que t'acomparen o roiseñol? 
Vaite, vaite á facere a tua obriga... e non seias tan ĉúpeto. 
Fuco - Si me chamaran roiseñol, non, pero... paxaro... 
Lela - Xa está dito. ^Non m'obedeces? ^T'astreves contra min? 
(f. 48]
 
Fuco - Non, señorita; si vosté mo manda. .. (1)
 
Andrés - (Pol-a direita) Eso, eso: está ben (2). Eisí está d'organizada a casa. Os 
criados de parrafeo cos señoritos. A señorita da casa dándolles aás pra que 
fagan ó que queiran; pra que non fagan, millor dito. 
Lela - 1Papai! ^Non seias eisí! ^Qué tés? ^Qué che pasa? 
Andrés - Nada, nada. iDéixame en pas! (A Fu•o) E ti, ^qué fas ahí, pasmando? 
^ ^Qué queres? Xa estás liscando. 
Fuco - (De mr^i mal .zenio) Si, si, paxaro, paxaro... (Vaise pol-a esquerda) 
Andrés - ^Qué vai rosmando ese imbécil? 
L.ela -^Meu pai! iTi eres outro! ^Quén che cambeou? ^Por qué te fixeche eisí, de 
pronto; ti, qu'eras tan boiño? 
Andrés - ^E no-no sabes; no-no sabes? ^Queres ti tamén sere un persoaxe mais da 
comedia, d'esta farsa estúpida? ^Ti crés qu'eu non vexo, que non oyo, que 
son un imbécil? 
Lela - ^Por qué me dis todas estas cousas? ^Qué farsa é esa de que ti falas? ^Qué é 
ó que ves e ó que oyes? 
200 
Andrés - Ver non vexo e ouvire nón oyo. Pro quixera ver e ouvir (3) JVer [f. 49] 
tan craro que mesmamente quedase cego; ouvir tan forte que quedase xordo! 
^No-nos viche? 
Lela - ^A quén? JCálmate, por Dios! 
Andrés - ^A quén ha ser? JA eles! JSempre xuntos; sempre xuntos! JBulrándose de 
min, diante da mesma miña cara; na mesma miña casa! JE que cego estaba 
eu! Mais xa encomenza á ver o día que vexa craro...! 
Lela - Pósme medo, papai! JTeño medo! 
Andrés - J Y-eu tamén! (4) Teño medo de sabere a verdade, toda a verdade, e medo 
de non sabela. JMedo de qu'a mentira seia verdade e de qu'a verdade seia 
mentira! Y-eu quixera, á un mesmo tempo, qu'o que temo verdade non-a fose 
e qu'o qu'é, reialmente, mentira... fose verdade, Ja única verdade da miña 
vida! (5) 
Lela - Non ch'entendo, papai. 
Andrés - Non; non m'entendes (6) nin eu tampouco m'entendo. Sei ó que non sei... 
e non sabéndoo Jó sei tan craramente com'a lus do día! (7) JTiñas qu'estare 
chea d'esta sede que m'abrasa pra m'entendere! Vi- (f. 50] vo nas brétemas 
mais fondas. Non sei con quen vivo, nin quen me quér, nin quen m'engaña. 
Escóitame, L.ela, (8) escóitame. N'esta casa... n'esta casa hai un ladrón. 
Lela - JXesús! 
Andrés - Si. Escóitame. JPoI-o menos un ladrón! Ainda non podo decire si me 
rouban mais do qu'eu sei Je algo que val por todol-as cousas xuntas! 
Escóitame. Fáltanme alhaxas: as millores. Sortixas, alfileres de corbata: un 
fermoso collar... ^non te lembras d'aquela sortixa qu'asomellaba unha 
calaveira, c'un solitario en cada ollo? 
Lela - Si, lémbrome ben... 
Andrés - É o derradeiro roubo que me fixeron. Fai unhos días que noto a falta das 
alhaxas. Oxe, unha; .mañán, outra. Y-as escollen, escollen as millores. Vese 
qu'o ladrón é unha persoa intelixente, que se da conta do mérito das cousas 
que rouba. O pequeno, o insiñificante ó despreza ixa sabe que pouco pode 
valer! 
Lela - Pro eso Jé hombel, papai! ^Ti non sabes? ^Non sospeitas? 
(f. 51 ] 
Andrés - JY-eu que vou sabere! JQué vou sospeitare! JE, ademais que non quixera 
sospeitare! JPorqu'eu perciso crére que vivo entre xentes honradas! Eu non 
podo sospeitare de ti, da miña muller, do meu mais íntemo amigo, dos meus 
201 
feles criados. O úneco que non conezo á fondo é Fuco. E Fuco é un home 
ordinario, baixo, sin intelixencia capas pra distinguire qu'alhaxas son as 
mellores. 
Lela - Pro ^estás seguro, papai? ^Non-as tendrás n'outro sitio? 
Andrés - Non, non, (9) estou seguro. A chave da caixa a teño eu soilo. Onte 
recontei as alhaxas. A cada unha señaleille un sitio. Oxe, pol-a mañán cedo, 
abrín a caixa. iDeseiaba con toda a miña-y-alma que non faltara cousa 
algunha! E a sortixa da calaveira non estaba no seu sitio. 1 Non estaba, 
tampouco, na caixa! E as demais alhaxas atopábanse revoltas; non onde eu 
as deixara. Vese qu'estiveron escollendo con cuidado. (10) 
Lela - lNon me colle na testa, papai! lEso é imposibre, imposibre! 
Andrés - lEso decía eu! Mais... xa ves: os feitos non engañan. A realidade [f. 52] 
é tan forte, tan crara, que non hai dúbida algunhá. lEu tamén quixera que 
fose imposibre! Porqu'eu sospeito; teño a certidume, millor dito. 
Lela - ^E de quén, de quén sospeitas? ^Non decías enantes que non sospeitabas? 
Andrés - 1Non, non sospeito: ó vexo craro! ^Pr'ó vexo crariño eiquí drento (na 
testa) e denantes qu'o nome saya dos meus beizo ĉ , queimaría os beizos e 
arrincaríáme a lingua! (11) 
Lela - Mira, papai (12), qu'é mui malo sospeitare. Que podes sere inxusto. ^Qué 
serías ti, tamén, un criminal, si sospeitas d'algun inocente! Mira, papai, 
qu'eso é mui grave; que xente da casa non pode sere... 
Andrés - ^Ti crés...? 
Lela - Pro ^é que ti dudas da xente da casa? 1Ti estás tolo! ^Ti non sabes o que dis! 
^Ai, qué cabeciña, qué cabeciña tola! Volve en ti. Seréate ^E que son eu unha 
ladrona? ^E que poden sere Ma-danela, Euxenio, os criados? iQué home, 
Dios mio, qué home! 
[f. 53) 
Andrés­ - lSi veras que ben me fás! 1Si veras que ledicia morna m'entra pol-a-y­
alma! ^ Eu quixera te crére, neniña! 
Lela - ^Cómo que me quixeras crére? ^E que non crés? lOuh; eso no-no consinto! 
Eu poño a mau no lume por todos, por todos. iEstás tolo? Avergóñate dos 
teus mouros pensamentos, qu'ainda non sei como aniñan en ti. Eso é 
ruindade d'esprito, papai; eso disgústame moito. lEso é... ser malo! N'este 
fogare todo é limpo, limpiño e craro. ^E a úneca mancha é esa vergoñenta 
dúbida túa, que non tén perdón de Dios! ^ 
Andrés - Si, é certo; non merezo perdón de Dios. Pro é que teño unha espiña 
202 
cravada, com'un ferro afiado, no corazón. Ti lémbraste da noite do Apostol. 
Ti oiche, pouco denantes que chegaran os paisanos, que Madanela y-Euxenio 
tratábanse de ti. Pois xa ves: diante de nos, trátanse de vosté. 
Lela - ^Y-eso chámache a atención? Xa sabes qu'eu trato a Madanela de vosté 
algunhas veces e outras de ti. Namentras un non se afai... E ademais ^todo 
eso que tén que vere co roubo e os ladróns? ^E que queres [f. 54] culpare á 
Madanela y-Euxenio? lVamos, si a cousa é pra se reire! ^Non é casi un 
pecado, papai, qu'a tua hospitalidade, decote xenerosa, a pagues -a cobres, 
millor dito- c'unha sospeita ausurda? 
Andrés - 1Leliña! ^Eres un anxe! lEres mui boa! Eu non sei que demo m'atenta e 
m'ispira istes mouros pensamentos (13) 
Madanela - (Pol-a direita) ^Estorbo? ^Podo pasare? 
Lela - Ti -xa ves como atrévome á te tratare de ti- non estorbas endexamais. 
Madanela - E que coidaba que estábades cospirando. 
Andrés - ^Cospirando? 
Madanela - Si. Xa sei que namentras estades xuntos pai e filla... cospirades. Sei que 
pensades decote en min, na miña felicidade, que vos preocupades dó que 
mais me gustará, das cousas que mais m'agraden... 
Andrés - Ese é o noso deber. 
Madanela - ^Deber? (sent 3) ^E quén fala de deberes? ^Non che parece, Leliña [f. 
55) qu'ainda sendo deber eu teño qu'agradecélo. O teu pai é ríxido e da 
pcesía quere facere unha obriga. 
Lela - Tés razón. Pro é que n'il a pcesía é natural e cicais o natural nos pareaa 
obriga forzada... ^Digo ben? (sent 2) 
Madanela -^Estou tan leda! iSíntome com'unha nena con zapatiños novos! Este 
tempo tan fermosiño, (len) estos campos tan súrrientes, o voso agarimo; todo 
faime sentire a miña ánema eñvolveita en dozuras insospeitadas!... i0uh, qué 
craridade morna sinto entre vosoutros! 
Andrés - ^Estás leda, nena? (Dominado pol-as verbas d'ela) 
Madanela - ^Endexamais sentínme tan felís! A ti cho debo, Andrés, qu'eres na miña 
vida, unha mau mol e branca que m'agorenta agarimosa. 
Andrés - ^Son eso... reialmente, pra ti? 
Madanela - ^E por qué pergunta o señor? iQué raros sodel-os homes. Si non sodes 
203 
nada na vida d'unha muller que queredes, pedides un anaquiño: unha soila 
verba d'espranza vos basta... Si ó tedes todo, e sodes todo na nosa vida, todo 
vos parece pouco e pedides mais... 
[f. 56]
 
Andrés - É que a nosa sede é infinita.
 
Lela -(lev silla 2) (Ó ver qu'estorba) Papai... Voume. Voume vel-o xardín... 
Madanela - Non, non te vayas. Quero castigare ó teu pai. Si nos deixaras soilos, tiña 
que Ile regalare o ouvido con novas armoñías... Eu cantaría com'un roiseñol 
e o teu pai coidaría qu'era un cativo paspallás... 
Andrés - 1 Madanela! (Lela sent silla 2. Madanela colle unha silla e sent entre 
os dous) 
Madanela - Non desbotes de min esta bela ledicia que sinto. O esprito vosos, o dos 
homes, é cicateiro ^ e cativo. Vivides? en traxedia. 1 Y-eu quero vivire en 
eterna canzón! lUn pouco de verbas de mal humor voso! 1Pois contra d'elas 
un pouco de risa franca! ^Un apreixamento forte das vosas maus, cando 
apreixades ás nosas? 1Pois unha caricia daĉ nosas ás vosas, qu'ásomelle 
suavidade, moleza de sedas moles! Si nosoutras sentimos a doce pcesía do 
campo, o voso esprito prosaico dí axiña qu'é mentira a poesía. 
Andrés - ^Mentira? 
Madanela - Si, Andrés. Eu lémbrome do serán d'antonte. Fóramos ó campo. Nos [f. 
57} atopábamos na fraga da tua finca. Deitámonos no chan. En col de nos 
xemian as ponlas dos pinos, que tecían coa bris unha maina romanza. Os 
barudos carballos, preto do río, asomellaban un exército de fortes guerreiros. 
As augas do ría xemían a sua cazón monótona, qu'asomella o reló da 
eternidade Itan sempre igual y-eterno é o seu canto! ^Y-eu setíame tan ben, 
tan cheia a miña-y-alma de dozura! Cho dixen. E ti -ihome á fin e ó fallo!­
dixécheme qu'era a tranquilidade do corpo, o seu descanso mol, quén falaba 
en min. - Ves -falabas -Non sintes calore. T'atopas ben, deitada no céspede. 
O marmurio do río invita ó sono. E por eso falas de poesía. Pro non hai mais 
que sensacións materiaes aiquí: tranquilidade do corpo, priguiza- 1Leliña! 
1Temos que facere tolerias á cotio! 1Síntome nena como ti e quero facere 
neno ó teu pai! 1Diañadas qu'a él lle parezan tolerías; tolerias que nos 
parezan azos de nova vida! 
Lela -(len) ^Si, si; Madanela! 1Temos que sere nos, reialmente, as donas da casa! 
lEu rebélome contra a seriedade! 1Si veras cantas veces ten rifado conmigo 
o meu pai, por mor da miña ledicia! Non quér que_ me bañe ispida, que corra 
com'unha toliña pol-o monte, qu'ande os arrolos. Sei [f. 58] d'unha pena, no 
mais outo do monte, á que non poden rubire os aldeáns. Eu, a forza de lle 
-­ dare voltas e revoltas, atopei un xeito de chegare hastra o seu curuto. Iremos 
ti e mais eu. Estaremos n'ela como n'un trono reial e, ós nosos pés, os 
204 
homes da casa, como vasallos nosos. ^Nos, as raíñas do monte, co ceo azul 
por riba de nosco e os homes serios ós nosos pés. iPapai collerá froles dos 
campos e fará co elas un ramiño, para darllo á sua raíña. Euxenio, deitado 
de pachena, baixo o noso trono de fadas, ollará pra o ceo e nos... veremos 
o ceo nos seus ollos. ^Non queres, papai? 
Andrés - Si, si; quero ó que vosoutras querades. 
Madanela - iXa verás, Andrés! Levamos unha vida fosca, temos todo eso por noso! 
(Amostrando a campía) Cada recuncho dos campos benditos pode sere unha 
ledicia insospeitada. Eiquí ven Euxenio, que pensará como nosoutras. 
Euxenio - (Pol-a esquerda) Bós días nos dea Dios. 
Andrés - Mui bós días. 
[f. 59)
 
Lela - Temos pendente unha aposta, Euxenio.
 
Euxenio - Non lembro...
 
Madanela - Si, home, si. Lela desafiouno pra ver quen rubía ó arbre mais outo.
 
Euxenio - Ah, si: é certo. Non lembraba. (sent silla 3)
 
Lela - Pois eu lembreime tod'a noite. ^Teño a seguranza de vencer!
 
Andrés - Non están ben ises xogos. Podedes caere, pode ocurrire unha desgracia...
 
Lela - ^O ves, Madariela? Non teñas medó. Por min respondo, qu'estou afeita. (A 
Euxenio) Xa me conecen os paxaros e os niños. As ponlas mais pequenas dos 
arbres téñenme por amiga íntema. Unha folliña basta pra os meus pés. 
(Andrés e Madanela falan aparte) (pen)? 
Euxenio - Por pequena que seia a folla sempre será grande pra ise ĉ peíños... 
I,ela - Vosté paréceme un xentil príncipe de conto de fadas. Sempre cortés, 
agarimoso... iÉncheme de froles! 
Euxenio - As miñas froles son rosas murchas á veira do voso xardín, vivente e 
aceso. 
Lela - Vouvos crére todo... 
[f- ^l 
Euxenio - Eso quixera eu. Qu'as miñas verbas fosen, pra vosté, o credo. «Creo 
n'Euxenio, todopoderoso, creadore do meu ceo azul e da miña terra 
d' ensono. . . ^ 
205 
^ Madanela - (Celosa) iEuxenio! ^Por qué non imos ó xardín? Iremos todos. Andrés 
e mais eu seremos o xurado caliiicadore...­ ^ 
Lela - Por min, agora mesmo. Mais temo qu'Euxenio non quera. En custios de se 
decidire, somos mais valentes as mulleres. 
Euxenio - Eu me dou, sin outra cousa, xa por vencido. Renunzo, e non 
xenerosamente, á proba. Son humilde. E como sei qu'endexamais sería capas 
das vosas prcezas, non quero nin intentar imitarvos. 
Madanela -(lev) iImos ó xardín! Unha das galiñas do quinteiro ten poliños novos. 
Quero vela. Quero vere como piniscan os pitos por entre a herba e como a 
nai failles meirsas, cacarexando agarimosa. 1Non hai arrelos com'os d'unha 
nai! 
Maruxa - (Pol-a esquerda) Meu amo. Un señor pregunta por vosté. 
Andrés - ^Por min? ^E quén é? 
[f. 61)
 
Maruxa - No-no sei, señor. D'estas terras, qu'eu seipa, non debe sere.
 
Andrés - Bueno, bueno. Pois dille que pase. Eiquí ó agardo.­ (Vaise Maruxa pol-a 
esquerda) 
Madanela - ^Imonos?
 
Lela - Imós. ^Vosté non ven, Euxenio?
 
Euxenio - Vou. ^E non hei ire? (len) Galiñas, pitos, o xardín... e vosté -en col de
 
todo, vosté- é un programa atractivo. (Lela vai cara k porta da direita) 
Madanela - (A Euxenio) (^Non quero que t'espriques tanto con Lela!) 
Euxenio -(Ti mandácheme; pra que non sospeitaran) 
Madanela -(Esta noite tendrei a chave do estrado. Verémonos) 
Euxenio - (Está ben.) 
Lela - ^Vides ou non vides? (Vanse pol-a dreita Madanela. Lela v-Erczenio) 
Madanela - Si, imos. 
Maruxa - (Pol-a esquerda con Ros ndo Pase, señor. (Vaise) 
Rosendo - LO señor D. Andrés de Ponteleira? 
206 
Andrés - Servidore de vosté. 
Rosendo - Tanto gusto, señor. Quería de vosté que me fixera un favore, o de me 
decire unha cousa que m'intresa fondamente. 
[f. 62]
 
Andrés - Estou á vosa disposición. Vosté dirá que deseia de min.
 
Rosendo - ^Vive eiquí, n'esta casa, D. Euxenio Lavandeira?
 
Andrés - Si, señor; vive.
 
Rosendo - Moitas gracias, señor. Son un... amigo d'il, un íntemo amigo. Asuntos 
urxentes, ...de negocios, movéronme á tomare o tren e presentarme eiquí, 
pois ainda que non sabía fixamente si atoparía á Euxenio, como vosté é tan 
amigo seu, daríame noticias, pol-o menos... 
Andrés - Si, pois eiquí vive. Atópase pasando unha temporada con nosco. ^Vosté 
quere velo? 
Rosendo - Si, señor; eso é o qu'eu quero. 
Andrés - Pois axiña, señor. (Chamando) ^ Maruxa! - ^Quere vosté velo no xardín? 
Alí estará. ^Maruxal 
Rosendo - Non, séñor;^ prefiro vel-o eiquí. Témos que falare un anaco. 
Maruxa - (Pol-a esquerda) ^Chamaba, señor? ^. 
Andrés - Si. Anda, vai ó xardín e dille ao señorito Euxenio que veña, qu'o agarda 
eiquí un amigo. 
[f. 63]
 
Maruxa - Vou axiña. (Vaise pol-a dreita)
 
Rosendo - Moitas gracias, señor.
 
Andrés - De nada. O favore non ten mérito algún.
 
Rosendo - Eu agradezo moito a sua amabilidade.
 
Andrés - Podé vosté, si quér; aguardare á Euxenio. Eu supoño que vostedes terán 
que falare moito, con calma, e non quero lles estorbar. Xa sabe vosté que 
tomou posesión da sua casa e basta que seia vosté amigo d' Euxenio.. . Xa 
sabe: Andrés de Ponteleira... 
Rosendo - Repito as gracias, señor. Rosendo Cereixo á vosa disposición. 
207 
Andrés - Pois tanto gusto, D. Rosendo. 
Rosendo - Páseo ben, señor. (Vaise Andrés pol-a esquerda) (Rosendo olla con 
curiosidade a habitación. Pasa un anaquiño de tempo. Euzenio ven pol-a 
direita) 
Euxenio - ^Quén...? (Ademirado e medoso) lTi! lTi eiquí! 
Rosendo - Si, éu. ^Non me ves?
 
Euxenio - ^Qué me queres? ^Qué buscas?
 
Rosendo -^ Non seias tan súpeto, hom! Eu véñoche con moita [f. 64] calma. Xa ó
 
ves: voume á sentare. (Séntase) 
Euxenio - lFala... fala! Acaba d'unha ves. ^Dime todo axiña; voando! 
Rosendo - Estás mui cambeado de xenio. Ouserva qu'eres outro e non sayo da miña 
ademiración. 
Euxenio - ^Pro qué te propós? ^Qué me queres? 
Rosendo - Diánte de todo darme o gusto de te chamare canalla... 
Euxenio - l Rosendo! 
Rosendo - Aconséllote que te sentes. Esto ainda non é o prólogo. 
Euxenio -^Mira que xa me coneces! Qu'e ĉ non estou disposto á soportare as tuas 
inxurias. . . ! 
Rosendo - Ti estás disposto á todo, porque che teño nas miñas maus. ^Craro que te 
conezo! Pois pol-o mesmo: repito qu'eres un canalla. 
Euxenio - Bueno, si: ó son. ^Tesme algo mais que decire? 
Rosendo - Non é por ahí. iNon basta falare e decire! Eu xa sei que unha inxuria 
mais ou menos non che importa. Trátase de facere. ^E veño á facere! 
[f. 65) 
Euxenio - iA facere? ^E que vas ti facere? 
Rosendo -(len) O señor D. Euxenio Lavandeira, abogado según il di, e bon vivant 
según din as xentes y-eu sei... 
Euxenio - ^Vas facel-a miña historia?
 
Rosendo - Xa che dixen qu'o tomaras con calma. Farei e direi ó qu'eu queira.
 
208 
lEiquí son eu o amo! 
Euxenio - 1Rosendo! Mira que me perdes, que xa sabes do qu'eu son capás... 
Rosendo - Si: xa sei qu'eres madeira d'asasino, dimpois de sere ladrón... Pro 
comigo non podes... As cousas que che comprometen non están no meu 
poder. E si drento d'unha houra non estou onde debo estare, un querido 
amigo meu entregará á un señor mui amabre, que se chama o Sr. Xuez... -Xa 
vexo que te vas convencendo, é, pol-o tanto, prosigo... [f. 66] O señor D. 
Euxenio ten un verdadeiro don: o don de suxestionare ás xentes. Coas 
mulléres é un verdadeiro tenorio. El as engayola, as fascina, as volve tolas 
coas suas verbas mainas... Cos homes fai o mesmo... D'unha muller sinxela 
como Madanela, boa, candorosa e crariña, fixo unha muller ruin, cativa e 
bretemosa, disposta á todo pol-o amore do seu D. Xan. ^N'é certo? 
Euxenio - 1 Fala. . . fala. . . ! 
Rosendo - D'un home como eu, que non era nin bó nin malo. Pro que tampouco 
quixera ser malo, fixo un xoguete... Fixeche de min un amoral, unha cousa 
despreciabre. Por ti rifei cos meus pais, os roubei, seguinte nos teus mouros 
negocios... ^Bueno; esas xa son cousas pasadas! Pro ti me roubache ó mellor 
qu'eu tiña: Madanela, qu'era a miña espranza, o meu amore mais forte. lY­
eu a queria tanto, tanto, que che perdono o que me roubaras o seu amore; 
pro eu non podo esquencere que da miña espranza de redenzón fixeche o 
desprezo mais ruín! Eu xa condenárame pra sempre, na miña concencia, e 
sabia que non tiña redenzón: pro coidaba qu'ela ^Tan pura com'a lus do [f. 
67] sol! poidera sere sempre a miña ilusión de pureza. 1Qué che quixera á ti, 
con sere tan monstruoso, era pra min o de menos, si me deixabas ó de mais: 
qu'ela, sendo túa, seguise sendo pura e nobre, boa como era n'outros tempos: 
sinxela e ridosa e leda e agarimosa! lAsesinac ĉe a sua ánema! E d'unha frol 
branca e páleda, como lus de luar, fixeche unha allada de todo ó baixo e 
rastreiro qu'hai no mundo. 1Xa sabes qu'eso non ch'o perdono! 
Euxenio - ^Nin solicito nin necesito o teu perdón! 
Rosendo - D'iso xa falaremos. Ti coidarás que toda a miña sede de venganza, todo 
iste odio infinito que che teño, é cousa de celos. ;Qué pouco sabes de min! 
Habías de tér podere pra volvela ós meus brazos e daríasme un cadavre das 
miñas ilusións. Esa muller xa non é aquela. Mala como a fixeches, pol-o 
amore que che tén, ainda tiña unha vertú -^ela, qué perdera todal-as 
vertudes!- Era mala, por ti, mais era francamente, sinceiramente mala. 
Queríate d'un xeito osceno, estúpido y-escravo, pro non se recataba de teu 
amore. E a- (f. 68] gora a fixeche hipócrita. Do mais mouro da sua vida, 
qu'era o amore por tí, fixeche a sua úneca lus, e apagáchela. Oxe o seu lume 
xeme, e vacila e trema, condenado á tel-o oculto, do xeito mais vergoñoso. 
Euxenio - Todo iso está ben prá un melodrama. 
209 
Rosendo - ^Non seias cínico! (sent 1) ^Eu non teño porque che decire da ferida 
sangrante da miña-y-alma! Pro si teño que che decire qu'hei de che cobrare 
ollo por ollo e dente por dente. Eu consentín, e puden evitalo, o engaño en 
que fixéchedes caere á Ponteleira: a iste bó home xeneroso, de quen te bulras 
na sua propia casa. 1Pro non quixen! Quixen sabere hastra onde chegabas. 
Vin como te fixeche amigo d'iste home; como có o teu xeito d'embruxare ás 
xentes, facíaste o seu amigo mais íntemo; como precurache leval-o á veira de 
Madanela,.^cómo veuse tolo pol-o seu encantamento! -iy-eso que non coñecía 
o seu supremo encantamento de puréza virxinal!-; como Ponteleira, guiado 
por ti, facía unha vida bretemosa, no [f. 69J mundo galante, e como, pouco 
á pouco, Madanela ó foi embruxando, toleando, ouservando, extruxando. 
Madanela tiña o feitizo natural que d'ela xurdía e ti fixeche qu'enfeitizara con 
mentiras dos seus ollos á iste home honrado; ela tiña unha armoñia místeca 
na sua vos, e ti fixeche qu'a sua armoñía fose música endiañada pra 
endiañare á Ponteleira; dos seus beizos, feitos pra a verdade, fixeche veneno 
de cóbrega qu'emponzoñou á ise home... 
Euxenio - ^Pódese sabere hastra onde queres chegare? ^ Estoute soportando e 
ademírome de que nón che teña desfeito nas miñas maus! ^Escóitote e ainda 
non sei como che teño escoitado! 1Véxote diante de min e paréceme que te^ 
non vexo! ^Pódese sabere que. queres de min? ^Pódese sabere como chegache 
hastra eiquí? 
Rosendo - De ti quero... quero torturarte, afrixirte, cuspirte, escravizarte. Cheguei 
hastra eiquí guiado por ela, por Madanela. Onde ela estivera tiñas qu'estar 
ti. 1Non por qu'a queiras -^qué vas querer!- senon porqu'é carnaza de onde 
podes sacare moito millo! 
[f: 70) 
Euxenio­ - Ben. Sei qu'estou nas tuas maus y-eso qu'iñoro que medios tés pra me 
dominare. Pois dime qué xénero de supricio tesme guardado. Eu farei ó que 
queiras... (sent 2) ' ^ 
Rosendo -^Eres un hipócrita! Teño cartas túas á Madanela, e cartas d'ela pra ti. As 
xuntáchedes, denantes do casamento, y-eu... eu ^as roubei! ^Eran a miña 
venganza! Sei que con elas ti serás toda a vida -^y-eso que toda a tua vida 
non val nada!- o meu escravo... Pódesme matare ún día, que xa sei que non 
t'amedoñenta un crime... pero tamén sei qu'eres cobarde e que teslle. medo 
ó presidio...^ Vou á vivire á tua conta. Non m'importa iste auto de cinismo. 
Diante dos teus ollos terás decote o pantasma do grilete. E namentras eu, 
gozándome na miña vergonza, vivirei de ti, farei de ti todo ó mais 
despreciabre. Percisarás roubare, engañare á todo o mundo, pra satisfacere 
os meus caprichos. E terminarás sin qu'eu faga nada por elo, c'unha cadeia 
nos pés e unhas esposas nas maus. Porqu'eu perciso diñeiro e tesme que me 
dare diñeiro. 
[f. 71J
 
Euxenio - No-no teño. Fai ó que queiras, pro no-no teño. (len)
 
210 
Rosendo - Boh, Boh; (len) bobadas tuas, neniño. Xa checonezo fai tempo.
 
Euxenio - Xúroche...
 
Rosendo - Ben, ben. ^No-no tés? Pois doume por satisfeito. Voute crére que no-no
 
tés. 
Euxenio - Non; no-no teño. ^De onde eu iba quitalo? 
Rosendo - Créocho, hom; créocho. Pro... si no-no tés... si no-no tés... ^ó roubas! 
lÉ perciso qu'o roubes! O tempo vai correndo. Agárdanme. Si pasada unha 
houra dendes qu'eu deixei ó meu compañeiro, non levo cartos, xa sabes ó 
que sucederá.. Aguarda o Sr. Xuez... 
Euxenio - Rosendo... ^Pol-o que mais queras! Non teño un céntimo. Ti queres 
perderme. IPoI-a boa amistade que me tiveche! 
Rosendo - (Co reló na mau) Pois? douche cinco minutos pra que busquel os cartos. 
Euxenio - ^Ouh! ^Non salirás vivo d'eiquí! 
Rosendo - Non m'importa. Véngome ó mesmo. Estou compretamente tranquío. E 
ademais ti non t'astreves... ^Separarte ti de Madanela e d'ista vida regalada! 
[f. 72] 
Euxenio - ^Pois non teño diñeiro! ^No-no teño! Agarda hastra mañán. Eu dareiche 
algo que valla diñeiro, moito diñeiro. Pro agarda hastra mañán. 
Rosendo - (Ollando o reló) Xa vai pasado preto d'un menuto.
 
Euxenio - (Rexistrando os seus petos, azitadísimo) ^Qué coidas ti que valerá este
 
alfiler? (Dándollo) 
Rosendo - (Colléndoo) Pouco. Tres ou catro mil reás. Non me basta. 
Euxenio - ^Y-este collar? (Dándollo) 
Rosendo - (Colléndoo) ^Este collar? Xa sabes que son perito. Unhos oito mil reás. 
Pro... non me basta. 
Euxenio - ^O collar?
 
Rosendo - Quero decire que non me bastan as duas cousas xuntas.
 
Euxenio - ^Y-esta sortixa? (Dándolla)
 
Rosendo - (Colléndoa) ^Boa alhaxa hom! É unha mañífica sortixa. Bonita calaveira.
 
211 
Os solitarios dos ollos non son malos. 
Euxenio - ^Gústache? 
Rosendo - Valerá unhas dez mil pesetas. Poida que mais. É do pouco bon que (f. 
73] teño visto. É non m'está mal no dedo. Un pouco grande... Pro... non me 
basta. 
Euxenio - Pois non teño mais. ( encolle hombros e camiña por a escena) 1Fai de 
min ó que queiras, pro non teño mais! 
Rosendo - Fixete ben. Rexistra os petos. 
Euxenio - Non, non; non teño mais. Vaite, vaite por Dios. Leva todo eso. Xa nos 
veremos. Xa che darei todo o que percises. 
Rosendo - Ben, ben. Pro... lvolverei leh!, si ti non me buscas! 
Euxenio - Buscareite, hom, buscareite. 1Cho xuro con toda a miña-y-alma!, ly­
endexamais xurei con tanta verdade! 1Xa cho creio que te buscarei... e nos 
atoparemos! 
Rosendo - Boh; valentías tuas:.. Teste que desfogare e non tén nada de particular. 
Estás dcente. 
Euxenio - 1Prégoche que te vayas, Rosendo! Vaite. 1Xa nos veremos! 
Rosendo -- Sinto moito o haberche dado iste pequeno disgusto. Son contratempos, 
hom, que non se poden evitare. E non se ch'ocurra botarme por ladrón, 
lporqu'eu supoño que todo ó que me diches é roubado! Eu demostraría axiña 
quen era o ladrón verdadeiro, xa sabes leh! Volverei. 
[f. 74] 
Euxenio - Está ben. Agora... idéixame! 
Rosendo -^Ah! ^Non te esquenzas d'unha cousa? 
Euxenio - ^E de cal? 
Rosendo - De me poñere Ss pés de Madanela. O divino non está reñido co humano 
e xa sabes que son ben educado. (Vaise pol-a esquerda) 
Euxeñio - (Desesperado) ^Ouh! lEstou perdido! iÉ perciso qu'eu mate a iste home, 
qu'o desfaga, qu'o inutilice...! (sent 3) 
L,ela - (Pol-a dreita) ^Querido Euxenio! ^Xa se foi o seu amigo? 
Euxenio - Si, xa se foi. Se foi agora mesmo. 
212 
Lela - ^E por qué, sendo tan amigo seu, no-no invitou a se quedare con nosco oxe?
 
Euxenio - Pois mire, non caín. Ten razón. Pois... agora xa foi.
 
L.ela - Parece qu'está vosté disgustado...
 
Euxenio - ^Eu? Non, non é certo. lEndexamais atopeime tan ledo!
 
Lela - Pois eu xuraría... ^Algún pequeno contratempo nos negocios?
 
Euxenio - Si, eso: un pequeno contratempo nos negocios. Pro Inon val nada!
 
Lela -^Alégrome moito! lEscomasí eu teño un verdadeiro intrés porque [f. 75] vosté
 
seia felís! 
Euxenio - ^Vosté...? ^Qué vosté tén intrés... por min? 1Pois fai mal, mui mal! 
Lela - ^E por qué? Coido deber estimare ós amigos. E vosté ^é tan bó amigo noso! 
Euxenio - ^Eu? iEu xa non sei o que son! IEu son unha besta, unha besta ferida e 
acorralada, chea de medo aos seus perseguidores! 
I,ela - Pro... Iqué di este home...! iCanté! lOs malditos negocios! Pro ^é posibre 
qu'os negocios Ile rouben á vostédes, os homes, toda serenidade? 
Euxenio - ^Qué dixen, que dixen eu...? 
Lela - IAi; qué gracioso, miña nai! Voume enfurruñare con vosté. ^De modo qu'os 
negocios son primeiro qu'os amigos? Que veño eu, con verbas d'amistade 
xunto á vosté e vosté, en troques de atenderme, non sabe ó qué di? 
Euxenio - Perdóneme, L.eliña. É que se trata d'un negocio mui importante, ^quizáves 
do mais importante da miña vida! 
Lela - Eso. xa é serio; xa é cousa grave. Y-eu n'eso non podo nin quero nin sei 
meterme. Pro... ^todo arreglaráse, Euxenioi ; Non hai que desmayare... ! 
[f. 76] 
Euxenio -^ Non, non hai que desmayare! ^ Y-eu nos desmayo nin desmayarei! 
1Loitarei con todal-as miñas forzas! Por moito que fagan non m'aquitarán, 
non me separarán d'ela... 
Lela _^ Euxenio! ^ Por Dios! ^Qué di? ^Quén é ela, por Dios...? 
Euxenio - ^Ela...? ^Ela? ^Ela é...! ^É vosté, Leliña, voste! 
L.ela - (Con ledicia) iEuxenio! (Con dolore) iEuxenio! Pro... ^Ai, miña naiciña que 
non sei ó que me pasa! ^E quen quere separalo de min! 
213 
Euxenio - (Estupidamente) ^De vosté? ^De vosté? 1Todos! lEles! ^Onde vai 
Madanela? ^Onde está Madanela? 
Lela - Non sei... ^Madanela? 1Non sei! 
Euxenio - (Vendo vire á Madanela pol-a dreita. Con toda a-y-alma) ^Madanela! 
Madanela - 1Qué pasa! ^Qué tés? ^Qué ten... vosté, Euxenio? 
Euxenio - 1Nada, nada! Xa falaremos. Perciso aire, lus; afógome eiquí. (Vaise 
correndo pol-a esquerda) 
Madanela - Pro ^qué ten Euxenio, Lela? 
Lela - ^Non sei, miña amiguiña! lEstou tari dorida! 1Síntome tan dorida! 
[f. 77]
 
Madanela - ^Dorida ti? .
 
Lela - Si, Madanela... Non sei que misterio novo adonouse do meu corazón. 
Euxenio ^sabes? dí que lle van mal os negocios, que s'atopa desesperado, 
qu'o queren separare de nosoutros... de min... 
Madanela - ^De ti? (Ríndose histericamente) ^E que lle importas ti á Euxenio? 
Lela - ^Eu? Eu... non sei. ^Pro mo dixo d'unha maneira...! 
Madanela - (Impaciente) Voume. (1Qué pasará, meu Dios!) Vou á vere si ó atopo 
e qu'é ó que lle pasa. (Vaise pol-a esquerda) 
Lela - iAi, miña naiciña; (sent mecedora) qu'estou ferida, que me sinto magoada! 
Sal do recunchiño en que che teño, pra m'acalentare mornamente, miña nai! 
1Nai, miña naiciña: que non sei ó que sinto en min, que perciso de ti e do teu 
coliño! lUnhos brazos que m'apreixen, que non sei ó que me pasa! (Pausa) 
Todo está ledo: a campía surrí com'unha menina roiba. Pro n'ista casa... 
N'ista casa... O meu pai, magoado. Euxenio... ;Qué Ile pasará á Euxenio, 
miña nái! Madanela... ^Ouh, esa muller! iEu non sei que tén esa muller! 
[f. 78] 
Maruxa -­ (Pol-a esquerda) 1Señorita! ^Señorita Lela! ^E non é houra xa de xantare, 
señorita? Pro... lqué lle pasa? ^Está tristeira, acorada! lEsta casa é un demo, 
señorita, dendes de fai tempo! Todo o mundo, n'ela, anda revolto. Cando 
viña do xardín atopei, na escaleira, ó seu pai. Miroume com'un tolo, d'un 
xeito que mesmamente deume medo e frio. E fuxiu como un condenado, 
berrando pol-o xardín. D. Euxenio iba tamén pra abaixo... correndo. 
Lela - ^D. Euxenio? 
214 
Maruxa - Si, señorita. e a señora -a sua madrasta ^sabe?- atopeima e c'unhos ollos 
feitos de lume, perguntoume por D. Euxenio. Agora chego eiquí e a vexo á 
vsoté, miña meniña, d'iste xeito. iLéveme o diaño senon estamos 
enmeigados! 
Lela - ^Ti crés, Maruxa? 
Maruxa - ^E non hei crére, señorita? ^E quen diaño sería...? ^Ai, meu Dios, que xa 
caiga, señorita Lela! IA donosiña! ^Vosté non se lembra, miña peuliña? ^Non 
se lembra de qu'a viu? ^Pois foi ela, [f. 79J foi ela! Hai que lle facere o 
^ esconxuro, señorita. iPol-a sua nai, non-o esqueza, qu'endexamais vin eisi 
a casa! 
Lela - ^A donosiña? 
Maruxa - Val ahi ven a señora. 
Madanela - (Pol-a esquerda) ^Non vichedes á Euxenio? 
Maruxa - Non, señora. Xa lle dixen qu'iba pra o xardín 
Madánela - Ben. Pois búsqueo. Dígalle qu'ó agardo na sala, qu'é perciso que me 
vexa. 
Maruxa - Está ben, señora. Buscareino. (Vaise pol-a esquerda) 
Lela - (Con intención) ^Qué tés, Madanela? 
Madanela - ^Eu? ^Nada! Xa ves que leda e ĉtou. ^Ouh! Mira; doime un pouco a 
cabeza ^sabes? Eu estou mui tranquila, mui tranquila. Voume ó meu cuarto... 
Si ven Euxénio que m'avisen, saldrei ó estrado... ^Entendiche? 
Lela - (Con convencemento) Si; entendín... (Vaise Madanela pol-a direita) ^A 
donosiña? ;Non; ela! ^Ó vexo craro; miña naiciña! (Pausa. Trazicamente, 
con moita calma, com'ollando ó lonxe _y-en vos %f. 80J mui bai.ra) 
Donosiña 
Bonitiña 
garridiña 
^vaite para a tua casiña! , 
qu'é casiña, 
onitiña, 
^Ideixa a miña!!, 
iiau'é feiña!!... 
(Cai ó pano, mui lentamente) 
F[N DO SEGUNDO AUTO 
215 
[f. 81] 
Auto terceiro 
216 
[f.­ 83] A mesma decoración do prólogo. No centro unha mesiña, alumeada 
por un quinqué, con pantalla. Ó redor d'ela, sentados, A r's ^r. 
Cura• y-Euxenio. xugando S tresillo. Andrés á direita d'Euxenio. A 
o piano, ^u'estará aberto, sentada, Madanela. repasando papés de 
música. A sua veira de pé, ^. Un sofá & esquerda. 
Sr Cura - (A Euxenio) Está vosté mui desgraciado ista noite. É iste o terceiro codillo 
que lle dou. 
Euxenio - (Baraxando as cartas) Eu teño rachas no xogo. 
Sr. Cura - Pois xa sabe vosté qu'o qu'é desgraciado no xogo... 
Andrés - Si, é certo. Euxenio é un afortunado, pro mui afortunado n'amores. 
Sr. Cura - Nada pódese decire. Xa sabe vosté, D. Andrés, qu'os derradeiros serán 
os primeiros. 
Euxenio - (Que foi dando cartas) Pois está vosté trabucado, Sr. Cura. Son, sin 
dúbida, un verdadeiro desgraciado en custiós d'amor. 
Andrés - Eu paso. 
[f. 84]
 
Sr. Cura - Pois eu xógo.
 
Madanela - Tés eiquí un mañífico archivo de música. Beethoven, compreto. 
. Cuaseque todo ó de Moz,árt. As divinidades de Bach... 
Lela - Pois eu dou eso, todo eso, por unha soila canzón nosa. Fai falla o mago 
qu'esperte, pra o mundó do arte, todo o mundo de xurdia poesía qu'hai na 
^ música do noso pobo. 
Madanela - Pois eu son de Beethoven. Tanto ó quero e ó sinto, paréceme tan crara 
a sua música, que teño dudado moitas veces -de sere certo ó que din os 
espritistas- si eu terei sido, noutra vida, o mesmo Beethoven. 
Sr. Cura - (Ós xogadores) Con permiso... O espritismo, señora, é cousa do diaño. 
(Siguen xugando) Esto non quere decir que seia cousa mala, pois o diaño, pra 
nos engayolare, ás veces fai cousas -non direi boas- pro si sorprendentes. 
Quizáves, si; a sua ánema fose, n'outros tempos, unha ánema xémelá da 
grande músico. ^Quén sabe a verdade? 
[f. 85]
 
Andrés -^A verdade! ^Vosté coida, Sr. Cura, que non é posibre sabere a verdade?
 
Sr. Cura - Toda enteira, non. Anaquiños d'ela, si. Ó que pasa, meu señor, é qu'as 
veces un anaco de verdade a coidamos a verdade enteira. 
217 
Euxenio - Codillo, Sr. Cura. Desquiteime. 
Sr. Cura- O diaño da conversa mo fixo. Descuideime. Eu debin lle poñere o rei de 
bastos. 
Andrés - Esa era a xugada, pro de parte non podía se librare. 
Euxenio - Deixaremol-o xogo pra mañán... 
Andrés - Por min... 
Lela - Estou pensando, Sr. Cura... ^Vosté cré nos mortos? 
Sr. Cura - ^Cómo si creio nos mortos? 
Lela - Quero decire si cTé na sua presencia, en que poidan nos dirixiren, nos 
alentaren, conviviren con nosco...? 
Sr. Cura - IOuh, rapaza, rapaza! 1Pois non te metes ti en poucas enfunduras! Xa che 
teño dito qu'eu creio en todo... menos no pecado. lEu que sei, miña nena! 
Pergúntallo ó teu pai, qu'é home de mundo. 
[f. 86]
 
Andrés - Vosté, Sr. Cura , é home de fé e a fé será dona do mundo.
 
Sr. Cura - Pois... eu non sei, non sei que che decire. Houbo eiquí, na parroquia, un 
enterramortos que morreu moi velliño. Era un petrucio sinxelo, bó, home de 
gran corazón. Y-él diciame que, moitas veces, ten visto ós mortos. ^Non lles 
tiña medo! Falaba d'eles como de bós amigos. t^s veces chegaba á miña casa 
e decíame: -Sr. Cura, hai que. facere unha misiña pol-a intención do Fulano... 
Sei que pena; non s'atopa á gusto na sua cova- E decíamo con tal seriedade 
e con un aquel, qu'eu creia... 
Madanela - Logo ^vosté, crée? 
Sr. Cura - Creio... qu'el creia, qu'el reialmente vía ós mortos. Os vía, si; pro non 
sei si os vía pol-a sua fé, ou porque, verdadeiramente, os mortos andan, 
com'os trasgos, pol-o mundo adiante... 
Lela - Ponme medo, Sr. Cura. 
Sr. Cura - Pois non teñas medo, neniña. O noso enterramortos non ti- [f. 87] ña 
medo y-era porqu'o vello cimiterio non poñía medo a ninguén. Atopábase 
dentro das ruinas d'un vello tempro gótico, do que se conservaban, ainda, os 
arcos oxivales, postos en pé por un verdadeiro milagre d'equilibrio. Pol-as 
noites a lúa entraba no cimiterio como na sua casa e todo falaba alí de calma, 
d'agarimo, de pracidez. Unha vés, fai d' isto xa anos, veu á parroquia un gran 
amigo meu. Era cego e tocaba o violín. Pol-a noite - él ó quixo - fumos ó 
218 
cimiterio. Era noite de luar crariño. Viase ó lonxe o mare com'un espello de 
prata. Pol-o día fixera moitá calore, pois nos atopábamos no mes da Virxe. 
E o meu amigo, na scedade feiticeira da noite, encomenzou á tocare o seu 
violín. Primeiro un nouturnio de Chopin; dimpois unha romanza descoñecida. 
Eu lembrarei aquela noite como unha das mais sereas da miña vida... . 
Lela - (Berrando, histericamente, asustada) iAi! 
[f. .88] 
Andrés - ^Qué é? 
Sr. Cura - ^Qué che pasa, Leliña? 
Lela - iAi, non sei, non sei! Sentín com'unha mau fria que me tocaba na frente; 
com'un salayo que me bicaba os ouvidos... 
Andrés - Ti estás tola, nena. 
Euxenio - Non se pode falare d'istas cousas diante de mullere ĉ . 
Lela - (Abraza ó seu pai) 1Meu pai! iMeu paiciño! ^Non foi medo, nón! 1Setin a sua 
friaxe.. . ! 
Andrés - Vamos, acouga. Eres mui nerviosa. 
Madanela -^Xesús! ^Qué medo púxome ista rapaza! (A Euzenio) (Debaixo da tapa 
do piano tés a chave) 
Lela - ^Non; non foi medo, meu paiciño! Agora mesmo sinto que vai pasar algo, que 
che van facere algo. -
Andrés - ^A min? ^Non seias tola, Leliña! 
Sr. Cura - Pro Lela, por Dios. ^Non che da vergonza de sere eisí? 
Euxenio - (Colle^uio a chave debaixo da tapa do piano) (^Esta?j 
[f. 89] 
Madanela - (iSi!) 
Lela - iE non me creen, non me creen! iPois eu ó vexo tan craro! ^Sei qu'o daño 
que ch' iban facere xa cho fixeron! 
Andrés - Vaya, vaya; que me vou incomodare contigo, nena. 
Madanela - iAi, qué tonterias, Lela! iPareces parva!
 
Sr. Cura - E a culpa a tiven eu. ^Vaya por Dios! Non quixen facere un mal e ó
 
219 
fixen. 
Andrés - Non lle faga caso, Sr. cura. Esto é cousa de nervios, nada mais. 
^Pasouche? 
Lela - Si, vaime pasando. 1Qué medo sentin, papai! 
Euxenio - ^Está xa tranquía? 
Lela - Si, xa estou tranquía. Perdonádeme. iPor algo chámanme Lela! E pol-a miña 
^ causa pasáchedes un mal rato. Pro ^por qué serei eu eisí? 
Sr. Cura - O principal é que xa che pasara a grima. Ti non debes te preocupare de 
nosco. 
Lela - Pois por vostedes ó sinto. ^Perdónasme, papai? ^Perdonádesme? 
[f. 90] 
Andrés - Estás perdonada. E imos seguire a nosa veladiña. 
Madanela - A nosa velada xa está interrumpida. Nin habria gusto nin tranquilidade 
suficiente pra seguire departindo com'amigós. 
Euxenio - ^Calade! ^Non ouvides? 
Andrés - ^Qué é?
 
Sr. Cura -- Un can qu'ouvea.
 
Madanela - Asomella un agoiro. 
Lela - iSinto medo outra ves, papai! iQu'ouveo mais triste! ^Parece un ánema en 
pena, que se queixa! -
Euxenio - lOuvea com'un doente! 
Andrés - É o noso can: o Leyal. ^Qué Ile^ pasará? 
^ Sr. Cura - Vamos. A noite está pra sustos. Nin qu'o can asistira á nosa conversa. 
Lela - ^Cómo se laya, probiño! 
Madanela - iQu'ouveo mais triste! iPon friaxe nos osos! ;Andrés, por Dios; que 
fagan calare ese can! 
Andrés - ^Calar? ^Qu'ouvee! 
[f. 91 ] 
220 
Euxenio - Pois vaya un gusto. Asustare ás mulleres.
 
Andrés - (Chamando) ^ Maruxa! 1 Maruxa! Agora ó farán calare. i Calade vosoutros!
 
L.ela - ^Non ouvides como xeme? ^Qué tristeiro é o seu ouveo!
 
Maruxa - (Pol-o fondo) ^Chamaba, señor?
 
Andrés - Si. ^Non ouces o can? Pois baixa 6 xardín e céibao. Fai unhas noites que
 
non quere estare preso. Ceibándoo, calará. 
Maruxa -^Probiño! 10 can non fai daño a ninguén! Ninguén ten de pasare pol-a 
finca, pois atópase pechada a verxa, e pode estare ceibe o Le_ val. IEisí non 
ouveará! 
Andrés - Pois baixa axiña. (A Madanela) ^Estás satisfeita? (Vaise Maruxa) 
Madanela - Si, si. (Agarimosa) ^Por qué non querias que calase? 
Andrés - Non sei, non sei. Porqu'hai en min, quizáves un ouveo íntemo, n'un 
recuncho da miña ánema, e parecíame o ouveo do can... unha armoñia cos 
meus sentementos. 
Lela - iAinda sigue ouveando! iQué nerviosa estou! 
Euxenio - Acougue, Leliña. Son cousas dos animaes. Eso non val nada. [f. 92] É 
que vosté está desacougadiña e todo Ile parece sobrenatural. 
Lela - ^Todo! 1Síntome tan fora de min! iCómo si m'arrincaran de min mesma e 
unha forza misteriosa levárame pol-os aires, en áas invisibres! 
Andrés - Xa calou o can. 
Sr. Cura - Si, xa calou. (Un pouco de silenzo) 
Lela - Dame agora mais medo iste silenzo. Parece que no aire hai unha friaxe... 
(Silenzo longo, mt^i longo. Todos calan e coas testas baixas ollan pra o chan) 
Madanela - (Salayando) iAi! 
Lela - (Salayando) iAi! 
Sr. Cura - Bueno, voume. Pol-a culpa da miña conversa todos estamos arripiados. 
Andrés - Eu ó acompañarei, Sr. Cura. 
Sr. Cura - Non, de ningún xeito. Chamarei a Maruxa por mor do can; non vaya á 
facere comigo unha falcatrúa. Ela acompañareme. 
221 
[f. 93J 
Andrés - Como vosté queira. 
Sr. Cura - Bueno, señores, boas noites que descansen tranquiliños. O sono esvairá 
todol-os mouros pensamentos do seu pensamento. (A Madanela) Señora... 
Madanela - Vosté descanse, Sr. Cura. 
Sr. Cura - Adios, Leliña. Perdóname. A min si que tes que me perdonare. Pol-a 
miña culpa... 
Lela - Non foi nada, Sr. Cura. Xa estou ben. 
Andrés - Adios, Sr. Cura. Boas noites. 
Maruxa - (Pol-o fondo) Xa ceibei o can, señor. Saltaba com' un tolo, cheo de ledicia. 
^Vai marchare o Sr. Cura? ^ 
Sr. Cura - Si, voume. 
Maruxa - Pois irei cando vosté, senon o can... 
Sr. Cura - Adios eh:.. Descansade ben. (Yanse Maruxa e o Sr. Cura) 
Madanela -^ Estou cansadiña! Voume pra o leito. 
Euxenio - Si, é houra de se retirare. 
Andrés - ^Ti non te deitas, Leliña? 
[f. 94]
 
Lela - Si, tamén eu voume pra o leito.
 
Euxenio - Pois boas noites e deica mañán. 
Lela - Boas noites, Euxenio. 
Eĉxenio - Adios. E non soñe con cousas de medo. A noite é de luar crariño, boa pra 
pensamentos de ledicia. Adios, Andrés. Hastra... mañán, Madanela. 
Madanela - Adios. Hastra... mañán. (Vaise Euzenio pol-o fondo) 
Lela - Papai. Voume deitare. Dame un biquiño. Direille á Maruxa que durma no 
meu cuarto, pois soila teria medo. 
Andrés - Adios, nena. Descansa ben. (Vaise Lela pol-o fondo)
 
Madanela - (Pausa. Andrés vai car'a ela. Fai un xesto de desprezo e vai marchare)
 
222 
^Vaste, Andrés? 
Andrés - (Brusco) Si. Voume. ^Qué queres? 
Madanela - Nada. ^Por qué non estás comigo un pouco? 
Andrés - ^Queres, reialmente, que che faga compaña? 
Madanela - Si non-o quixera non cho diría. 
Andrés - Madanela... 1Qu'eres pra min o inferno e o ceo d mesmo tempo! [f. 95] 
^Qu'eu xa non sei si eres o diaño ou si eres un anxe! 1Qu'eu non sei xa si 
ch'esnaquizare entr'as miñas maus ou si che collere nos meus brazos pra 
ch'apreixare contra o meu corazón! ^Madanela... que sufro com'un dcente! 
Madanela - Pro ^qué quér decire todo esto? Non ch'entendo. ^Por qué, falándome 
con verbas d'amore, fálasme, ó mesmo tempo, con verbas d'odio? 
Andrés - Porque ámote e ódiote á un mesmo tempo. Porque quérote tanto que xa 
non sei si tamén a xenreira que che teño é agarimo. Porque estando cheo de 
odio pra ti, xa non sei, tampouco, si a miña xenreira é dozura infinita. 
Madanela - iAndrés! ^Endexamais falácheme d'iste xeito! ^Qúe tés? ^Qué che pasa? 
Andrés - (Apreixándoa feramenie) ^Non o sei! Óllame nos meus ollos. Dame os teus 
ollos. Eisí. Óllame frente á frente e cara á cara. ^Qué dis? 
Madanela - iNada! 1Nada... e todo! Qu'o fondo dos teus ollos é com'unha [f. 96] 
aberta de pas. Qu'o fondo dos teus ollos é tan sereo y-está tan cheo de dozura 
qu'asomella a dozura mesma. 
Andrés - Bícame. Dame os teus beizos. ^Qué dis agora? 
Madanela - Qu'os teus beizos son volvoretas do desexo e quéimanse no lume dos 
meus beizos. ^ 
Andrés - Apréixame. Apréixame rexamente e deixa que t'apreixe. ^Qué dis, 
Madanela?. 
Madanela - Qu'ainda qu'eres forte, e a forza dos teus brazos é brutal, desfaise no 
meu corpo, e asomella agarimo d'unha mauciña agarimosa. 
Andrés - ^Mintes! 
Madanela - Pior pra ti. ^Queres qu'os teus ollos non seian doces? ^Qu'os teus beizos 
non seian volvoretas? ^Qu'en troques d'agarimo... os teus brazos carifenme 
bestialmente? 
Andrés - Mintes, mintes. Ti non ves dozura nos meus ollos. O que ves n'iles é tan 
223 
mouro que che pon medo na-y-alma. Ti non ves desexo nos meus beizos, 
senón maldiciós. E nos meus brazos, [f. 97] ansias de morte... 
Madanela - ^De morte? ^E quen pensa na morte, meu Andrés; meu Andresiño? 
(Despregando toda a sua feminidade) ^Qué toliño eres! Eu non sei que 
mouros pensamentos aniñan en ti. Pro sei que en min todol-os meus 
pensamentos son brancos e. puros como a neve das montañas. iQué síntome 
tan felis ó teu rente! Mira. Dame as tuas maus: eisí (Colléndoas) Son as maus 
que m'encariñan na vida, que m'agaruxan, que me poñen leda. Estes dediños 
os teño bicado moitas veces e os hei de bicare moitas, ainda. Chei de facere, 
como aos nenos, xogos cos dediños e direiche qu'este xantou un oviño, 
qu'este ó probou... ^parezo unha nena, verdade? Pro é que sentíndote tan 
forte e sentíndome tan deble á tua veira, paréceme que son com'a tua filliña, 
que son unha picariña rebuliceira...! 
Andrés _ i Madanela! i Non yeñas con meiroas! 1 Non fales da miña forteza! iA forte 
eres ti! Atasme de pés e maus pol-o amore que por ti sinto. iTesme toliño, 
miña nena! ^Madanela! iXúrame [f. 98] que me queres! ^Qué non m'engañas! 
Madanela - ^Qué che engaño? lAndrés! lAldráxasme! Pro... che perdono. Che 
perdono porque ti tamén eres un neno. E ademais porque o non te perdonare 
seria mágoa pra min. 
Andrés - Non sei que che decire. Son-o teu dono y-eres ti; reialmente, a miña dona. 
Quero sere forte contigo e son com'un probe bimbio, que ti dobregas á tua 
vountade. Hai momentos en que teño a seguranza ausoluta de que m'engañas, 
de qu'eres falsa e mintireira. Pro de pronto, teño vergoña dos meus 
pensamentos e coido que cada un d'eles é unha inxuria imperdonabre pra ti. 
^Eu quixera saber a verdade, toda a verdade! lAinda qu'a verdade fose un 
coitelo que me desfixera as entranas! i Moito millor a ferida sangrante, 
delorosa, qu'ista dúbida infernal qu m'embruxa feramente! 1Son pedras que 
me baten no cráneo os meus pensamentos, agullas que me firen a carne, 
frechas que m'aguilloan os sesos...! 
[f. 99]
 
Madanela -^Eso é que me queres, meu Andrés! ^Qué me queres moito!
 
Andrés - ^ Moito! 
Madanela - É que senon me quixeras a miña vida seria pra ti indifrente. Pro é tan 
forte o teu amore, que tés medo de qu'o meu non seia tan forte como o teu. 
^Ti non sabes da dureza do buxo? Pois eisí é o meu esprito pra o teu amore: 
firme e forte será decote. 
Andrés - ^Non m'enganas, Madanela? 
Madanela - ^Andrés! i[ncomódasme! Eu xa non debia falare mais d'iste asunto 
contigo. iSon unha muller, Andrés! lA tua muller! Ti, ó fin e ó fallo, eres 
224 
home, e como tal rudo, bestial, dominadore. iAi, Dios mio! 1Qué sempre a 
vosa forteza ten de sere torrenteira que nos desfaga! i Un pouco de delicadeza, 
Andrés, pra min! 1Po1-o amore que me tés! lAldráxasme! 1Miña naiciña: que 
m'acalentache pra entregarme, inerme e abandonada, nos brazos rudos d'iste 
home! 
Andrés -1Madanela! iMiña Madanela! 1Miña neniña! lPerdóname, [f. 100] pol-a tua 
nai! ^Fíxenche daño, pequena? 1Pois perdóname! Xa verás que boiño hei de 
sére contigo. Eu farei penitenza, a penitenza que ti m'impoñas, o castigo que 
ti queiras. 
Madanela - Déixame. Déixame soila. Estou magoada, ferida pol-os teus aldraxes. 
Perciso m'atopare soila... Non coidei endexamais que t'envileceras d'iste 
xeito, pois envilecéreme a min é aldraxarte a ti mesmo. lAs sospeitas tuas 
non son dinas d'un home! Si sóspeitas, eu non debo merecere de ti senon o 
desprezo. A unha muller non se lle fala de sospeitas. Ou se Il'amostra o ceo 
azul da fé ou o inferno da mala fé. Déixame, Andrés. 
Andrés - Pro... ^Perdónasme? 
Madanela - Non sei. Déixame. ^Eu que sei! 1Son unha desgraciada e as miñas 
bágoas valen mais qu'as tuas verbas de consolo! 
Andrés - ^ Non ĉhores, ña Madanela! 1 Pol-o que mais queras! ^ Non chores! 
Madanela - Déixame. Deéixame, por Dios. 
[f. 101] ^ . 
Andrés - ^Ouh, que canalla son! iQué besta son! ^Eu tiña de m'arrincare a lingua, 
que ch'aldraxou! -
Madanela - Son moitos delores xuntos os d'ista noite. Mañán falaremos con calma. 
^ Eu verei si podo esquencere as tuas verbas. Quérote tanto qu'é posibre qu'as 
esquenza. 
Andrés - ^Quéresme? ^Quéresme moito? 
Madanela - É a primeira penitencia que ch'impoño: a de non che decire si. te quero. 
Andrés - ^E a segunda? 
Madane.la - Que me deixes. Que te vayas... 
Andrés - ^Dasme un bico? 
Madanela - O que ó desexes é a terceira penitencia. 
Andrés - ^Cantas faltan? 
225 
Madanela - Xúzgate ti mesmo... e verás ó que mereces. 
Andrés - Tés razón. (Acompañándoa hastra a porta da direita) ^Hastra mañán, 
Madanela? 
Madanela - Si, hastra mañán. E toma... ista contra penitenza. (Bótalle un bico e 
pecha correndo a porta) (Andrés vai car'as fenestras. Abre [f : 102^ unha 
d'elas. Entra a lúa no estrado. Pasa un anaco asomado, respirando 0 
recendo da noite. Dimpois colle o quinqué, aceso, e vaise, paseniño, co-il na 
mau, pol-a porta do fondo) 
Andrés - iXa sabrei a verdade! (A escea queda soila por un bó anaco) (Pouco á 
pouco ábrese a porta do fondo e aparece n'ila Euzenio. Con moitas 
precauciós vai car'a porta da direita. Ábrese ista e sal Madanela) 
Euxenio - ^ Madanela! ^ Miña Madanela! i Por fin! 
Madanela - 1Vaite, vaite! ^Vaite, por Diós! ^Ti non sabes ó qu'acabo de sufrir! 
Euxenio - ^Qué pasou? ^ 
Madanela - Andrés ^sabes? sospeita... Tén cuaseque a certidume do que pasa. Tiven 
que facere mil esforzos pra dominalo, pra finxirme morta d'amore por il. 
^Vaite, por Dios! 
Euxenio -^Ouh, non; non me vou! lAinda que se desfaga o mundo enteiro! lAinda 
que s'abra a terra e tráguenos á todos! 
[f. 103J 
Madanela - Vaite, Euxenio. Ainda teño o corpo cuberto de suor frio. iSentinme 
morrere nos brazos d' Andrés! Nos atopamos ó borde do abismo, Euxenio. O 
roubo das alhaxas tense que se descubrire d'un dia á outro. Eu xa non sei 
como Andrés non está enterado. Virán-as averiguaciós. Eu non sabrei finxir. 
1Descubriránnos! iE perdereite, Euxenio; perdereite pra sempre! Pol-a 
imprudenza d'un dia podemos perdere a felicidade de todo tempo. 
Euxenio - iNon m'importa! lEu non sayo d'eiquí! 
Madanela - Pro ^estás tolo, Euxenio? 
Euxenio - Si, estou tolo, tolo por ti. Xa nada m'importa. ^Xa todo m'é igual! Qu'o 
seipan todo. Que me leven á presidio. Pro enantes quero bebere na tua boca, 
pr'apagare ista sede d'ela que m'esliga. iEstou tolo! iTolo de fame por ti. De 
fame dos teus agarimos, da tua carne, do teu amore! iQuero loitare por ti, e 
te defendere, defendere a tua posesión! 1Defendela com'unha besta maldita, 
á dentadas, á couces, mordendo á quen me morda, cravando as miñas uñas 
en quen te queira... [f. 104J ^Abrásanme os celos! ^A seguranza de qu'hai 
quen che toca, que ch'apreixa nos seus brazos! 
226 
Madanela - Pois non pode sere, Euxenio. ^Cálmate, pol-a tua nai, pol-o noso amore! 
Eu non teño a culpa de todo isto que pasa. ^Xa cho decia eu, Euxenio! Xa 
che deciá que pra nos tiña de sere imposibre ista vida. Temos moitos 
enemigos e xa ves ó que che pasa con Rosendo. +Eu xa non sei si todo isto 
será un castigo de Dios! 
Euxenio - ^De Dios? Mira, non me fagas brasfemare, que sinto qu'a brasfema 
venme á gorxa. ^Qué pecado fixen eu? ^Cal é o meu delito? ^O de te querere 
con azos de morte; quererte tolamente, rabiosamente! E si Dios puxo en min 
este amore, qu'é a miña vida enteira, ^por qué Dios m'ha castigare? Por ti 
levo feito todo ó que fixen. Por ti a miña vida é moura, como noite sin luar, 
pro non a cambeo por resprandore ningún. Por ti 1 Madanela! fun ladrón. Por 
min tamén ti eres ladrona. iY-eu serei asesino! ^Eu serei criminal! Pro... que 
non me separen [f. 105] de ti! . 
Madanela - Pois ^por qué non fuximos? 
Euxenio - Si, fuxiremos. Escaparei ós meus enimigos. Pro esta noite, non. Esta noite 
ten que sere noite d'amore. Unha noite d'amore con lémbranzas de mortos 
y-ouveos de cáns. ^Bicos que seian como agoiros e apertas qu'asomellen 
meiguerias! Ven pra eiquí, preto da fenestra (Van cara á ela) Deixa qu'a lus 
do luar che dé na cara. Eisí. ^Déixame vel-o infinito do ceo no fondo abismal 
e infinito da tua mirada! 
Madanela - Euxenio... ^Mátasme! ^Toléasme! 
Euxenio - 1 Un bico, Madanela! 
Madanela -^Teus beizos, Euxenio! (Bícanse. Madanela d'espaldas á fenestra, 
iluminada pol-a lúa) ^ . 
Euxenio -^Esto é vivire, Madanela! Os teus beizos son com'unha vara máxica que 
fan encantamento de todo o que tocan. 
Madanela - Por eso os teus beizos, xa encantados pol-os meus, son-o meu 
encantamento. (Unha pedra vén, rápida, de fora. dalle na testa á Mada- [f. 
10^6J nela. Ista vacila, xeme e vai caere. Euzenio a tén nos seus brazos) 
Euxenio - ^Madanela! ^Madanela! ^Qué che pasa? ^Qué foi? ^Qu'é isto, meu Dios? 
1Madanela! iMiña Madanela! ^Sangue! ^Non m'escoitas, Madanela? ^Miña 
pícara! (^lbrese, de pronto, a porta da direita. Aparece n'ela Andrés, c'un 
revolver na mau) 
Andrés - iAh, ladrón, canalla! 
Euxenio - ^Andrés! (Sin deixare a Madanela) ^ 
Andrés - Si, eu... Que sospeitaba. iQu'ó via craro todo! iQúé saltei como un ladrón 
227 
pol-a fenestra do cuarto de Madanela e o vin valeiro! ^Qué pra sorprendere 
ós ladróns tiven que chegare ocultamente, com'un ladrón mais! 
Euxenio - (Solta a Madanela. Esta desprómase, morta, no sofá) i Ouh, pro 
defendereime! Eiquí non hai inxuria pra ninguén lpois eu era o dono desta 
muller! i0 tocere a ista muller tén pena de morte! 
Andrés - ^De morte? 
[f. 107]
 
Euxenio - ^Si, de morte!
 
Andrés -^Pois esa pena vas tere! (Andrés quér disparar. Euzenio bótase riba d'él. 
É unha loita salvaxe, bestial. Caen pol-o chan. Mórdense coma cáns doentes. 
Na loita Euxenio consigue arredarse d'Andrés e tirarlle, c'unha forza 
titánica, unha silla, que se creba no cĉan. Yolven á agarrarse e o revolver 
cai das maus d'Andrés. A loita adequire córes tráxicos. Todo o deseio do• 
dous homes é collel-a arma. Euxenio, preto d'ela, dalle unha patada e 
aléxaa. Por fin Euxenio líbrase d'Andrés. Duda un momento e tírase pol-a 
fenestra aberta. Andrés vai, rápido, e colle o revolver. Corre cara & porta 
do fondo. Ábrese ista e sal Lela.) 
Lela - ^Onde vas, meu pai? 
Andrés - ^A matalo! ^A desfacelo! 
Lela - (Agarrándose, de xionllos, frs pernas d'el) ^ Non vayas! ^ Fun eu quen tirou a 
pedra! Estaba eu no xardín, pra vere si escorrentaba o medo. E vinnos na 
fenestra Ss dous, vinnos que se bicaban imeu pai! Acordeime de ti. 
^Acordeime da miña naiciña e señtin outra vés a mau fria que me tocaba na 
cara! ^Alí estaban os dous, [f. 108] os canallas: un nos brazos do outro! 
Collin unha pedra e pechei os ollos. iE aló foi a pedra, com'un lóstrego! 
^Sentin o berro de Madanela, un berro d'anguria! iMátame, meu pai! 
Andrés -;Matarte! iTi fixeche xusticia! ^Pro déixame sair! ^Qué s'escapa o canalla 
y-estou sedento do seu sangue! 
Lela -^Non, non vayas! iTeño medo por ti! ^ 
Andrés -^ Déixame, Lela! i Déixame ou non respondo de min! 
Lela - i Non, non vayas! ^ Non quero que vayas! 
Andrés -^Qué non queres que vaya! 
Lela - ^Non, non quero! Ehí tés á Madanela. Miraa. Mira que lle pasa... 
Andrés - ^Madanela? (Véndoa) ^Ouh, si, meu Dios! ^Madanela! (Collea e abálaa 
228^
 
feramente) 1 Madanela! 
Fuco - (Pol-o fondo. Arrepiado. Cos ollos fora das órbitas) ^Señor! iMeu señor! 
1Señorita! lAi, que desgracia! 
Lela - ^Qué? ^Qué pasa?
 
Fuco -^O can, señorita! ^Ai, que desgracia na casa!
 
[f. 109]
 
Lela - Pro ^qué é? ^qué pasou?
 
Fuco - Non-o sei, señorita. O can tiña d'estare ceibe. Conócese qu'o señorito non-o 
sabia. O Le4yal botouse á el. Ouvin os seus ladridos e os berros do señorito 
e fun, correndo, con Maruxa. 1 Ai, señorita! 1 Eu coido que D. Euxenio está 
morto! 1Non fala! O Leyal botóuselle á gorxa lA Maruxa costoulle traballo 
arredar o can! 
Lela - ^Morto! 
Fuco - 1Si, señorita! ^Coa cara desfeitiña e teso com'un pau! 
Andrés - 1Madanela! iMiña Madanela! ^Ainda sabendo ó que sei... querote con toda 
a miña-y-alma! 1 Madanela! 
Fuco - 1Corra, señorita, por Dios! 
Lela - 1 Morto! (C'un berro tolo) 1 Euxenio! 1 Meu Euxenio! 
Fuco - i Veña axiña, señorita! (Vaise) 
Andrés - ^ Madanela! 
Lela -^Euxenio! ^Qu'agora sei ó que sentia por ti! ^Euxenio! (Vaise) 
Andrés - (Saloucando) iMadanela! 1Miña Madanela! 
Lela - (Fora da escena) 1 Euxenio! ... i Euxenioo! 
[f. 110]
 
Andrés - (Desesperadísimo) ^Madanela!
 
Lela - (Mais lorcre) 1 Euxenioo! 
Andrés - iMadanela! 
Lela - (Mui lonxe) ^Euxenioo! ^Euxenioo! 
?29
 
Cai o pano, rápido. 
No Fenol a 20 de Mayo de ] 919. 
Xaime Quintanilla 
230
 
Galo Salinas Rodríguez, Entre dous mundos, poemá dramútico nun acto. 
Entre dous mundos é a única obra de Galo Salinas que, seguindo a 
renovación que intentaba o Conservatorio, ten como .protagonistas a 
personaxes da clase media urbana. Está datada en Madrid en 1919. 
O manuscrito autógrafo responde ao mesmo modelo doutros do autor 
conservados na Real Academia Galega: está construído a man 
pregando polo centro follas brancas, de forma que fique un caderno 
de 16 x 22 cm. cunha capa de cartolina na que figuran, escritos en 
diagonal: título, autor e literatura á que pertence a obra. 
As páxinas ^van numeradas a man unicamente no anverso, aínda que 
tamén están escritas polo reverso. Unha folla escrita a máquina, 
grapada á primeira páxina; contén o poema ao que remite o autor en 
determinado momento da peza. 
O exemplar consérvase na Carpeta n° 48 do Arquivo Toxos e Froles. 
231 
Teatro Rexional
 
Dramática Gallega
 
Entre dous mundos - Poema dramático 
Don Galo Salinas Rodríguez 
232 
[f. 1 ] Entre dous mundos 
Pcema dramático 
Composto n-un acto, escrito n-a fala gallega por Galo Salinas Rodríguez. 
Madrid - Ano 1919 
Reparto 
Persoaxes Ac ores 
Alicia 20 anos Sra. 
Madalena 22 " " 
Daniel 25 " Sr. 
Don Francisco 60 " " 
Eduardo 28 " " 
Capitán do vapor 58 " " 
Un Mariñeiro " " " 
Outro id. " " " 
Unha voz dentro " " " 
A órquesta d'á bordo que toca n-o inferior. 
O argumento desenvólvese n-a cuberta do trasatlántico "Infanta Idabel de 
Borbón" n-un viaxe á América do Sur, n-as vísporas da sua chegada á Montevideo, 
n-unha mañán primaveiral de sol espréndido. 
Nota - A pcesía que da título á esta obra e que n-a mesma figura, foi lida 
pol-o autor d'ela e s'este pcema n-a velada celebrada n-o Infanta, n-a noite do 20 de 
Febreiro de 1914. 
233 
[f. 2] 
Entre dous mundos
 
Pcema dramático n-un acto y en prosa
 
Disposición da escená 
Direita y esquerda do actor.- primeiro termo: espazo da cuberta d'un 
trasatlántico, parte da popa limitada n-os bastidores pol-as bordas por riba 
das que, así como n-o fondo, vense o ceo e mail-o mar.- Bambalinas de 
celaxe.- Enrimados ós costados haberá rolos de cordas e algús trevellos de 
náutica, e repartidos comenentemente cadeiras de viaxe, sillós de mimbio e 
outros asentos.- Dos terceiros bastidores atravesando toda a cuberta, arranca 
o ponte á boa autura c'un balconcillo por diante, tendo n-o centro un mástil 
n-o que izaráse á seu tempo a bandeira española que estará preparada pro sin 
verse.- Ós lados dous salvavidas c'o nome do vapor.- Pra subir ó ponte hay 
unha escada con pasamáns á cada canto, separadas d'as bordas pra deixar 
sitio a unha porta por cada borda que comunique c'o resto do buque.- N-o 
centro das duas escadas haberá un banco corrido con respaldar.- Pol-as portas 
ditas entran e saen os personaxes.- Das bordas suben ó mais auto, cal se 
xuntáranse n-o pao, duas escadas de corda, e vense tubos. dos que mandan o 
ar ás máquinas (Ventiladores). 
234 
[f. 3] Entre dous mundos 
Escena I 
(Ó alzar o pano Daniel aparece en autitude pensativa asomado & borda 
esquerda c'o a testa apoyada n-as mans.- Da porta direita, baixo do ponte, 
sal Eduardo que lentamente chega cabo de Daniel póndolle unha man sobor 
do hombro, volvéndose éste enxoitándose os ollos c'un pano branco) 
Eduardo.- iHola, amigo Daniel! ^Vése algo? 
Daniel.- . i Moitas naves pol-o mar.. . moitas aves pol-o ar! ... 
Eduardo.- Eso recende a pcesía. 
Daniel.- Pcesía é todo canto descúbrese dendel-a toldilla d'un trasatlántico: o sol 
mandándonoĉ nas suas vibraciós lumínicas ansias de vida; a lúa, faro inmenso 
alumeando todo o universo; as augas, escumantes pol-o día, fosforescentes 
pol-a noite, sempre inquedas e solasmentes amansadas ó lonxe onde o ceo 
xúntaselles pra contelas... ITodo é pcesía...! 
Eduardo.- Diz ben; ^pro que lle pasa? (Cóllelle o pano) 
Daniel.- Non me pasa nada. (Salayando) 
Eduardo.- ^Nada e ten o pano mollado?. 
Daniel.- Son lembranzas tristes do que deixei, temores pol-o que vou á conocer: non 
lle estrane a miña autitude. 
[f. 4] 
Eduardo.- Sempre acontece o mesmo cando pol-a primeira vez abandonámol-a 
patria, á min sucedeume tamén, pro d'aquela eu era un rapaz; logo, 
traballando moitos anos foi desvaíndose pouco á pouco o meu recordo, e 
hoxe, c'o mesmo amor pro con menos sentimento, xa dono d'algún caudal 
e socio d'unha casa comercial, ó faguer meus viaxes á Europa pra mercar n­
as fábricas os ouxetos do noso negocio, fago un descanso n-a terriña e torno 
ás Américas confortado pra seguir traballando. 
Daniel.- Por d'aquela, como diz ben, era un neno e agora ten o seu vivir 
independente e asegurado, n-as mentres que eu... 
Eduardo.- Xa lle teño dito que ben n-a miña casa ou ben n-outra atopareil(e 
acomodo. 
Daniel .- i Non sei o que farei ! 
Eduardo.- Pois é preciso decidírese e tratar de esquencere cousas que mortifican. 
235 
Daniel.- E imposibre: aló quédame todo o que eu amaba: patria, amistades, a santa 
nai morta; canto costituía a miña eisistencia, e levo soyo comigo as miñas 
penas e a miña hirmá dcente d'un mal pra o que penso non hay curación. 
[f: 5] .
 
Eduardo.- Eso é o pior; pro Dio ĉ apiadarase d'ela e devolveralle a saúde.
 
Daniel.- Cuase que xa perdo a fe.
 
Eduardo.- ^Y é pceta!.. A fe nunca pérdese nin tampouco a espranza, que n-este is 
tante está latente, porque esas naves y esas aves das que falou, son o anuncio 
de que atopámonos n-as costas de Sud América, e n-o amañecer de mañán 
despertaremos xa ancorados n-a grandiosa badía de Montevideo. 
Daniel.- Chego á elá ansioso e desanimado c'o espanto que da o desconocido. 
Eduardo.- Non se desanime, tanto mais canto debe de estar contento pol-o éisito que 
outuvo anoite n-a derradeira velada de despedida do viaxe. 
Daniel.- Eisito, quizais, de cortesía. 
Eduardo.- Non ei ĉaxere a modestia; a sua pcesía impresionou fondamente é todos 
pol-o humana e sincera. 
Daniel.- O que ben se sinte non se espresa mal. 
Eduardo.- Por certo que non foron dos menos en aplaudilo ese señor banqueiro Don 
Francisco, que din é millonario, e mail-a sua filla Alicia. 
Daniel.- Non reparei. (Facéndose o desentendido) 
[f. 6] ^
 
Eduardo.- iPoida...! ^Permíteme unha indiscreción?.
 
Daniel.- Diga, Eduardo. (Pasean e paranse de cando en cando) 
Eduardo.- Pois é que pareceume que no en tanto do festival os óllos de Alicia e os 
de vostede buscáronse e atopáronse mais d'unha vez. 
Daniel.- ^Vostede está tolo...! ^Habíaseme de acurrir á min estrevemento semellante? 
Eduardo.- ^Qué tería de particular? ^ 
Daniel.- ^Non había de tere? ^Erguer as miñas miradas á dama de tanto valimento! 
Eduardo.- ^E se fose ela quen as baixara á vostede? 
Daniel.- 1Cale, cale, que a sola ideia de que alguén mais que vostede d'un feito 
236 
casual poidera tirar consecuencias, avergónzame... 
Eduardo.- Xa vexo que vostede, non oustante o seu talento, é tamén vítima dos 
convencionalismos sociais que-^a-resul^r^x anacrónicos e perxudiciaes. 
Daniel.- Pois son os que aínda rixen n-o mundo. 
Éduardo.- Sí, n-o mundo dos parvos ou dos hipócritas, por non decir malvados. 
Daniel.- ^E a dinidá? ^e o xuizo das xentes? 
Eduardo.- N-este caso concreto a primeira puidera ser orgulo e o segundo 
difamación. 
Daniel.- A ver, espríquese. 
Eduardo.- Un home debe poñer en práutica todo aquelo que non vaya ĉontra do seu 
decoro . 
[f. 7] 
Daniel.- Muy conforme. 
Eduardo.- E o decoro pérdese candó as nosas aspiraciós levan miras egoistas. 
Daniel.- Tamén conforme. 
Eduardo.- Pro cando o egoismo non guía as nosas auciós o decoro queda incólume 
e d'aquela, tendo a conciencia tranquila debemos menosprezar a opinión dos 
que xulgan sin conocimento de causa ou con interesada pasión, ou mala fe. 
Daniel.- ^Cal é o fin da sua argumentación? 
Eduardo.- Este: As mulleres, pol-o xeneral, buscan pra se casaren ós homes de 
posición, levando por toda dote á tan sagrada unión a sua virtude, e ademais, 
se son facendosas fan a dita dos seus maridos e convirten n-un paraíso 0 
fogar por elas gobernado. Nivélanse ^non? 
Daniel.- Sigo estando conforme. 
Eduardo.- Pois pol-o mesmo procedimento y en boa lóxica un home honrado que 
non persiga a esprotación senon que enamórese de muller adiñeirada, ^non 
leva d'abondo á sociedade conyugal co'a sua honradez, autividá e intelixencia 
pra adeministrar un capital que se lle entrega e que poide multiplicar 
emprendendo negocios lícitos e lucrativos? 
[f. 8]
 
Daniel.- Debera ser así. (Siguen paseando e parándose)
 
237 
Eduardo.- ^Hay n-eso menoscabo pra o seu decoro? 
Daniel.- Non sei que lle responder. 
Eduardo.- Certamente non o hay, e xa vé como n-un e n-outro caso a pobreza 
d'algún d'eles non é óbice pra a sua felicidade; é como se dixéramos a razón 
do desequilibrio equilibrado. 
Daniel.- ^Se ó comprendesen como vostede todos! 
Eduardo.- Comprenderíano se paráranse á pensar un pouco; pois que: ^é preferibre 
a xuntanza de dous seres indixentes pra daren orixen á unha probe 
depauperada, raquítica e lazarina? ^Ou pol-o contrario, a nefanda asociación 
de dous privilexiados da fortuna unidos sin mútua vacación, rica ela e rico 
él, pra tiraren cada un pol-o seu camiño e invadidos pol-o hastio creérense 
con direito pra mercar c'o seu diñeiro honras e amores alleos destrozando 
vidas e vinculando o adulterio n-a inviolable pureza do matrimonio...? Non, 
amigo Daniel, non; nin eso o manda Dios, ^nin debérao consentir unha 
sociedade regularmente organizada. 
Daniel.- Eso n-a teoría é divino. 
[f. 9] 
Eduardo.- Pois hay que divinizalo na práutica. De min sei lle decir que en de me 
chegando o día de tomar compañeira, non hoxe que pouco teño senon mais 
adiante aumentado o meu caudal, escollerei sendo boa n-a mais pobre, e se 
ademais fora desgraciada tanto millor porque así serei á un tempo proteutor, 
. altr-uista e redentor. 
Daniel.- ^E se vostedé non contase con nada e houbera muller enrique.cida que lle 
gustara? . . . 
Eduardo.- Falaríalle c'o mesma franqueza, e tanto pior pra ela se me non ademitía, 
porque perderia a ocasión de facerse c'un bon marido e ter por compañeiro 
un home de ben. 
Daniel.- Considero esas doutrinas irrealizabres. 
Eduardo.- Deixe rolar o grobo que él parará n-o tempo de chegar a realización... 
Pro, calemos, que vexo encamiñarse hacia eiquí ó pai e mail-a filla. 
(Mi rando) 
Daniel.- ^D'aquela eu retírome! (Edccardo o detén) 
Eduardo.- De ningún modo, pareceríalles que fuxía... (Sorrindo) iCando eu digo! 
(Pol-a porta esquerda baizo o ponte en frente a que estarán os dous parados, 
aparece Don Francisco e Alicia vestidos de viaxe; ela moy elegarae e rodeada 
238 
a cabeza c'un velo flotante.) 
[f. 10] 
Escena II
 
Os ditos, Don Francisco e Alicia
 
D. Frco.- iBós días, señores! (Danse a man)
 
Eduardo.- lIgualmente, Don Francisco!
 
Daniel.- iMoi felices!
 
Eduardo.- ^E vostede, señorita? (Danse as mans)
 
Alicia.- Alcóntrome boa, moitas gracias. (Daniel incrinase ante Alicia y-ésta saúado
 
co a cabeza) 
D. Frco.- O sol d'outro día xa non nos atopará á todos nós xuntos n-este sitio. 
Daniel.- Así é a vida; como as axitadas augas do oceáno, en contino fluxo e refluxo; 
sempre as mesmas e sempre distintas, según embístense ou se acaricien. 
Alicia. = É ben certo. ..; i Quén fora onda do mar! 
Eduardo.- ^Pra acariciar ou pra embestir? 
Alicia.- Pra as duas cousas cando houbera motivo, e sobre de todo, pra emancipados 
do yue dirán, procedese sempre con enteira libertade. 
D. Frco.- Debo lles manifestar que a miña filla, muller pol-o sentimento, é, pol-a 
educación moderna yanqui que recebeu, un carauter varonil despreocupada 
e desprovista de ridículos prexuizos. 
Eduardo.- Hay que felicitala pol-a sua modernidade. 
D. Frco.- A quen hay que felicitar e á Daniel pol-os seus versos de anoite. 
[f. 11 ] 
Alicia.- Son lindos e sentidos: á min conmovéronme. 
Daniel.- Non é pra tanto; foron cousa de momento e con asunto forzado que resta 
espontaneidade. . 
D. Frco.- Son ispirados e moy do caso e ainda que aplaudino, donlle agora a miña 
noraboa. 
(Séntanse todos onde e como queiran) 
Daniel.- Fixen a miña compósición en fala castelá porque n-a gallega poucos a 
239 
entenderían. 
Alicia.- ^Vostede versifica en gallego? 
Daniel.- E o meu falar predileito e teño a honra de que n-algúns certames 
premiáranme varias composicións e obras dramáticas. 
Alicia.- Con moito gusto faríame c'o eses seus traballos e c'unha copia do da velada. 
Daniel.- Ofrecereillos c'o mayor pracer pois ademírome de que unha dona americana 
entenda o agarimoso lenguaxe da miña rexión. 
D. Frco.- 1Pro se Alicia é gallega! 
Daniel.- ^E gallega...? (Daniel e Eduardo adémíranse) 
D. Frco.- Si, señores; gallega pol-o nascemento e pol-o amor á terra dos seus 
ascendentes; creóla pol-a simpatía ó pais n-o que o seu pai realizou unha 
fertuna, e norteamericana, como Iles dixen, pol-as suas costumes, incrinaciós 
y educación. 
Eduardo.- ^E como residindo en América casou Vosté en Galicia...?Perdóneme a 
curiosidade. 
[f. 12) 
D. Frco.-­Por perdonada, y en poucas palabras llo espricarei: Non contaba eu dez 
anos cando un curmán do meu pai, estabrecido en Montevideo, chamou por 
min.- Pasados mais de vintecinco e xa morto o meu tío, atopeime dono d'un 
negocio acreditado e c'un capital importante; mais o esceso do rudo traballo 
destrozárame o organismo, e grave debía de ser o meu estado cando os 
médicos aconselláronme que deixase todo confiado ós meus adeministradores 
e trasladárame axiña á Galicia pra que c'o repouso mental curátanse o meu 
corpo e o meu esprito. 
Eduardo.- D'eso algo eu tamén poido referir. 
D. Frco.- Pasei tres anos n-a terra nativa de Corcubión recorrendo a imponente costa 
de Finisterre; saneando os meus pulmóns c'os ares cheos de saúde que trai 
aquel furioso mar que bate n-as prayas de Camariñas e Malpica; 
contemprando o poético río Ezaro que forma a bel^a encantadora cascada do 
helénico Pindo, e ademirando toda aquela brava naturaleza c'os seus 
contrastes de bonanzas e borrascas. 
Daniel.- Brava, si, como as crudeles tormentas que axitan e conmoven certas 
eisistencias. 
[f. 13) 
D. Frco.- Resurdin, volveume a ledicia de vivir, namoreime, casei e cando tornei 
240 
á América xa non iba soyo porque acompañábame a miña esposa y esta filla. 
A pobre da miña dona duróume pouco; Dios levouma quedándome Alicia que 
é o meu solo cariño, o meu único ben n-o mundo, e como os nosos gustos 
coinnciden en ausoluto, faguemos frecuentes viaxes de recreio á Galicia onde 
mais ou menos pronto, liquidádol-os meus negocios, retirareime á descansar. 
Eduardo.- E unha historia interesante. 
D. Frco.- E c'o ela xa teñen acraradó o misterio das tres nacionalidades d'esta miña 
filla. 
Daniel.- ^Daquela quererá moito á Galicia? (A Alicia) 
Alicia.- Sempre vivo n-ela, porque n-un salón porque nun salón que da ó xardín da 
nosá casa fixen un museo de cou_ sas da nosa terra y en canto n-él hay palpita 
a alma gallega. 
Eduardo.- Rexionalismo puro. 
D. Frco.- Si, meu. amigo; somos rexionalistas e chegamos hasta a autonomia; pro 
sempre formando parte da gran familia española, porque o amor da rexión é 
compatibre c'o da nación sin tarárense ley nin intensidade. 
[f. 14] 
Eduardo.- Estamos de acordo. 
D. Frco.- E ademais, hay que ter presente que ambos aspeutos, o da patrias grande 
e o da pequena patria póidense fundiren n-un soyo indivisibre: o amor á 
heroica España con todal-as suas glorias e delores; con todal-as suas 
grandezáĉ e adversidades; pensar e sentir en contrario e faguer profesión de 
separatista e aspirar a parricida. 
Daniel.- De tal xeito sinto e penso. (alicia á Daniel) 
Alicia.- Tamén poseo música e libros gallegos y hey de lle merecere indíqueme as 
novedás que sobor d'eso téñanse pubricado. 
Daniel.- Todo canto dispoña, señorita. 
Alicia.- Sin esquencer a copia que lle roguei. (Sonrindo) 
Daniel.- Dareille o orixinal. (Erguese, tira do peto interior da chaqueta un papel e 
vai á darllo á Alicia) 
D. Frco.- ^Ten incomenente en nos lér a sua pcesía pra millor apreciala? 
Daniel.- Ningún, si eso lles agrada. 
241 
Eduardo.- Hóme, sí, paréceme ben a ideia. 
Daniel.- Pois, aló vai. (Desdobra o papel e lée) 
(Daniel en de acabando de lér a composición que sigue, dobra o papel e fai 
entrega d'él a Alicia que correspóndelle c'unha amabre sonrisa. Todos 
aprauden á modiño) 
(f.^ 15] Entre dous mundos
 
"El cielo arriba, presidiendo altivo
 
"de un buque el triunfal peregrinaje:
 
"abajo, el epiléptico oleaje ­
"cual lava inquieta de un volcán activo
 
"En la entraña del mónstruo que se agita
 
"con crepitar de pira homicidante
 
"esperanzada, ansiosá y anhelante
 
"la turba canta, reza, llora ó grita
 
"Tal vez un espejismo le parece
 
"los sueños vislumbrar del expatriado
 
"cuando distante del terruño amado
 
"el goce del vivir renace y crece
 
"Y unidas en latente sentimiento
 
"nobieza y ambición, honra y locura,
 
"en la mente del prófugo perdura
 
"la aspiración de un solo pensamiento32
 
"De un pensamiento que piedoso exime
 
"de toda pena la cordial arteria,
 
"porque tiende a suplir la vil miseria
 
"por la riqueza que al mortal redime
 
"^Benditos los que en tráfago errabundo
 
"hallan la dicha que inconsciente rueda,
 
"no por el Mundo Viejo que atrás queda
 
"sino por el potente Nuevo Mundo!
 
3Z Esta estrofa, e o primeiro verso da seguinte, están escritos na mar^e esquerda da folla, coa seguinte 
anotación: °Entre la 3° y la 4° estrofa irán esras agregadas. Véase la copio adjunta". A copia á que se refere 
esta nota é a folla solta incorporada ao manuscrito, que di o seguinte: "La poesia en el original manuscrito está 
incompleta, esta es la que sirve, dunha man distinta á de Salinas; a continuación. a composición dactilografada; 
e por último, tamén dactilografada, a seguinte nota: Nota: - Esta composición fué leida por su autor en la velada 
celebrada a bordo del trasatlántico °lNFANTA ISABEL DE BORBO,Y", la noche del 20 de Febrero de 1914, 
vispera de su llegada al puerto de Monte ĉ-ideo, y sirvib de título al dramn gallego en un acto y en prosa 
"ENTRE DOUS MUNDOS", del propio autor. 
242 
Alicia.- Conservareina con moita estima. (Colle o papel) 
Daniel.- Eu agradézollo. 
D. Frco.- E, diga, Daniel: ^as letras danlle pra vivir? 
Daniel.- IAh,­ non, señor! Eu cultivo a literatura pol-o placer que cáusame, mais o 
meu oficio é outro: eu son profesor mercantil ^ e traballaba n-unha casa 
bancaria onde a miña hirmá, asimesmo, estaba de mecanógrafa. 
[f. 16] 
D. Frco.- Moy ben, e quizais aproveitando algunha boa proposi ĉión de seguro 
porvir, veñen á América ambos hirmáns. 
Daniel.- Non, señor, non levamos senon cartas de recomendación. (Apesadumbrado) 
D. Frco.- ^Como, deixan un destino sen teren outro! 
Daniel.- ^Asi é, señor! (Alicia escoita aterrra) 
D. Frco.- Pois non mo esprico... (Ergueuse) 
Daniel.- 1Cousas da vida, Don Francisco! 
D. Frco.- Que eu non pretendo investigar; pro, mire que casualidade, poida que por 
un mal lles veña un ben. 
Daniel. - Non entendo. (Alicia lee os versos e os gardá) 
D. Frco.- No meu escritorio hay sempre paraza pra un empregado intelixente; 
vostede éyo e poide acupala, adevírtolle que tamén haberá acomodo pra sua 
hirmá.- As condiciós xa trataremos d'elas.- Vostede dirá se lle convén. 
Daniel.- Don Francisco, meu agradecemento é grande, pro haberá de perdonarme 
se non acedo a sua xenerosa oferta. (Sensació^t) . 
D. Frco.- Dada a sua situación me non esprico a sua negativa. (Todos asinte^t) 
Daniel.- ^Con dolore da alma procedo asi! 
D. Frco.- Está ben, vostede terá os seus motivos que eu respeto, pro se en 
calesunquer [f. 17] circustancias se vise algún día n-o caso de precisar de 
min, non teña roparo pois buscándome sempre me alcontrará.-- Dareille a 
miña direición. 
Daniel.- ^Don Francisco! (Triste e humilde) 
243 
D. Frco.- Nada, nada, xa está dito... E agora vou botar o meu parrafeo matinal c'o 
noso amigo Don Manuel Doscampos, Capitaán d'o "Infanta", que é tamén 
un dos bós e enxebres gallegos. 
Eduardo.- daquela acompañareino e fumaremos 
D. Frco.- Corrente, e n-as mentrés se Daniel o ten á ben, poide lle dare á Alicia as 
noticias que lle pideu, dos libros. 
(Vanse don Francisco y Eduardo pol-a porta da ponte direita falando en voz 
baixa.- Alicia que en toda esta escena mostrarase desasosegada e con moito 
interés, séntase e indícalle asento cabo d'ela á Daniel que o utiliza 
aparentando reserva y emoción como loitando con encontrados sentimentos) 
ESCENA III
 
Alicia e Daniel
 
Daniel.- Estou ás suas ordes, señorita. 
Alicia.- Terei que renunciar ós seus servicios. -
Daniel.- ^Por qué? (Estranado) ^ 
Aliĉia.- Lembreime tarde... pronto separarémonos. 
[f. 18]
 
Daniel.- ^Eu farei por vela... eu buscareina!
 
Alicia.- Pra se^non tomar tal molestia o millor houbera sido ademitire a proposición 
que polo-o seu ben lle fixo meu pai. 
Daniel.- ^Se non poido, señorita! 
Alicia.- ^Quizais pol-a dcenza da sua hirmá? Se por eso fose non se preocupe, 
Madalena pasará n-a miña compaña todo o tempo que dure o seu 
restabrecimento; eu estou sola e as duas levarémonos prefeitamente. 
Daniel.- iTampouco é por eso... créamo! Estou sofrindo un verdadeiro tormento, 
porque quixera falar e ainda aparecendo como ingrato non poido decire nada 
do que á este asunto refírese. ^ 
Alicia.- ^D'aquela é un segredo? 
Daniel.- jSi, é un segredo!... 
Alicia.- ^Tal vez algunha treición de amor? 
Daniel.- Fora da miña nai e da miña hirmá non amei hasta o de agora á ningunha 
244 
outra muller. 
Alicia.- Unha derradeira pregunta: ^Ese segredo en nada compromete o seu honor? 
(Daniel fai un involuntario movemento de protesta) 
Daniel.- lE solo desgracias de familia!, iSin honor eu non podería vivir! 
[f. 19] ^­ ^ 
Alicia.- Ha de me perdoar a miña insistencia pro sinto tan forte simpatia pol-a sua 
hirmá... e tamén por vostede agora que sei que ten un profundo delor n-a 
alma, que daria calquera cousa por lles prodigar os meus consolos. 
Daniel.- Eu llo estimo, Alicia, porque noto en vostede un alma grande, e a sua 
xenerosidade no meu corazón, desperta latexos que por non habelos xamais 
sentido non acerto á definir. 
Alicia.- ^Gardará boa lembranza de min? 
Daniel.- Sempre a tendrei presente, e cando rece pol-a miña nai, o nome de vostede 
irá xunto c'o d'ela pra pedir o seu ben. 
Alicia.- 10 mesmo lle prometo! 
Daniel.- lAcórdese de min, e unidol-os nosos espritos pol-o imán da telepatía istantes 
haberá n-os que ambos asociaránse c'os mesmos sentimentos! 
Alicia.- iFaime chorar! (Erguese co pano n-os ollos diríxese á borda da direita.-
Daniel sin se conter a sigue, préndelle unha man e lla bica) 
Daniel.- lAlicia! (Alicia vólvese a él) 
Alicia.- ^Daniel,_ Diol-o ampare xa que eu non poido leval-a calma ó seu atribulado 
corazón! (Mira S mar ocultando a emoción) ^ 
[f. 20] -
Daniel.-­ jCoidei que xa non quedaba fel n-o cálice dos meus sofrimentos e inda 
atopo ri-él mais amargores. 
(Daniel vai cara a porta esquerda pol-a que aparece Eduardo traguendo do 
brazo a Madalena, que ven moi pálida e vestida de negro ou moy escuro 
cuberta a cabeza por potente velo.- O ver á Daniel xúntase á él.- Alicia 
continua austraida mirando ó mar) 
Escena IV
 
Os ditos, Madalena y Eduardo
 
Madalena.- 1Daniel! (Préndelle as mans) 
245 
Daniel.- i Miña hirmá! ^Cómo alcóntraste?
 
Madalena.- Mareábame n-a cámara e subiri á toldilla pra respirar o ar fresco.
 
Eduardo.- Eu estaba presenciando as maniobras da tripulación cando vin a Madalena
 
e ofrecinme á acompañala onde vostede. 
Daniel.- Moitas gracias, tanto mais canto deixou o seu entretemento pra sere cortés. 
Eduardo.- Non, porque o capitán foise c'o señor pon Francisco, logo de dar as suas 
ordes, pois quere que cando distíngase a terra todol-os pasaxeiros se lembren 
da patria nativa ó veren a patria que van á adoutaren. 
Daniel.- i E un gran patriota o noso capitán! 
[f. 21] 
(Alicia vólvese e diríxese o grupo e prende d'unha man á Madalena 
conducíndoa á se sentar cabo d'ela.- Daniel y Eduardo figurando falar 
quedamente algo interesante vanse S fondo sentándose n-o banco entre as 
duas portas) . ^ 
Alicia.- 1Veña cabo de min, miña amiga! 
Madalena.- Sinto gran pracer en saudala. 
Alicia.- ^Atópase millor? (Sentándose) 
Madalena.- A miña milloria é ben cativa. 
Alicia.- En canto desembarquemos poráse beñ. 
Madalena.- iTal vez váyame pior! 
Alicia.- ^Pro que sinte, que lle doy?
 
Madalena.= ^Non o podo expricar! Sinto estranezas, doyme todo e non sei onde está
 
o meu mal. 
Alicia.- ^Non será parte d'él imaxinativo? 
Madalena.- A tristeza que enerva, a nerviosidá que enlouquece, os contrastos que 
descompoñen o ánimo non son efeuto da imaxinación, senon demostraciós de 
algo grave que desenvólvese alí dentro, moy n-o fondo onde non alcanzan es 
medicamentos que receta o cencia de crural-os corpos... porque non 
profundiza nos espritos. 
Alicia.- ^D'aquela? 
246 
Madalena.- Proba de que a miña dcenza está n-a alma. 
Alicia.- ^Quizais en relación c'o mesmo mal que padece . seu hirmán? (Con 
curiosidade) 
[f. 22) 
Madalena.- 1Quizais! ^Díxolle él algunha cousa? 
Alicia.- ^Nada! ^Será vostede mais compracente? 
Madalena.- Eu, en todo, non fago senon imitar á Daniel; xa de moito tempo 
acostumeime á non pensar por min y él é quén pensa pol-os dous. 
Alicia.- Mais se tratárase de Iles faguer un ben moy grande, ainda que Daniel 
opuxérase, ^vostede non contribuiría á esa boa obra? 
Madalena.- Sin él sabelo, sin él ordenarmo, non..., N-a sorte ou. na adversidade 
sempre c'o él...; lE o único que quédame n-o mundo! 
Alicia.- Sinto pena e ademiración a un tempo, pro cando ámase moito, asi e non de 
outro xeito deben de proceder os que aman. 
(Alicia bica n-a frente á Madalena e paseniño vaise hacia a portá direita sin 
desaparecer por ela de modo que véxase algo da sua figura.- Madalena 
encamíñase xunto os mozos que lle saen S encontro) 
Madalena.- iFoise triste! ^Qué lle pasará? (Ós mozos)
 
Daniel.- ^Quén sabe? (Tamén preocupado)
 
Eduardo.- Tamén está enferma pro a sua doenza é grave... ;Padece do corazón.:.
 
está namorada! 
Madalena.- iNamorada! (Ademirándose) 
Eduardo.- Si, e mire o que son as cousas, con todo e con ser millonaria, quizais non 
poida outer a correspondencia do se.u querer. 
[f. 23] 
Madalena.- ^Por imposiciós de orgulo?
 
Eduardo.- Ou por prohibición da delicadeza imposta pol-o seu amado. (1Vlira
 
fi.zamente para Daniel) 
Daniel.- iYmonos de eiquí...! (Molesto e contrariado) 
Eduardo.- ^Quere o meu brazo? (Ofrecéndollo a Madalena) 
247 
Madalena.- ^Quero o dos dous! (Madalena apóyase n-os brazos dos dous e xuntos 
desaparecen pol-a porta esquerda á tempo que Alicia déixase ver de todo pol­
a da direita avanzando á modiño hacia onde fóronse oa outros quedándose 
ó pé da borda esquerda ollando o mar.- Pol-a porta direita aparecen D. 
Francisco e o capitán que viste de mariño, trai barba corrida e leva cruzada 
o peito a correia da que pende a caixa c'os anteollos; n-a man sosten uns 
papés azús como de telegramas e ven sostendo unha conversa con Don 
Francisco.- Alicia os sinte e á pouco xúntaselles) 
Escena V
 
Alicia, Don Francisco e o Capitán
 
Capitán.- Dígalle, Don Francisco, que teño unha verdadeira satisfaición. (Alicia está 
atenta) 
D. Frco.- Créollo, Capitán, porque vostede é dos que gozan c'o ben dos outros. 
Capitán.- Doíame o verme n-o caso de perxudicar á ese pobre mozo que ten todal-as ^ 
trazas de ser un home dino. 
D. Frco.- Sonlle da mesma opinión, ainda que... 
[f. 24] 
Capitán.- A­ pesar do parte que mandóranme eu consideireino hasta o punto de 
convidalo pra que fose un dos principales n-a nosa festa de despedida. (Alicia 
adiántase) 
Alicia.- ^De quen se trata, Capitán? 
Capitán. - De Daniel. (Alicia sobresáltase)­ . . 
Alicia.- ^De Daniel! ^Fale, fale, Don Manuel! 
D. Frco.- Non son cousas que che interesen, Alicia. 
Alicia.- ^Deixa que fale, papai! (Supricante) 
Capitán.- Felizmente xa non hay ningún perigo pra él nin compromiso pra min, así 
que direi o que espresan estes partes. 
D. Frco.- Que falan moito en tan poucos ringuilós. 
Alicia.- iSiga, siga, Capitán...! 
Capitán.- Pois, verán: Cando zarpábamos das Palmas chegou n-unha motora á bordo 
un oficial do porto y éntregoume un cablegrama urxente, éste; escoiten 
:(Leeiido) "Capitán Infanta -Orden expresa Gobernador vigílese atentamente 
248 
pasajero Daniel Estévez, camarote primera 135, por reclamación Juzgado. 
Espere instrucciones- Comandante Marina". 
D. Frco.- A orden era alarmante. 
Alicia.- ^Non, Daniel non poide ser delincuente...! 
Capitán.- Están n-o certo, Señorita.- Corrían os dias, en que por min mesmo exercia 
asiduo [f. 25] a vixilancia pois a ningires a confiei, non ouservei n-él nada 
que xustificase a orde recibida. Fai catro dias, e xa próusimo a rendir viaxe, 
non chegando istrución algunha e véndome n-o caso de entregar á Daniel 8 
Cónsul á nosa arribada, dirixín un radiograma. 
Alicia.- ^Qué decía n-él? (Ansiosa) 
Capitán.- Pouco mais ou menos o siguente: -"Comandante Marina.-Daniel Estévez 
cuya vigilancia ordenóse, conducta intachable. Vísperas ]legada urgen 
instrucciones" . 
Alicia.- ^Moy ben... moy ben! (Alegrándose) 
D. Frco.- ^Por qué tanto entusiasmo, miña filla? ^ 
Alicia.- ^Acabe, acabe, capitán...! 
Capitán.- Non recibín resposta, e d'aquela, n-o meu deseo de non causar trastornos 
ós dous hirmáns, volvin á telegrafiar. 
Alicia.- ^E qué...? (Con eisaltación) 
Capitán.- Que fai unha hóra entregáronme este outro radiograma que encheume de 
contento (Desdobra outro papel e lee) - "Capitán «Infanta» - Sin efécto orden 
relativa Daniel Estévez -Enterado defensor apeló Juzgado deshaciendo error 
padecido transmítole ésta orden Gobernador- Comandante Marina". (Ahcia 
moy leda) 
[f. 26) 
Alicia.- ^D'aquela está libre e nada ten que temer? 
Capitán.- Ausolutamente nada: libre e limpo. 
D. Frco.- Sin embargo, pol-o pronto hay de por medio un xulgado, un defensor e... 
Alicia.- ^Qué imaxinas, papai...? 
D. Frco.- Que algo debe de haber porque este feito coincide c'o a reserva d'ese 
mozo e a sua negativa pra acetar o meu ofrecimento. 
249 
Alicia.- E que, ^xa non o sosterías si él consentise? 
D. Frco.- Non sei... poida que non. 
Capitán.- Pois eu sí; sei d'el que foi un bon fillo e que é un bon hirmán y eso é 
unha garantia de que será un home honrado. 
D. Frco.- Nos negocios toda precaución é pouca.
 
Alicia.- Papai, non retilel-a tua proteución á quen lla ofreciches... Eu respondo de
 
Daniel e si él comprométese él cumprirá ben. 
Capitán.- Tal o creo. 
Alicia.- Capitán, quérolle deber un señalado servicio... Meu pai ten q ĉe falar con 
Daniel y eu prégólle que vostede eñ persoa digalle que o espera agora eiquí. 
D. Fi-co.- ^Qué intentas, Alicia?
 
Alicia.- ^Salvar a vida de dous seres que van camiño da miseria! Ande, ande Capitán
 
que Dios llo pagará e todos Ilo estimaremos... 
Capitán.- Con gusto a comprazo, e boa sorte. (Vaise porta direita) 
[f. 27] 
Escena VI
 
Alicia e Don Francisco
 
D. Frco.- Alicia, ^á que obedece este teu interés tan grande, esa tua vehemencia? 
Alicia.- ^Non me perguntes! {Abrázao rt^borosa) 
D. Frco.- iFilla, miña filla...! ^Xa non tes d'abondo c'o amor do teu pai e vai tras 
de outro o teu corazón? (Delorido) 
Alicia.- Non cabiles, eu quérote o mesmó. 
D. Frco.- Non disimules; eu adeviño os teus pensamentos; xa o dixo aquel pceta e 
filósofo: pra os vellos teñen as nenas o peito de cristal, e pra os vellos que 
son pais, o cristal é de aumento. 
Alicia.- ^Perdóneme!... Non o puiden evitare... 
D. Frco.- Chegóute a hora; ^qué lle habémos de faguer? Pro, ^acertarás? 
Alicia.- Daniel é bon. 
250 
9 
D. Frco.- Non o asegures porque ti soyo sabes d'él que é disgraciado. 
Alicia.- ^Acaso o seria se fose un home ruín? 
D. Frco.- Alicia, reprimo o natural impulso do paternal egoismo porque ti sexas 
feliz, pois nunca soipen negarche nada de canto quiseches outer; pro meu 
delor seria mortal si n-o canto de seres ditosa foras desventurada... i Pénsao 
ben, filla, pénsao ben! 
[f. 28] 
Alicia.-­ Xa o teño pensado e non hay reservas pra un pai tan bóo; aténdeme, fai 
pouco vímonos e falámonos eiqui; as almas d'él e a miña asomáronse ós 
nosos ollos, reveláronse e presentáronse como elas eran; merecentes a unha 
da outra. 
D. Frco.- Mais ese segredo que obrigao á deixal-a sua terra indo tras do 
desconocido, dame moito que maxinare. 
Alicia.- Pois por eso o fago vir eiqui, pra que mo revele á min sola, sin testigos, e 
poides ter a seguridade de que se non fose dino de alternar con nos, 
renunciaria á él ainda destrozando o meu corazón. 
D. Frco.- ^Qué Dios ilumínete, Alicia, e xamais esquenzas á gran proba de amor 
que non sin sacrificarse dache o teu pai! 
(A bica n-a frente e vaise pesaroso pol-a porta direita. Pol-a de a esquerda 
aparece Daniel ollando curioso, Alicia achégase á él e prendeo d'unha man 
pra o traguer ó primeiro termo, ademostrando impacencia e axitación mal 
reprimidas.- N-a escena qz^e ven, a mais culminante do poema, aparte das 
indicaciós que fanse, déixase ó arte dos intérpretes os movementos e además^ 
^­ que crean oportunos, e sobre de todó Daniel qcce poide sentarse, erguerse, 
pasear & sua vontá.- Estiíiiese a situación. Comenzan falando en baixa voz 
que van alzando) 
[f. 29] 
Escena V I I
 
Alicia e Daniel
 
Alicia.- ^Daniel...! N-a vida hai sempre un mo-mento solene n-o que decídise o noso 
destino... Este momento chegóu pra vostede e... pra alguén mais; pol-o 
tanto é preciso que vostede falicite a solución d'un problema do que depende 
a tranquilidade pra moitos... 
Daniel.- Non alcanzo o que quere decir. 
Alicia.- jNecesito a revelación do seu segredo! 
Daniel.- ^Imposible! (Contrariado) 
251 
Alicia.- N-o dicionario en que adeprenden os homes fortes a palabra imposible non 
ten sinificación. 
Daniel.- Mais a ten n-aquel n-o que se istruen os que son conbatidos pol-a sorte. 
Alicia.- Non divague e fale pronto porque se turba, o momento pasa e pérdese todo. 
Daniel.- É algo tan triste que o seu soyo recordo cáusame espanto. 
Alicia.- Soyo espanta o que vai n-a compaña da vergonza e do deshonor. 
Daniel.- Mais o corazón laya e a ferida ábrese e deita sangue. 
Alicia.- Eu Ila estancarei c'o bálsamo do meu consolo... 
[f. 30]
 
Daniel. - i Non podo. .. non podo! (Resistíndose)
 
Alicia.- ^Pois ten que ser...! Eu llo prego pol-a memoria da sua nai, pol-a curación 
da sua hirmá, por cantos outros amores puidera séntir. 
Daniel.- Pois por eses outros amores é que fáltame a decisión. (Falan ainda en pé) 
Alicia.- Eu doulle a ausolución por diante... ^Confese, Daniel! (Supricante) 
Daniel.- Teño medo de que ó descubril-o misterio vostede impresiónese e me 
desprece. 
Alicia.- Se xa está ausolto, ^como pensa que mortificareino c'o algunha pinitencia? 
Daniel.- Fágome treición, pro non poido resistir mais... iEstou vencido! (Eisaltado) 
Alicia.- ^Por fin...! (Séntase e fai sentar á Daniel cabo d'ela) Daniel pásase as 
mans pol-a cara e fala entrecortado) 
Daniel.- iTres anos fai que morreuse a nosa nai! Madalena y eu acomodámonos n­
unha casa bancaria, como xa lles dixen. 
Alicia.- Sí, lémbrome. 
Daniel.- O xefe da seición onde miña hirmá traballaba era o fillo do xerente do 
estabrecimento; un d'eses mozos adiñeirados e vicioso ĉ que críanse sin 
respetos á nada nin miramentos á ninguén, e pra os que con tal de satisfaguer 
os seus desexos non [f. 31] vacilan en tirar honras nin en levar a destrución 
ós fogares tranquilos. (Pausa) 
Alicia.- ^Eses non son homes, son mostros! 
252 
Daniel.- Eu notaba n-a miña hirmá certas alternativas de contento e de tristeza, mais 
non sospeitaba o motivo. Un dia atopeina chorando e díxome que sin saber 
por qué estaba apenada; mais n-outra ocasión chegou á casa salayando c'o a 
noticia de que fora despedida da oficina; sorprendéndome porque non estaba 
en antecedentes... ^Qué pasara? Obrigada por min Madalena refereume todo: 
O seu xefe, aquel mozo sin concencia, finxiralle cariño, fixérase amar por ela 
e cando a coitada gozaba soñando venturas, o canalla quixo bastardear aquel 
amor puro atentando á honestidade da infeliz namorada. 
Alicia.- 1Miserable...! 
Daniel.- Ela defendeu o seu honor e d'aquela o infame, acusándoa de faltas con 
outro que non quixera cometer c'o él, ordenóu o seu despido coidando que 
homildándoa acabaria por entregárselle. 
Alicia.- 1Canta baixeza! (Daniel érguese e pasea) 
Daniel.- ^Inconcebible, Alicia! 
Alicia.- 1Siga, siga, Daniel! 
[f. 32] 
Daniel.- Non puiden resistir os impulsos da miña indinación; busquei á aquel home 
e din c'o él n-o seu despacho... 'O verme ergueuse sorprendido -"^Non 
tema, -lle dixen-, non veño a atentar contra vostede, senon á eisixirlle a 
honra da miña hirmá, non a da sua virtude que non perdeu, pro sí a sua 
honra social que vostede lle tirou! iMadalena saleu caluniada d'esta casa y é 
preciso que volva á ela pra que non se estenda a difamación, y en de pasando 
algún tempo voluntariamente ela despediráse, deixando á salvo a sua 
reputación!" 
Alicia.- Era xusto, ^y él acedeu? 
Daniel.- Con risa sarcástica contestoume que él era por compreto alleo á este asunto, 
pro que cando certas cousas^divulgábanse terian o seu fundamento; que pol-a 
sua parte nada intentaria pra desfaguer o feito, porque ben puidera ser todo 
eso unha intriga nosa que tuvera por ouxeto a esprotación... ^O sangue todo 
do corazón subéuseme á cabeza...! Ceguei... avancei hacia él sin me poider 
conter pra [f. 33] castigar a sua infamia... él deu un paĉo atrás, tropezou c'o 
seu sillón, perdeu o equilibrio, caeu dando c'o a testa no canto da caixa.de 
ferro e despromouse n-o chan pol-o que carreu o sangue que deitáballe a 
ferida. (O actor prautica a mímica que lle suxire o seu auto) 
Alicia.- ^Horrible situación! (Moi impresionada) 
Daniel.- Deu él un grito desesperado... eu din outro de terror... Entraron os 
empregados, botaron man de min e maltratáronme acusándome da morte 
d'aquel home, porque o tremendo golpe tiráralle a vida... (Séntase fatigado) 
253 
Alicia.- 1Pobre Daniel! 
Daniel.- 1Fun preso, pecháronme n-un escuro calabozo e por derradeira 
procesáronme! 
Alicia.- 1Martirio atroz! (Daniel séntase) 
Daniel.- A pobre Madalena aterrouse y enfermou gravemente con tanta emoción, e 
d'esto procede a dcenza que a consume. 
Alicia.- 1Sanarémola á forza de cariño e de cuidados! 
Daniel.- Moitos meses pasei n-a cárcele; un meu amigo abogado afrecéuseme pra a 
miña defensa que tomou con calor e como non houbo testigos de cargo n-o 
proceso, porque hasta aqueles que maltratá- [f. 34] ranme non tuveron nada 
que decrarár en contra de min e por outra parte abonábame a miña boa 
conduta de sempre, o meu defensor c'o a elocuencia que dan a xusticia e a 
verdá, logrou que o Xurado non se celebrase, pol-o que a causa sobreseyeuse 
e fun posto en libertá c'o a^ obriga de que mediante certo tempo dese 
costancia da miña vida e da miña residencia: 
Alicia.- iQué de sufrimentos, meu amigo! 
Daniel.- lAtroces, Alicia; non sei como os soportei! 
Alicia.- ^E que mais? lAcabe! 
Daniel.- Perdídol-os nosos empregos e pra moitos a nosa reputación, e non 
permitíndonos a nosa vergonza residir xa n-aquel pobo, acordamos emigrar 
d'él; vendemos canto tiñamos pra o noso viaxe, cómodo pol-o mal estado de 
Madalena; tomei consello do meu abogado quen outuvo autorización do xuez 
pra poider me ausentar, e recollendo algunhas cartas de recomendación, 
partimos^pra América onde ninguén nos conoce e poidamos ocultar os nosos 
delores...;Esta é a historia toda do meu segredo! (Alicia erguese conmovida 
y él a imita) 
[f. 35] 
Alicia.- ^Hi ĉtoria crudel de sacrificio e de aunegación cuyo derradeiro capítulo, por 
decreto providencial, desenvólvese entre dous mundos, tendo por limites o 
ceo inmenso e o insondable mar á bordo d'un trasatlántico, onde trázase o 
primeiro da segunda parte da redención, e a quen tanto sufreu, como premio 
do feroz martirio, saille ó encontro o amor!... 
Daniel.- ^O amor!... (Ademirado préndelle as mans á Alicia) 
Alicia.- ^O amor, Daniel! Se ambol-os dous o sentimos, e o denuncian os nosos 
ollos, e somos dinos o un do outro, ^por qué habemos de ocultalo e pra qué 
ese esceso de delicadeza por unha parte e de recelo pol-a outra? iNon, 
254 
Daniel, desdeñémol-os convencionalismos e deixemos que falen os corazós, 
e basta xa de mortificaciós! 
Daniel.- ^D'aquela é certo...? iAlicia...! Refleisione! Ese sentimento seu ^non será 
campasión, non será caridade da qué tal vez arrepíntase algún dia? iEu vallo 
e sinifico tan pouco... ! 
Alicia.- Pra min todo o que mais val n-a vida: c'o amor do pai e do home que 
meréceme. . 
Daniel.- iAlicia, miña Alicia:.. Amote hasta a adoración! 
Alicia.- ^Este é o noso momento solene y en él solucíonase o problema do noso 
destino! ^ 
(Don Francisco que pouco antes aparecera n-a porta adiántase e dirixese a 
Daniel c'o as mans estendidas) 
[f. 36]­ ^ 
Escena VIII
 
Alicia, Daniel e Don Francisco
 
D. Frco.- Si, Alicia, confirmo canto dixeches... ^Éres feliz? (Abrazándoa) 
Alicia.- Son moi ditosa, papai. 
D. Frco.- Daniel, apreixanse as mans dous homes honrados. 
Daniel.- iDori Francisco! (Danse ambas mans) 
D. Frco.- A cuestión era pra todos nos trascendental y eso induceme á cometer unha 
indiscreción asistindo á sua entrevista c'o a miña filla sin que notaran a miña 
presencia. Perdóneme. ^ 
Daniel.- ^Perdóneme vostede, Señor! ^ 
D. Frco.- Sí, pro c'unha condición. 
Daniel.- Con todas, xa entregueime en corpo e alma. 
D. Frco.- Pois d'aquela xa sei que queda acetado o seu acomodo n-a nosa casa e n-a 
miña amistade. 
Alicia.- ^Soyo n-a tua amistade?­ (Alicia vai á porta esquerda e axita un pano branco 
á porta) _ 
D. Frco.- Xa él nos dirá se apetece mais.­ . 
255 
Daniel.- Confúndeme tanta xenerosidade e non sei como agradecer canto por nós 
fan... 1Se paréceme que son cítima d'unha alucinación da que temo 
reaicionare! 
D. Frco.- Pois convénzase de que está desperto e de que todo é a realidade.­ (Dous 
mariñéiros salen e rube cada un pol-a sua escada ó ponte) 
[f. 37] 
Escena IX e derradeira
 
Alicia, Madalena, Daniel, Don Francisco, Eduardo, Capitán
 
(Os mariñeiros colócanse un ollando ó lonxe c'un anteollo de larga vista e 
0 outro cabo do mastil, n-o centro da ponte onde estará xa amarrada a 
bandeira sin sere vista hasta que ó mando do Capitán sexa izada quedando 
ben o descuberto e sendo saudada pol-a orquesta que estará n-o interior sin 
vela o púbrico. O Capitán, Madalena y Eduardo aparecen pol-a esquerda) 
Capitán.- iVeñan, veñan, que pronto presentaráse a costa americana que branquexa 
ó lonxe! 
Eduardo.- Arribamos a ela con ben. 
D. Frco.- Con todo ben, felizmente.­ (O Capitán n-a borda esquerda olla S mar c'os 
seus anteollos) 
Daniel.- Chega, Madalena, e apareza n-o teu sembrante a animación perdida. 
Alicia.- Madalena, ^Quixérame por hirmá? 
Madalena.- ^Qué dí, Alicia? (Alicia a abraza) 
Alicia.- Que de hoxe en diante non nos separaremos. 
Madalena.- ^E certo, Daniel? 
Daniel.- Tan certo como que Alicia é un anxel e seu pai un santo que fai milagres. 
D. Frco.- Pol-o menos xa está feito o de que Daniel acetou as miñas proposiciós. 
Eduardo.- ^Pol-o visto fun profeta! (A Daniel)­ ^ 
[f. 38]
 
Daniel.- ^Si, meu amigo! (Danse a man)
 
D. Frco.- Eduardo, esperamos pol-as suas visitas pois sempre será por todos nos ben 
recibido. 
256 
Eduardo.- lIrei! (Mira con intención a Madalena que baixa a vista) 
Madalena.- O vérete tranquilo paréceme que revivo, meu hirmán. (Dirixíndose a 
Daniel) 
Daniel.- iSi, esto debe de sere unha alucinación!... lOu é meñtira canto aconteceu 
ou non é verdade canto ó presente acontéceme. ..! i E se o de agora non fose 
certo... meu Diós, tírame a vida! 
(O mariñeiro que está n-o ponte c'o anteollo di:) 
^Mariñeiro.- iTerra...! (En voz alta e S lonxe outra voz grita tamén: iTerra...! O 
Capitán alborozado) 
Capitán.- ^Si, ahi está: xa divísase como unha nube o cabo Polorrio e o de Santa Ma 
ria que limitan a costa de Maldonado... Hacia aquel lado atópanse as illás de 
Lobos e a de Flores, e cando asome o novo sol teremos á vista ós faros do 
Este, o de Punta-Carretas e o do Cerro que alumea a espréndida badia de 
Montevideo! 
Daniel.- 1Terra de América, terra de promisión, eu saúdote! 
Alicia.- "^Benditos los que en tráfago errabundo hallan la dicha que inconsciente. 
rueda, no por el munndo viejo que atrás queda, si nó por el potente nuevo 
mundo. . . ! " 
(f. 39] 
(Alicia recita estes versos con sentimento y emoción ollando amorosa pra 
Daniel) 
Daniel.- IAlicia, miña salvadora... meu esprito prégalle á Dios que tamén á ti 
bendízate! 
(Cuadro = Alicia e Daniel á direita^- Don Franciscó, Madalena y Eduardo 
n-o centro finren conversar - O Capitán n-a borda esquerda dei,ra de mirar 
^ y éntt^.siasta ordena ós mariñeiros e á orquesta que está dentro:) 
Capitán.- IMariñeiros: izade a nosa bandeira e saudémola c'o hino da patria...! 
- IViva España! ^Viva América! ^ 
Tódos.- ^Viva...! (Todos renden a bandeira, as señoras c'ós panos e os homes c'o 
as gorras. A orquesta n-o interior interpreta a Marcha Real) 
Cae o pano lentamente 
FIN DO POEMA DRAMÁTICO 
257 
Leandro Carré Alvarellos, O pago, drama en tres actos. 
O pago foi galardoada co cuarto premio no Certame convocado pola 
Irmandade da Fala de Betanzos en Xuño de 1919. 
Forma parte dun groso manuscrito autógrafo que leva como título 
Teatro Gallego, obras orixinaes de Leandro Carré Alvarellos. Tomo 
11, e que contén, ademais da antedita comedia dramática, "Os amores 
de Xan, quinto", "O engano" e mais "O pecado alleo". 
O manúscrito é unha libreta estandar raiada, con capas de hule negro, 
de 269 páxinas numeradas e escritas por ambas as dúas caras. 
O pago ocupa as pp. 57-I15, e está datada en Marzo de 1919. 
258 
(f. 1 ] 
O Pago
 
drama en tres actos . 
Premiado con pruma dóuro (3a lugar, 4° premio) no certame de Betanzos en 
1920, sendo Xurado 
D. Salvador Cabeza de León 
D. Antonio Rey Soto 
D. Vicente Risco 
1919
 
259 
[f. 2] 
Personaxes
 
María ^ 25 anos 
Luisa 18 anos 
Paquiñ.a 25 " 
Miguel 30 " 
Ramón 60 " 
Don Camilo 50 anos 
Ernesto 35 " 
Xan 20 " 
Don Ventura 40 " 
Antonio 20 " 
Época actual. Dereita e esquerda as do actor. Lugar da aición unha 
cidade calquera de Galicia. 
260 
[f. 3] Acto 1 ° 
Sala moi modesta. Portas laterales e balcón no foro. Forillo imitando as 
casas da acera contraria. É día. 
Escena I . 
María e Ramón 
María cosendo diante do balcón. ramón entra pol-a dereita. ven da rua; 
^ deixa o sombreiro enriba d'unha silla. 
Ramón.- 1Negouse! 
María.- (Que deixa a costura e chégase á él impaciente) ^De maneira...? 
Ramón.- Qúe xa non séi que facer, nin como procurarme ese diñeiro que 
precisamos. 
María.- ^E Miguel ten que ir á aldea! 
Ramón.- Si, ten que ir á aldea; ten que saír d'esta casa sen sol, sen ár; e de non 
poder ir á Suiza, á un sanatorio, ten que ir á aldea... 
María.- IOh! IÉ horrible esto, meu Dios, é horrible! 
Ramón.- Horrible e vergoñoso, María. Levar toda a vida traballando, buscar e facer 
a riqueza para outro, e á final, cando [f. 4] o corpo dcente, fatigado ou podre 
de vivir á sóma, respirando o pó dos almacés insanos, vivindo en locaes 
antihixíenicos, precisa un descanso ou un sanatorio, atoparse con que por toda 
consideración aquel que o noso traballo e a nosa intelixencia enriquecen nos 
dá como unha esmola a mitá do sueldo que^ tiñamos... e tal vez se a 
enfermedá dura moito, hastra ese socerro é suspendido. 
María.- Pobre Miguel... Mais que á min coase quería a casa en que traballaba, onde 
foi deixando a saúde... 
Ramón.- Non traballaría mais se o comercio fose seu. 
María. -^ E o pago dos seus desvelos. ..! 
Ramón.- Para Don Camilo, os corenta pesos que lle daba ao mes eran remuneración 
espréndida. ^ 
María.- Moi pouco val para eses señores comerciantes a vida dos seus dependientes. 
Ramón.- ^ A vida non lles importa; o traballo é o único que lles interesa, e o 
traballo... iBah! oito ou nove horas diarias... Despachar xéneros no 
mostrador, facer unhas anotaciós nos libros... eso non é gran cóusa para eles. 
261 
[f. 5]
 
María:- Pero eles solos non podían facelo todo.
 
Ramón.- Nada. A maioría nada podían facer sen os seus dependientes; non pasarían 
de ser unhos malos tendeiros... O mesmo Don Camilo ^creer que chégaría 
a ter o gran comercio que hoxe posee sin os seus dependientes? 
María.- lOh! non, Miguel tenme contado cousas... 
Ramón.- Que demostran sempre un gran egoísmo e unha cobiza enorme; pero que 
revelan tamén a sua torpeza e mais o desconocemento ausoluto do comercio. 
María.- E hastra das mais elementaes regras da escritura comercial. 
Ramón.- Miguel foino guiando... Organizou a propaganda, dirixiu o escritorio e 
atendeu ao mostrador. xaquín tamén, coa sua simpatía para o púbrico, foi 
aumentando a clientela, logo, co crédito que lle abríu o Banco ĉomercial 
ensanchou os negocios seguindo sempre o consello de Miguel... 
María.- Miguel non pensaba mais que no comercio. Andaba de cote preocupado por 
unha letra que vencía, por tal ou cal pe- [f. 6] dido que non chegaba... 
Ramón.- Gastóu a sua vida en facel-a riqueza de Don Camilo... e xa ves, agora él 
padece, sofre. .. 1 morrerá! porque o que enriqueceu négase á, non digo darlle, 
^négase a emprestarlle unhos centos de pesetas para que atenda á sua 
curación! 
María.- 1Cando o seipa! 
Ramón.- Non o saberá; non debe sabelo porque eso sería moi triste para él. Mellor 
é non lle dicir nada. 
María.- ^E que facer? ^Como procurarnos ese diñeiro? 
Ramón.- Non sei, non sei... pero de calquera maneira que •exa... é nece.sario... 
Veremos. 
Escena II 
Os mesmos, Luisa e Miguel. Luisa ven dándolle o brazo á Miguel .que se 
apoia nela e nun cayado que trae na outra man. Miguel está enfermo, pálido, 
ollos hundidos; esquelético. Tuse, afógase. 
Luisa.- Anda, anda, imos un pouquiñó ao sol.
 
Miguel.- lOh! Si; moito sol, moito sol... sinto frío, [f. 7] teño o sangue callado.
 
María.- (Que vai ao seu encontro, cariñosa) É claro; estás sempre encollido...
 
espílete, sal, pasea un pouco. 
262 
Miguel.- Non, andar non é posibre. Domeánseme as pernas; xa non teñen forza para 
termar do corpo. 
María.- Morriña fora, home; o que tés é preguiza... anda un anaquiño xa verás 
como te sintes mellor. 
Ramón.- Imos dar xuntos un paseíño. 
Miguel.- Non. A sentarme un pouco ao sol. Sentado estou ben... (tuse) Ves, en 
canto me poño dereito, este maldito tusir... Non alento. 
María.- Ven; séntate daquela aquí, ao ár (lévao diante a porta do balcón) 
Miguel.- Ao ar... ao ár d'este calexón, que non ve a loz do sol endexamais. iEn que 
casas temos que vivir os pobres! (tuse) ^Non me acabarás de arringal-as 
entranas! 
Luisa.- Acouga, home, acouga. Non te desesperes; xa desaparecerá, xa te deixará 
tranquilo! 
Miguel.- (Tusindo) Non me deixa, non me deixa ^Acabará comigo! 
(f. 8]
 
]viaría.- ^Xesús, home!
 
Ramón.- Aquí estás mal;.é mellor que vais ahí á praza. 
Luisa.- Si; anda, anímate. 
María.- Papá irá contigo. 
Miguel.- Déixame estar. Atópome ben aquí, á carón teu; á carón da miña María... 
tan amantiña, tan boa con este pobre doente que non Ilé pode dare a 
felicidade qúe merece. 
María.- Vamos; déixate d'eso... As cavilaciós non che fan ben. 
Miguel.- Ben sei. Pero, que queres; eu véxote fermosa, chea de vida, e pensso que 
é un crime terte suxeita a min que son un espantallo, un corpo morto... 
maría.- Dios fará que a vida volva animalo. 
Miguel.- 1Dios! 
María.- Hai que ter esperanza nel. 
Luisa.- E fé. 
263 
Miguel.- Tévenna sempre, sempre... pero vouna perdendo xa. cada novo día síntome 
mais fraco, mais deble; arreféceme o sangue nas veas, sinto frío no corazón. 
María.- Estás amorriñado... Sal, espílete un [f. 9] pouco. Pasea ao sol; xa verás 
como a sua quentura faiche ben. 
Luisa.- Si, anda, vai con papá (érgueo) 
Miguel.- Imos logo (Déixese erguer sin vontade. Tuse) iOh! ^Dios! 
María.- Acouga, home. 
Ramón.- Non te desesperas. 
Miguel.- Xa nin paciencia teño. 
^ María.- Así non é posire mellorar. ^ 
Miguel.- Non, non é posibre, ben sei... Eu xa non poderéi poñerme bon, non 
voltarei a ter saúde endexamais. ^ 
Rámón.- Vamos, vamos (calmándoo) • 
Miguel.- E o pensalo alrítame, éncheme de carraxe contra... (ergue o puño pechado 
paTa O CCO) 
Máría.- ^Miguel! 
Miguel.- Se dende que casamos non tivemos un istante de felicidade; se a nosa unión 
é de sofrimento, de penar... 
Ramón.- Anda ven. Imos un pouquiño ao paseo. 
Miguel.- Unido a ti por sempre:.. e ti por sempre sofrindo, y eu padecendo por 
sempre... 
María.- Tolo, tolo... atende á saúde; a poñerte bon... anda vai. 
Miguel.- Si, si... á saúde... iOh! que crueldade [f: 10] a de quen, podendo darlle 
a felicidade aos seus fillos, estrózalles a alma! 
Ramón levao. Ao saír dalle a tus. Maria que acompañounohastra a porta, 
volve chorando. Luisa sentase tristeira. 
Escena III 
María e Luisa.
 
Luisa érguese e bótalle os brazos á María, cariñosa.
 
264 
Luisa.- iPobre irmá, canto sofres! 
María.- Si, podes compadecerme... sofro moito, moito. O meu penar é dos que 
destrozan o corazón... Velo enfermo. .. saber que quizais, seguramente, unhos 
centoĉ de pesetas poderían devolverlle a vida, ^e non sabelas buscar, non 
poder atopalas! 
Luisa.- Pero Don camilo... pedíndollas... 
María.- Negouse. Teme que á pesar dos coidados so Sanatorio Miguel non sanará 
e nós non poderemos devolverllas nunca...
 
Luisa.- ^Y ese home...?
 
María.- Ese home é un comerciante, Luisa.
 
Luisa.- Pero... 
María.- Aproveitóu canto podía dar o traballo de [f. llJ Miguel... 
Luisa.- (Interrumíndoa) Que foi moito mais do que poidera facer el mesmo en toda 
a sua vida. 
María.- E agora que xa está rico, que ten unha gran casa acreditada e forte, coida 
que fai de mais pagándolle a mitá do sueldo en consideración aos moitos anos 
que levaba na casa. 
Luisa.- iOh! Eso é unha infamia, porque foi Miguel o que a acreditóu, o que o fixo 
chegar ao que hoxe ten 1 Ese home é un.. .! 
María.- Si, ben sei o que ibas dicir... Certamente á Miguel correspondíalle unha 
gran parte do capital que hoxe posee Don Camilo... pero Miguel traballóu co 
nome d.'él e á él foron as ganancias. 
Luisa.- iQue inxusticia! 
María.- Para eles eso é natural e xusto; Miguel non era mais que un dependiente... 
. Luisa.- (Erguéndose) Pareceume que chamaban (Sal pol-a dereita voltando de 
contado) Un señor pergunta por papá. 
María.- ^Dixo quen é?
 
Luisa.- Dis que é o dono da casa que fomos ver en Montrove.
 
María.- iAh! Faino pasar.
 
Luisa.- ^Decidides ir por fin?
 
265 
María.- Si aparecen os cartos... (Luisa sal e volta con Don Ventura) 
Escena IV 
As mesmas e Don Ventura 
Ventura.- (Saudando) ^Señora...! 
María.- Papá non está neste momento, pero faga o favor de sentarse. 
Ventura.- Con permiso (séntase) Pois, viña saber que deciden con respeito á miña 
casa de Montrove. 
María.- Pol-o d'agora non pensamos aínda... Se poidera agardar un par de días... 
É tan cara. . 
Ventura.- ^Oh! Por Dios, non diga. É unha finca preciosa. 
Luisa.- A casa moi vella xa. 
Ventura.- Pero estñá ben conservada... E aquela horta... Eu teño xa moitos pedidos 
para ela; pero como vostedes foron os primeiros, claro, dévolles a atención 
de agardal-a sua decisión: 
[f. 13]
 
María.- Agradecémoslle esa deferencia, e veremos... mañá ou pasado terá a nosa
 
resposta. 
Ventura.- ^Espero que será. afirmativa (érguese) 
María.- Quizais. 
Ventura.- E perdcen a miña impaciencia; pero comprenderán que é natural ^Son 
tantos os que me piden a casa! 
María.- Si, si. 
Ventura.- (Saudando) iSeñoras, seu servidor! 
María.- Páseo ben... E mañán ou pasado...
 
Ventura.- Conforme (fai unha reverencia e vaise pol-a dereita)
 
María.- (Que simula acompañalo hastra a porta volve cavilosa) iQuinientas pesetas!
 
Luisa.- (Que estivi cavilando, érguese .supetamente) ^Vou saír!
 
María.- ^A onde?
 
266 
Luisa.- Xa cho diréi logo... acordeime dunha cousa... (mutis pol-a esquerda) 
María.- (Séntase tristeira e chorosa) iQuinientas pesetas! A saúde, a vida de 
Miguel... 1 Eu, pobre muller, como hei d'atopalas! 1 Non hai traballo que mas 
depare! (Chora en silencio, con fonda dór) 
Luisa.- (Que volta coa mantilla posta e urtha cartei- [f: 14J riña-moedeiro na man) 
^Que é esto? 
María.- ^Choro! Teño que chorar, porque eu quixera darlle a vida á Miguel, e 
daríalla se traballando día e noite poidera gañar o que necesitamos... pero a 
costura, o bordado, todal-as labores da muller páganse tan pouco, que 
traballaría toda a vida e non resolvería nada. 
Luisa.- (Consolándoa) 1Bah! Non penses agora neso... Eu voltarei de contado e 
poida que che traia unha boa noticia. . 
María.- ^E logo, onde vas? ^Non mo podes dicir? 
Luisa.- Logo, logo (Vaise pol-a dereita. María a mirá e logo sal paseniñamente pol­
a esquerda) 
Escena V 
Ramón, Miguel e Xan. 
Miguel.- (Sentándose fatigado) Son moitas escaleiras para estas debles pernas. 
Xan.- Si, son moitas escaleiras. 
Ramón.- Deixa que logo tomaremos unha casiña na aldea, e alí poderás estar ao sol, 
paseár, respirar aire puro. 
[f. 15J 
Miguel.- Aire puro, sol. Pouco disfrutéi d'eles na vida. 
Ramón.- Pois agora teralos sempre, coma bbs compañeiros. 
Miguel.- Si, si. E grande cousa o sol para os que temos a friaxe nos ósos... 
aquécenos o corpo... dá quentura ao noso sangue, e parece que fai revivir en 
nós a forza da mocedade. 
Xan.- lOh! si, é certo... Eu cando podo saír algún día e vou andando baixo as 
rayolas aloumiñantes, síntome outro; noto que nas miñas veas bule o 
sangue.. . ­
267 
Miguel.- Namentres que no comercio, no escritorio, traballando non se nota, pero 
si por un momento queda un parado, síntese a morriña que entala o noso 
corpo, a friaxe que se vai metendo nos ósos... 
Xan.- É certo, é certo. 
Miguel.- Eu sentino moitas veces, pero non fixen caso; o traballo .deixábame pouco 
tempo libre, e afervoado, sen acougo, funme resistindo enganado, funme 
sostendo... (tuse) hastra que... (tuse) venceume... (tuse) e logo a tus ^esta 
tus! 
[f. 16]
 
Ramón.- Te escitas, non fales tanto.
 
Xan.- ^Oh! si, estese calado; non debe falar, e por min... sentiría...
 
Miguel.- Non, se non me fai mal... (tuse) a tus é o que me mata... esgázame as
 
entranas. -
Ramón.- Acouga, acouga. 
Xan.- Vounos deixar... iTemos tanto que facer! 
Miguel.- ^Sigue ben todo? 
Xan.- Si, si... (mete a man no peto e tira d'el un sobre comercial) Don Camilo 
díxome que cos seus recordos, e o deseo de que mellore lle entregue esto... 
Miguel.- ^Ah! Si, gracias... delle moitas gracias da miña parte. 
Ramón.- Moitas gracias. 
Xan.- Serán dadas... Eu tamén, ĉomo os demais compañeiros, deséolle melloría. 
Miguel.- Gracias, gracias a todos. 
Xan.- E hastra outro día (mutis pol-a dereita) 
Miguel.- Adiós. 
Escena VI 
Os mesmos menos Xan. 
Ramón.- ^O sueldo? 
[f. 17] 
268 
Miguel.- Si, o... medio sueldo. Don camilo é un pouco tacaño; pero en medio de 
todo é natural... non ten obrigación de pagarme. 
Ramón.- Mais que a obrigación moral. . 
Miguel.- El precisa outro que lle faga o meu traballo, tenlle que pagar e non pode 
dar dous sueldos. 
Ramón.- Non faría nada de mais. 
Miguel.- ^E si enfermaran outros empleados? 
Ramón.- Non todos enfermarán. E si enfermaran, cando.o negocio dá, como dá o 
de Don camilo, e sendo os empregados co seu traballo tanto como él co seu 
nome, non debía negarlles o sueldo íntegro, como non lles debía pagar un 
xornal mesquiño cando eles o ganan moi grande; tan grande qué en poucos 
anos, e ti ben o sabes, Don Camilo fixo unha fortuna. 
Miguel.- Neso tes razón, pero... 
Ramón.- Deixa, deixa... tempos virán... 
Escena VII 
Os mesmos e María. 
(f. 18]
 
Miguel.- (Irido ao seu encontro) Toma, Don Camilo, inda que con rebaixa, continúa
 
pagándome. 
María.- Estase portando moi ben: •-
Miguel.- Regularmente. 
María.- Estivo aquí o Señor da casa de Montrove. 
Ramón.- ^Quere saber se quedamos ou non co'ela? -
María.- Si. 
Miguel.- Paréceme algo vella, pero ten sol, ten ár, e aquela vista preciosa da ría... 
ialí débese vivir! 
Ramón.- Pois nada, aceptala. 
María.- Si, si, haina que aceptar... 
269 
Miguel.- E logo, poderei estar sempre respirando o recendente aroma dos 
piñeirales... Alí mellorarei seguramente, alf poñereime bon... 
María.- Si, si. 
Miguel.- Xa verás como non tés que andarme pinchando para me facer pasear... a 
mesma natureza convida. 
Ramón.- Pois dala por nosa; e canto mais antes... 
María.- Si, pero... papá... (pausa) 
Miguel.- ^Qué? ^Hai algún ostáculo? 
Ramón.- Non. 
María.- ^Bah! unha pequeniña dificultade facil [f. 19] de vencer. 
Ramón.- Nada, nada... Eu buscarei medio de arranxalo. 
Miguel.- ^Ah! si. Creo que acertei... é preciso pagar adiantado, trasladar os 
cachivaches, necesítase diñeiro... 
Ramón.- Aparecerá, non te preocupes. 
María.- É tan pouco que será facil.... ^ 
Miguel.- Pedireillo á Don camilo, e non creo que me negue... 
María.- Non, agardar primeiro á que chegue Luisa. 
Miguel.- ^Luisa? 
Ramón.- ^E onde vai? 
María.- Saíu fai un pouco, non séi a onde, non mo quixo dicir; pero quizais traia o 
que precisamos, e sería mellor non lle pidir nada a ese señor, que d'abondo 
fai con seguirte pagando. 
Ramón.- Tés razón. 
Miguel.- Agardaremos logo ^pero como vai atopar esa rapaza unha cantidade...? 
María.- Non sei; pero cando marchou parecía segura... quizais... (como con medo) 
Ramón.- ^Que sospeitas? 
[f. 20] 
270 
María.- Non sei, non sei... (cavilosa, triste) 
Miguel.- ^Qué, María, qué?
 
María.- Non debín deixala ir sola... é unha criatura...
 
Ramón.- ^Temes?
 
María.- (Desolada) Hai un señorito moi rico que lle fai a corte, e temo que lle vaia
 
pedir a él... 
Ramón.- ^Ah! ^Onde vive? 
Escena VIII 
Os mesmos e Luisa, moi triste, pol-a dereita. 
Miguel.- Aquí está.
 
María.- ^Luisa! (vai ao seu encontro)
 
Luisa.- (Dalle unhos billefes e rompe a chorar) Toma, esto é todo... duascentas 
pesetas... 
María.- ^Pero?
 
Luisa.- As miñas alaxas... ias miñas pobres alaxas pouco valían!
 
María.- (Abrazándoa, chorando) Gracias, gracias.
 
Luisa.- O que mais sinto foi o anelo de mamá.
 
Ramón.- ^Vendíchelo tamén? 
Luisa.- Si; era préciso, é o que mais val de todo... 
Máría.- O único recordo que tiñas d'ela. 
[f• 21] - . 
Luisa.- Se mamá me ve dende o ceo, estóu segura de que non llé parecerá mal. (as 
duas irmás abrázanse, enternecidas) 
Miguel.- Non podo consentir eso (caviloso, con decisión) 
Cai o pano
 
fin do primeiro acto
 
271 
[f. 23] Acto 2° 
Escritorio da casa comercial de Don Camilo. Portas lateraes. No foro 
libreirias con archivadores de correspondencia e facturas; copiadores e 
demais propios de un gran comercio. Na esquerda buró de Don Camilo. Na 
^ dereita mesas dos escribientes. Máquina de escribir, prensa de copiar, caixa 
de caudaes. 
Escena I 
Don Camilo e Xan . 
Don Camilo sentado diante da máquina escribe c'un dedo, moi 
vagorosamente. Xan, na sua mesa, escribe nun talonario de facturas. No 
cabo d'un istante, érguese Don Camilo. 
Camilo.- Xan, acabe de éscribir esta carta.:. Estes traballos non sirven para min. 
Xan.- Si, señor (Séntase & máquina e escibe rapidaJe)^ 
Camiló.- Claro, está un afeito á traballar intelectualmente, á pensar, e non ten 
axilidade nos dedos... (A Xan) ^Entenderá o borrador? 
Xan.- Si, señor (Escribe, tituvea, volve á mirar o borrador) 
Camilo.- A miña letra é... claro... como escribo [f. 24] á presa (toma o borrador) 
Será mellor que Ila lea, non vaia ser que se equivoque (lee) "Como notará 
pol-o membrete, esta casa é unha das mais importantes no ramo da rexión, 
e anuncio moito pois gasto bastante en propaganda e regalos aos meus 
clientes, e nos períodicos, e vou facer un cliché e tamén fago mentes de 
reimprimir outra vez o catálogo xeneral de algús ouxetos que teño a 
esclusiva, e vostede será ben servido en todol-os encargos que me faga 
porque esta casa é moi seria, e sempre ĉumpre, e o primeiro vaiselle servir 
con todo esmero para que quede contento, é que me siga honrando coa seus 
pedidos, pois terei moito gusto en servilo ben para que quede contento e 
^ repita. E xa verá que os artículos que vende eáta casa son de primeira calidá 
porque así o penso dicir no catálogo, e teño por norma servir ben pois merco 
nas mellores fábricas e o que non atopo en España o pido ao Estranxeiro ou 
á Alemania e espero que vostede quedará contento e me pedirá mais. [f. 25] 
De vostede... etc..." ( dalle o borrador, falado) Claro, como antes 
déspachaba a correspondencia Miguel... Boeno, con eso farase mais ao meu 
gusto, porque Miguel era demasiado lacónico... ( vaise para o seu buró) 
Xan.- (E ti demasiado... ^vaia unha cartiña!) (sigue esc.ribindo) 
Camilo.-(Remexendo papés) ^Onde poñería Ernesto a factura de Berliet? ^Xan, sabes 
onde está a factura de Berliet? 
Xan.- (Érguese e busca) Non sei... Tal vez estea no Borrador... 
272 
Camilo.- ^Caramba! Nunca atopo as cousas que busco! iEste Ernesto!
 
Xan.- (Que atopa por fin a factura, entregándolla) Aquí está.
 
Camilo.- A ver (Xan volve á máquina. Don Camilo pousa a factura na sua mesa,
 
colle un períodico e ponse á leer. Pausa) Xan ^Non veu Ernesto aínda? 
Xan.- Aínda non, señor. 
Camilo.- É moito modo de tardar. E logo, non sei como é, pero él sempre ten que 
salir á algo; así é que un quere per- [f. 26) guntarlle, facér unha consulta, e 
nunca está, aquí para responder. En vez de meterse nun escritorio, ese rapaz 
debíase adicar á corredor... (pausa) 
Xan.- (Remata de escribir a carta e lévalla a Don Camilo) ^Irei agora a ver se están 
despachados eses fardos na alfándega? 
Camilo.- Si, vai; e de camiño á ver se consigues de Carballeira que che pague esa 
factura do mes pasado. 
Xan.- Aínda non fai os trinta días. 
Camilo.- Non importa. Sempre é mellor ter o diñeiro na casa, gañando intereses. A 
él o mesmo lle dá pagar hoxe que dentro de dez días... Pódeslle dicir que... 
Bceno, xa verás ti a maneira de facer que pague. 
Xan.- Está ben. 
Escena II 
Os mesmos e Ernesto. 
Ernesto,. (A Xan) ^Onde vai? 
Xan.- Vou á alfándega e á casa de Carballeira. 
Ernesto.- Xa irá mañán; agora hai que facer outra cousa (A Don Camilo) Arran.rada 
[f. 27] a quiebra de Peñalba, conseguín tres mil pesetas. 
Camilo.- ^Nada mais? 
Ernesto.- E gracias. 
Camilo.- iUn crédito de dez mil! 
Ernesto.- Pois cobrar as tres ou perdelo todo. 
Camilo.- 1Tres mil! ^O trinta por cen! 
273 
Ernesto.- A Comisión liquidadora aseguroume que conformándose co'eso podemos 
cobrar logo. 
Camilo.- (Esaltándose) ^Sete mil pesetas perdidas d'un golpe! iBon negocio! E inda 
hai quen coida que todo no comercio é ledicia, beneficio, que se gañan os 
cartos ás mans cheas..: 
Ernesto.- Vaia que non é vostede o que mais debe queixarse, que despois de todo, 
esa perda non sinifica gran cousa no seu balan ĉe. 
Xan.- E os dependientes... ]mentras non atopen outro emprego! 
Cámilo.- Si, claro, cada un ve as cousas baixo o seu punto de vista... (pausa) ^O 
trinta por cen! Pero claro, coa vida que levaba Peñalba! Era de esperar o 
trambullón... Aquel home derrochaba; por [f. 28J moito que gañase, a tal 
xeito de gastar, por forza tiña que chegar a esto... 
Ernesto.- ^A esto? Si, certamente... 
Camilo.- Non todos teñen esta miña vontade de estar sempre á pé do cañón, 
traballando sen preocuparse da vida cómo non sea o indispensable. 
Ernesto.- ^Bah! Tamén non todo vai ser traballar. 
Camilo.- É a mellor distraición; a mais honesta, a mais práitica, e a que evita a 
ruína. 
Ernesto.- tAh! ^Pero vosté coida que Peñalba quedou arruinado? 
Camilo.- ^Non é así?
 
Ernesto.- ^Que vai ser! Peñalba o que fixo foi largarse con canto puido arrecadar!
 
Un negocio redondo, rápido e definitivo. . 
Camilo.- ^Será posible? ^ 
Ernesto.- A casa marchaba perfeitamente, como se ve nos libros. 
Camilo.- ^De maneira...? 
Ernesto.- Que a Comisión liquidadora paga un trinta por cen dos débitos... e despois 
continuará esplotando o negocio, que non é malo. 
Camilo.- Daquela... ^claro! Eu non vou confor- [f. 29J marme co'ese trinta por 
cento ^Teño dereito a que mo paguen todo! 
Ernesto.- Foi un convenio cos acreedores. Se quixeran todo quedarían sen nada, 
porque a Comisión faría entrega da casa ao Xusgado, e como as esistencias 
274 
mal vendidas non chegarían nin á un vinte por cento, pois... 
Camilo.- Si, si, claro, é claro; haise que conformar. 
Ernesto.- Un bonito negocio o de Peñalba ^eh? 
Camilo.- lUn cochino negocio! 
Ernesto.- iAh! si, para vostede si, pero lpara él! (Ernesto séntase e colle libros 
disposto á traballar. Don Camilo remexe papés no seu buró) 
Xan.- (Indo á pé de Ernesto) ^Que é eso que hai que facer? 
Ernesto.- iAh! si. Agora nos ocuparemos déso. 
Escena III 
Os mésmos e Antonio. 
Antonio.- Don Camilo, unha señora que desa falarlle. 
Camilo.- ^A min? 
Antonio.- Si, señor. 
Camilo.- Pois dille que pase (Sal Antonio) 
Xan.- (Mira pol-a porta) É a señora de Miguel. 
[f. 30]
 
Camilo.- iAh!
 
Ernesto.- Xan, veña (Mutis Ernesto e Xan)
 
Escena IV 
Don Camilo e María. 
María.- (De mantilla) Perdóeme que veña molestalo. 
Camilo.- Dígame en que podo servila. . 
María.- Señor. A enfermedá de Miguel veu como unha disgracia terrible á estrozar 
a nosa felicidade; pero o médico asegura que pasando unha grande tempada 
na aldea, vivindo en prena natureza, o seu organismo volverá recobral-o 
vigor, a saúde... 
275 
Camilo.- (Movendo a cabeza, duvidando) A enfermedá d'ese rapaz non é das que 
curan. 
María.- É grave, moi grave... mortal se continúa vivindo na cidade, nesa pobre casa 
onde moramos... falto de sol e de alimentos... 
Camilo.- Eu pásolle mensualmente a mitá do sueldo que tiña na miña casa; sinto 
moito que non s'arregle co'eso, pero é canto podo facer. 
María.- ^Oh! perdón. Nós agradecémoslle ese socorro; sabemos que non está 
obrigado [f. 31] á facelo... pero, comprenda, Don Camilo, ^son vinte pesos 
por mes! 
Camilo.- É pouco realmente, si, pero... 
María.- Don Camilo, por Dios... É necesario que Miguel vaia á aldea... 
Confiábamos no seu nobre corazón, na sua xenerodidade... A vostede o 
facilitarnos as quinientas pesetas que precisamos... 
Camilo.- iQuinientas pesetas! 
María.- Moito para nós; como que son a vida de Miguel; para vostede non 
representan nada. 
Camilo.- Nada, nada... Eso coidan vostedes, eso se figuran todol-os que non viven 
a nosa vida... lAgora mesmo acabo de perder sete mil pesetas, e aínda me 
piden quinientas mais! 
María.- Perdón, Don Camilo_ Non sabía... dispénseme, se por eso é (mol triste) Eu 
coidaba... realmente, parecíame que lle sería faci] axudarnos... Era a miña 
esperanza... a saúde de Miguel (choranáoj Será preciso velo morrer, xa que 
non hai maneira de evitalo... 
Camilo.- Señora, por Dios, non chore... 
[f. 32] . 
María.- Eu traballaría, eu sacrificaría a miña vida pór devolverlle a sua, e nada 
conseguirei... 
Camilo.- (IOh! é bonita, lástima de muller) Acougue. Eu, créame, que si poidera... 
Téñolle moito afecto á Miguel... estímoo moito, e vostede... éme tamén 
si mpática. . . 
María.- (Mírao chorosa) Nesta casa levou Miguel toda a sua vida de traballo, aquí 
enfermou... hasta certo punto... 
Camilo.- iOh! eso non importa, non importa... Eu, xa llo digo, podendo... (pásalle 
276 
a man pol-o hombro, afectuoso) Acougue, acougue... Teñen en min un 
amigo... E, querendo vosté... unha muller sempre ten medio de procurar 
canto precisa... 
Maria.- iDon Camilo! 
Camilo.- Perdón, non me espriquei ben. Quixen decir. que... 
María.- Miguel virá logo quizais. Eu adianteime para rogarlle que nos atenda... ou 
que non o recibase lle ha de dar unha negativa. 
Camilo.- Veremos, veremos... Pero quixera que vosté; vamos... non sei 
espricarme... eu... Realmen- [f. 33] te unha muller fermosa coma vosté... 
Maria.- (iOh!) Por. Dios, Don Camilo, concédalle ese socorro, e o meu 
agradecemento. . . 
Camilo.= Pois ben... farei o que poida... E no tocante a seu agradecemento... 
vostede ten modo de demostralo... Eu, con quen se porta ben comigo, con 
quen é agradecido, tamén seime portar... (Acompáñaa hastra a porta. María 
mutis) ^Oh! Se ela quixera... lquinientas pesetas! pouco representan 
certamente na miña conta... e, como dixo Ernesto, non todo vai ser 
traballar... E sen me perder, coma peñalba, algo tamén pódese vivir a vida... 
Se os axudo quédanme obrigados... ela está disposta a sacrificár a sua vida... 
Este monólogo remata sentado no seu buró, coa chegada de Ernesto) 
Escena V 
Don Camilo e Ernesto. 
Ernesto.- 1Mais pronto! Aquí están as tres mil pesetas da Comisión liquidadora de 
Peñalba. 
[f. 34]
 
Camilo.- (Recolle os billetes que lle entrega Ernesto)
 
Ernesto.- (Escribe un recibo naméntras Don Camilo garda o diñeiro na caixa de
 
caudaes, e logo dallo a firmar) Firme o recibo. 
Camilo.- (Firma) ^De maneira que lle ragalo sete mil pesetas? 
Ernesto.- Un regalo forzoso. 
Camilo.- Sete mil pesetas... 
277 
Ernesto.- Que o señor Peñalba gastou ou gastará coa sua querida. 
Camilo.- iEso é indinante! 
Ernesto.- 1Bah! (Sal co recibo e afrás d'él Don Camilo) 
Escena VI 
Miguel, Ramón e Xan. 
Xan.- .Séntense, sentense, logo virá Don Camilo.
 
Miguel.- (Séntase) LE quen é agora o que leva a contabilidá? ^vostede?
 
Xan.- Non. Eu quizais ^oidera facelo gracias ás suas leiciós; pero non teño
 
representación.:. E un tal don Ernesto... Viste elegantemente; é de boa 
familia, e.recomendado pol-o interventor do banco Comercial. 
Miguel.- iAh! E naturalmente, inda que faga o mesmo traballo, co'esas condiciós 
estraordinarias [f. 35] ^terá mellor sueido? 
Xan.- Naturalmente. Como di Don Camilo: "A un señor tan ben traxeado, tan fino, 
non se Ile pode pagar con corenta pesos" 
Miguel.- (Con amargicra) Naturalmente. 
Ramón. - Pero ^non é o traballo o que se paga? 
Xan.- Eso coidaba eu, pero non é así. 
Miguel.- (Tristemente) Non é, non, o traballo: é tamén, mais que nada, a 
representación, a fachenda... Tiven ocasión de comprobalo moitas veces. 
Ramón.- Si; é. verdade. 
Xan.- Este don Ernesto é de boa familia, inda que algo calavera... Agora parece que 
sentou a cabeza, e meterono aquí para que teña unha ocupación durante o día 
e arredalo así do vicio, da perdición; e, de camiño, lle depare unhas pesetas 
para ir vivindo, pois o que herdou do seu pai levouno o demo... 
Ramón.- ^Casado? _ 
Xan.- Temporalmente. É un luxo que xa o ten posto en algós apretos, según puiden 
observar, pero do que non sabe privarse. 
Miguel.- É unha necesidade. 
1Zamón.- Si, cando o casamento é unión de duas [f. 36] almas; pero cando é sómente 
278 
xuntanza de dous corpos é un luxo y é tamén un vicio. 
Xan.- Verdade, verdade... Pero, aquí ven Don Camilo; coa sua licencia. 
Miguel.- Hastra logo (mutis Xan) 
Escena VII 
Miguel, Ramón e Don Camilo. 
Camilo.- Caramba, home, caramba ^para que molestarte...? ^Como vai esa saúde? 
Miguel.- Mal. Don Camilo, mal... 
Camilo.- Magriño estás, magriño estás; pero eso pasa. Agora lévase adiantado moito 
na cencia de curar ^Como en todal-as cencias, claro, eso é! Pois xa verás 
como sanas. . 
Miguel.- Esa esperanza hai que ter. 
Camilo.- Si, home, si ^E que, a dar un paseíño? 
Miguel.- E a pedirlle a vostede un favor... 
Ramón.- Eu non quixera que o molestase... tratei de impedir... 
Miguel.- Un grande favor, Don Camilo... ^A quen había de recumr con mais 
confianza e seguridade? 
Camilo.- A ver de que se trata. Xa sabes que te [f. 37] estimo, e podendo... 
Miguel.- Gracias, gracias... Si, pode, si... Eu espero que non me destenderá. 
Camilo.= Di, home, di. 
Miguel.- Mándame o méddico que vaia á aldea... pore eu non teño... non podo 
dispoñer. . . ^ 
Camilo.- Comprendo, comprendo... 
Miguel.- Un préstamo, Don camilo, como un préstamo que lle devolveréi tan pronto 
como poida, pídolle unhás pesetas... para vostede poucas pesetas... 
Camilo.- ^Poucas? 
Miguel.- Quinientas. 
Camilo.- ^Caramba! Quinientas pesetas... 
279 
Miguel.- Prométolle que tan axiña como poida... 
Camilo.- Si, si... Pero non é eso; non se trata d'eso agora... Vosté sabe que no 
comercio hai días... apurados, eso é... e precisamente mañán teño unha letra 
importante que... 
Miguel.- lAh! Don Camilo; día mais, día menos... Eu o que desexo é saber se podo
 
contar co'ese préstamo... unha xuda, un favor que eu estimareille...
 
Camilo.- Veremos, veremos... Os tempos están malos, Peñalba acábame de alcanzar
 
en sete [f. 38] mil pesetas... 
Miguel.- ^Ah! 
Camilo.- En fin, xa veremos. _ _ 
Miguel.- Pero... 
Camilo.- Si podo faciíitarllas... desde logo, Miguel, xa sabes canto te aprecio.
 
Miguel.- Gracias.
 
Ramón.- É decir...
 
Camilo.- Que mirarei como sallo d'este apuro, e si é posibre... eu xa chas mandaréi 
(vainos despedindo hacia á porta; botándolle o brazo pol-o hombro a Miguel 
e levándoo) 
Miguel.- Páseo ben Don Camilo. 
Ramón.- As suas ordes. 
Camilo.- Adiós, adiós (Mutis Miguel e Ramón. Dort Camilo chégase ao buró, 
séntase caviloso e logo érguese e sal) 
Escena VIII 
Ernesto e Paguiña. 
Paquiña.- (Entra e séntase, con moito aire, aparentando enfado) ^Pouca vergonza, 
si señor, pouca vergonza! 
Ernesto.- ^Paquiña! 
Paquiña.- iPois non! Preséntame aos seus amigos, ao [f. 39] seu patrón, como a 
muller, e logo déixame que me vaia c'un calquera. 
Ernesto.- Pero mulíer ^quéreste ir? pois... 
280 
Paquiña.- ^Ah! Homes, homes, mintireiros, mintireiros, traidores... 
Ernesto.- Descarrías, Paquiña, o mintireiro e o traidor neste caso non é un home. 
Paquiña.- Si, si, por xurarme un amor que non sinte! porque sé me quixeras non 
consentías que marchara con outro. 
Ernestó.- Libre eres... 
Paquiña.- (Zalamera) Ti debíasme acompañar; ti debías vir comigo pra seguirmos 
xuntos sempre, queréndonos moito, sendo moi falices. 
Ernesto.- Pero Paquiña, eso é unha loucura; eso non pode sere (pausa, impaciente 
e duvitativo) non pode ser, non. Eu agora... ^non! 
Paquiña.- Ven, ven, non me deixes ir... Ven ti comigo. Non podemos sépararnos 
así... ^ 
Ernesto.- É preciso. Ademais inda que quixera non podo... non teño:.. (Nun 
arranque que cota axiña) 
Paquiña.- ^Cartos? 1Bah! Pouco é preciso. Eu gañarei para os dous; o meu contrato 
dará o necesario... 1Ven ti, Ernesto, ven ti! 
Ernesto.- (Loitando consigo meso) Non, déixame; non [f. 40] pode ser. 
Paquiña.- 1Non queres! 
Ernesto.- (Alritado) iNon! 
Paquiña.- Adiós logo, Ernesto... Bícame, home, bícame ^Non queres darme un bico, 
o derradeiro bico? 
Ernesto.- (Duvidando, liotando cos seus pensamentos) ^ Vaite, vaite! 
Paquiña.- Bceno... (Dende a porta, volvéndose) Se o pensas mellor e decides vir, 
xa sabes que te agardo... Són as doce, ás duas sal o tren... ^Adiós! (mutis) 
Ernesto.- (Movimento de ir tras ela) lE vaise... con outro! iAh! non; pol-o d'agora 
é miña, miña... (Qr^édase parado, triste} Ela foi de cantas conocín a que 
mellor soupo comprenderme, soportal-os meus caprichos... Pero... (Duvida, 
logo dirí.zese á cai.ra) Si eu... (retrocede) Eso non, non... O meu gasteino, 
tireino... ^era meu, podía facelo! Esto non é meu; non debo tocarlle... (Vai 
resinado á sua carpeta) iEsto non é vivir!... Pero á esto debo asuxeitarme... 
(colle ccn libro para facer un asiento) Andrés Peñalba, en quiebra: recibido 
da Comisión liquidadora tres mil pesetas; as sete mil restantes á pérdidas... 
^Peñalba! [f. 41] Este si que vivirá á conta da sua falcatruada! E como se 
281 
reirá d'estes á conta dos que goza e s'adivirte... (Dei_ra o libro con nozo, 
érguese e pasea caviloso) iBah! Non podo traballar, estou nerviosísimo... 
iDiñeiro, quen tivese diñeiro! (como respondendo a unha pergunta mental) 
i É mais facil! ... (loitando, duvidando) Non, non... 1 Despois de todo! .. . 
(pasea) ^pro vouna perder?... ^Con outro! iEso non!... (Diríxese á carpeta 
e escribe nervosamente, ponlle sobre, pousao no buró de Don Camilo, 
diríxese logo & Caiza, con temor, mirando si o ven, retrocede) lOh! ^Que 
vou facer?... (pásase a man pol-a frenie, decídese) Esto non é vida e hai que 
vivir... (Novamente volve á Caixa, pilla os billetes, gárdaos, pon a carta 
outra vez no buró e sal decidido) 
Escena IX 
Don Camilo e Xan. 
Camilo.- ^Pero non estaba aquí Ernesto? 
Xan.- Estaba, si señor. 
Camilo.- ^E onde vai? 
(f. 42] 
Xan.- Non sei. 
Camilo.- (Collendo a carta e abrindoa) ^Que é esto? (lee) ^Como! ^Esto é inaudito, 
infame...! ^Vaise e leva...! lOh! (pausa, pasea caviloso) Pero, é mester 
calar... Un.rapaz de tán boa familia... e recomendado pol-o interventor do 
Banco... IQue calaverada! En fin, que lle imos facer... xa está... 
(Supetamente, á Xan) Xan, apunte ahí, no libro de Caixa... gratificación a 
Ernesto, tres mil pesetas. ^ 
Xan.- (Asombrado} ^Gra...tificación! (apunta) 
Camilo.- Claro, sempre viviu ben... (como falando para si) O traballo é pouco 
agradable, e sómente os que nel nacimos... Todos queren vivir, todos queren 
gozar da vida... Eu non sei, certamente, o que é vivir... Traballéi, amontonéi 
riqueza... ^De que me servíu? (Despois d'un paseo, dirlxese tamén & caixa, 
pilla tamén algun billete) ^Se poidera conseguir...! (A Xan) Apunta tamén: 
gratificación a Miguél... quinientas pesetas (Xan apunta) 
Cai o pano
 
fin do acto segundo
 
282 
[f. 43] Acto 3° 
A mesma decoración do acto primeiro. 
Escena I 
María, Luisa, Miguel e Ramón. 
Miguel.- Eu agardo que me servirá.
 
Ramón.- Ao parecer... EI mostrouse atento.
 
Miguel.- Si, si; como poida, e poderá seguramente (tuse) porque o negicio iba moi
 
. ben (tuse) moi ben (tuse fortemente) 
María.- Vamos, cala; está calado. Non che fai ben falares tanto. 
Miguel.- Bceno, calaréi, calaréi,... Pero é a ledicia o que me fai falar... (tuse) 
Boeno, bceno; veremos quen vence. ..(tuse) Agora xa non me asustas, non; 
vou vivir ao sol, ao ár libre... (tuse) en prena natureza... (tuse fortemente) 
María.- Cala, Miguel... Ves, tuses mais... 
Luisa.- Estás fatigado, febril, . 
Ramón.- Si, é comenete que descanses un pouco.^ 
Miguel.- (Indo ao balcón) IDescansar! Xa veredes como descanso no ĉampo lAh! 
agora non me pon medo o ár frío d'este [f. 44] calexón, a friaxe d'esta rua 
que non ve o sol endexamais... Pouco tempo xa me resta de vivir aquí... 
María.- 1Sómente de pensalo xa te sintes mellor? 
Miguel.- Si; púlame o corazón conmais vigor. 
María.- Endebén que desbotaches esa morriña que te entalaba. 
Luisa.- Pois xa verás despois. 
Miguel.- Xantaremos na horta, baixo a parra, ou no piñeiral. 
Luisa.- iQue bonito o piñeiral! que solene maxestade teñen os altos pinos; e o balbor 
das suas copas, sempre verdes, que somella un doce arrolo... 
Miguel.- Un doĉe arrolo que convida á dormir... Non, para min era outra cousa; 
.cando eu eatba deitado á sóma, o rumor do vento parecíame como unha fala 
cariñosa que me alentaba... verbas de amor: amor da natureza, amor da 
vida... unha nova vida chea de paz, chea de sol, ;ah! lo sol! 
Ramón.- Sol, terra e paz. 
283 
María.- Cariño xa non te falta, e verás como o sangue volve bulir nas tuas veas, (f. 
45J coma o lume da saúde arderá novamente nos teus ollos. 
Miguel.- O lume da saúde, e do amor, Marfa; porque o amor parece que tamén 
morreu no meu corazón. 
María.- Do teu querer estóu segura. 
Miguel.- Ben o séi. 
María. - Daquela.. . 
Miguel.- Hai veces que eu sinto un egoísmo atroz, paréceme que non me servides 
ben; que non tedes para min todos os coidados e atenciós que merezo, que 
preciso. . . 
Ramón.- Eres inxusto Miguel; non podes queixarte de María, que ten para ti todol­
os agarimos e desvelos. . 
María.- Desculpa merecen as suas queixas. 
Miguel.- Non, non merecen desculpa... Eu mesmo reconozo o voso costente 
sacrificio e o moito cariño que me tés para suxeitarte á min; para sóportar as 
miñas rarezas de enfermo e os meus egoísmos infames... 
Maria.- 1Bah! pareces un neo... Déixate agora d'esas cousas. 
Luisa.- E lembrarse de ir facendo os preparativos. 
[f. 46J ^
 
María.- Hai tamén que avisar ao dono da casa.
 
Luisa.- ^Queredes que vaia eu á pé de Don Ventura?
 
Ramón.- ^Para decirlle que queda por nós? ^
 
María.- Vai daquela, e dille que mañán ou pasado...
 
Luisa.- Si, entendido... (mutis pol-a esquerda)
 
Miguel.- Agora é canda vou comezar á vivir, á vivir, á estar sempre á teu rente, a...
 
María.- A ter tranquilidade, ár e sol; que é o que mais precisas para poñerte bon.
 
Miguel.- E poñereime, xa verás, poñereime... (bótalle o brazo pol-a cintura e vanse
 
os dous zuntos esquerda) 
284 ^ 
Ramón.- Como relouca de alegría este infelis coa sola esperánza de virvir en prena 
natureza, onde coida ^coitado! que o seu deble organismo recobrará vigor e 
saúde... ^e se agora non hai posibilidade de facer realidade esa esperanza? 
lOh! non; sea como for, é mester que vaia ao campo, é mester... 
Escena II 
Ramón e Luisa, de mantilla. 
Luisa.- Hastra logo, papá. 
Ramón.- Luisa, escoita; será mellor que non vaias aínda. 
[f. 47] 
Luisa.- ^E daquela? 
Ramón.- Agardaremos á ver se Don camilo decide. 
Luisa.- ^E si nada manda? 
Ramón.= ^Nadá? (pequena pausa) Vai, vai... iSe nada manda, se non cumpre co seu 
deber, pois deber seu é atender á quen paga coa vida os sacrificios e traballos 
con que s'el enrriqueceu ^obrigarémolo! 
Luisa.- ^Obrigalo! 
Ramón.- IObrigalo! 1Si! Eses homes que mais trafican cos seus dependientes que 
coas mercancias, ^ non teñen entranas; pero tampouco teñeñ talento nin 
corazón. Están afeitos á mandar e ser obedecidos sen réprica e hai que acabar 
co'esa tiranía, hai que Iles facer ver que os dependientes tamén son homes, 
que teñen dereito á vida; que teñen dereito á unha parte dos beneficios; e si 
por boas non Ilo queren reconocer ipor malas hai que ir! E pol-as malas faréi 
que Don Camilo conceda á Miguel o que éste necesita para atender á sua 
saúde, se non quere concederllo pol-as boas. 
[f. 48] 
Luisa.- Pero... eso... ^Reñir, poñerse á mal co'el! 
Ramón.- Sea como sea. Eu non podo consentir que Miguel morra por falta de 
coidados, porque o seu "amo" lle negue unha presa de cartós á que ten 
dereito. 
Luisa.- ^E si se enfada e deixa de pagarlle o sueldo? 
Ramón.- 10 medio sueldo! Non. Enfadarase tal vez, hastra poida que nos chame 
ladrós... ^Bah! Os insultos da xente sin concencia... 
285 
Luisa.- iLadrós! 
Ramón.- Os insultos asoman sempre aos beizos d'aqueles á quenes se lles recrama 
algo xusto, que eles quixeran arrecadar para si. 
Luisa.- Papá, acouga, estás afervoado... Endexamais vinte tan alritado, tan... 
Ramón.- É que a mansedume vaise esvaíndo xa. A sofrida crase media, pandote de 
todo o mundo, está farta de inxusticias, de aldraxes, de sofrimentos, e ten 
que revoltarse; ten que recramar tamén os seus dereitos... 
Luisa.- Pero sen alritarse, papá, sen alritarse; que as cousas, pedíndoas 
humildemente, se son xustas, non deixan de reconocerse [f. 49] e de 
concedérse. 
Ramón.- ^Que enganada estás, miña filla! Reconocer, quizais... conceder non. 
Sem,pre buscan pretestos, sempre atopan voltas e disculpas para negar, 
^ negar sempre! ^ 
Luisa.- Ou non 
Ramón.- ^Hai que recramar con valentía, hai que ameazare! É triste ter que recurrir 
a eĉtremos violentós, pero hai que facelo (transición) Vai, vai á casa de Don 
Ventura imañán levarémoslle os cartos! 
Luisa.- Pero tranquilízate, papá... xa verás como Don Camilo non precisa que o 
ameaces... non ten mal corazón... 
Ramón.- Non é caridade o que pedimos, Luisa: é xusticia. 
Luisa.- Si, si... Despois de todo eso é cuestión de nome... nos o que pedimos son 
cartos... 
Ramón.- Vida, vida... Recramamos a vida de Miguel... a vida d'un home, que, feita 
diñeiro, está disfroitando tranquilamente Don Camilo sen nos querer conceder 
a xusticia do noso dereito á ela (pausa) 
Luisa.- Papá ^por que non ves comigo? Un [f. 50] páseíño non te sentará mal. 
Ramón.- Tés razón... Sinto arder á miña cabeza... Imos. 
Escena III 
Os mesmos e María. 
María.- (A Luisa) lAínda estás aquí? ^ 
Luisa.- Estiven falando con papá... e convencéndoo para que me acompañe. 
286 
María.- (A Ramón) ^Decídeste?
 
Ramón.- Si, hastra logo (mutis Ramón e Luisa)
 
María.- iMeu Dios, meu Dios! ^Conseguiremos, por fin salvar este infeliz dcente? 
^Oh! ^Maldita enfermedade! ( Campanillazo na porta) ^Chaman? (Diríxese á 
porta, na dereita, fora; logo volve á entrar con Don Camilo) 
Escena IV 
Maria e Don Camilo. ^ 
Maria.- Pase, pase, Don Camilo, e séntese. Avisaréi a Miguel.
 
Camilo.- Non, non o avise. Quero primeiro falar con vostede duas palabras.
 
[f. 51] 
Maria.- ^Comigo? 
Camilo.- Si. 
María.- Séntese... e diga... 
Camilo.- (Séntase) Perdóeme se algo digo que... vamos... se non acerto á 
espricarme ben... ^ 
María.- 1Por Dios, Don Camilo, non faltaba mais! 
Camilo.- Espero que vosté cavilaría no que lle dixen cando foi aló... á miña casa... 
ao comercio... ^ 
María.- ^Don Camilo! ^Que quer dicir? 
Camilo.- Quero dicir... pero non... está vsotede un pouco desacougada... 
María.- É que... estamos núnha situación... 
Camilo.- Si, é certo... un pouco.:. un pouco... (pausa, un pouco enfadosa) 
María.- Don Camilo, agradeceríalle... 
Camilo.- Si, si. Serei conciso... Falaréi craramente... como no comercio. No 
comercio imos craramente dereito ao asunto, ao negocio. Pois... (pac^sa) 
María.- ^Atende á nos asúprica?... ^Non pode?... 
287 
Camilo.- (Mete a man & carteira e dalle unhos billetes) Si, si, con moito gusto... 
Claro que a cantidade... ^son quinientas pesetas! [f. 52] As quinientas pesetas 
que me pediron. 
María.- iGracias, Don Camilo, moitas gracias! Vou chamar a Miguel para decirllo, 
para... 
Camilo.- Non.., non o chame. Miguel non ilebe saber que viñen eu... 
María.- iOh! tiña razón él ^Que bon é vostede! (collelle as mans e bicallas) 
Camilo.- (Cobizoso, luxurioso) Non, non é para tanto... 
María.- Si, señor, si; a saúde a vida de Miguel representan estes billetes... 
Camilo.- Pero... (pausa, ela olla para él estranada, recelosa) Séntese, temos que 
falar... Como lle dixen... quero saber... Eu... 
María.- ^Que? (tremendo de medo) 
Camilo.- Cóstame un sacrificio o desprenderme d'eses cartos... 
María.- ^Ah, si! ^Ben o comprendo! jPor eso o noso agradecemento é maior! 
Camilo.- Non... non se trata d'eso... ^agradecemento! Si; sempre agrada que lle 
agradezan a un... pero... pero... 
María.- ^Que? 
Camilo.- Boeno... craro, falaréi craro, como no comercin: .= derei+_o áo *:egecie... 
ao asunto... 
María.- Don Camilo.., non sei... non entendo... ^ 
[f. 53] 
Cámilo.- Un sacrificio... O meu foi un sacrificio... e vamos... é natural que un 
sacrificio se corresponda con... con... 
María.- ^Con que? ^que quere dicir?... Paréceme adiviñar o seu deso. Teño medo 
de adiviñalo... 
Camilo.- Con outro... outro sacrificio... 
María.- ^Outro sacrificio! 
Camilo.- Si... bceno; sacrificio... hastra certo punto... para vostede... sacrificio, 
tanto como sacrificio non sería... 
288 
María.- ^Para min...!
 
Camilo.- Reflexione: Miguel está enfermo... Vosté é moza; eu... eu... con un
 
pouquiño de... de... 
María.- ^De que? 
Camilo.- De amor, de cariño... 
María.- ^Eu? 
Camilo.- Algo de voluntá que me tuviera... 
María.- 1Cálese por Dios, cálese! ^Que se co'esa intención me dá o diñeiro...! 
Camilo.- A saúde, a vida de Miguel pode conseguila vostede c'un pequeno 
sacrificio. . . ^ 
María (Desesperada) iA vida de Miguel! 1Meu Dios, a vida de Miguel...! 
[f. 54]
 
Camilo.- De vostede depende.
 
María.- lA costa de...! (chorando, saloucando)
 
Camilo.- (Acariciánolle a cabeza) NOn chore, acougue... El nada saberá... E a
 
muller ben pode sacrificarse un poucó pol-a vida do marido... 
María.- ^Sacrificarse...! (vencida pol-a delor, chorá) 
Escena V 
Os mesmos e Miguel. 
Miguel.- (Na porta) ^Que sucede? 
Camilo.- (Sobresaltado, medoso) iMiguel! 
Miguel.- (Adiantándose á Maria) ^Por que choras?
 
María.- ^Eu? ^Ah! si... choro, choro... de agradecimento... (Dalle os billetes)
 
Toma... Don Camilo que... (rompe á chorar) 
Camilo.- Por Dios, pero... 
Miguel.- (Fitando á Don Camilo) ^Agradecemento? ^ Non se chora así por 
289 
agradecemento! 
Camilo.- ^Eh? 
Miguel.- (A María) Dime ti ^por que choras? 
Camilo.- ^Miguel! ^dudas de min? iNon che consisto que me ofendas! 
Miguel.- Non hai ofensa non habendo culpa. [f. 55] Eu nada dixen que poidera 
ofenderlle, se nos seus feitos ou no seu pensamento non houbo... 
María.- Miguel, por Dios, Miguel. 
Miguel.- ^Pero que é esto?... Eu maxinaba outra cousa; eu coideu que a causa... 
(indinándose) 
María.- Xa cho dixen.
 
Miguel.- Non, non foi eso... ^engánasme, engánasme!
 
Camilo.- Cala e tranquilízate, home (tratando de escabullirse)
 
Miguel.- Non, la verdá! eu quero saber a verdá... (colle por un brazo a Maria)
 
^Dime ti... fala! 
María.- iMiguel, Miguel! 
Camilo.- (Amable, separándoo) Te esaltas sen motivo, acouga, acouga... 
María.- (Cariñosa, chorando) Non te enfades... e agradécelle a Don Camilo... 
Camilo.- Nada... nada... non me agradezades nada... (índose) Adiós. 
Miguel.- Don Camilo, perdóeme... ^a enfermedá!... E moitas gracias... moitas 
gracias... (Don Camilo mutis pol-a dereita. Miguel déixese caer afogante 
nunha silla, chora) Non sei o que me socede... sinto unha saudade... unha 
mágúa... (María acódelle cariñosa) 
Escena VI 
María e Miguel. 
María.- Miguel, Miguel. 
Miguel.- Déixame chorar; teño ganas de chorar...
 
María.- Pois chora; desfoĉa esa pena, como cando eras neno e chorabas no colo da
 
29p
 
tua nai, que coas suas mans aloumiñantes escorrentaba as acedumes do teu 
corazón (Atráelle a cabexa que apoya no seu peito agarimosa) 
Miguel.- Tamén ti, tamén ti sabes amainar a turboada que se formou no meu peito. 
María.- Santo amor, Miguel, é quen fai eses milagres. 
Miguel.- E cheguei á dudar... 
María.- Como eres, Miguel; mira que... 
Miguel.- Si... Non son dono de min... Pero é que nas tuas bágoas e na tua atitude 
pareceume ver... ^Que sei eu! A enfermedade esta tenme tan afervoado de 
cote, alritame tanto... (tuse, cuspe no pano) 
María.- Descansa un pouco, necesitas acougo... 
Miguel.- Si, si... voume deitar... Hoxe eĉciteime... encóntrome algo deble... (mutis 
esquerda) 
María.- ^Maldita enfermedade! 1Meu Dios! (chora) 
[f. 57] Escena VII 
María e Luisa, logo Miguel. 
Luisa.- (Pol-a dereita) Listo. Xa está á casa para nós ^Pero que pasa, que tés... por 
que choras? (acércase cariñosa á irm&) 
María.- iAi, Luisa, é horrible, horrible... 
Luisa.- Conta, muller.. 
María.- Despois que saíchedes... veu él, Don Camilo... (raa porta da esquerda 
aparece Miguel que escoita ansioso) 
Luisa.- ^E non pode axudarnos? 
María.- iEu non sei que sería mellor! 
Luisa.- ^Pero logo...? 
María.- iCanta maldá, canta ruindade aniña no corazrlpn d'algús homes! 
Luisa.- iAsústasme!... ^quizais...? 
María.- Imaxina os deseos mais viles, (saloucando) as proposiciós mais infamantes... 
291 
Luisa.- iFoi capaz...! lAh! miña pobre irmá... (abrázaa) 
María.- 10 infame... despois de esgazar a vida de Miguel... pretende aínda estrozar 
a sua honra... 
Miguel.- (Sen poderse conter, lanza un berro de indina- [f: 58J ción e d'anguria, 
mais ben un ruxido) iAh! (bota as mans á cabeza horrorizado e tolo, 
retírase) 
María.- (Erguéndose asustada) ^Eh?
 
Luisa.- (Idem) ^Que foi?
 
María.- Pareceume oir... (Miguel dentro salouca, afógase) IMiguel, Miguel!
 
Miguel.- (Aparece acorante, tusindo, cuspindo, afoganté} iMaría, miña santa, miña
 
vida... (María e Luisa acódenlle) 
María.- 1 Miguel! ^ Meu Dios. .. ! 
Miguel.- (Caendo nunha silla) iAfógome... non podo mais! iAh, canalla... canalla... 
Matoume... Matoume...! 
María.- Non, Miguel, non... acouga... non morres... non morrerás. 
Miguel.-lAr... ar!... Agora non quixera... non quixera morrer ... e afógome... 
Pero... é mellor así. 
María.- ^Miguel! 
Miĉuél.- É mellor... devolvédelle ese diñeiro... e cuspídelle no rosto..: da miña 
parte... icanalla... canalla...! ^ 
Luisa.- Meu Dios, meu Dios (casi como un rezo) 
Miguel.- A vida... xa vai; ... a honra... ^non! [f. 59) eso non... María... eso non... 
(acora, morre) 
María.- (Espavorida, tráxica) ^Miguel, Miguel! ^Morto? ^morto? 
Luisa.- (Abrazándoa) iYrmá...! (Saloucan ambas) ^ 
Cai o pano 
fin do drama 
Marzo de 1919 
292 
Leandro Carré Alvarellos, O Engano, comedia dramática en tres actos, orizinal. 
O Engano foi unha das tres obras de Leandro Carré que obtivo 
"Accesit" no Certame convocado pola Irmandade da Fala de Betanzos 
en Xuño de 1919. 
Forma parte dun groso manuscrito autógrafo que leva como título 
Teatro Gallego, obras orixinaes de Leandro Carré Alvarellos. Tomo
 
II, e que contén, ademais da antedita comedia dramática, "Os amores
 
de Xan, quinto", "O pago" e mais "O pecado alleo".
 
O manuscrito é unha libreta estandar raiada, con capas de hule negro,
 
de 269 páxinas numeradas e escritas por ambas as dúas caras.
 
O Engano ocupa as pp. 117-189, e está datada en Setembro de 1919.
 
293 
[f. 1 ] 
O Engano
 
Comedia dramát`^ en tres actos, orixinal 
accesit en Betanzos 
Á mocedade galega 
1919
 
294 
[f. 2] 
Personaxes 
Sofía 
Pepita 
Doña Amal ia 
Dolores ^ 
Ernesto 
Luis 
Tío Benito 
Don Santiago 
Miguel 
Antonio 
Epoca actual.- Lugar da aición:
 
Santiago de Cómpostela
 
Dereita e esquerda as do aitor
 
295 
[f. 3] Acto 1 ° 
Sala modesta, pero con certo gusto e confort na casa de Don Benito. 
Escena I 
Ernesto, léndo un xornal, sentado nunha butaca. ^ 
Ernesto.- "Tan delicada e bela como obra de alto pceta, revertende sentimento e 
sutís pensamentos, c'unha fábula sobria e servida por un diálogo facil e 
galano, por forza tiña que gustar moito e depararlle ao seu autor un resoante 
trunfo. O púbrico enorme e distinto que enchía a sala do Teatro apraudíu con 
efusión á Ernesto Souto, sen benevolencias de amistade nin presión de ningún 
linaxe. Apraudíu porque o drama foi, escena tras escena, adonándose do 
espírito de cada espeitador, cautivándoo e emocionándoo"... (falado) Un 
trunfo: un trunfo compreto. ^Por fin! Xa non son sómente os meus traballos 
na prensa; xa é algo mais que artigos de xornaes e contos... Gustóu a miña 
obra, a miña primeira obra, na [f. 4} que puxen todo o meu coidado, o meu 
amor, a miña intelixencia... O primeiro pulo xa está dado... Agora é seguir 
traballando sen decaimento hastra chegar ao cume... ^Por qué non? Os que 
xa chegaron son da mesma madeira... 
Escena II 
O mesmo, Sofia e Pepita. 
Pepita.- Ahí o tés, fachendoso do seu trunfo. 
Sofía.- Saboreando el só as gabanzas da crítica, cobizoso da sua groria. 
Ernesto.- Son os primeiros istantes en que me vin só, compretamente sS, despois da 
furtción de onte, e non podes imaxinar como necesitaba este pequeno acougo. 
Pepita.- Como qué si non cesan os abrazos, as felicitaciós, os efusivos parabens de 
tanto amigo, vírante tolo de vez. 
Ernesto.- Tanta xente acodíu a saudarme que nin^sabería dicir quenes foron. 
Sofía.- Provabremente inda que non estiveras tan atordoado tampouco acertarías; 
porque sempre que hai algún grorificado, todas [f. 5] queren abrazalo, 
apretarlle a man: sen dúvida para ver se de camiño poden arrecadar algo da 
sua groria. 
Pepita.- Que como poideran, vaia se a levaban. 
Ernesto.- ^Bah! a miña groria provinciana... Nin val a pena de falar d'ela. 
Sofía.- Eso non. O que realmente val apréciase o mesmo na provincia do que na 
Corte. 
Ernesto.- Engánaste. O marchamo da Corte é necasario como garantía dos valores 
científicos ou literarios, e hai que ir á conquistala aló. 
296 
Sofía.- Noustante xa ves cantas persoas de valer viven e traballan e brilan aquí sen 
ostentar ese marchamo. 
Pepita.- Non digas... Aquí, fora dous ou tres, non hai quen valla nada, 
ausolutamente nada, inda que queiran aparentar grandes conocimentos de 
todo, e se pregcen a si mesmos como sabios. 
Sofía.- Non esaxeres. 
Ernesto.- Pero verdá é que os que saben, os que teñen algún talento, como se non; 
de nada lles val. 
Sofía.- ^Xa tés outra vez acesa aquela chispiña [f. 6] da cobiza... xa volve a rebulir 
no teu maxín a idea de marchar? 
Pepita.- ^Por qué non? ^A probar fortuna! 
Ernesto.- A loitar... á facerme un nome, á conquerir unha posición, ou á ser 
enterrado na lma do camiño. 
Sofía.- ^Pero non podes traballar aquí o mesmo? 
Pepita.- Aquí non tén ambente. 
Ernesto.- Para vencer na loita é preciso estar só e sentirse estrano; é necasario que 
a voluntá sexa inseparabre compañeira; o ideal único amor... 
Sofía.- ^Unico amor? gracias, Ernesto. 
Ernesto.- Perdoa... Expriqueime mal. Non quixen decir que o ideal desbote o amor 
aniñado nun corazón, e ti ben sabes que do meu, non hai nada no mundo que 
poida desbotar o querer que teñ nel fondas raices. 
Sofía.- Eso dis agora.... 
Pepita.- ^Ciumenta da groria? iSofía! . ^ 
Sofía.- Ciumenta non. Temerosa de que pol-a cobiza da groria poida esquencerse 
d' unha muller. 
Ernesto.- Pero se toda esa groria cobizada sería para poñer aos pés da muller que 
teme o esquecimento... Vamos, hai que fitar [f. 7] cara a cara á realidade, 
e cavilar no futuro. 
Sofía.- ^Miras moi alto ou moi lonxe? 
Ernesto.- Non sei... Miro á un fin: miro ao que eu creo que debo acuciar e que pode 
chegar a outer. 
297 
Pepita.- Ideal grande e voluntá firme...
 
Ernesto.- ^É preciso que o provir sexa noso, e o será! (mira o relós) lAh! pero...
 
icomo pasa o tempo! 
Sofía.- ^Qué? ^xa marchas? 
Ernesto.- Si, si... Pero axiña volvo. Hastra logo. 
(mutis Ernesto) 
Escena III 
Soffa e Pepita. 
Sofía.- Adonouse del a ambición, Pepita, venceuno. 
Pepita.- Si, venceuno. Ten ambición; e fai ben en marchar á Madrí. É natural que 
penso neso despois do seu trunfo de onte: todos Ilo dicen... 
Sofía.- Todos llo dicen, si... ^pero como hei eu d'atopar ben que se marche? 
Pepita.- Si: certamente. A mamá pásalle o mesmo. 
[f. 8] 
Sofía.- EI vaise. Despois nin lembranzas terá para os que nel estaremos cavilando 
sempre. 
Pepita.- Eso non. Xa verás como nos vai á abrumar con diarios e revistas ilustradas. 
O seu retrato, ou artigos seus pubricados, reseñas e críticas das suas obras 
dramáticas. 
Sofía.- Nos primeiros tempos, talvez. Despois, coa groria abranguida, coa fachenda 
da pópularidade, esquecerános. Xa ves; estando ĉon nós, vívindo na mesma 
vila, días houbo que nin falou duas palabras comigo: tiña que asistir aos 
ensayos; tiña que ver ao direitor, que falar co empresario ou que facer unhas 
correiciós... Despois do éisito da sua obra^inda pior... iEstando lonxe...': 
Escena IV 
As mesmas e Dolores, logo Don Santiago, Luis e Antonio. 
Dolores.- Señorita: Unhos señores perguntan pol-o señorito Ernesto. 
Pepita.- Pásaos e avisa o señorito (Pepita e Sofia medio mutis) 
Santiago.- Perdón; pero eu non fago antesala. 
[f. 9] 
Pepita.- iAh! ^Si é Don Santiago! 
298 
Santiago.- ^Hola, nenas! ^Ese home feliz? ^onde vai ese novo e ilustre dramaturgo?
 
Luis.- ^Como teñen pasado desde onte? (saúdos)
 
Antonio.- Señorita.
 
Sofía.- Ben, gracias.
 
Pepita.- (A Santiago) Non sei se estará.
 
Santiago.- ^Como é eso? Hoxe débese aos amigos.
 
Sofía.- ^Aínda? Onte xa o tiveron consigo mais da conta.
 
Pepita.- Irei ver se non marchóu. Fagan o favor de agardar un istantiño.
 
Santiago.- Estará, estará. E non o deixen fuxir.
 
Antonio.- Terano agachado para furtarlo aos nosos agasallos.
 
Luis.- (A Soĉ"
ia) A vostede hai que felicitala tamén, parte do trunfo de Ernesto, seu 
é. . 
Sofía.- Como propio o sinto e agradézolle a felicitación. 
Santiago.- Así está ela de contenta. 
Antonio.- Non é para menos. 
Pepita.- Claro. ^ 
Santiago.- Claro, claro; pero no entanto vainos desaparecer. Ernes[o... Vaia por el, 
Pepita; vaia por el... 
[f. 10] 
Pepita.- Perdón, Don Santiago, xa vou ^Acompáñasme Sofía? 
Sofía .- Si, si. Hastra logo, señores. 
Luis.- Hastra logo. 
Santiago.- Saudiña, fermosas volvoretas. 
Antonio.- Bícolles os pés. 
(mutis Sofla e Pepita) 
Escena V 
299 
Don Santiago, Ltcis, Antonio, e logo Ernesto. 
Antonio.- (Séntase e pilla o períodico que dexou Ernesto) Boeno, hai que confesar 
que nesta crítica nótase unha man amiga, familiar casi. 
Santiago.- Ferrete non, amigo Antonio. 
Luis.- Despois de todo non di mentira. A obra gustou, e val. Claro que Miguel 
eloxia mais por se tratar do irmán da sua noiva que por xusgar o drama 
merecente das suas gabanzas; porque Miguel é dos que non atopan ben nada. 
Antonio.- Do que fan os outros. 
Santiago.- É para nos facer ver que o seu talento está por riba de todos. 
Ernesto.- (Aparecendo na porta) ISeñores!
 
Santiago.- (Abrazándoo) Felicítoche cordialmente, Ernesto; a tua obraé tan boa coma
 
moitas [f. 11] das que producen os consagrados. 
Antonio.- ^Mellor! ^Ernesto: es o mais grande dramaturgo dos tempos presentes! 
Ernesto.- Gracias. 
Luis.- Ten escenas moi ben trazadas, e emocioanantes. 
Antonio.- IQue escenas! IToda a obra é unha preciosidade! 
Ernesto.- Non tanto, non tanto. 
Santiago.- O que ch'eu digo é que val. Con algús toques que ]le deas para correxir 
pequenos defeitiños... . 
Ernesto.- ^Vosté atopoulle defeitiños? 
Antonio.- Pois non os ten. É perfeita iademirabre! 
Santiago.- Home, como primeira obra... (siguen falando) 
Luis.- (A Antonio) Non esaxeres... Esas gabanzas tuas non son sentidas, e fanlle 
mais mal que ben. 
Antonio.- (A Luis) ^Qué, non che parezo sinceiro? 
Luis.- Onte non decías o mesmo no teatro; e inda agora, falando da crítica de 
Miguel. . . 
Antonio.- Agora foi unha broma. 
300 
Luis.- ^Non dirás o mesmo da tua opinión de onte?
 
Antonio.- ^Oíchesme ti algo?
 
Luis.- D'abondo. Pero eso é aparte. Penso que [f. 12) á quen comeza, se vai ben e
 
se Ile ve afición, se s'adiviña nel algún valer se lle debe alentar; se Ile debe 
aconsellar nobremente; pero as gabanzas prodigadas en demasía perxudican. 
Ernesto.- ^De que falades? ^ti tamén atopáchelle defeitos á miña obra, verdá? 
Luis.- Eu penso que se sigues traballando serás un dos bós. 
Ernesto.- ^Queres dicir que "O Engano" val pouco? 
Luis.- Non. Quero dicir sómente que aínda podes, e. debes tratar de facer, cousas 
mellores; e si onte estiveche, como supoño, atento á representación, notarías 
onde decae un pouco o interés. 
Ernesto.- Pois ós xornaes, xa ves o que din.
 
Santiago.- Vólvoche á repetir o que che dixen...
 
Luis.- lOs xornaes! Moi respetabre a opinión do que escribíu esa crítica; pero non
 
deixa de ser a opinión d'un individuo, que, ne ĉte caso é amigo e compañeiro 
teu. 
Ernesto.- Amigo és ti, e mais... 
Luis.- Dígoche francamente e lealmente o meu parecer, á ti particularmente, na 
intimidade; non o boto escrito pol-o mundo adiante. 
[f. 13) 
Santiago.- Que xa é sabido, y é humano que así fagan, inda que debéran ser un 
pouco mais comedidos; cando se trata d'un amigo alaban tanto, como 
censuran sen mais nen mais a un enemigo. 
Antonio.- O que mais fala é Miguel, o noivo da tua irmá. 
Ernesto.- É dicir, que coidades... 
Santiago.- Decontado medraches coa fachenda do trunfo, Ernésto. Ten en conta que 
non lle tiramol-o mérito á tua obra. 
Luis.- Eso non. 
Santiago.- Reconocemos canto val, inda que coidamos que podes facer cousas 
mellores, como dixo moi ben Luis; e eso é o que agardamos. 
301 
Ernesto.- Trataréi de compracelos.
 
Luis.- (Lástima de rapaz. Vanno batar a perder)
 
Santiago.- Agradézoche o teu ofrecimento; pero ten en conta que nin son eu, por
 
min, o que che pide que traballes, nin á min débeste dirixir ao prometeres. 
Ernesto.- ^Daquela? 
Santiago.- E o púbrico. Eu tamén, nós, toda a xente... Pero en toda a xente que 
forma o púbrico hai algús amigos que vemos sem- [f. 14] pre con pracer e 
con cariño as produciós dos amigos; pero en maioría están os indiferentes, 
os desconocidos, e hai tamén algús enemigos. 
Ernesto.- Logo o mais inparcial xuício é o xuíció do púbrico. 
Santiago.- Si. O púbrico é o verdadeiro, único xuez. E o púbrico que sabe apraudir 
o que lle agrada, o que pode despertarlle interés ou producirlle emoción, 
tamén sabe calar, taén coa friaxe do silencio amostra ás veces o séu 
desencanto ante as obras ruís, inda que leven a firma dos seus favoritos. 
Ernesto.- Terei en conta os seus consellos e procurarei que as miñas obras non pasen 
en silencio. 
Antonio.- Oe, non vaia a ser que as acompañe demasiado barullo, que tampouco é 
agradable. 
Santiago.--Estuda, estuda; que se axudas un pouco o teu talento, verás como o teu 
nome faise célebre... Ben, por hoxe abonda de sermón. Supoño que o 
. agradable son dos aprausos, que aínda debe resoar nos teus [f. 15] ouvidos, 
fará mais para obrigarte a traballar que canto ch'eu poida dicir. 
Ernesto.- Tamén escoito con gusto os seus consellos e alentos, e eles sírvenme 
igualmente de estímulo. . 
Santiago.- Bceno, boeno; estimarei que así sea ^O Tío Benito está por aló? 
Ernesto.- Si, pase, alá dentro quedaba. 
Santiago.- Hasta logo (Mutis) . _ 
Antonio.- Eu voume tamén. Repito a miña noravoa, e agardo unha nova mostra 
d'esa intelixencia... 
Ernesto.- Gracias (Acompañao hasta a pona) 
Antonio.- Adios Luis. 
302 
Luis.- Adios, Antonio (Mutis Antonio) 
Escena VI 
Ernesto e Luis. 
Ernesto.- ^Bah! Consellos, defeitos... Para os que ven unha obra é moi fácil xusgala 
e modificala: sencillo aconsellar ao autor que siga este ou aquel camiño... 
pero facela... ^sómente os que nela poñemos as nosas mans pecadoras [f. 16] 
sabemos cantos irisomnios, cantas cavilaciós e cantas mágos nos produce! 
Luis.- Non te desanimes, Ernesto. 
Ernesto.- Non; pero vou tracol-o rumbo. Xa estou decidido. canto mais antes a 
Madrí. 
Luis.- ^A Madrí? 
Ernesto.- Si. A fuxir d'este povo onde non hai mais que miserias, envexas, 
ruindades... A loitar po-a vida e pol-a groria onde ninguén seipa quen son, 
e onde as miñas obras me produzan honra e benestar, ou sexan a almofada 
do meu mísero esquife, se a sorte non me axuda, nin me val a miña firme 
^ ^ voluntá. 
Luis.- Pobre Ernesto ^pero será posibre que penses de tal xeito? Non te decatas que 
en Madri, como aquí, hai as mesmas humanas pasiós, os mesmos privilexios, 
as ruindades e envexas que bulen tamén nos corazós provincianos? 
Ernesto.- Si, si, hai todo eso, ben sei. Pero alí verei mais preto a realidade santa da 
cobizada groria; ali respirarei outro [f. 16] ambente de arte que aquí non 
pode haber... (pausa) 
Luis.- Xa que estás decidido, desiote moita sorte, moitos trunfos... 
Escena VII 
Os mesmos. So^a, Pepita e Doña Arnalia. 
Amalia.- ( Chorosa) Ernesto ^é certo o que me dí Pepita? ^Decídeste a marchar? 
Ernesto.- (Indo á pé d'ela) Si, mamá. 
Amalia.- Fillo, fillo, non sexas tolo ^que falta che fai ir á pelear con estranos tendo 
aquí feito xa un modo de vida? 
Pepita.- ^O comercio do tío Benito? iBah! 
Ernesto.- Non é d'abondo o benestar material i Eu quero groria! Déixame que intente 
conquistala. 
303 
Amalia.- ^E pretendes atopala en Madrí: e deixas por esa quimera esta groria real? 
(por Sofia) 
Ernesto.- Vamos, mamá, non é para desesperase, nín hai que ver as cousas tan 
foscamente. 
Sofía.- Os teus trunfos, outidos aquí, gozados en familia por todos nós ^non serán 
mais agradables? 
Ernesto.- Xuntos tamén os disfroitaremos; pero mais [f. 18] grandes, mais sonados. 
Son poucos días de separación... Virei de contado: en camto teñan acollida 
os meus traballos, para levarvos ás duas cabo de min. 
Sofía.= No entanto... 
Ernesto.- No entanto, mamá consolarate á tí, e ti consolarala á ela. 
Amalia.- Son poucos días: o que matcha sempre di o mesmó. Para ti si: tivas ver 
terras novas, cousas novas. A vivir outra vida, a traballar por un ideal. Ti 
non botarás de menos os que deixas. Os que quedamos vivindo coma sempre, 
tendo diante dos ollos as mesmas cousas de cotío, en todo notaremos a tua 
falta. 
Sofía.- Aquí tes un porvir seguro; aquí tes quen te quere ben. 
Ernesto.- Pero o porvir que aquí me agarda é un porvir wlgar. Eu quero algo 
mais... 
Luis.- Entendo que sen saír da tua casa, sen abandonar os teus negocios, podes 
adicarte tamén ao que ten para ti tanto encanto. 
Ernesto.- E non estarás exposto á perdición de aquela gran cidade. 
Sofía.- E terás sempre á teu rente amigos e familia. 
[f. 19] 
Ernesto.- Non me resino. Xa víchedes o que dicían os diarios da miña obra: todo 0 
mundo asegura que triunfaréi, que seréi un dos que chegan; pero sómente en 
Madrí pódese chegar ^E vou deixar eso por unha vida wlgar de comerciante? 
Non. Eu loitaréi, loitaréi hastra conseguir impoñerme. 
Pepita.- Si, Ernesto. Non fagas caso de egoismos que che queren ter pechado na 
vila; preso neste curruncho onde pesi á Universidade, pesi aos moimentos que 
fan a esta cidade grande e culta, non podes abranguer senon unha pequeniña 
groria, unha groria provinciana. Vai a Madrí, que o teu talento abrirache 
todal-as portas. 
Sofía.- Eu ben quixera que asi fose. 
3(}4 
Ernesto.- ^Duvidas?
 
Sofía.- Temo.
 
Amalia.- Sofía teme, coma min, que vaias para non voltar.
 
Ernesto.- Voltarei.
 
Pepita.- Cheo de groria, célebre.
 
Ernesto.- A conquistala parto; que non son eu [f. 20] tan escesivamente odesto, tan
 
perxudicialmente modesto coma Luis. 
Luis.- ^Ernesto, por Deus! 
Sofía.- ^Tamén Luis escribe? 
Ernesto.- Si, escribe. Sómente poucos amigos conocemos as suas produciós; pero 
asegúroche que son deleitosas... 
Pepita.- Vamos, daquela nós non somos as suas amigas. . 
Luis.- Perdón. É que non considero os meus traballos dinos da honra de seren lidos 
por vostedes. 
Sofía.- Ernesto nunca me falou de que vostede tivese esas aficiós. 
Luis.- Non val a pena. Gústame, cando teño un momento de vagar, encher unhas 
cuartillas. E para min unha satisfaición ver como as follas brancas vanse 
.­ cubrindo de sinos, de verbas que o meu pobre maxín vai unindo en forma e 
xeito, non sei se ben ou mal, quizais non chegue á sabelo nunca, porque eu 
non acredito nas gabanzas dos amigos, que adoitan ser moi falsas. 
Ernesto.- ^Xusgas por ti? (bromeando) 
[f. 21]
 
Luis.- Xusgo pol-o que teño ouvido das obras dos demais.
 
Sofía.- ^E como non pubrica algo? 
Luis.- ^Para qué? Eu escribo sómente pol-o pracer de escribir. Para mai ĉ , escribo, 
non na lingua oficial do Estado, pois non son eu dos que soñan coa groria 
que poida conceder Madrí, senón na nosa fala que eu amo tanto porque é a 
miña. 
Sofía.- ^En galego? 
Luis.- Si. Os meus traballos son todos escritos no idioma rexional. 
305 
Pepita.- ^E non lle gustaría que se imprimisen as suas obras, que fosen lidas, que se 
conoceran en toda España? 
Luis.- Si me gustaría se elas merecesen a honra de seren traducidas. 
Ernesto.- Luis non sinte ansias de groria; non comprende o que pode encumar á un 
home a sona que adequira en Madrí. 
Luis.- Confórmome coa propia satisfaición de falar á solas coa miña raza, tendo 
coma suprema aspiración o desexo de que algun día os beizos dos meus 
^­ irmaus que hoxe esquenceron a propia [f. 22] fala, adeprenderán á bendecir 
o nome de aqueles que para eles escribían cando aínda era unha loucura o 
escribir en gallego. 
Ernesto.- Ben falado, amigo Luis, ben falado; con.todo, eu vou á Corte, porque non 
teño paciencia para agardar esa época esprendente de galleguismo en que ti 
soñas. 
Sofía.- Que mal fas, Ernesto. Ten razón Luis. Si ti, e os que coma ti poñen en 
Madrí o seu pensamento, traballaran na sua casa, na sua Terra co mesmo 
afán que pensan facelo en Madrí, esa época esprendente que soñan os que, 
coma Luis, aman á sua Galicia, non tardaría en chegar. 
Ernesto.- Hai moito que facer aínda, e moito que agardar. 
Luis.- Quen sabe se non agardaredes aló mais e con menos proveito. 
Sofía.- E á ti atráete mais o brilo da fama que o amor. 
Erriesto.- Seguro está o amor; a fama haina que conquerir ainda. 
Sofía.- Confías moito. 
[f. 23)
 
Érnesto.- Confío na miña voluntá e...
 
Sofía.- No teu talento, si... confías tamén nas miñas esperanzas que saberán agardar, 
agardar... ^ Non debías deixarme asi, Ernestol 
Ernesto.- Para vencer na loita é preciso estar solo e sentirse estrano; é necesario que 
a voluntá sexa inseparabre compañeira: o ideal único amor... 
Sofía.- i0 ideal único amor! (Ercruga unhas bágoas) 
Cai o pano 
fin do primeiro acto 
306 
[f. 25] Acto 2 ° 
A mesma decoración do acto primeiro. É noite. Lrímpara acesa. Pasou algún 
tempo desde o primeiro acto, pol-o tanto a xente, sobre todo as mulleres, 
deben usar outra roupa. 
Escena I 
Sofía e Pepita, sentadas ante unha mesiña e mirando arelosas unha revista 
ilustrada que deixan logo desencantadas. 
Sofía.- ^Teatros...! 
Pepita.- lA ver! Os estrenos da semana... 
Sofía.- De Benavente, os Quintero, Linares... 
Pepita.- Muñoz Seca, Arniches... ios de sempre! 
Sofía.- (Deixando a revista) Oito meses pasados, e nada... 
Pepita.- ^Oito meses! Pobre irmán, canto sofrirá véndose imposibiliatdo de realizar 
os seus soños. 
Sofía.- Soños, dis ben: Soños eran os seus. 
Pepita.- iMadrí, Madrí, que odio che teño! Chega a ti un rapaz con fé e ilusión, 
disposto á entregarche a sua alma de artista, intelixente e nobre, e nin queres 
[f. 26] recibilo siquera, para él tés pechadas as portas todas... 
Sofía.- Non culpes a Madrí, Pepita. 
Pepita.- ^A quen, pois? 
Sofía.- Comó Ernesto, chegan á Corte diariamente moitos rapaces. Culpa é d'eles 
sómente se deixan a realidade da sua casa, da sua Terra por unha ilusión que 
fai esvaír axiña o desencanto. 
Pepita.- Censuras a Ernesto, Sofía; non tes xa para e( nin a disculpa que atopa 
sempre o querer. 
Sofía.- Engánaste. Non o censuro pol-a sua ambición. Creo que un pouco de 
ambición é necesaria na vida. 
Pepita.- Exprícate daquela. 
Sofía.- O seu erro é o que me desespera. Xordo que non quixo ouvir a voz da razón, 
que hastra cegou pra non ver os amores que aquí debíab télo preso: amor de 
nai, amores da^Terra e a noiva... Lonxe do seu fogar e órfo de cariño non 
é posibre que poida loitar cos desenganos. 
307 
Pepita.- Como falas, Sofía, como falas... Eu non [f. 27] sei se ver en ti a noiva 
desleixada que sinte rebeldía pol-o esq ĉecimento en que a teñen, ou 
simplesmente unha estrana que xusga as cousas friamente, porque non lle 
importan. . . 
Sofía.- 1Bah! Despois de todo poida que teñas razón. Nin unha soa vez dinouse 
escribirme dende que marchou... Para él, pol-o visto, non represento nada; 
non sinifico nada... 
Pepita.- Eso non. 
Sofía.- Como se fora unha estrana, Pepita. E vou coidando xa que o mesmo debe ser 
él para min; estanos ambos. 
Pepita.- Os seus traballos, as suas ocupaciós... reflesiona que... 
Sofía.- ^Paréceche que non teño razón? . 
Pepita.- ^Confías pouco! 
Sofía.- Tanto tempo xa agardei en valde: 
Pepita. - ^ Quen sabe. . . ! 
Sofía.- Non. Primeiro deixoume; logo esquenceuse de min... (saudosa) Despois de 
todo, ti ben o sabes, Ernesto non me quería. 
Pepita.- ^Que non te quería? 
Sofía.- Non me quería como eu creo que debe [f. 28] quererse á muller que se 
desexa, que se escolle para compañeira de toda a vida. 
Pepita.- Non digas eso. 
Sofía.- Si, Pepita, si. Eu era tua amiga, e como aquí na vosa casa atopábame a 
cotío. foise acostumando a verme... Ese era todo o seu cariño: unha costume. 
Pepita.- Non o creas. Ernesto pensaba casar cóntigo. cando marchou ben o dixo: 
"Virei logo para levaros ás duas cabo de min"; referíndose a mamá e mais 
a ti. 
Sofía.- Desatento sería se non dixera eso. 
Pepita.- És inxusta co'él. 
Sofía.- Non me quere; non me quixo nunca. Se realmente me tivese amor, non 
deixaría de comunicarme os seus traballos; as suas esperanzas, se aínda as 
conserva; ou as suas penas, se as dificultades encomenzan a mostarlle a morte 
308 
das suas ilusiós. 
Pepita.- 1Será tan triste para el o ter que se confesar vencido! 
Sofía.- Triste, pol-a humillación que sinifica, será decirllo a un estrano, a quen 
tivera para a sua dór unha bulra [f. 29] ou unha sorrisa despectiva; pero 
amostrar as feridas do seu corazón á quen para elas teña a meiciña santa do 
querer, á quen poida enxugal-as suas bágoas co lume dos bicos amantes, 
consuela, Pepita; e si ese consuelo non se busca é porque é falso o amor, 
porque non hai fé nese caririo. 
Escena II 
As mesmas. Tío Benito e Luis. 
Benito.- Aqui vos trayo este mal amigo... á remolque casi, quería fuxir. 
Pepita.- Fixo ben, tío. 
Luis.- ^Como teñen pasado? (Saúdanse, danse a man) 
Sofía.- Ben, gracias. 
Pepita.- ^Que milagre, Luis! Dende que o meu irmán foise á Madrí a penas si o 
vemos. 
Benito.- Obrigado ven hoxe. 
Luis.- O medo de ser importuno. 
Pepita.- Por Dios, nón diga eso. Ao contrario. Éstamos tan aborrecidas as duas... 
Benito.- Xa ve que non é por egoismo...^Aquí (f. 30] non enganamos a ninguén! 
Luis.- S'eu imaxinara que podía axudarlles a escorrenatr o aborrecimento... 
Benito.- Debía imaxinalo ^Quen pode distraer mellor a unha rapaza senon é un 
rapaz? . 
Pepita.- Déixese ver, non se faga desexar tanto. 
Luis.- Créame... 
Sofía.- Terá moito traballo... ou... (cálase) 
Luis.- ^Ou...?. 
Benito.- Noiva. 
309 
Pepita.- ^Noiva? Non o creo. Inda que nada tería de estrano. 
Luis.- ^Ah! non. 
Sofía.- Pero eso non é dicir nada. 
Pepita.- Entendo que pol-a contra, di moito ^Non ves que sinceridade, que negativa 
tan rotunda hai nesa escramación? 
Sofía.- ^Si? 
Luis.- Si ^ 
Pepita.- Eu nunca o vin con rapazas ^Será vosté dos que ven na muller un ser 
diabólico? 
Luis.- Non, ^por Dios! 
Benito.- ^A muller é sempre adorable! 
Sófía.- ^E di eso vosté, que está aínda solteiro? 
[f. 31J 
Benito.- Precisamente, estando solteiro é como se atopa mais adorables as mulleres. 
Luis.- Non penso eu asi, e perdone: Unha muller que está unida á nós mais por 
lazos espirituaes que pol-a ataxenta da carne, é a única que pode facer a nosa 
felicidade. 
Pepita.- ^Ah! iXa apareceu o segredo! Luis está namorado... doidamente 
namorado. . . 
Sofía.- ^Si? 
Pepita.- Un amor ĉomántico, d'eses que abrasan o corazón; que vive mentres se vive 
e c• io segredo lévase ‚ campa. 
Luis.- (Sorrindo) Tal vez. 
Benito.- ^Ah! Pero ^de veras? Eu coidéi que eso era sómente nas novelas. 
Pepita.- E nos novelistas. ^Se eles non o sentiran como iban á describilos? 
Luis.- Naturalmente. Por eso eu, que son novelista, inda que inédito 
afortunadamente para os leitores, teño por forza que vivir tamén algús 
capítulos novelescos... 
Benito.- ^E haberá algunha páxina adicada ao escalo, rapto, ecétera, ecétera? 
310 
Luis.- Pol-o d'agora non hai mais qué cariño, [f. 32] moito cariño. 
Pepita.- Un amor compretamente platónico. 
Benito.- ^Si? Raro, raro ^Un caso estraordinario nos tempos positivistas en que 
estamos!
 
Escena III
 
Os mesmos e Miguel. 
Miguel.- iCaramba, tempos reunión! ^Boas noites! 
Pepita.- ^Miguel! (Saúdos, apretós de mans) 
Benito.- Hola, hola. 
Pepita.- Non tiveches moita presa en vir. ^ 
Miguel.- Acabo de chegar, coma quen di. 
Pepita.- ^Tan retrasado ven hoxe o correo? 
Benito.- As duas horas de sempre, eu xa recibín o meu apartado. 
Miguel.- Verás; chegar, mudarse, adecentarme un pouco. 
Pepita.- Boeno, boeno... si; algún saúdo de mais cumprimento e urxencia... 
Miguel.- Non. Unicamente unha breve conversa con Don Rafael... 
Benito.- ^Ah! ^Agora xa non é o cacique fatal? 
Pepita.- ^Tío Benito! 
Miguel.- As bromas de Don Benito non me mo- [f. 33] lestan. 
Benito.- Non deben molestarte; pero é que tampouco son bromas. é curiosidade nada 
mais... Eu sabía que non fai moito tempo , na "Terra Libre" escribías unhos 
furibundos artigos contra ese "vexato" que agora chamas respetosamente Don 
Rafael iestráname o cambio! 
Pepita.- Xa non escribe en "Terra Libre" (natural) 
Benito.- ^Ah! 
Miguel.- Non vía porvir... (A Pepita) Quizais volva logo a Madrí. 
311 
Pepita.- ^Si? 
Miguel.- Para quedarme definitivamente.
 
Benito.- ^Tamén?
 
Pepita.- A propósito ^non viches á Ernesto en Madrí?
 
Miguel.- ^A Ernesto? Si... (Querendo desviar a conversa) ^Réñbche que contar 
moitas cousas! É coase seguro que salla diputado nas próisimas eleiciós. 
Pepita.- ^Si? 
Benito.- lAh! ^Opositor a procer? ^Agora comprendo a tua veneración pol-o ve... 
por pon Rafael! 
[f. 34J
 
Luis.- ^Por que distrito te presentas, Miguel?
 
Miguel.- Aínda non sei...
 
Benito.- Eso importa pouco (con sorna)
 
Miguel.- Como serei nomeado pol-o artigo vintanove.
 
Sofía.- ^E Ernesto, que fai, por qué non escribe?
 
Pepita.- ^Como vive?
 
Miguel.- Ernesto, póis... sigue traballando... espera...
 
Sofía.- ^Espera? ^ 
Miguel.- Agora conta c'unha promesa.
 
Pepita.- ^Por fin estrenará? ^onde? .
 
Miguel.- ^Eh? iAh! Non, un empreíño para .ir vivindo... Non é grande cousa ^hai
 
tantos compromisos! 
Sofía.- Pero, as suas obras...?
 
Miguel.- ^Bah, bah, bah! Eso era unha ilusión. Nada d'eso.
 
Pepita.- ^Daquela? 
Miguel.- Aproveitando a miña estancia aló, os meus conocimentos e amistades... 
Faleille ao Ministro, e parece que algo conseguín: prometeulle unha 
312 
credencial. . . 
Benito.- ^Pero xa tes tanta influencia? Brilante carreira levas! 
Pepito.- Ernesto vivindo d'un empreíño oficial en Madrí, e gracias á... 
Miguel.- Ao Ministro, Pepita, ao ministro. Agora, [f. 35] que non sei se chegará a 
cumpril-o prometido i figúrate! ^ Poucas cousas que terá en que pensar! 
Pepita.- Pois escríbelle lembrándollo. 
Miguel.- ^Estás tola! Escribirlle ao Ministro para eso ^ca! 
Pepita.- Trátase do meu innán. 
Miguel.- Si. Pero despois, cando teña que pedirlle algo importante para min... 
Benito.- lOu que por esa impértinencia desista de o facer diputado! 
Sofía.- Ten en conta que a Mi ĉuel non o vota o povo, senon o Ministro. 
Benito.- E o Ministro non o escolleu precisamente pol-o talento e conocimentos que 
teña; de xeito que o trocalo por outro e cuestión de sustituír os nomes. 
Miguel.- Señor pon Benito: rógolle que teña consideración para os meus... para as 
miñas... (Altivo e algo alritado) 
Luis.- Non o tomes en serio, Miguel, que non che senta ben. 
Benito.-_ Digo: supoño que non nos quererás facer creer que os teus merecimentos 
son o que o povó ten en conta para lanzar o teu (f. 36] nome á eleición. 
Miguel.- ^A votación o dirá! 
Luis.- ^Pero non encixas pol-o vintanove? ^ 
Benito.- Nun distrito que non conoces nin é fácil que haxa nel quen te conoza... 
^Claro, esto supoñendo que o Ministro non esqueza o nome de Miguel Barral! 
Miguel.- Non o esquencerá; e pol-o démais... moitosquixeran que o ministro se 
lembrara d'eles inon digo para facelos diputados: hastra pra lles dar un óso 
a roer! 
Pepita.- iMiguel! Eso que dixeche, parece... 
Miguel.- Que pareza o que queira. 
Benito.- ^Chico, se no Congreso falas asi...! 
313 
Miguel.= (Brusco) Pepita, perdona; teño que asistir á unha reunión importantísima... 
Pepita.- Pero, Miguel... 
Miguel.- Aos vosos pés... Señores: boas noites. 
(mutis moi foncho) 
^ Escena N 
Os mesmos menos Miguel. 
Benito.- Que brusquedade. 
^ Pepita.- Dende que anda á volatas coa idea da política [f. 37] está insufrible. 
Luis..- Un futuro diputado da maioría... 
Benito.- Si: do montón. 
Sofía.- Outro que soña con Madrí. 
Benito.- Inda que mais positivista que Ernesto, non confía no seu saber nin no seu 
traballo, senon na comenencia e o favor de outros. 
Luis.- Por eso é fácil que ture mais proveito. 
Pepita.- (Que foi sentarse aparte, tristeira) 1Que frialdade, que desapego! ^Parece 
copmo se andivera buscando un pretexto para romper! 
Sofía.- (Que foi cabo d'ela) Tés razón: é como se ao pretender alonxarse da Terra 
afogaran tamén o querer da familia, da xente que aman... 
Pepita.- Sofía, Sofía, xa non és ti sola. Tamén eu vexo como a cobiza, o 
deslumbramento que lle produxo a Corte matóu o seu querer. 
Sofía.- Si, Pepita: a cobiza, sexa de grória, de diñeiro ou de aristocracia, endurece 
o corazón; e nós, humildes mulleres que non temos no peito mais cobiza que 
a do amor: todo soavidade, amolecimento, dozura, esgazamos as nosas 
entranas para conservar o corazón que coidábamos noso. [f. 38] Pero aquel 
corazón endureceuse, convertiuse en pedra e ao cabo fuxe da par do noso 
despois de esnaquizalo co contacto da sua rudeza. 
Pepita.- (Cavilosa) ^Miguel! Quen supoñía... 
Sofía.- ^Quen supuña de Ernesto...! 
Pepita.- ^Ah! Madrí, Madrí, que odio che teño! 
314 
Benito.- (Que simulaba falar con Luis, chégase á Pepita, sorrindo) Vamos, nena, 
non hai que sentilo tanto; homes coma Miguel, e mellores do que el, non che 
faltarán pra faceres esĉolleita. 
Pepita.- Si, si. 
Benito.- Instituto, Universidade, Escola médica... (rindo) lhasta Seminario! Xa ves 
se hai mocedade onde escoller nesta groriosa Compostela. 
Pepita.- Non é o medo á quedar solteira o que me disgusta. 
Sofía.- Pero unha retirada é sempre pouco grata. 
Benito.- Para algús, que outros aprovéitanna... Mais, ao parecer, fun eu agora, inda 
que involuntariamente, causonante d'esa fuxida do noivo. 
Pepita.- Precisaba un pretexto e aproveitou ese... 
Benito.- ^Que carácter! Pois se chega a ministro calquera o atura (pausa) 
Sofía.- Pepita: xa deben ser as nove ^queresme [f. 39] acompañar hastra casa? 
daremos unha voltiña pol-a rua do Villar. 
Benito.- Paréceme moi ben a idea, si señor. 
Pepita.- Non teño ganas de saír agora. 
Sofía.- Logo te arreglas, muller, anda. 
Benito.- .^Pois non faltaba mais! ^Pouco foncho que se poñería o futuro diputado! 
Sofía.- Anímate. 
Pepita.- (Con pouca vontade, érgr^ese) Bceno: iréi. 
Benito.- Hoxe espallará Miguel a noticia do voso rompimento ^Pois hoxe terás media 
ducia de novos pretendientes. 
Pepita.- Un de cada facultá, para elexir mellor (sorrindo saudosa, fai mutis) 
Benito.- Estou con vos. Teño que recoller unhas cartas para deixar no correo (mutis) 
Escena V 
Sof'ia e Luis. 
Sofía.- Pobre Pepita. Dame pena; porque inda que para ela a perda de Miguel non 
e un mal, según os que o conocemos podemos xusgar, representa un 
315 
desengano; e os desenganos sempre deixan mágua [f. 40] no corazón. 
Luis.- (Caviloso) Certamente. 
Sofía.- Ahí ten vostede unha muller das poucas que merecen ser queridas, e que 
pode faĉer a felicidá d'un home. 
Luis.- Sen dúvida; e se Miguel marchou, opino como Don Benito, outro virá que a 
mereza mellor do que el. 
Sofía.- Eso hai que agardar (pausa) ^e vostede cando pensa decidirse pol-a 
compañeira [?] 
Luis.- Nunca quizais. 
Sofía.- Contradícese daquela coas manifestaciós de hai un pouco. 
Luis:- Non. A conversa de antes foi levada entre serio e broma... 
Sofía.- ^Logo aquel amor de que falou...? 
Luis.- Amor... amor, si, esiste; pero un amor sin esperanzas, ^como un soño... 
Sofía.- ^Daquela... non é correspondido... escolleu mal? 
Luis.- A muller que se ama non é cousa que poida escollerse. Pódese dicir: gústame 
aquela rapaza; pero non é posibre mañdarlle ao corazón "ámaa" . 
Sofía.- Certo. 
[f. 41] 
Luis.- E moitas veces, a razón fainos ver a equivocación d'un apaixonamento ou a 
imposibilidade d'unha esperanza, e con todo non temos forza para nos 
esnaquizar o peito e arringar o querer que nos consume, que esgaza a nosa 
vida. 
Sofía.- Moitas veces, tamén é un engano ó coidar imposible algo que sómente un 
pouco de vontade ou, simplesmente unha verba pode trocar de ilusión ou 
desexo en realidade. 
Luis.- Moitas veces... 
Sofía.- Si... 
Luis.- Sofía... Perdóeme vostede se a ilusión do meu amor faime ver resprandores 
de alborada onde non hai mais que tebras... Pareceume adiviñar nas suas 
palabras... (con vehemencia) Si, o querer que enche a miña alma, o amor que 
abrasa o meu corazón non debe murchar a miña vida con saudosa 
316 
desesperanza sin que toda a miña vontade axude ás palabras que é preciso 
pronunciar para saber d'unha vez se as miñas ilusiós, se os meus so- [f. 42] 
ños poderán tér unha ditosa realidade... Sofía... eu ámoa intensamente, 
loucamente. .. 
Sofía.- Luis, Luis... (docemente; fitanse entusiasmados) 
Luis.- (Colléndolle as mans, agarimoso) Que feliz son; e tíñalle medo ás palabras 
que me fixeron chegar a conseguilo... 
Sofía.- Porque as palabras de amor, se non son escoitadas con agarimo, magoan 
moito, moito, no corazón do que as profire. 
Escena VI 
Os mesmos e Tío Benito. 
Benito.- ^Ouh! Corazón, corazón... feñliz ti que non latexaches endexamais pol-a 
tolería do amor (Dirixese á Sofia) fai o favor, sofía, fai o favor. ^Abalou a 
tempestade! Vai aló, vai, consola a tua atribulada amiga. 
Sofía.- (Érguese) ^Ah! Si, si, pobre Pepita... Adiós, Luis, hastra logo (dalle a man) 
Luis.- Adiós (Están un istantiño coas mans collidas. So^a mutis. Ao chegar á porta 
volve a cabeza e sorrc) 
Benito.- Nin unha bágoa val o tal Miguel, e cantas, cantas fíxolle verter á miña po­
[f. 43] briña! 
Luis.- Pepita é toda corazón. 
Benito.- Por sorte hoxe rematóu a tiranía. Agora, agora; pero esas bágoas serán as 
derradeiras. 
Luis.- Eso hai que agardar. 
Benito.- ^Oh! Si, si: ela ten dereito a ser feliz (pat^sa) 
Luis.- Bceno, Don benito, coa sua licencia... 
Benito.- Adiós; e déixese ver; home, deixese ver... 
Luis.- (Danse a man) Será para min un gran placer o poder compracelo (mutis Luis) 
Escena VII 
Benito e Doña Amalia. 
317 
Amalia.- ^Tiveches noticias? 
Benito.- Indireitas.
 
Amalia.- ^E que sabes?
 
Benito.- O que me temía: que o pasa...
 
Amalia.- (Interrumpindo, arelante) ^Mal?
 
Benito.- Mal, non. Peor que aquí sómente.
 
Amalia.- ^Traballa?
 
Benito.- Si. Mais en cousas alleas ás suas incrinaciós e áos seus desexos.
 
Amalia.- ^Daquela non conseguíu nada do que agardaba?
 
[f. 44] 
Benito.- Nada. 
Amalia.- ^E quen che deu as noticias? 
Benito.- Miguel. 
Amalia.- lAh! ^Veu Miguel? ^E como non agardóu por min? Debía supoñer que eu 
tiña moito interés en saber algo do meu fillo ^Saíu Pepita? 
Benito.- Non. Pepita está no seu cuarto... Miguel marchou d'unha maneira brusca, 
imbécil... Coido que non voltará á poñer os pés nesta casa. 
Amalia.- ^Que me dis? 
Benito.- Vai, vai á pé d'ela, que. che conte..: Miguel volta á Madrí, será diputado, 
e non iba deixar aquí unha cadea que o tivese preso á Terra... Non podería 
navegar a gusto pol-as augas revoltas da poítica. 
Amalia.- Todos, todos prétenden voar fóra do niño, lonxe dos pais, da Terra dos 
seus maores... 1Como se enganan! 
Benito.- O engano é unha herba que medra en todol-os corazós ^Quen non sufríu na 
vida un engano? O caso é saber reitificar á tempo o erro. 
Amalia.- ^E non podemos facer que Ernesto volte para cabo de nós? 
Benito.- Cos brazos abertos recibireino, ben o sabes. ^ 
Escena VIII 
318 
Os mesmos e Dolores. 
Dolores.- Dous señores perguntan por pon Benito. 
Benito.- Que pasen, que pasen.
 
Amalia.- Eu vou no entanto á pé de Pepita.
 
Benito.- (Adiantándose á porta) ^Quenes serán?
 
Escena IX 
ro Benito, Don Santiago e Antonio. 
Benito.- Meus ilustres amigos. (saudos) 
Santiago.- Querido Benito. 
Antonio.- ^A saúde, ben? 
Benito.- De ferro. 
Santiago.- Ante todo unha pergunta ^Miguel rompeu con Pepita? 
Benito.- ^Que? Pero... 
Santiago.- ^Di? 
Benito.- Saíu d'aquí hai un pouco tan descortés, tan... si, si, eu coido que hai que 
dalo por saldado. 
[f. 4b] 
Santiago.- Ben. 
Benito.- ^Pero? 
Santiago.- Mais val asi, amigo Benito; porque endenon aconsellaríate que o botaras.
 
Benito.- ^Como!
 
Santiago.- Pol-a galería.
 
Benito.- ^E eso? Esprícate.
 
Santiago.- Porque é un intrigante, un vendido, un...
 
Benito.- Home, non te deixes levar da paixón política, que a vida privada...
 
319 
Santiago.- ^Si, eh? ^Conque ti coidas...? Boeno, que che conte Antonio, que che 
diga el... 
Benito.- Fágame o favor, home; dígame vostede o que socede 
Santiago.- Dígalle, dígalle: cóntelle esa enorme infamia de que só é capaz un home 
ruín. 
Antonio.- Verá. Cheguei ao Círculo, e no medio d'un fato de rapaces estaba Miguel, 
relatando as suas andanzas d'estes días por Madrí, e rindo á gagallada: 
"^Sabedes á quen atopei na rua d'Alcalá? -^A quen? perguntáronile- "Pois, 
á Ernesto Souto" -^e qué, fai carreira? dixo un- "^Carreira? Si; todos os días, 
buscando algun conocido para lle dar un sablazo... 
[f. 47] 
Benito.- iQue iniquidade! 
Santiago.- 1De Miguel non podía agardarse outra cousa! 
Antonio.- Nesto chegou Luis Castro, que ouvindo as derradeiras verbas berroulle 
"Eso é indino, Miguel; non ĉreo que sea verdade, pero inda que o fora debías 
calar" -"^Por que" dixo cinicamente- "Porque ti fuches o que mais influíches 
coas tuas gabanzas e os teus consellos para que Ernesto fose á Madrí -^Bah! 
Tonto foi él, en fiarse no que os meus artigos lle dicían; xa se sabe o que son 
gabanzas de períodicos... 
Santiago.- Total, que se enredaron en frases un pouco duras, que Miguel aludíu á 
non sei que comenencias, á non sei que enganos, á noivas e noivazgos. E a 
discusión romatou c'unha estupenda labazada que apagou as impertinecias de 
Miguel. 
Benito.- Ben feito, ben feito. 
Antonio.- Pero agora fálase d'unha reparación. 
Santiago.- D'un duelo. Hai que evitar eso. 
Benito.- ^Evitalo? iEse non chega á Diputado! 
Santiago.- E tés que enterate... Non debes deixar que Ernesto ande por Madrí coma 
un hampón 
[f. 48)
 
Benito.- lAh! Perdón. Eso xa é outra cousa.
 
Antonio.- Pero vostede...
 
Benito.- Eu díxenllo ben craro cando quixo marchar: Mira que eso de Madrí é un
 
320 
engano... Ríuse "O Engano" foi o meu primeiro éisito- respondeume. 
Santiago.- Si, si. 
Benito.- "O Engano" representaráse tamén en Madrí, e él servirame de carta de 
presentación... -^Deixasme só no Comercio?- "É un traballo noxento para 
min"- lA realidade, a vida! E deixouna por ese soño, por ese "engano" da 
groria, e da riqueza que a groria depara. 
Santiago.- Ten vintacinco anos, benito, e aos vintacinco anos tamén tiña para nós 
mais atraición un ideal que a wlgaridade do vivir... 
Antonio.- Di ben Don Santiago; eso é natural, e hai que perdonarllo. 
Benito:- iPero se está perdoado xa! É él o que non o esqence. 
Santiago.- Pois hai que facelo voltar, ou pol-o menos atender algo aos seus gastos. 
Benito.- Xa ten unha carta de crédito; pero non [f. 49] quer facer uso d'ela mais que 
en casos estremos. 
Escena X 
Os mesmos, Doña Amalia, Pepita e Sofia. 
Santiago.- Hola Amalia. 
Amalia.- Hola Santiago. 
Antonio.- Señoritas.... (satídos apretós de mans, etc.) 
Amalia.- ^Que milagre por aquí? (Amalia, Santiago e Benitoj 
Santiago.- Unhos asuntiños... Viñen a enterarme de pequenos detalles... 
Benito.-. E á nos traer grandes informes. 
Amalia.- ^Sobre...? 
Santiago.- O preteridente de Pepita. 
Benito.- ^Que che dixen hai un pouco? Miguel non volverá, non pode volver. 
Santiago.- Pero non sabes aínda todo. 
Benito.- ^Hai mais? 
Amalia.- Conte, conte. 
321 
Santiago.- Que Ile fai as veiras á filla de Don Rafael, o cacique. 
Amalia.- iQue desfachatez! 
Benito.- De maneira que: deixouse convencer na cuestión política asenllándo unha 
acta (f. 50] de diputado, e mais pretende pescar a filla de Don Rafael para 
arrecadar tamén o seu sitial... 
Santiago.- E eso, inda que non é moi honrado, tolérase; pero que fale da maneira 
que o fai do seu amigo íntimo, do que foi para el mais que un compañeiro 
un verdadeiro irmán, eso... Benito... 
Benito.- Todo é propio do seu carácter, da sua fachenda, cobiza e incultura: porque 
Miguel non ten mais que un lixeiro barniz... de enciclopedia barata... (sigue 
falando) 
Antonio.- (No outro grupo, con Pepita e Sofia) Daquela, xa que non hai perigo, 
pódese dicir todo, tanto mais canto neste caso descóbrese. un verdadeiro 
amigo. 
Pepita.- Pol-a miña parte non teña medo que me poida facer mal a emoción. 
Sofía.- ^e non hai tamén un anónimo defensor?
 
Pepita.- Convén conocelo para agradecerlle o servicio.
 
Antonio.- De agradecer é... porque ademais, a sua intervención pode costarlle a
 
vida, se a cousa non se arranxa. 
Pepita.- ^A vida? 
Antonio.= Houbo unha labazada, e concertarase un duelo. 
Sofía.- ^Un duelo! 
Pepita.- ^E quen é o amigo que asi espón a vida...? 
Antonio.- Luis Castro. 
Sofía.- ^Luis! (Érguese, logo déizese caer sentada cochando os ollos, salouca) 
Pepita.- Sofía, Sofía (Rodéanna todos) 
Cai o pano
 
fin do segundo acto
 
322 
[f. 53] Acto 3° 
A mesma decoración dos actos anteriores. É día. As contras da galería 
pechadas; a escena valeira. Pasou algún tempo despois do acto 2°. 
Escena I 
Pepita e Dolores, pol-a dereita. 
Pepita.- Abre a galería, Dolores. Xa vai sendo hora de que a luz do sol alumee a 
casa. 
Dolores.- (Abrindo as portas da galeria) Como que son as once dadaĉ . 
Pepita.- ^Deitámonos tan tarde! E gracias ás campás da Catedral, que senon aínda 
seguiríamos durmindo. 
Dolores.- Elas son as que me fan acordar á diario. 
Pepita.- Despois da longa ausencia do meu irmán, véndoo á par de nos, non 
tiñamos vontade para nos recoller.aos nosos dormitorios; parecianos que se 
nos afastábamos d'él xa non voltaríamos á atopalo no día seguinte. 
Dolores.- lE que desconocido ven! 
Pepita.- Enfermo do corpo e do espírito; Foron moitos sofrimentos e moitos 
desenganos. 
[f. 54]
 
Dolores.- Tamén, non sei como marchou podendo vivir ácó tan comodamente.
 
Pepita.- Ben pagou o seu engano. 
Dolores.- ^E cómo non veu denantes se todo lle saía mal? ^Para que estivo 
agardando á últema hora? 
Pepita.- Amor propio; cousas de rapaces. Non quería decrararse vencido e fracasado. 
Dolores.- ^Pois mesmo ven que dá peniña velo! 
Pepita.- Algo deble si está. 
Dolores.- ^Vaia todo por Dios! ^ 
Pepita.- Parece que chamaron. ^ 
Dolores.- Irei ver (Mutis pol-a esquerda) 
Escena II 
323 
Pepita e Miguel (pol-a esquerda). 
Pepita.- (Solprendida) iMiguel! 
Miguel.- (Humilde) Hola, Pepita. 
Miguel.- Perdóeme. Pepita... Quixera falarlle... 
Pepita.- ^A min? Coidei que viña para saudar o meu irmán... 
Miguel.- Sen dúvida. A eso viñen. 
Pepita.- Daquela... 
[f. 55] 
Miguel.- Pero, xa que a divina casualidade fixo que nos víramos novamente, asi, sen 
testemuñas... 
Pepita.- ^Quesme contar algún segredo? 
Miguel.- Quérolle facer unha confesión. 
Pepita.- Nesta casa non hai quen poida absolvelo. 
Miguel.- Vostede si; pode absolverme, pode perdoarme o mal que lle fixen. 
Pepita.- ^Mal? A min ningún mal me iixo... Porque o entreterme algún tempo non 
podo dicir que fose un mal, posto que eu compracíame neso. 
Miguel.- Gracias, Pepita, gracias... Vexo que no seu corazón, que "no teu corazón" 
non morreu aínda o querer... 
Pepita.- (Atallándolle) Éngano. O engano sempre, ó engano en todo. 
Miguel.- (Cortado) Pois... 
Pepita.- Pois... Dixen que eu compracíame "daquela", non que poida compracerme 
"agora„ 
Miguel.- Perdón, Pepita, perdón. Eu porteime mal contigo, si, o reconozo; eu non 
debín romper as nosas relaciós d'aquela maneira estúpida, incomprensible. 
Lembrándome d'eso comprendo a tua indinación... Pero estou arrepentido, 
Pepita, e xa ves que [f. 56] me homildo, que che pido perdón... 
Pepita.-^Perdón? Se lle sirve para algo o meu perdón pol-a incorreición do seu 
proceder, perdoado está. Pero reanudar unhas relaciós en que o cariño e a 
confianza non poidan esistir, eso non é posibre. ^ 
324 
^Miguel.- ^Dudas do meu querer? 
Pepita.- Abonda de finximentos e de enganos, Miguel. Cando cobizabas trasladarte 
a Madrí, cando aoñabas coa acta de Diputado para seguir unha "brillante 
carreira política", eu era pouco para ti... 
Miguel.- (Corrfuso) Pepita... 
Pepita.- Soñabas coa acta e coa filla d'aquel proteitor que cha ofrecera... 
Escena III 
Os mesmos e Don Benito, pol-a dereita. 
Benito.- ^Eh? 1Pero si é Miguel, o noso Diputado (burlonamente faille unha 
reverencia) ^Como vai, ilustre representante de... de... que distrito? 
Miguel.- (Homildísimo) Ningún, señor pon Benito. 
Benito.- ^Como? ^Será posible? 
[f. 57] 
Pepita.- ^Non sabías, tío, que non chegou á presentarse? 
Benito.- ^Ah! Non, caramba... iY é lástima! ^Porque conocedor dos intereses do 
povo...! E logo, que tiña o porvir asegurado... io seu talento! lah! io seu 
talento! 
Miguel.- Insinificante... Estúdase o que se pode... é preciso, pero... 
Benito.- ^E que, á dar a benchegada "ao amigo", non? 
Miguel.- Si; si, señor. 
Pepita.- Está descansando aínda... ^ 
Benito.- Trae sono atrasado. Hai que deixalo durmir. 
Miguel.- Si, si... Pois, coa sua licencia.:. 
Pepita.- Adiós Miguel. (Mutis pol-a 2° dereita) 
Miguel.- Adiós.:. (Síguea coa mirada) 
Benito.- ^Bah! ^Canto mais non val a filla de Don rafael, eh? 
Miguel.- Pero... ^Quen lle dixo? 
325 
Benito.- Si, home, si... e felicítoo... Esta pobre Pepita tense que conformar agora 
c'un rapaz... un pobre rapaz, pintor... Din que ten talento, que gana moito; 
que pinta moi ben... 1Non sei! O que é él, é simpático... faise agradable... 
Vosté quizais o conoza... 
[f. 58]
 
Miguel.- Adiós, Don Benito (supetamente)
 
Benito.- ^Eh? lAh! Vaise... Adiós, home, adiós. E que conste o meu sentimento pol­
o fracaso ese da acta; porque pol-o menos o ferrocarril de Bergantiños 
faríase, e mais o da Costa. (Miguel faille unha reverencia, xa na porta; el 
dille adiós coa man. Mutisambos, un por cada banda) 
Escena IV 
Dolores e Don Santiago. 
Dolores.- O señorito Ernesto está descansando aínda; pero fágame o favor de se 
sentar. Avisaréi á Don Benito. 
Santiago.- Deixe, non o moleste, xa voltarei. 
Dolores.- Como queira o señor. 
Escena V 
Os mesmos, Dña Amalia, logo Don Benito. 
Amalia.- (Saúdanse) Pareceume a sua voz.
 
Santiago.- ^Como lle vai, miña boa amiga? (Nlutis Dolores)
 
Amalia.- Atordoada coa felicidade que xa non agardaba.
 
[f. 59]
 
Santiago.- É unha grande ledicia. A volta do fillo pródi ĉo...
 
Benito.- Dina de solenizarse, si, señor.
 
Santiago.- Como non; unha grande festa. ^
 
Benito.- Farémola, farémola.
 
Amalia.- Festa é á do corazón.
 
Benito.- Pero non abonda. Hai que revestila con champán ^Eu farei vir unhas 
botellas! 
326 
Santiago.- lOh! Meu vello amigo, venturoso tío sempre en caráter. 
Benito.- ^Que diaño, meu amigo, xa non son mozo, e ao deixal-os negocios quero 
mellor que os recolla o meu sobriño, xa que ao cabo volve á nós disposto á 
traballar nesta labor para a que non hai aprausos, mais si outro son agradable 
tamén, que é o da prata. 
Santiago.- O positivo. 
Benito.- O necesario. Non son eu tampouco dos que se conforman co diñeiro; que 
unha besta pode ter fartura de cebada e aparellos bordados de ouro, e non 
deixa de ser unha besta. 
Amalia.- Fas cada comparariza... 
Benito.- Somellanza é. Homes hai qué son tal- [f. 60) mente coma bestas, inda que 
levan cadeas e anelos d'ouro macizo e teñan as huchas acubuladas de riqueza. 
Santiago.- Con todo non sei que é mellor. Xa ves á Ernesto de que lle servíu o 
talento. 
Benito.- ^Talento solo? Tampouco val nada. Eu tiña mais atrevimento que saber, e 
fixen un bonito negocio. _ 
Santiago.- 1Bah! Non é regra tampouco... Moitos atrevidos hai que non lograron o 
. que pretendían; ao contrario, atopáronse co que non buscaban. 
Benito.- Cando é mais o cobizado do que se merece, si; pero conformándose c'un 
modesto pasar... 
Amalia.- Así, como ti ^xeches... 
Benito.- Como fixen eu... no ĉ comezos da miña vida; logo, claro, é natural, 
conforme iba apañando mais, pois... 
Santiago.- Aumentaba o desexo e á posibilidade de satisfacelo. 
Benito.- Natural. 
Escena VI 
Os mesmos, Ernesto e Pepita. Como indica o diálogo, Ernesto está deble, 
esgrouviado. 
[f. 61]
 
Ernesto.- 1Don Santiago!
 
Santiago.- lErnesto, rapaz! (abrazándose) 
327 
Ernesto.- ITempo perdido! 
Santiago.- Non hai que desanimare... Sempre estamos en condiciós de reitificar os 
erros. 
Ernesto.- Non é o meu un erro que teña reitificación. O meu foi un engano que, ao 
se desfacer, prodúxome un grande desencanto... Xa non teño vontade para 
o que denantes era a miña ilusión. 
Benito.- Eso dis agoro, mais, en canto volvas a ter arranxada a tua vida, sínteste 
coas mesmas aficiós e nacerán tamén no teu corazón os mesmos desexos 
d'outrora. 
Santiago.- E voltarás a loitar, e vencerás... Vencerás aquí, na tua Terra, que é onde 
debe traballarse, onde pode abranguerse a verdadeira e honrosa groria. 
Amalia.- Primeiro que descanse. Ven moi quebrantado de saúde e tense que repoñer. 
Ernesto.- Descanso, si; descanso é o que preciso e o que cobizo. Descanso para o 
corpo exhausto; descanso, tamén, para as máguas da miña alma. 
Benito.- Xa sabes que, mes mais, mes menos, o comercio agarda por ti o que for 
preci so. 
[f. 62] 
Pepita.- En canto á outros traballos ninguén te apura. 
Ernesto.- Nin penso neles. Coas ilusiós perdidas nas miñas inútiles andanzas e loitas 
literarias, as ansias que sinto agora son dé paz, de esquecimento... 
Amalia.- Andanzas e loitas non foron as únecas que .afincaron no teu corazón o 
sofrimento; outras son as causas, en valuto pretendes enganarme. 
Santiago.- Haberá tamén quizais algo de desengano de ^amor. 
Ernesto.- Non tal.
 
Amalia.- ^De veras?
 
Ernesto.- Pol-o menós non seréi eu o que poida queixarme de abandono.
 
Pepita.- ^Pero sabías...?
 
Ernesto.- Si. Un día vin nun diario a noticia. Luis Castro, o meu amigo Luis Castro,
 
casábase con Sofía. 
Amalia.- Esa é a tua mágua. ^ 
328 
Ernesto.- Non, mamá. Eu non quería a Sofía; mentres vivín en Madrí convencinme 
de que non era amor o que sentía por ela, senon a amistade que se pode ter 
por un compañeiro que se ve todol-os días, que se convive co'el durante 
unhas horas... 
[f. 63] 
Pepita.- Si, tiñas o"costume" de véla. 
Ernesto.= A noticia non me desagradou. Comprendín o que sucedeu, o que eu coido 
que debeu soceder... 
Pepita.- Deixaches a Sofía, e non tiveches endexamais para ela a menor lembranza. 
Ernesto.- Certamente, eu porteime mal... Non sentía o querer que me unira a ela... 
Pepita.- Sofía comprendeu que non a querías... Luis sentía hacia ela certa simpatía... 
que co teu desleixo trocouse en amor... 
Ernesto.- Fixeron ben. Non lles gárdo xenreira por eso... A noticia prodúxome 
sómente certa saudade. 
Santiago.- A saudade que deixa na nosa alma todo o que foi, todo o que día á día 
costitúe o nósos pasado. 
Ernesto.- Logo, no mesmo xornal, leín un artigo: "O espellismo literario" titulábase, 
e nel falaban dos pobres provincianos que van á madrí cheos de ilusión e fé... 
Un párrafo quedoume tan grabado que nunca mais o esquenceréi; un párrafo 
que parecía feito para min; decía. "Acreditan na áurea lénda da Sociedade de 
Autores, do [f. 64] Ateneo,^ ^da colaboraciós nos xornaes, da noveliña nos 
semanarios de contistas; e por todo esto tan falso, tan incapaz para a vidá, 
deixan o cultivo da sua facenda, os estudos d'unha carreira, a honradez d'un 
oficio manual, incluso a paz futura d,'unhos ollos bondadosos e un corazón 
de muller" . 
Santiago.- Así é... así socedeu. 
Ernesto.- Verdade, verdade, todo o deixara, o esquencera todo pol-o engano d'unha 
groria que endexamais chegaría á conquerir... E a realidade encheume coa 
sua acedume o corazón; perdín toda esperanza, e sentíndome vencido, 
derrotado, pensei en morrer... 
Amalia.- iErnesto! 
Ernesto.- Pero reaicionei, e volvín a sentir arelas de me ver outra vez na miña 
Terra, no meu fogar, onde hai urĉlia nai e unha irmá que me queren, onde 
teño amigos que me axudan e me alentan. 
Pepita.- lOh! Si, si. 
329 
Santiago.- Ese tempo perdido en Madrí; aproveitado aqui que froito non daría. 
[f. 65] 
Ernesto.- Aquí, aquí, na miña Terra iAgora é cando eu comprendo cal é a Terra 
miña! 
Santiago.- Pois a recuperal-o tempo perdido; á traballar por nós e para nós. 
Ernesto.- Non podo xa. É imposibre. 
Santiago.- ^Porqué imposibre? 
Ernesto.- Si, si. 
Santiago.- Esprícate. 
Ernesto.- Onte pasei pol-a Herradura, chegueime ao moimento da Santa Rosalía e 
contemprando a simpática efixie xurdiu na miña alma o remordimento: Eu 
son gallego, eu recei moitas veces os divinos versos do pceta; mais nunca 
honrei a sua memoria escribindo no idíoma qué ela amaba tanto, no noso 
idioma rexional. E aquela estrofa sua que di: 
"Permita Dios, castellanos, 
Castellanos que^ aborrezo, 
que antes os gallegos morran 
que ir a pedirvos sustento" 
cravouseme coma unha marca infamante no meu cerebro, e non me deixa, 
non me deixa... 
Benito.- (A Santiago) Está algo deble. 
[f. 66] 
Santiagó.- Padeceu^móito. Vamos, ánimo, raoaz. 
Ernesto.- Gracias, Don Santiago. Agora é cando reconozo os verdadeiras amigos, 
os que me aconsellaban lealmente. . 
Santiago.- Pois mais seguro de ti mesmo e das amistades poderás reanudar a tua 
labor, modificándoa nun sentido... - . 
Ernesto.- Non podo, non podo facer nada xa. ^E gracias se logro fuxir ás bulras que 
me agardan! 
Pepita.- ^Bulras!
 
Ernesto.- Xa coase estou pesaroso de ter volto.
 
Amalia.- Non digas eso. 
330 
Ernesto.- Fracasei en Madrí á onde marchei seguro do trunfo... Quizais houbera 
feito mellor quedando aló, inda que fose morto. 
Amalia.- 1Fillo! 
Pepita.- lErnesto! 
Benito.- Non digas parvadas. Agora é mester pasar unha esponxa pol-o que foi. Non 
lembrase mais d'aquelo, e vivir a nosa vida. 
Ernesto.- ^Borrar o pasado! Duas maneiras hai de conseguilo. 
Santiago.- Adicarse con vontade ao traballo rexenerador, é unha. 
[f. 6^] 
Benito.- Esa hai que escoller.
 
Pepita.- ^Cal é a outra?
 
Santiago.- A outra sómente poden adoutala os organismos pobres. Non debemos
 
lembranos d'ela. 
Benito.- Voluntá sexa o noso lema aempre. Con voluntá consíguese todo. 
Ernesto.- Pero a voluntá é unha forza que non todos po ĉeemos. 
Santiago.- Tés razón; e moito mais frecuente a larchanería, que non outra cousa é 
a falta de voluntá. 
Ernesto.- Desencanto tamén pode ser. 
Santiago.- O desencanto é producido por un erro ou por un esceso de amor propio. 
Con voluntá tamén se corrixe. 
Pepita.- Boeno, boeno; todo eso está moi ben, pero estanse poñendo moi aburridos 
con tanta folisofía. 
Benito.- Sóbrate razón. Non sei como me deixei levar por un camiño tan sesudo que 
non dí co meu caráter. 
Santiago.- Porque tés moita voluntá e sábeste impoñer aos demais. 
Benito.- Poida ser. 
Santiago.- Boeno; abonda de leria por hoxe. Ernesto, [f. 69] non te desalentes 
(danse a man) Ten voluntá. 
Ernesto.- Farei o posibre. 
331 
Santiaĉo.- Adiós, Amalia; adiós, Pepita. 
Amalia.- Adiós, Santiago. 
Pepita.- Que lle vaia ben. 
Benito.- (Saíndo c'el) Eu vou contigo (mutis oa dous) 
Amalia.- Y eu vou ver como anda aquelo, aló pol-a cociña (mutis pol-a 2° dereita) 
Escena VII 
Pepita e Ernesto. 
Ernesto.- Pepita, tés que me facer un favor. 
Pepita.- Di. . 
Ernesto.- Preciso que vaias visitar a Sofía. 
Pepita.- Boeno, iréi. 
Ernesto.- ^Xa sabes cal é o meu pensamento? 
Pepita.- Non. Agardo que mo digas, pero coido que non será ningunha tolada. 
Ernesto.- Por descontado. Quero que Luis veña á verme. Era un dos meus mellores 
amigos, e a sua compaña, sobre todo agora, éme necesaria. 
Pepita.- Segurameñte que non veu xa por temor á que poidas tarlle xe_nreira. 
[f. 70) 
Ernesto.- Por eso quero que ti Ile digas que non hai tal. 
Pepita.- Direillo. 
Ernesto.- Os demais, que finxiron gabanzas, que me empurraron á Madrí para logo 
bulrarse da miña derrota, inda que viñeran á verme non os deixedes pasar. 
Pepita.- ^Por qué? Te distraerán. 
Ernesto.- Faranme sofrir. Ivlofaranse de min, das ilusiós con que marchei e do 
fracaso que me acompaña no regreso. 
Pepita.- Pero home, xa terás eiquí o éisito que as tuas obras merecen. 
Ernesto.- Non penses neso. Xa non poderéi facer nada endexamais. Denantes había 
a esperanza de que poidera chegar á ser algo, á trunfar mais tarde ou mais 
332 
cedo... 
Pepita.- E agora tamén... 
Ernesto.- Agora acompañarame sempre o ridículo. Soñei coa groria, fan a Madrí 
para conquistala e voltéi coa smans valeiras e a cabeza abaixada pol-o 
vergoñoso desdén con que fun recibido na Corte. 
Pepita.- 1Bah! cantos haberá en condiciós peores [f. 71] que ti, e mais... 
Ernesto.- Eu non teño que ver co'eses outros. 
Pepita.- Certo; pero non tés por que encollerte tanto tampouco. 
Ernesto.- Se viras a vergonza que pasei por esas ruas... ^Eu non poda xa vivir aquí! 
Pepita.- Non digas eso ^Onde mellor? Xa viches que fóra da propia Terra tratan á 
un despeitivamente. 
Ernesto. - i Non séi, non séi.. . por veces penso que era mellor. ..! 
Pepita.- ^Qué? 
Ernesto.- ^Acábar d'unha vez! 
Pepita.- 1Por Dios, non digas eso! 
Ernesto.- (Érguese e diríxese á dereita) Morrer, e así viría a piedá e o esquecimento 
á perdoar o fracaso que non lle perdoan á un en vida... (mutis pol-a .1 ° 
dereita. Pecha a porta) 
Pepita.- iPobre irmán! ^Que dór tan grande, a dór do que ve esnaquizadas as suas 
ilusiós; perdidas as esperanzas; morta a fé no seu traballo! 
[f. 72] Escena VIII 
Pepita e Tío Benito, ao frnal Doña Amalia. 
Benito.- (Pol-a esquerda) ^Onde vai Ernesto? 
Pepita.- No seu cuarto está. ^ 
Benito.- Faime o favor, chámao. Quero falarlle do que á todos nos interesa. 
Pepita.- (Érguese e vai á primeira dereita) Ernesto... (alzando mais a voz ao ver que 
non responde) ^ Ernesto! 
Benito.- ^Non responde? 
333 
Pepita.- Non (Voleve a chamar. Algo intranquila peta na porta) iErnesto, abre! 
Benito.- (Dirixíndose á porta tamén) ^Ernesto! 
Pepita.- ^Dios mío! Denantes falou... 
Benito.- ^De qué? (Dentro soa un tiro) 
Pepita.- ^Ai! iMamá, mamá! (corre desesperada) 
Benito.- (Fonando a porta) ^Xesús, Xesús! (Entra) 
Amalia.- (Espavorida) ^Que foi? 
Pepita. - (Saloucando, ^ abrázase nela) ^ Mamá, mamá! 
Cai o pano 
fin do drama 
Setembro de 1919 
334 
Leandro Carré Alvarellos e Antonio Orozco, Ruínas, drama nun acto. 
Non se sabe que esta obra chegase a ser estreada. Consérvase 
unha copia dactilografada, no Arquivo Toxos e Froles, 
Carpeta n° 11. 
335 
RUINAS 
drama nun acto, orixinal de 
Leandro Carré e Antonio Orozco en 
colaboración 
PERSONAXES 
Aná-Maria 25 anos 
Doña Nieves 50 " 
Manuela 55 " 
Fernando 30 " 
Arturo 30 " 
^ „
D. Pedro 
Un mozo 
Un louqueiro 
Época de actualidá
 
Dereita e esquerda do actor
 
1919
 
336 
RUINAS 
Acto úneco 
Gabinete de traballo; mixto de escritorio, sala e cuarto de costura. Porta no 
foro, ao pasillo; e na dereita, duas ao interior da casa. Na esquerda bal^cós. 
Unha mesa despacho e sillón, ambos antigos, de algún valor. Sobre a mesa, 
colgado, gran retrato, do xeneral Amoreiras, zefe da familia, xa morto. 
Butacas e sillós cubertos con fundas brancas. Unha máquina de coser, de 
man, enriba d'unha silla, e duas sillas baixas. 
A impresión xeneral debe ser a d'unha casa que foi rica en tempos do xeneral 
Amoreiras, e que na actualidade ocupa un piso moito mais modesto, no que 
conserva os muebles necesarios somente. 
I 
Ana-Maria e Da Nieves ^ 
Ana-Maria cosiendo coa máquina. Soa o timbre. Érguese e sal pol-o foro, 
logo volve a entrar collida do brazo de Da Nieves. 
ANA = ^Virás cansa? 
NIE = Non; viñen amodiño. 
ANA = Mais co calor que fai, e con roupa de inverno... 
NIE = Non creas. Xa vou vella e non me molesta. 
ANA = Non trates de te enganar a ti mesma, mamá, pois a mim non me enganas. 
NIE _^Cousas tuas! ^E como vai esa roupiña? ^Mandáronte as de Coutiño o figurín 
para o pabellón de Rosalba? 
ANA = Mandaron; mira (amóstrallo) ^é precioso! ^Non si? 
NIE = Lindísimo. O que debe ser, é caro, e non sei se lles gustará pagalo. 
ANA = É o primeiro fillo, son ricos, e non repararán 
NIE _ ^Quen sabe? Se a canastilla viñera de Madrí, de algún comercio de sona, 
quizais non lles parecese caro inda que c^ustara o triple, mais, feito por nós, 
aínda regalado terá ademáis todol-os defetos. 
ANA = Non sexas pesimista 
NIE = Xa verás 
II 
As mesmas e Fernando, pol-a 1^ d° 
FER = Hola, mamá ^D'onde vés? 
337 
NIE = De traballar, meu fillo, de dar a leición de piano 
FER = (A Aria-María que continúa cosendo) Ana-María, a ver se me fás o favor de 
levar d'aquí esa máquina e todos esos trebellos 
ANA = (Burlona) ^E logo, tes receición? 
FER = Non digás parvadas e retira todo eso. (a Da Nieves) Vai vir Arturo de 
Mendoza a comer con nos. 
NIE _ (Estranada) ^A comer? 
FER = Si, a comer. E non é comenente que vexa que traballades 
ANA = Abonda que vexa como ti gastas ^verdá? 
FER = Non creo que teñas tí nada que dicirme. Aquí hai alguén mais que poida, se 
o estima necesario, dirixirme reproches. Esta casa é tan tua como miña, e 
, non estou disposto a tolerarte intromisiós 
NIE = Bceno, caládevos... Fernando: ti sabes que non estamos para convites, que 
nin temos oride servilos... 
FER = De todo me ocupo, mamá... 
ANA = ^De todo? 
FER = Xa merquei un servicio espréndido 
ANA = ^Qué mercaches? 
NIE _ ^Un servicio? 
FER = Si. Merqueino agora... Non te alarmes; non é ningunha ruína. É mais que 
nada aparente. Pagarémolo a prazos, e custa sómente trescenta cincuenta 
pesetas. 
NIE = Fernando, meu fillo... 
ANA .= Moi ben... Banquetes; gastos innecesarios, y eu sen sair da casa porque non 
teño roupa que poñerme ^Parécete ben? 
FER = Non voltemos...! (Dominándose) As rosas, para que estén mais bonitas hai 
que velas na roseira ^é unha figura! 
ANA = Si. E os avellós runfan e pasean namentres as avellas traballan ^é outra 
figura! . ^ _ 
338 
NIE = Pero Fernando ^non te decatas do mal que fás? ^non ves que eses gastos, e 
tantos prazos de cousas que xa temos que pagar suman un diñeirón! 
FER =^O de sempre! ^Qu'hei facer logo? ^Escurecerme, andar agachándome das 
nosas amistades, esquecerme de quen son, ^de quenes somos! 
ANA =^ De quenes somos! ^ Vállanos Dios! 
FER = ^Olvidáchelo xa? 
ANA = Non podo, porque estas cousas estanmo dicindo costantemente, somos duas 
pobres mulleres que traballamos para que ti leves unha vida de enganos e nós_
 
privaciós
 
FER = Certamente, eu debía traballar tamen ^tamén? meterme na prisión d'un 
comercio ^Daría gusto ver o fillo do xeneral Amoreiras despachando unha 
vara de percalina! iE ti contentísima! Non; hai que ter outras miras; hai que 
saber manterse na posición que cada un ocupa 
ANA = ^E nós? 
FER = Non vos ve a xente, que pasa pol-a rúa... Ademais, eu busco tamen unha 
ocupación; pero busco algo dino de min, con arregro a miña categoría... 
(supetamente) Bceno; abonda de discusión, e recoller. 
NIE = Que sea a última vez, Fernando; mira que non podemos ĉontinuar así. 
FER = (A-brazándoa zalamero) Mamá, que é o dia do meu cumpreanos 
NIE = Recolle, Aná-María, recolle 
ANA =(Recollendo) Si, mamá, si; a ver cando recolle tamén Fernando os seus 
aires de príncipe no desterro. 
(Mutis Ana-María e D^ Nieves le^^ando as cousas de costura, 
pol-a 2^ dereita) 
III
 
Fernando
 
FER = (Vendo marchar as mulleres, cun trexeito de nozo) Esta nena coas suas 
sentencias xa me vai fastidiando. En fin, afortunadamente a miña pobre nai 
é outra cousa. (Arrogante) Hai que brilar no mundo coste o que custar. O 
encollerse é morrer (Soa o timbre) É de Mendoza. (Chamando) ^ Manuela! 
^Ana-María! ^Non oides? ^Ana-María, abre! . 
339 
IV 
Fernando, Ana-Marfa e Arturo 
ANA = (Entra pol-a dereita e diríxese ao foro por onde sal) Xa vou, home xa vou. 
ART = (Pol-o foro. Ana-María quédase fora) ^ Hola, querido presidente! 
lFelicidades! 
FER = (Moi efusivo) ^Gracias, de Mendoza! ^Pero, que quer dicir eso de 
presidente? 
ART =^Ah! ^Non sabes? Pois si, home, si; presidente. 
V 
Os mesmos e^Da Nieves, logo Manuela 
NIE = (Pol-a 2a dereita) ^Quen é o que tanto berra? 
ART = (Saudándoa) ^ Doña Nieves! 
NIE = Hola, Arturo (dalle a man que el bica) ^Que presidencia é esa que pregoas 
en tan alta escala? 
ART = Nada, o que había que supoñer; ao noso Fernando, e gran ,gentlhemen 
(pronúnciase xéntelman) que o nomeamos presidente do Club dé Tenis. 
MAN = (Que saliu momentos antes e escoita cos brazos en xerra facendo mostras 
de aprobación) ^Presidente! io que manda en todos! 
FER = Home, como de xusticia non é; pero, en fin, impoñeréime ese novo 
sacrificio ^Gracias pol-o nombramento! 
MAN = (Entusiasmada) ^Quen o verá! iMeu rei, ben o merece! 
ART = Si, home, si; non seas escurote. Inda que tí, pol-o teu nacimento és estrela 
de primeira manitú, non está demais esa presidencia que será un novo blasón 
que cal sol... 
VI 
Os mesmos, D. Pedro e Ana-María, que veñen polo foro a tempo de 
ouvir as derradeiras verbas de Arturo, que corta a frase de D. Pedro. 
PED = Non te poñas cursi, Arturiño; eso do sol pódelo deixar en candil, e^ainda, 
paréceme moita luz, porque eso dé "Club de Tenis" non é mais que unha 
pantalla para o que realmente é a sociedade; un garito. 
340 
FER = ^Tio Pedro!
 
MAN = (Indinada inda que non comprende) lOutra vaca no mainzo! iDon Pedro!
 
ART = (A Fernando) Tiña esquencido decirche que o teu tio Pedro veu comigo para
 
felicitarte pol-o teu cunpreanos, e que non ve con bos óllos esa presidencia! 
MAN = (Rosmando) Non hai pior enemigo que a envexa. 
PED = É certo. Ti, meu querido sobriño, tés algo mais en que cavilar, e non debes 
deixar que te poñan como cabeza de turco. 
MAN = ^Como qué...? Eso non será un alcume, señorito? (pretende abrazar a 
Fernando que lle bota un brazo agarimoso) ^Meu rei! iTi serás o que mande 
en todos, porque eres o mais guapo! 
FER =.(A D. Pedro) Mellor que os seus consellos de home amargurado, quero as 
gabanzas querendosas da xente horriilde, como Manuela, que é todo corazón. 
MAN = Si, meu rei, si. 
PED = Si; pero ofuscadas por ese cariño déixanse engañar por falsas resprandores, 
sen poder comprender certas cousas. 
MAN = Non se enfade comigo, D. Pedro... A voste tamen Fernandiño vaino facer 
algo dese Cluse; con galós ^non sí meu neno? 
PED = Porteiro, cando menos! 
NIE = Si, Manuela, si. Pero vaite para a cociña, non vaia ser que se nos queime 
algo (algo seria) 
MAN = Xa vou, xa vou... (vaise rosmandó) (Son a sua ama e téñome que alegrare 
de todo o ben que lle veña) ^meu rei! 
(mutis pol-a segunda dereita) 
VII 
Os mesmos menos Manuela 
ART = (A Ana-María, que formarón grupo aparte) Ana-María, perdóeme vostede 
que non a saudara na porta; a pouca luz, e logo a sua efusión con D. 
Pedro... 
ANA = Vostede é de confianza, e como ao tio Pedro poucas veces o vexo... é 
agora como o nóso pai... (sigue falando) 
341 
PED = Si, Nieves, si; ti non debes consentir eso. 
FER = 1Pero tío! Que augafestas é vosté. (airado) Adémais, xa son maor de edade 
e ben sei onde me sento 
NIE = Fernandiño, non te esaltes, e atende ao teu tío, que é o úneco representante 
da familia do teu pai ^ 
FER = Non o parece (escitado) É tan escuro como vosoutras; incapaces de ver a 
grandeza das cousas da vida 
PED = Pero que múseca é esa que traes agora? lgrandeza a todo pasto! 1Si és 
pequeno en todo! 1Si o día que falte a tua nai non tes que comer! 
FER = Por eso trato agora de crearme unha posición honrosa e decente, e non é 
tanto o que me falta para conseguilo. ^ 
PED = ^Oh! Talento... infeliz; és como todos eses señoritos teus amigos, que 
porque ceibades, para matal-o tempo, catro frases valeiras de sentido e de 
razón; porque comentades as notas de sociedade dos xornaes, pois que non 
sabedes doutras leturas, que ademais non dixeriríades, imaxinádevos algo... 
1 Pero como te convencerás de que non és nada! 
FER = Xa ve que son algo, cando se lembraron. de min para a presidencia do Club. 
PED = ^Oh! Si ^Esa presidencia era o que che faltaba! 
FER = iEsa presidencia! ^Pero que saberá vosté de certas cousas, se nunca saíu da 
sua oficina da Facenda? 
PED = ^Queres dicir que eso podete servir de algo? 
FER = Esa presidencia fará que eu teña certo trato con xente de rango. Ofrecerei 
a EL REY a presidencia honoraria. 
PED : Y El Rey honradísimo en ser teu compañeiro i como que vos falades de tú! 
^ Baixa, Fernando, baixa que estás nas nubes, por non che dicir no Limbo. 
FER = Non teño que baixar de ningures Tio Pedro! iFago o que me da a gana! 
NIE = Cala, Fernando; que non vexa Arturo estas escenas... 
FRE = Pero se o tio Pedro... (alritado) 
PED = Pol-o teu ben dígote o que che digo 
NIE = Imos ao comedor e alí falaredes, pero con calma 
342 
FRE _^Eu non teño que falar con ninguén! i0 tío Pedro é un ordinario co que non 
se pode tratar! 
PED = E ti moi fino. Imos, Nieves 
NIE = Anda ven Fernandiño 
FER = Non, vou ao meu cuarto. Co teu permiso, Arturo (mutis dereita 1°) 
ART = Eres dono... 
NIE = Arturo, está vosté na sua casa. 
ART = Moitas gracias, Da Nieves. 
PED = Ana-María, quedas con Arturo; ten coidado. Estes rapaces de agora son 
terribles conquistadores. 
ART = Don Pedro; ben sabe vosté que Ana-María é unha muller séria coa ^que non 
é posibre fli r r sen disgustala. ^ 
PED = Si. Ben sei que non é a tua eĉpecialidade. Ti podes s8mente coas cheas de 
osíxeno e baleiras de sentido. Ana-María sabe distinguir entre un presunto 
marido e un clubman ^Non lle chamades así aos que comadrean na sociedá? 
ART = Don Pedro iestá vostede irónico! 
ANA = Creo tío, que Arturo non é dos que cultivan ese espórt 
PED = Boeno, boeno; era unha per•unta. Hastra logo : 
ANA = Hastra logo ^ 
(mutis Da Nieves e D. Pedro, pol-a 2^ dereita) 
VIII 
Ana-María, Arturo e logo Fernando
 
Ana-María en pé. Arturo sentado na veira da butaca, ou apoyado.
 
ANA = O tio Pedro non lles atura a vostedes esa frivolidade de que sommellan 
fachendosos, inda que no fundo eu non acredito nela 
ART = E ten vostede razón. Antre risas agáchase mellor a tristura da .vida, e non 
temos dereito a estarmos tristes para turboar a ledicia dos demais; pero 
deixemos esto e voltemos ao noso 
ANA = O de vostedes. Para min non eisisten esas festas 
343 
ART = ^Por qué? A xente distinguida débese reunir. Os cursis son os que están ben 
pechados onde ninguén poida tropezarse co'eles, e neste caso non parece así 
(a Fernando que ven pol-a 1° dereita) ^Non é certo Fernando? 
FER = De que falades? 
ANA = Arturo di que debo ir ao baile con que inaugurarás a tua curuscante 
presidencia 
FER = Non. Eu creo que non debes ir (a Arturo) Porque Ana-María non quixo trato 
ningún dende a morte de papá, e verase sola 
ANA = Ten razón Fernando (a Arturo) ^Ve Arturo? Eu son das cursis; estou ben 
pechada 
ART = Non tal; eu non estou conforme. A sua beleza fará que brile vostede sempre 
ondequeira que se presente. ^ 
IX 
^Os mesmos e D. Pedro, pol-a 2° dereita 
FER = A beléza, unida á distinción, si; pero... 
PED = ^E a qué chamas ti distinción? ^Aos que visten do mesmo xeito? ^Aos 
uniformados no vestir e nas ideas? 
FER = (^en facer caso) Nese baile non faltará o diputado do distrito, ao que lle 
pedirei a Realeza para o Club, e ao mellor iquen sabe se me conĉederán 
algunha cruz! . 
PED = ^Ou faránte xentilhome! 
FER = ^Por qué non? Podo sélo por nacenza. Bén sabedes que papá descende dos 
Condes de Amoreiras. Eu serei o Conde. ^Os nosos abós bateron o mouro en 
Pena-Redonda! 
ANA = Non sabía eso. _ 
PED = Si, é verdade. Pero eses foran os abós paternos, que os outros, o que 
bateron foi a sola. 
FER = Os seus operarios. Eles eran os donos da fábrica (alritado) 
ART = Pero, Fernando, non te esaltes; xa sabemos a razón que che asiste ao . 
condado. 
FER = Nobres cabaleiros foron os antigos Amoreiras e ^quen sabe se eu poderei 
344 
continuar as suas grorias? 10 mundo parecía imensó aos navegadores das 
ínfimas caravelas; hoxe é pequeno para os xigantes aeroplanos! 
PED = ^Aeroplanos? 1Ti voas sen eles! (vanse acalorando un e outro) 
FER = Veredes, veredes a Fernando de Amoreiras entrar levando á miña dereita EI 
Rei, e á esquerda... 
PED = ^Pero que dis? ^Toleaches? (casi con carraxe) 
FER = ^Tolo? (Indinado, logo con gran desprecio) Tolos vos. Eu vexo craramente 
ao lonxe 
PED = Tan lonxe, Fernando, como que é algo que non é posibre abranguer 
ANA = (Tratando de calmar a Fernando) Fernando, tes razón, pero é que o tio 
Pedro está de broma 
FER = 1Broma, broma! 1Cando se fala do porvir! ^Cando penso conquistar a 
posición brilante a que teño dereito, son un tolo! ^Pobre tío Pedro! lun tolo! 
^un vidente! ^ 
PED = (Con sorna) Si, filliño, si 
ART = Claro, home, que parvadas te se ocurren. Como dixo moi ben Ana-María, 
. bromas de D. Pedro. Mira, Fernando, mellor é que denantes de xantar 
vaiamos dar unha volta 
FER = Non, Ven ao meu cuarto; alí espricareite os meus proyeitos. Tamén verás 
as executorias da miña nobre estirpe; anda, ven 
ART = Como queiras
 
PED = iVaia, adiós; felicidades, Fernando!
 
^FER = Gracias (de mal humor. Mutis Fernando e Arturo, 1° dereita)
 
IX 
Ana-Maria e D. Pedro, logo Da Nieves 
PED = 1Pobre Ana-María! Este desgraciado non ten romedio. lEstá tolo!
 
ANA = ^Tolo? Non, por Dios, non (chora)
 
PED = Esa manía de grandezas, esa esaltación cando lle levan a contra...
 
345 
ANA =^E mamá, meu Dios, que nada sospeita! Se eso é verdá, que pena, que 
disgracia tan grande 
NIE _ (Pol-a 2a dereita) Vaia, axúdame a darlle o derradeiro toque ao xantar... 
^Por que choras, Ana-María? . 
PED = (Baixo a Ana-María) Non lle digas nada (alto) Fernando, que non quér que 
Ána-María vaia ao baile, e díxolle algunhas bobadas 
ANA = Doideces; pero que molestan porque as dixo diante de Arturo 
NIE = Non te aflixas, iilla, non te aflixas. Fernando é algo así, aloucado, pol-a sua 
mocedade, pero ten un gran corazón 
PED ^_ (Baixo) Disimula, faite forte por ela (alto) Vaia, acougá. E voume, adiós 
NIE = Xanta con nós. 
PED = Non, teño que facer, logo virei 
ANA = Si, volva, tio (baixo) agora non se quede; _alrítase mais pol-o que vosté lle 
dí 
PED = Hastra logo, pois 
NIE = Daquela hastra logo 
ANA = Adiós, tio (Mutis don Pedro pol-o foro) 
NIE _ ^Imos, Ana? 
ANA = Si, mamá (mutis as duas pol-a 2" dereita) 
X
 
D° Nieves, un mozo, logo Ana-María 
Sona o timbre da porta. D" Nieves atravesa a escena e sal pol-o foro, 
volvendo a entrar c'un mozo que trai unha cai.xa de botellas de champaiia 
MOZO = O meu amo díxome que ^a trouxera a esta casa 
NIE = Pero señor: se lle digo que debe ser un erro, que para nós non é 
MOZO = ^Non vive aquí Da Nieves Ruiz? 
NIE = Son eu 
MOZO = Daquela... ^ 
346 
ANA = (Pol-a 2a dereita) Unha caixa de champaña 
MOZO = (Vendo a Ana, con malicia) Quizais a señorita seipa... Poida que sea 
algún regalo para a señorita 
ANA = ^Un regalo? 
NIE = Imposibre ^de quen iba ser? 
MOZO = Foi un señorito o que fixo o encargo... Boa figura... 
ANA = ^Moreno? (estas indicaciones debense dicir d'acordo co ser e vestir de 
Fernando) 
MOZO = Si; ollos negros... 
ANA = ^Traxe craro? 
MOZO = Xustamente 
ANA = Fernando 
MOZO = Xa dicía eu que a señorita..... 
NIE _ ^Que dicía voste? ^Coidará....? 
ANA = Mamá, perdónao. Este señor non nos conoce e nada ten de estrano que faga 
unhas suposiciós...... 
MOZO = (Cortado) Eu... señorita, suposiciós... crean que... non quixera que 
NIE = Sempre hase de pensar o mal primeiro 
MOZO = O que se ve na vida...... 
NIE = O que se ve na vida... i0 que se amostra superficialmente! Ninguén. quere 
roparar na dór, nas amarguras... E noustante non hai familia, non hai casa 
onde non reine a disgracia 
ANA = Mamá, eso non lle interesa a este Sr. ^ 
MOZO = ^Daquela, o champaña é para vostedes? 
NIE = Non. Faga o favor de levalo e rogarlle no meu nome ao seu amo que 
perdce. . . 
MOZO = ^ Pero se o señor dixo que o trouxéramos a esta casa! 
347 
ANA = Si, si; pero non podemos ademitilo .
 
NIE = Perdcen, perdcen... (dalle unha moeda) Pol-a incomodidá de vir hastra aquí,
 
fágame o favor de acetar... 
MOZO = Moitas gracias; non era necesario... . 
NIE = E perdcen..... 
XI 
Os mesmos e Fernando pol-a 1° dta 
FER = ^Qué? ^O champaña? .
 
MOZO = Si, señorito, pero..... (sin saber que dicir)
 
FER = ^Pero qué? Pouse ahí esa caixa
 
NIE _ ^Como vamos a recoller eso, Fernando? ^
 
FER = É necesario, mamá, indispensable (a un aceno de Fernando o mozo deixa
 
a caixa e vaise) 
ANA = Bceno, mamá, hoxe, como día do seu cumpreanos.... 
NIE = É a nosa ruina, fillo, a nosa ruina 
FER = iRuina! ruína é a que vos amostrades ao mundo por ondequeira que pasades. 
Ruina dos vosos corpos esaustos; ruina dos vosos vestidos pasados de moda; 
ruina tamen dos esprendores da familia 
ANA = Nos traballaremos para repoñer estes gastos, mamá 
NIE = Pero filla, se non podemos mais. Fernando, non trates de finxir unha 
posición que non podemos soster iNon podemos mais! 
FER = ^Qué? ^non podedes mais? iAh! Cando xa estamos no cume, cando imos 
outer os honores que nos corresponden querédevos retirar, abandonal-os 
dereitos.... 
ANA = (Aparte) ^Honores! ^Dereitos! iPero que é o que dí, meu Dios 
NIE = Fernando, Fernando... (Botándolle os brazos, agarimosa, con pena como 
queréndolle facer comprender coa sua dór a situación que él parece non 
conocer) 
348 
XII 
Os mesmos e Arturo, logo Manuela 
FER = (Vendo a Arturo na porta 1 a dereita) Ven, Arturo, seguramente que poucas 
veces terás visto un cuadro de familia tan conmovedor 
ART = Eso é a felicidade 
ANA = (Triste) Felicidade, si, felicidade. 
MAN = (Asomando a cabeza pol-a porta 2° dereita, e casi berrando) iXa está! 
NIE = Boeno ^Imos? ^ 
FER = (Imitando a Manuela con bulra pero molesto) ^Xa está! ^O qué? . 
MAN =^O tolo do tranganillo! ^Que vai ser? O xantar 
FER = Moi ben. Voas porque che deron ás (& nai) Temos que variar este servicio, 
mamá (a Arturo) Arturo, disculparás... 
ART = ^Por Dios! Si é Manuela, a nosa vella amiga 
MAN =^Cantas larpeiradas teño roubado para vos! ^Acórdaste, Arturiño? 
ART = Si, si 
FER = ^ Insufrible! (alritado) ^ Vaite! 
MAN = ^Botarme a min! ia min! (dándose no peito coa man aberta) ^á tua ama! 
- Non me dicias eso cando me facías zalamerías pra que che dera cousiñas 
ricas. . . 
FER = ^ Calarás! 
MAN = (Continuando na sua récita) ^Fernandiño, ti queres caldo requente do 
víspora ou chiculate? e ti decíasme: "chiculate, mo^, chiculate".... E 
agora.... (choriqueando) "Temos que variar o servicio".... iQuéresme botar 
fóra! ^fóra! ^ ^ 
NIE = Cala, cala, non fagas caso 
MAN = Despois de tantos anos de servire leal! (Fernando pasea violento) 
FER = Bceno, sal; ^vaite! xa fixemos ben o ridículo 
349 
XIII 
Os mesmos e D. Pedro pol-o foro 
MAN = Que hai, Manuela ^que tes?
 
FER = Moi mala crianza .
 
MAN = Eso, eso; mala crianza...
 
PED = (A Manuela) ^Fixeches papas d'arroz? Se é así quédome
 
FER = Papas de arroz, criada vella e gruñona... iafógame tanta cursilada!
 
PED = Pero home: se o vello e o rancio é o elegante
 
MAN = Si, señor, Don Pedro, si señor... Que coma os eu quero non os quér
 
ninguén... (vaise choriqueando pol-a 2a dereita) 
FER = Algo non tan rancio que cause noxo. Ademais, ti non entendes d'eso 
PED = ^De que entenderei eu, meu Dios? 
ANA = Tio; tí non és presidente de nada 
FER = É con rintintín? 
ANA = Sin rintintín 
FER = (Alritado) iSal da miña vista, posme nervoso! 
ANA = Pero, home; se o dixen porque é certo . 
PED = Vaste quedar soio! 
FER = Voume quedar como deba quedarme 
NIE = Imos, imos ao comedor (bótalle o brazo a Fernando e lévao. Arturo ofrécelle 
o brazo a Ana-María) 
PED = (A Fernando) Perdón, un instante, Ana-María, queda (Arturo failles unha 
incrinación de cabeza .e vaise pol-a 2° dereita, atrás de Fernando e Doña 
Nieves) ^ 
XIV 
Ana-María e D. Pedro 
ANA = ^Que hai, tio, que hai? 
350 
PED = Que dentro de pouco virá aquí un meu amigo, célebre doutor. É necesario 
ouservar a Fernando. 
ANA = ^Estará tolo? 
PED = Non sei. Hai momentos en que parece romatadamente tolo; pero é tan facil 
enganarse nestas cousas... Moitas veces confúndense a loucura coa mala 
crianza ou coa idiotez 
ANA =^Queira Dios que nos enganemos! 
PED = É necesario que él non sospeite nada 
ANA = Claro, poñeríase furioso (Dentro óese discutir) 
PED = i Escoita! 
FER = (Dentro, así como Nieves e Arturo) Pois eu dígoche que si o vexo diante 
guíndolle un prato á cabeza! 
NiE = Acouga, por Dios, cala 
ART = Home, non tés razón para eso 
FER = ^Que non? Pois que veña. Razón sóbrame. Razón para matalo, si Señor, 
para esnaquizalo.... e a todos ^tamén a ti! ^pillo! que me vendes imal amigo! 
NIE _ ^Fernando! (escramación de horror) 
FER = iA ti e a él! ^a todos! ^a todos! (estes deben ser berros tolos de carraxe, e 
xa na loita que se supón ten lugar dentro. Alguns vasos e pratos caen no 
. chan e s'esnaquizan) 
ANA = Virxe Santa! 
PED = ^Qué sucederá? (espavoridos dirfxense á porta 2° cando aparece nela 
Arturo, descomposto, o cuello desabotoado e desfeita a gravata, o cabelo 
revolto. e o terror ná espresión) 
XV 
Os mesmos, Arturo e logo Manr^ela 
ART = iDon Pedro, ausilio, que a mata! (un berro de anguria dentro) 
PED = ^Xesús! 
ANA = ^Mamá, mamá! (chorando vaise pol-a 2a dereita, por onde tamen entraron 
351 
apresuradamente e denaraes que ela Arturo e D. Pedro) 
MAN = (Pol-o foro) ^Que socede? hoxe somella esto unha casa de tolos 
PED = (Saíndo pol-a 2a dereita) ^Un médico, axiña! lvai buscar un médico! 
MAN = iAvó-María, avo María! (mutis, facéndose cruces, pol-o foro. Pedro 
diríxese outra vez á 2a porta cando nela aparece Fernando) 
XVI 
Don Pedro e Fernando 
FER = (Coa mirada vaga, pasa a man pol-a frente, ñse. Está tolo, mais, pasado 
o aceso furioso, non se decata do que fixo. Dentro oense saloucos) ^Señor! 
(fai unha reverencia) 
PED = Fernando ^que pasou? iAna-María chora!
 
FER = ^Bah! Non faga caso, é coa ledicia. Nunca e ĉtivo nunha festa de Palacio....
 
PED = ^Oh! ^Meu Dios! (pretende ir a dentro, Fernando deténo)
 
FER = Déixea; envergoñaríase.... ^a que ha d'ire?
 
PED = Pero ^a tua nai...! 
FER = Descansa.... ^pobre vella, traballaba moito, agora descansa! 
PED = ^Xesús! 
FER = ^Queres unha copa de champaña? Hoxe correrá o champaña... Quero 
alegría, felicidade... ^ 
PED = (Tristemente) IAlegría, champaña! 
FER = Mire, unha caixa de botellas. Hai que solenizar o meu nombramento 
PED = (Dominandose e tratando de lograr calmalo) ^Pol-a... presidencia do... 
Club? 
FER = Pol-a honra que me concede El Rey nombrámdome xentil-home 
PED = ^Qué dis? (como ademirado) 
FER = iAsómbraste! (rie, pilla unha botella de champaña da caixa) Deixa; beberás 
champaña. Xa verás como despois hachas ben o nambramento 
352 
PED = iInfeliz, infeliz! (entra pol-a 2a dereita. Fernando trata torpemente de abrir 
a botella. Ao pouco volve a sair D. Pedro abatido, atravesa a escena e vaise 
pol-o foro sen dar fala. Chora dentro Ana-María) 
XVII 
Fernando, logo Arturo e despois Don Pedro e un louqueiro, que trae unha 
camisa de forzas 
FER =^Oh! Tanto chorar, tanto chorar, non parece unha festa de groria e de 
trunfo, senón de morte! (a Arturo, que sal) ^Chorani ^Quén é o que chora? 
ART = É Ana-María 
FER = ^E chora hoxe, hoxe, que é para nós un gran día de festa? 
ART = i Un gran día! 
FER = De festa, si ^pois non sabes? El Rey nombroume xeritil-home... ^Non ves 
ti ao banquete? 
ART = Si, si 1Pobre Fernando! +Pobre Ana-María! 
FER =^Ah! (trunfal) ^Agora si que van a estoupar moitos corazós ateigados de 
envexa! . 
PED = (Pol-o foro) Pero, Fernando, non te pós o traxe de gala para asistires á 
festa? 
FER = ^Traxe de gala? ^Ah! Si ^onde está? ^trouxérono? 
PED = Si, homé, si..:. Arturo, faga o favor, que pase o xastre 
ART = (No foro) Faga o favor de pasar 
LOU = Bós días 
FER = ^Trae vosté o uniforme? 
LOU = Si, señor 
PED = A ver, Fernando, próbate a casaca.... 
LOU = ^Oh! Caerálle moi ben . 
FER = ^De grande gala, non?
 
LOU = Si, señor, de grande gala (disponse a poñerlle a camisa)
 
353 
FER = (Mentres deixa que lle vistan a camisa de forzas) ^Que rabien, que rabien 
os envidiosos... (óense saloucos dentro) 
O PANO VAI CAENDO PASENIÑAMENTE
 
FIN
 
Setembro de 1.919 
354 
Xosé Ares Miramonte, Andacio 
Andacio foi estreada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala 
de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de Décembro de 
1919. ^ ^ 
O texto conservado non é autógrafo, senón unha copia manuscrita 
realizada por Lois Amor Soto. Como a maioría das copias de Amor 
Soto, o caderno está formado con follas de rexistro da «Construtora 
Naval» escritas polo envés, de modo que resultan 18 páxinas, servindo 
a primeira de capa. Carpeta n° 51 do Arquivo Toxos e Froles. 
[capa) 
XOSÉ ARES MIRAMONTES
 
Andacio 
356 
[f. 1 ] Andacio 
Acto uneco 
(Comedor d unha fonda. A dereita unha porta practicabre que comunica có 
a cociña e demáis habitaciós da casa, ou tra d'o mesmo xeito, n'o foro, que 
da & rua. Na esquina unha ^mesa grande cuberta c'un mantel branco; o longo 
d'a mesa, dous bancos corridos; penáurados n'a parede varios cadros de 
comedor) 
Escea 1 a 
Canuta e Vicente 
(Ao erguerse o pano, aparecerá Vicente sentado n'a mesa, dandolle os 
ultemos toques, c'un anaco de pan cravado n'o tenedor, a un prato con 
prebe. Dimpois de' un pequeno silenzo batirá ás mans en aititude de chamar) 
Canuta
 
(Entrando pól-a direita) ^Chamou?
 
Vicente
 
Chamei. ^Que mais tedes de comer?
 
Canuta 
(Acercandose a mesa) Pois haille pescado frito, estofado e lingoa con tomate. 
^ Vicente 
(Dimpois de unha pequena pausa) Boeno. Pol-o de pronto vai me traendo 
unha ración de pescado, dimpois... xa verei. 
Canuta
 
A lingoa estalle moi rica.
 
[f. 2] Vicente ^ 
(Con sorna) Non; a lingoa dalla ós mozos, qu'os meus dentes xa van indo 
vellos pra trabar nisas cousas... 
^ Canuta 
(Indose) Demo de vellestorio; nunca perde das suas (colle o prato de Vicente 
e vaise pol-a direita) 
^ Vicente 
(Denantes que Canuta chegue & porta) Canutiña, leva a xarra (collea) e traina 
de contado outro neto de viño, por que iste... (ollándo a xarra) 
Canuta 
(Atallandolle) Xa o pifou. (Canuta acercase a mesa, colle a xarra de mans 
de Vicente con finxido enoxo) 
V icente 
357 
Atendeme ben Canutiña, que che teño un netiño moi garrido, que mesmo 
cadraria pra ti a pedir de boca. 
Canuta 
^Ten un solo? Eu coido que coñ iste, (sinala a xarra) xa son cinco. (Canuta 
vaise pol-a dereita antes de chegar a porta fica un pouquiño arrimada a ela ollan 
do con burta a Vicente) 
Vicente 
^ Hui! Estasme resultando unha agulla.. . 
Canuta 
(Dende a porta) Pero unha agulla que non pica, Señor Vicente. (retirase 
rindo) 
^ Vicente 
iVaites, vaites co-as raparigas d'estes tempos, que che teñen os ollos ben 
abertost 
Escea II
 
Ditos e Silvestre
 
[f.­ 3] (Silvestre entra pol-o foro con unha maleta na man, tras d-el unha muller c' 
un baul, atado con unha corda, na cabeza, e unha sombrereira d-as de 
cartón pendurada d'un brazo) 
. Vicente 
(Réferindose a Silvestre) ^Xesus me valla! Vaia unha cariña de lambe espiñas 
que trae iste macana 
Silvestre
 
(Pousando a maleta en riba da mesa) Buen dia e a gusto.
 
Vicente 
Bon dia (pausa) O bon proveito, si che parece deixarémolo pros cans. ^eh? 
Silvestre 
^Ay! Buen provecho. Vostede perdone; no me decataba de que estaba 
almorzando (pausa) ^No hay ninguén? 
Vicente
 
(Con carraxe) Si eu non son xente
 
Vicente 
Non s' atufe el vieguito; la ofensa no fué pra tanto. Quise decir 
Moza 
358 
(Interrumpindo) Señorito, onde pouso o baul que xa me está roendo33 0 
lombo. 
Silvestre 
(Dirizíndose a moza do baul) Aguardese un momento, y no interrumpa á la 
gente ^quiere? 
Moza 
Eu por agardar, agardo; asi me agardasen a min o-s anxeles n-o ceo, pero... 
[f. 4]­ Silvestre 
(Volvendo á falar con Vicente) Quise decirle al amigo, si habia alguna 
perĉona persona de la casa, por que vostede tiña oido que no lo es. 
Vicente 
Acabáramos. Pois si noñ lle molesta, arrecheguese a aquela porta (sinalando 
a d-a dereita) e chame que axiña o virán a recibir. 
Silvestre 
Está muy bien (Silvestre dirixese á porta indica da, e ollaa de enriba abaixo) 
Silvestre
 
(A Vicente) No atopo el timbre.
 
(A moza do baul mostrará moita impacencia) 
Vicente 
Non te molestes en buscalo; en hoteles de tres pesetas por dia, non se poden 
eisixir certas cousas. ^ 
Silvestre 
Pero non dega de ser un atraso (berrando n-a porta) Patrona, patrono ^no 
está la patrona? 
(Un-a voz de dentro) agora van. 
Escea III 
Ditos e Canuta 
(Canuta entra pol-a porta da cociña c'un prato de comida, e cun-a xarra de 
viño n-as mans que poiroa n-a mesa diante de Vicente) ^ 
^ Canuta 
(Limpándose a-s mans c-o mandil) Que desexa o Señor. 
[f.­ 5] Silvestre
 
^Vostede es la patrona de la casa?
 
33 Riscado: ^c-ab^^a. 
359 
Canuta
 
Non Señor; pero coido que poderéi atendelo eu o mesmo
 
Silvestre 
Muy bien; le hice esta pregunta, y perdónela, por que la coidaba demasiado 
goben para ser patrona (pausa pequena) ^Tiene pieza para mi? 
V icente 
(En voz baixa) iBoa peza me resultas ti! 
Canuta
 
E o señor vaina ocupar por moito tempo.
 
Silvestre
 
A rentes de una somana, no más.
 
Canuta 
Boeno; por hoxe teremol-o que acomodar un pouco mal ^sabe?; pero mañan 
fica un-a habitación moi boa, con duas ventanas a calle. 
Silvestre
 
Muy bien, muy bien, asi me gusta a mi.
 
^ Canuta 
Enton fagan o favor de entrar (A moza entra c'o baul n-a cabeza, e-o querer 
pasal-a porta tropezalle no marco de enriba) 
Silvestre 
(A moza) Amodo con el bayul; baguelo un poquito que está tropezando en la 
soga (vendo que non pode pasar) Parece sonsa esta muguer (pequena pausa) 
Báguelo, báguelo, más, más. 
(Dimpois d- un finxido esforzo cónquire pasalo) 
[f.­ 6] Canuta 
(Que lle axudou a moza á metel-o baul drento) Xa está 
Entran Canuta e Silvestre, Silvestre a-o lembrare qc^e lle fica a maleta n-o 
comedor volta a-o momento por ela. 
Silvestre 
Qué cabeza la mia; se me esquencia la valiga. (Mutis pol-a mesma porta) 
Vicente 
(Pechando o puño) Debe traer moitos cartos, por que ten cara de habere 
pásado moita necesidade (pausa) ^ Mal pocados!; vanse a-s amérecas creendo millorar 
de vida e resulta que ó úneco que conquiren n- aquel desterro dimpois de moitos 
360 
traballos e calamidades, e facer un pequeno peto, o que, andando o tempo, teñen-o 
que deixar por falla de saude n-as maus de medecos e boticarios (pausa pequena) 
Pero non e solo esto; que tamen, por querer trocar a sua lingoa por outra que lles 
parece mais fina, fan tal mistura de falas que non hay xuiras que os entenda. Non 
cabe dubida qu'a emigración e un andacio que acabará por faguer de Galicia unha 
segunda torre de Babel 
Escea IV 
(A moza do baúl sale pol-a porta d-a dereita e detense un anaco de tempo n­
o comedor, pra contar u-s cartos que levará n-a mau: Vaise pol-o foro) 
V icente
 
Pagoulle con caldeirilla; Pouca cousa me parece
 
. Escea V­ . 
Vicente, Canuta e Silvestre 
[f.­ 7] Canuta e Silvestre entran pol-a dereita, Canuta trae dous pratos, cun-a 
servilleta enriba; que pousará n-a mesa, frente a Vicente 
Canuta
 
(A Silvestre) Podo sentarme aqui (señalandolle o sitio)
 
Silvestre 
Frente al señor ^no? Está muy bien. (sentandose) ^Que tiene pra comer? 
Canuta 
Pois temos sopa de fideos, cocido, merluza frita e lingoa con tomate. 
Silvestre
 
^Caramba! ^No tiene pichón de paloma?
 
Canuta 
Hoxe non siñor; pero pra mañan si vostede quere trae remoslle un par d-eles. 
Silvestre 
Esó es; es cosa que me conviene mucho ^sabe?; y ademas tengo un 
padecimiento a los riles. 
V icente
 
Iso e o peor
 
(Vicente areda o prato de diante de si, e ponse a faguer un pitillo. Usa 
petaca) 
Canuta
 
D-aquela ireille traendo a sopa
 
Silvestre 
361 
Si, despues ya le diré lo que tiene que tragerme 
Canuta 
Ben si señor. E vostede Sr Vicente, quere algunha cousa mais. 
[f. 8] Vicente 
Si queres que estoupe. Eu coida que c'un prato de sopa e unha ración de 
cocido, xa pode camiñar un home (a Silvestre) ^Non e certo? 
Silvestre 
Don Vicente tiene mucha razón (pausa) quien pudiera comer lo mismo. 
(Menos a xarra Canuta recolle todo o servicio de Vicente e vaise pol-a 
direita) 
Vicente 
(Dimpois d'un pequeno silenzo) Vostede non pode negar que ven d-as 
Amérecas. 
Silvestre 
Si señor, de Buenos-Aires mesmamente. Se me conoce en el acento, ^no? 
Vicente 
Por disgracia de Galicia conócechese d- abondo. E dime: ^En que vapor 
viñeches? 
Silvestre
 
^Como dice?
 
Vicente
 
Que cal foi o vapor que te trouxo á esta terra
 
Silvestre 
^Ah!; fue el Gulvia, llegado esta mañana á la Coruña. Es moi bon buque por 
cierto. 
Vicente 
Si mal no me trabuco, ise vapor xa chegou fai dous dias 
[f. 9] Silvestre 
^Ca! Que espranza; deberia llegar en la data que vostede dice; pero tivo una 
averia y grande en la trubina 
Vicente
 
^E qué e i so?
 
Silvestre 
No le puedo decir; me lo estivo espricando á bordo el capitán, pero tengo tan 
362 
poca memoria, que ya no me lembro. 
Vicente 
Enton tendo tanto trato có capitán, e de supoñer que foras pasaxeiro de 
primeira. 
Silvestre 
Nuestra amiúa no era pra tanto; aunque le dire que varias veces me ha 
proponido cambiarme de clase á la de segunda. 
V icente 
Logo ti moi simpatico debes ser. 
Silvestre 
Eso me decian siempre las chicas de Buenos-Aires y el patron onde yó 
trabagaba. 
Escea VI 
Ditos e Canuta 
Canuta entra pol-o sitio de costume cun-a sopeira n-as maus que pousa 
diante de Silvestre 
Silvestre 
(A Canuta) Cuanto se ha demorado con la sopa la señorita. 
Canuta 
(Rindose) E que 11'estaba un pouco fria, e-[f. 10] vostede como ben 
delicado..: tivemol-a que poñer 6 lume novamente (pausa pequena) ^Que mais vai 
a comer? 
Silvestre ^ 
Agora me trae un poquito puchero ^no? Despues ya le dirá lo demas. 
Canuta
 
E viño, que viño quere.
 
Silvestre 
El régimen de vida que me aconsegó el Doctor me prohibe tomar bebidas 
alcohólicas; o que si puede traerme una garrita con agua 
Canuta
 
Está ben si señor (mutis pol-a direita)
 
Vicente 
E dime34: o medeco tamén che aconsellou que comeras pucheiros. 
^ No orixinal: dig^eme. 
363 
Silvestre 
Disimule la frase, pero vostede confunde gordura con hinchazón. El puchero 
á que yó me referia es el que vostedes llaman cocido. 
Vicente 
Si, si Os que non che recorremos mundo, desconocemos moitas cousas... 
Silvestre 
(Dimpois de votar á sopa n-o prato) ^Ah! que porqueria; yo protesto. 
Vicente
 
Que che pasa, hom
 
Silvestre
 
Que me ha de pasar; no ve una mósca en la sopa
 
[f. 11]­ Vicente . 
(Ollandolle o prato) Non ten dubida ningunha ven cocida; e si algunha maldá 
tiña perdeuna n'a ola á o ferver. 
Silvestre
 
Vostede debe estar intresado en la casa, ^nó?
 
Vicente 
O intres que eu teño e que saques axiña a mos quiña d-o prato que xa me está 
remexendo a pescada que comin. . 
^ Silvestre 
(Quitando á mosca do prato) Es que yó voy á exigirle á la patrona... 
Vicente 
Pero logo, ti querias que con tres pesetas que pagarás por dia, che trouxeran 
drento d-a sopa un-a galiña? 
Silvestre 
Eso no; pero yó coido que la ambición nada tiene que ver con la higiene. En 
la Arguentina nó sucede isto (ponse á comer) 
V icente 
N-a Arxentina pol-o que ti dis estabas ateigado de regalias; mais a tua cara 
esmirriada, dame que sospeitar que o pasache moi mal. 
Silvestre 
Es que no a todos les presta el apis, e ademas el sofremento de los riles me 
hizo perder la color. 
[f. 12]­ Vicente 
O que eres ti, e consinteme que cho diga diante d-os teus fuciños, un 
364 
malpocado desleigado. 
Silvestre 
No siñor, no es desleigamento, está vostede grandemente trabucado; tengo 
pruebas pra ver o adelanto de aquel pais y el retraso de este 
Vicente
 
Terás home, terás.
 
Silvestre 
Vera vostede; esta mañana, no bien desembarqué ^nó? fui a una de las 
megores peluquerias a rasurarme ^sabe? y al pasarme el peluquero la navaga por la 
cara, coasamente coidé que me pasaba un sacho, yá puedé maginarse como rascaria. 
Lo hé amolado que no le he dado la propina. 
Vicente 
E que con esto d-a guerra sobiron. moito a-s pedras d'- afilar 
Silvestre 
No hay disculpa posible, Don Vicente (pausa) Tambien al Ilegar a esta fonda, 
e visto un entierro Ique cosa!; llevaban el cagón cuatro hombres que yo no sé como 
no se esmendrellaban los cadris. Allá no sucede esto. En la Arguentina, muere un 
pobre, y lo llevan al cementerio en un coche tirado por dos caballos muere un rico, 
y lo atan cuatro caballoĉ ; muere otro más rico, y le enganchan nada me nos que ocho 
caballos ^Que me cuenta vostede de esto! 
[f. 13] Vicente 
Qué pol-o que estou vendo, en Bos-Aires, canto mais ricos son, mais 
animales. . . levan. 
Silvestre 
^Que cosa barbara! no se puede hablar formalmente con vostede. 
Vicente 
^Qué queres! eche culpa d-os poucos anos que che teño (pausa) De maneira 
que ti estas enfermo. 
Silvestre
 
De los riles
 
Vicente 
E viñas, craro e, c-o ouxeto de repoñerte n-a tua terra 
Silvestre
 
Si señor, de seguir allá, yá hubiese estado en la chacarita.
 
Vicente 
Está ben; asi que aquel apis que ti tanto gabas, creendoo a Soberana 
365 
Providencia, non foi capáz de darche á saGde que, a o correr o tempo, atoparas n-ista 
terra que ti maxinas atrasada é despreciabre... 
Silvestre 
Eso es una verdad Don Vicente; dende que pisé tierra gallega me atopo 
mucho megor 
^­ Vicente 
Pois enton ^que vale que un pais teña todolos adiantos habidos e por haber, 
se non conta c'un crima. saudabre pr'as xentes que n-el viven? Eu comparo a-s 
américas, c'un árbre que desque eixiste n-os bosques (pausa pequena) cando os 
labregos, abrouados pol-os calores [f.14] d'-o tropico, buscan n-o seu follaxe a 
sombra proteitora, sin saber como, entra n-eles tal atolondramento, que a moitos 
terminalles co-a morte. 
Silvestre 
Está boena la comparanza; pro eso nó sucede en la Argentina. 
Vicente
 
(Dimpois d'un pequeno silenzo) Ti traes moito peto
 
Silvestre
 
No se lo que vosté quiere decirme.
 
V icente
 
Qué si traes moitos cartos
 
^ Silvestre 
Como para guntar prata estan los tiempos; ademas, yó he sido moy farrista 
^sabe? 
Vicente 
Enton si non traes diñeiro ^porque defendes tanto esa terra culpab_re d-a tua 
doenza? 
Silvestre 
Porque si bien es cierto que aquel pais me aruino la saúde y no hice prata, 
adequerí, en troques una gran cultura, ^sabe? 
Vicente 
Non che vexo relucir por ningun-a parte iComo non sexan o-s moitos 
disparates que dís a o falar! 
Silvestre
 
Disparate por que hablo como la gente fina
 
[f. 15]­ Vicente 
_­ Si por iso mesmo, por que a-o que cree falar como esa xente fina que ti 
coidas, nin falas nin galego nin castelán tampouco. 
366 
Silvestre
 
^Luego vosté que cree que hablo?
 
Vicente 
^Boh! Un pisto manchego sin pés nin cabeza 
Silvestre
 
(Medio convencido) i Caramba!
 
Escea VII 
Ditos e Canuta 
Canuta entra pol-a direita c'un prato, un bote d'auga e un vaso que pon 
diante de Silvestre 
Silvestre
 
^No traerá moscas comó la sopa?
 
Canuta
 
Logo, ^atopou algo n-a sopa?
 
Vicente 
Si, atopou un-a mosca; non ten importanza. 
Canuta
 
Caerialle n-a sopeira
 
Silvestre
 
No; segun D. Vicente venia hervida
 
Canuta
 
E por que comeu a sopa; que lle traia outra
 
[f. 16]­ Silvestre 
Agora yá está. 
Canuta colle á sopeira c-o prato de Silvestre. Mutis pol-a direita 
Silvestre 
(Dimpois d-un pequeno silenzo) 
Loego vostede que coida... 
Vicente­ . 
Coido que eres un infeliz; galegos coma ti non debian vir ó mundo (pausa) 
Agora cando mais precisa era a axuda d-a xuventude, n-ista cruzada de redenzón d-a 
Patria asoballada resulta que solo se alcontran e atopan espritos apoucádos e almas 
insensibres, cuia úneca aspiración consiste en gabar a-os tiranos, Tempo virá que 
reconozades o voso dano. 
367 
Silvestre
 
Señor Vicente; fala vostede moi ben.
 
Vicente 
O-s mozos q-aqui estan non me estrañan que pensen d-iste xeito; pero vos, 
o-s emigrantes, que pra ganar un anaco de pan tedes que arredaros d-a vosa terra e 
d-as vosas familias, habendo aquí en galicia tantas riquezas sin esprotar e que-os 
tirans non queren que se esporten por comenencias caciquiles... 
Silvestre 
(Ergendose e tratando de abrazar a Vicente) 
Perdceme señor Vicente, son un desleigado 
[f. 17] Vicente 
(Arredando de si á Silvestre éfaguendo sentar) ^Qué che perdce Galicia que ­
e - a aldraxada! 
Silvestre
 
(Sentandose) Vostede e un home de ben.
 
. Vicente 
Non son un galego, pero un galego que reconoce o andacio que esnaquiza o 
sentimento da casa, e que quere, por riba de todal-as cousas n-o mundo, faguer 
desaparecer. 
FIN 
E copea
 
O Segredario 
Luis Amor 
Autor:
 
Ares Miramontes
 
368 
Manuel Vidal Rodríguez, O "si " de Grabiela. 
Esta peciña de Manuel Vidal Rodríguez foi .publicada no n° 150 da 
revista Vida Gallega de Vigo, 0 25 de Xullo de 1920. A súa estrea 
realizouse na ^Coruña, no Teatro Linares Rivas, interpretada polo 
«Cadro Escolaru de Santiago, 0 28 de Decembro de 1922. 
Probabelmente o autor introduciría algunha modificación no texto que 
reproducimos a continuación que, a pesar de que non segue as 
convencións da disposición tipográfica das obras dramáticas, é 
totalmente dialogado. 
369 
O "si " de Grabiela 
Manuel Vidal 
- Ay mi tío: eu queríalle decire unha cousa en segredo, mais non me astrevo. 
- Fala, Florencio, fala, que xa sabes que che quero coma se foras fillo. 
- Pois mire... eu estou namorado da prima xa fai tempo, e a vosté ^que lle 
parece? 
- ^Tí namorado de Grabiela? ^Canto che m'alegro! ^Ben o desemulades! 
- O namorado son eu, qu'ela non me quer. ^ 
- ^Non te quer? Vaya ó, era o que faltaba. i Un rapaz tan traballador e tan 
home de ben coma tí! 1Tomara. ela! O caso é que tí a queiras...­ ^ 
- Pois non señor, non me quer. 
- ^Non te quer? ^Ten que estare tola rematada! Bueno, xo saberemos en toda 
esta semana. 
II 
- Ay Grabiela... ^tí dormes, rapaza? 
- Durmo, si siñor... 
- Pois escoita... que che teño que decire... escóita, que logo vai rompel-o 
día... e dende o meu leito o teu non hai tantas leguas... ^os, rapaza? 
- Oyo, si siñore... ^ 
- Pois mira, Grabiela; xa che teño dito de que vai sendo tempo de que 
pensemos en te casare; pois entrache nos dazanove, e dende que morreu tua nai, 
qu'en gloria seia, como os mozos non san da porta, sempre temos que quedare na 
casa para te gardare... y eso non pode seguire moito tempo. 
- Ben está, si señore. 
- Xa che teño dito tamén que non quero que fales mais co neto do Moxón de 
Escarnabois, pois nin ten xugada de seu; nin un mal lameiro, e por cima de todo é 
un boĉallán, un mal falado. Un home qu'a cada paso s'estreve a luxarse no d'arriba, 
non ten sentementos, nin concencia... Oíche, rapaza: que non quero ver mais diante 
de casa o neto de Moxón; se sei que volves a dar con él un pío, co mallo de mallar 
créboche un cadrís. Non Grabieliñá, esé mal home non che ^convén; pol'o teu ben 
ĉho digo. 
- Ben está, si siñore. 
- Tí a quen debías querere, s'él te quixera por milagre, é o primo. ^Oh! ese 
rapaz si qu'era unha boa comenencia pra tí... Se te chegara a querere, eu toleaba de 
contente.., Dúas xugadas de bois, tres de vacas, sen contare os becerros de cría, rube^ 
de cen carros d'herba... e por cima tan bo rapaz... 
- ^O primo? ^Tenlle boa ansia de mín o primo!
 
- Bueno, pois figúrate que te quer ^tí quereríalo?... ^sí ou non?
 
- ^O primo?... ibooo! 
. - ^Tí dormes, rapaza? Pergúntoche se quererías o primo, no caso qu'él te 
quixera... ^Tomaralo tí!... ^Respondes, rapaza? 
- Bueno logo... querereino, si siñore. 
- 1Fas bo milagre! Rube de cen carros d'herba, vinte cabezas de gando, 
herdeiro úneco e tan bo rapaz... 
III 
370 
- A rapaza querte, Florencio. Vaya se te quer. Non fai nada de mais. Pódeslle 
falar cando queiras. 
- Mire, meu tío, qu'eu teño pra mín que Grabiela querme ben, mais non 
como home... como hirmán... 
- Vaya, cando eu che digo que te quer... as miñas razós teño pra cho decir... 
a rapaza querte y'alabio. 
- Pois entonces esta mesma tarde che falo, propoñéndolle o casamento. 
- Bueno, e non te descuides en decirme esta mesma noite o que che diga. 
IV 
-^Ay que me mata meu pa! iAy mi madriña querida, que me mata! 
- Toma, condenada, toma, qu'hastra que che esmirfe a riata do macho nas 
costelas non hei de parare... Toma condenada, que me fixeche quedar mal... que me 
engañache com'a un gitano... ^non me dixeche que querías o primo? 
- ^Ay miña nai queridiña, que me mata! Dixen, si siñore, mais agora heino 
de querere. ^ 
- Miroo ben, rapaza, que se me enganas d'esta vez heite de mazar com'o liño 
na mazadoira. ^ 
- Eu queroo ben, mais fágase cargo meu padriño, que ten vint'anos mais qu'a 
mín... y'ademais é algo coxo... 
- Ay, eres moy finústica... ^Y'eso qu'importa? ^Quérelo ou non, rapaza, que 
te revento? 
- Bueno logo, querereino, ĉ i siñore. 
V 
- Vaya, Florencio, agora quérete de vez. Era qu'a rapaza inda non pensara 
en casárse... e como sodes primos e vos queredes coma hirmáns... xa ves... mais 
agora quérte... o caso é que tí a queiras. . 
- Eu, meu tío, toleo por ela; mais, francamente, pra nós.casare contragusto 
d'ela... millor será deixalo... . 
- Quere, homé, quere... Se hastra creo que éstá rabeandó por tí... son cousas 
de rapazas... 
- Non lle vexo trazas... Está moy garimosa conmigo, mais en canto lle falo 
de nos •asare... ponse mais fría e dura c'un croyo... paréceme que será millor 
deixalo, que moza con que me casare non me fallará... ;anque non sea tan boa 
com'ela!... 
- Vaya, xúroche pol-o nome de Brais que levo, qu'aQora querte, qu'agora está 
convencida qu'era tinha barbaridade querere o neto de Moxón de Escarnabois, e que 
a veu Dios a vere con qué tí t'anemorases d'ela... onte a noite, s'en lle eu decire 
nada, díxome que te quería, qu'esta noite, o sair da Novena, ch'había de decilo. 
- Bueno, pois s'a terceira me di que non, queda todo desfeito. 
VI 
- lAy Fulipe querido! ^Ay hirmanciño, váleme! ;Acudeme Fulipe, qu'o pai 
máteme cum estadullo! 
- Toma condenada, qu'a Fulipe ben pechado o teño no cortello d'os becerros 
pra que non ch'acuda. Toma co estadullo, xa qu'o teu hirmán m'escondeu a 
riata. .. i Enganarme dúas veces! ... 
371 
- lAy Virxen do Carme me valia, que me mata!... 
- 1 Non querer ó primo, a millor comencia da párroquia, que non o houbera 
cuspido a filla do alcalde!... 1Tí toleahe! ^Toma, condanada, toma! 
- IAy meu padriño, non me batia mais que me mata; non me batia mais 
qu'agora heino de querere!... 
- Mirao ben, rapaza, mirao ben, que te mato como son Brais se Ile volves a 
decire que non. 
- Mirado o teño meu padriño... xúrolle qu'agora non o engano; agora heino 
de querere... 
-^Fas bon milagre en querelo! O milagre é qu'il te queira a tí... 
- Ben está, si señore, agora heino de querere. 
- E logo, tío Brais, ^qu'hay de novo? Seica lle vay moy ben a súa filla co 
casamento. .. 
- Cale, señor abade, cale, qu'estoy mais contente ca se me deran cen pesos... 
un casorio qu'e un alabar a Dios... 1Cando eu había de presumir tanto ben pra miña 
Grabiela! 
- Non, hay dúbeda que Grabiela foi favorecida, mais ben o merecío, pois é 
moy boa rapaza y'a millor moza que se pasea pola montana... Bueno, home, bueno, 
pois alégrome. 
- Y'eso que a condenada non o quería nin a tiros. 
- ^Non o quería? 
- Non siñore; tuben qu'il arrear duas palizas; unha co a riata do moto, y'outra 
c'un estadullo... e inda créome que lle dei algunhas patadas. 
- Pero home, eso de pegarlle dúas palizas pra qu'o quixese foi unha 
brutalidade y'hastra pouco cristiano... ^Vosté non sabe qu'esas cousas a forza poden 
traguer malas consecuencias... eso foi grave, tío Brais. 
- Non me convence, siñor abade. N'eso non está no certo. Téñolle eu mais 
mundo que vosté. mesmamente o séi por un caso semellante que pasou co a mesma 
hirmán mais nova, co a Xertrudes, e xa vé vosté que ben Ile vay... 
- E logo ^qué pasou co a Xertrudes? 
- Pois verá. Cando a rapaza cumpriu trece anos, acordamos eu e meus pais 
casala con Xacobe de Corguizoy, qu'era unha boa comencia, e inda algo parente. Il 
quixo de camiño, mais ela non o quería. Pegámoslle dúas ou tres palízas con unhas 
varas de abeleira que tíñamos a secar pra aguillada, e... ivaya se quixo!..., despois 
inda lle tivemos que pégar outras dúás ou tres palizas, porque como a probiña era 
tan nena inda, non quería ir pr'onde o seu home, y escapábaselle a xugar as pedriñas 
co as outras rapazas... Y'agora xa ve vosté que contentes están e que ben lles vai. 
Non vou vez a Garguisoy qu'a Xertrudes non me agasalle na súa casa, e me diga: 
bebe, Brais, bebe, que toda esta fartura y'este alabar a Dios e todo que eiquí hay a 
tí cho debo; as tundas que me pegache pra que quixese á meu Xacobe. 
MANUEL VIDAL 
372 
Leandro Carré Alvarellos, Un caso compricado, comedia en dous actos. 
Esta comedia de Carré, aínda que datada en 1922 non foi estreada até 
o día 28 de Xullo de 1928 no Teatro Xofre de Ferrol, polo coro 
«Toxos e Froles». 
O manuscrito, conservado na carpeta n° 8 do Arquivo Toxos e 
Froles, semella da mesma man que os conservados no arquivo persoal 
do autor. Está formado por 33 folios brancos unidos artesanalmente 
por medio de tres enganches metálicos. 
373 
Un caso compricado 
comedia en dous actos 
orixinal de
 
Leandro Carré Alvarellos
 
Escrita expresamente para
 
Toxos e Froles
 
a cuia enxebre agrupación adicaa
 
O Autor 
A Cruña 
Novembro-Nadal 
1922
 
374 
[f. 0] 
PERSONAXES 
Cecilia, noiya de Feliciano e irmá de Engracia, ambas fillas de 
D. Bonifacio, señor d' un xenio condanado. 
Lucas, criado da casa, pillabán de conta. 
Feliciano, noivo de Cecilia, un infeliz, fillo de 
Bruno, o escribán do xusgado. 
D. -Modesto, o xuez, moi petulante 
Severino, alguacil do xusgado. 
Época actual. Lugar da acción, unha vila ĉalquera de pouca importancia. 
375 
[f. 1 ] Acto primeiro 
Unha sala na casa de D. Bonifacio, con pretensiós de señores de vila de 
pouca importancia, e con pouco gusto. É noite. Lámpara acesa. 
Escena I 
Lucas e Feliciano 
Ao se erguer o pano a e:scena está valeira. Lucas asoma a cabeza pol-a porta 
do foro, logo entra e mira pol-as lateraes, volta S foro, e con voz queda 
chama 
Lucas.- Señorito, señorito; pode entrar. 
Felc.- (Con medo) ^E non virá D. Bonifacio? 
Lucas.- Non señor: d'estas horas está no Casino xogando a sua partida có señor 
Xuez. 
Felc.- Ai, dígoche, Lucas, que... eu non sei como o pasarán os que están en capela 
para seren axusticiados; pero non coido que estén mais desacougados do que 
eu estóu. 
[f. 2] 
Lucas.- Señorito ^por Dios! que vosté non agarda pol-o verdugo, senón pol-a noiva 
ie hai algunha diferencia! 
Felic.-1Pero se ven Don Bonifacio e me pilla! 
Lucas.- Daquela seique era mellor o do garrote que, ao menos, o non faria padecer 
tanto. -
Felic.- ^Seria horrible! 
Lucas.- Eu me non^ quixera ver no seu pelexo ^ai eso non! 
Felic.- Coase estou por volverme por onde viñen. 
Lucas.- ^E que diría a señorita Cecilia? 
Felic.- Tés razón jQué situación, Dios santo! Se ao menos tiver onde me agachar 
nun caso de perigo. 
Lucas.- Como non seia debaixo do sofá... Mais non perdamos tempo, vou avisar a 
señorita. 
Felic.- Vai, e... que non tarde. 
Lucas.- Axiña virá (vaise Lucas esquerda) 
376 
Felic.- (Preocupado) ^Onde podería agacharme? Porque teño medo que veña, e se 
ven [f. 3] mátame. 
Escena II 
Feliciano e Cecilia 
Cecil.- (Pol-a esquerda) iFeliciano! 
Felic.- ^Ce... Cecilia! 
Cecil.- Así me gusta, home, que seas afoutado... É un pouco perigoso esto ^sabes? 
porque se papá chega e te pilla aquí, figúrate icó xenio que tén, mátate! 
Felic.- Eso... eso mesmo penséi eu... asi que é mellor... Adios Cecilia... xa... xa 
che escribiréi (iniciando o mutis) 
Cecil.-^Como! ^Vaste? 
Felic.- ^Non dis que o teu pai...? 
Cecil.- ^Tés medo? ^ 
Felic.- Direiche, medo... precisamente medo non; mais, podendo evitarche^ un 
disgusto... algo desagradable... 
Cecil.- Pero non virá lsabes? O menos hasta ique sei en que horas, hai pertida no 
Casino. 
Felic.- Oie, e se viñera, por casualidade, (f. 4] por unha causa calquera, eu... 
Cecil.- ^Repoñerte á el? Non fagas tal: esnaquizaríate entre as suas maus de ferro, 
ou faría do teu corpo uñha criba á balazos. 
Felic.-(Séntase sen alentos, suoroso) Cala, cala. 
Cecil.- Comprendo como ten que che doer o que che diga, mais, chegado o caso, 
tés que te agachár e agardar caladiño o momento en que poidas fuxir. 
Felic.- Agacharme, si, agacharme; mais ^onde? 
Cecil.-É certo, non hai sitio. Tería que ser... pero, nun caso de apuro... 
Felic.- ^Onde, di? 
Cecil.- No almario do noso cuarto, aquí, por esta porta (lateral dereita) 
Felic.- ^E estaréi seguro? 
377 
Cecil.- Compretamente; ademais que eu pecharéi e gardaréi a chave se for preciso; 
mais non hai por qué se preocupar d'eso. Falemos do noso [f. SJ querer. 
Felic.- ^Ah, o noso querer! Xa ves se é grande o cariño que che teño, que non 
vaciléi en cumprir o teu deseo de que viñera á verte (entusiasmo, pasión) 
Cecil.- ^Facía tanto tempo que non falaba contigo! 
Felic.- Así de palabra é certo; mais ^non recibes todol-os dias tres cartas miñas? 
Cecil.- Si, pero... 
Felic.- ^Non veñen ^ sempre as catro caras cheíñas de letra? 
Cecil.- É certo, mais... 
Felic.- ^Non che digo de cote que te quéro; que ti és a luz dós meus ollos; o 
encantiño do meu curazón; a meiga que me tés ameigado? (mimoso) 
Cecil.- Así é, noustante... • 
Felic.- Pois, se cando amañece xa eu estóu escribíndote, e á medio dia volvo á te 
escribir, e novamente che poño outra carta ao pór do sol ^queres que 
denantes de me deitar aínda [f. 6] che escriba mais? 
Cecil.- Non, non; mais cartas non. 
Felic.- ^Dáquela? 
Cecil.- Pero teñó ganas de te falar e d' ouvirte; de podermos palicar xuntos, decindo 
coas bocas o que se non pode confiar aos papés, ou o que non é posibre 
entender neles ise viras que carraxe toméi esta mañán que non puiden 
descifrar parte da tua carta! 
Felic.- ^Ah! Si... Esta mañán... verás: estaba un pouco canso, e nervoso... escribin 
así... 
Cecil.- E tés unha letra tan enrevesada... Sempre nos entenderemos mellor falando. 
Felic.- ^Oh! eso si. Véndote, oíndote, esquézomé de todo: da xenreira do teu pai, 
das suas ameazas... ^Ceciliña, Ceciliña ^quéresme moito, ^non si? (cóllense 
as maus, con amor) 
Cecil.- Moito, Feliciano, moito. 
[f. 7] Escena III 
Os mesmos e Engracia 
378 
Eng.- (Na porta da esquerda) ^Miren os señoritos que tranquilos!
 
Cecil.- (Asustándose) ^Ai!
 
Felic.- (Axionllúndose medoso, ergue os brazos suprlcante) jPerdón, perdón!
 
Cecil.- (Ao ver & irmá) ^Que ganas de asustar á xente!
 
Felic.- (Sentándose, desacougado, e alentando forte) ^Ai! Outro susto así, e morro
 
do curazón. 
Eng.- Pois espabIlate home, 35 que do curazón non morras; pero d'un fungueirazo 
si. 
Felic.- (Erguéndose supetamente) ^Que dis? 
Eng.- Que papá ven ahí.
 
Felc.- (Espavorido) iVirxe do Perpetuo Socorro!
 
Cecil.- ^Non mintes? ^
 
Engr.- Debe estar entrando no portal.
 
Felic.- ^Por onde fuxo? ^Onde me meto?
 
Cecil.- Aquí, aquí, no almario (mutis os ^}: 8J tres pol-a dereita, logo saen as duas
 
solas) 
Escena IV 
Cecilia, Engracia e Don Bonifacio 
Engr.- Pois inda ben que eu o vin saír do Casino, que si non...
 
Cecil.- ^Se soupéra que está aquí Feliciano!
 
Engr.- 3ó Pobre del. .Pero cala, que xa siñto á papá.
 
Bonif.- (Pol-o foro) ^Qué facedes aquí? ^Tedes algo que facer aquí, patela? (Este
 
home non fala, ruxe; e mais pasea a grandes zancadas; xesticula, somella 
que vai pegar á todo o mundo) 
Cecil.- Nada, papá. 
3s Riscado a lapis: "que se te non moves poida" 
36 Riscado: "^Coitado!", para ser subs ĉtuído por "Pobre del". 
379 
Bonif.- ^E daquela? ^Centola, eu teño que romatar co'esto! 1Cando eu ordeno algo 
é para que se me obedeza, zoncho! e o que non queira facer o que eu digo, 
patela, vaise á correr mundo pol-a sua conta, centola! 
Engr.- Papaíño, ^estás malo? (moi compangueira) 
[f. 9]
 
Boni.- ^Malo eu, retepolaina? ^Queríades que estoupase, zoncho?
 
Engr.- Non, papá iDios nos libre! Pero como voltaches denantes do que adoitas... 
Boni.- Veño cando me peta ^centola! ^Non son eu o amo da casa, patela? Pois, 
retepolaina, ninguén ha de me pedir contas se entro ou saio lzoncho! 
Cecil.- Non o pretendemos, papá. 
Boni.- ^Non faltaba mais, centola! (parándose supetamente diante de Cecilia e 
mudando de ton) ^Sabes á qué viñen? 
Cecil.- Como non mo digas ti... 
Boni.-­ (Como unha fera) ^A matar a ese monicreque que che persigue, patela! A me 
librar para sempre d'ese pesadelo, centola; á escarmentar ese cobizoso Bruno, 
chupatintas vil, que pretende casar o seu fillo contigo ^contigo, retepolaina! 
lEu lle daréi á el, centola! iXa lles demostraréi que comigo non se enreda, 
zoncho! (Cecilia &s primeiras palabras caeu medio ĉf. lOJ desmaiada no sofá, 
Engracia a reanima) 
Engr.- Papá, por Dios, calquera que oíra... 
Bonif.- ^Oiría verdá, patela, que hei de o matar como hai Dios!... iSi esto é un 
inferno; se hasta non podo xogar tranquilo a miña partida de dominó, 
centola, e teño que romatar esto d'unha vez, retepolaina! 
Cecil.- Papaíño, 37 ^por qué te pós así? Feliciano é un bon rapaz... 
Boni.- ^Qué? ^Estás tola, patela! ^Un bon rapaz, un bon rapaz...! Pero, zoncho, 
queres o home para pasal-a vida facéndolle mimos ou para o poñer nun altar? 
iCentola! Os homes débense buscar fortes para o traballo e listos para ver os 
negocios ique a vida tamén é dura, patela! (Volta .á se parar diante de 
Cecilia, e mudando de ton) ^E sabes o que me dixeron agora no Casino? 
Cecil.- Non sei, papá. 
(f. 11] 
37 Riscado outro "papaíño". 
380 
Boni.- (Ruxindo) Pois nada menos que, na miña ausencia, ven o imbecil ese á rondar 
a casa ^á rondar a casa, retepolaina! para embobalicarte, zoncho; para decirte 
catro parvadas á ver se te pilla, centola. lE eso o non consinto eu, zoncho! 
E agora mesmo voulle furar o pelexo á perdigonazos para que seipa quen son 
eu, patela! 
Engr.- Papaíño, non te comprometas! 
Cecil.- 1Papá, que ao mellor o matas, e despois... 
Bonif.- ^Qué, centola? ^Perdería algo a humanidade? iPois matalo hei, zancho! 
^Non, que crio eu as miñas fillas para darllas á un parvo, centola! (mutis pol­
a esquerda, berrando e bufando) . 
Escena V ^ 
Cecilia, Engracia e Feliciano 
Cecil.- lf1i, Engraciña da miña vida! ^Qué [f. 12] disgracia tan grande! (abrázase á 
ela choricando) 
Engr.- Nada de saloucos; enxoita as bágoas e alenta forte, que este é o único 
momento en que podes salvar á Feliciano. 
Cecil.- ^E papá? 
Engr.- Mentras esamina a carabina e a carga, hai tempo para que o teu noivo 
fuxa38. 
Cecil.- Tés razón; vouno chamar (dirírese & dereita) 
Engr.- Axiña, axiña. 
Felic.- (Na porta da dereita, moi pálido) É inutil; oíno todo (desalentado) Non hai 
. salvación para min. 
Cecil.- Féliciano, fuxe, rógocho eu ^fuxe! ^por min, pol-o noso amor! 
Engr.- (Na porta da esquerda, vixiando) Lixeiro, que aínda é tempo. 
Felic.- (Encamíñase ao foro, tembroroso, dende a porta vólvese e di) iAdios, se non 
[f. 13] nos vemos mais, lémbrate que morrín pol-o teu querer! 
Cecil.- Adios, Feliciano... (emocionada) 
3S Riscado: ", un minuto que se perda pode ser fatal". 
381 
Engr.- (Impaciente) ^Qué faĉedes? (Feliciano desaparece. Cecilia bótase nos brazos 
de Engracia) 
Cecil.- lAi, irmá, que disgraciada son! 
Engr.- 1Pobre Cecilia! Pero, acouga, nada pasará... 
(Neste istante óense dous tiros. Cecilia arrédase de Engracia, 
espavorida) 
Cecil.- ^Oíches? 1Matouno, matouno! (cae no sofá saloucando) 
Engr.- 1Pobre Feliciano! (Vai á pé da irmá, aloumíñaa) Vamos, non te desesperes 
así como así, o coitado éra parvo... e, o que sobran son homes que queiran,.. 
arrecadar os nosos cartos. 
Cecil.- (Enzoitando as bágoas) Non, se por el non choro... pero xa verás, agora 
andaremos en lénguas; e as do Boticario, coa envexa que nos teñen, sabe 
Dios o que inventarán. 
[f. 14)
 
Engr.- 1Bah! Xa lles taperemos a boca... Vou ver o que fai agora papá (mutis) ^
 
Cecil.- ^Papá! Ben que ten influencias d'abondo para se librar do carcel; mais así e 
todo ^non nos traerá esto algunha molestia? ique fastidio! Se ao menos 
houbera no pobo un diario e viñeran os periodistas para facel-a información... 
Daquela si que habían de rabiar as boticarias, porque había inventar unha 
' historia mais linda... . 
Escena V I ^ 
Cecilia e Lucas, pol-o foro 
Lucas - (Finxindo desesperación) Señorita, ai señorita da miña alma, que disgracia 
tan grande. 
Cecil.- Cala, home, cala; non me atormentes mais, có apenada que xa estou (con voz 
chorosa) 
Lucas.- iDeixouno seco! 
[f. 15]
 
Cecil.- ^Pobriño! (chora)
 
Lucas - Pero, señorita, non está ben deixalo así deitado no curral; hai que recollelo, 
agachalo, á ver se podemos despistar á xusticia e nos librar do castigó. 
Cecil.- ^Ti coidas...? 
382 
Lucas - Agachámolo e ninguén sospeitará de que está aquí; pol-a miña parte, coma 
se fose mudo. 
Cecil.- Mais ^onde metelo? Como non o botemos no pozo 
Lucas - Despois non podiamos beber. O mais seguro é ahí, no seu cuarto. 
Cecil .- 1 No meu cuarto! Non 1 que horror! 
Lucas.- E'onde ninguén cavilará que poida estar... E non perdamos tempo, señorita, 
que os tiros poideron ser ouvidos por moita xente e non tardarán en vir os 
curiosos, nen a xusticia, e pol-o ben do seu pai... 
Cecil.- ^Por papá? 
Lucas.- Ai, pódeno mandar á cadea para [f. 16] toda a vida, ou aforcalo... que o 
señor Xuez sempre perde a partida do Casino e querería se desquitare 
xogándolle estoutra á meu amo xa que ten ocasión 
Cecil.- ^Que me dis? 
Lucas. - De sorte que non perdamos tempo. .. 
Cecil.- Pois si, si, traino; agacharémólo... 
Lucas.- Axúdeme vostede 
Cecil.- ^Eu? 1Que horror! Eso si que non. 
Lucas.- Eu só non sei se poderéi. 
Cecil.- Fai un esfoi•zo; eu che recómpensaréi. 
Lucas - (D'eso tratábase) (mr^tis pol-o foro) 
Cecil.- Que bon e que leal é este rapaz. 
Escena VII 
Cecilia, Lucas e Feliciano 
Cecil.- (Séntase, logo volta á se erguer) Ai, estou desacougada, nervosa... 
Lucas.- (Que trae ao lombo o corpo inanimado de Feliciano, pousao no chan, e 
rexistralle desemuladamente os petos) Pesaba ben o condanado, eso que non 
tiña mais [f. 17J que dous patacos ^pouco señor era! Diol-o perdce. 
Cecil.- 1Pobre! Pensar que hai un istante estivo aquí cheo de vida, rebosante de 
383 
amor, e agora non é mais que un farrapo... 
Felic.- (Rebulindo) ^Ai mi madre! 
Lucas. - ^ Fala! 
Cecil.- iEstá vivo! 
Felic.- (Séntase no chan, restrega os ollos) ^Onde estou? 
Cecil.- (Axionllúndose á carón del) Aquí, Feliciano, comigo. 
Felic.- (Tomándolle as maus) ^Ai Cecilia da miña vida, coidei non te volver á falar 
mais! 
Cecil.- ^Pero onde estás ferido? 
Felic.- (Palpándose todo o corpo) Non sei, non sei... 
Lucas - (Ollando pol-a esquerda) iAhí ven o amo! 
Cecil.- Axiña, aquí, no meu cuarto (Feliĉiano érguese á escape e métese no cuarto 
da dereita) que pecha Cecilia) 
Lucas.- (Boeno, se saben que foi á min á quen lle ceibaron o tiro, non se arma 
péquena) 
Cecil.- Pol-o d'agora está salvado... mais e[f.18] preciso avisar un médico para 
curalo. 
Lucas.- ^Para qué? Cando non morreu xa, non hai medo, que non lle ha pasar mal 
ningún. 
Escena VIII 
Cecilia, Lucas e Don Bonifacio 
Bonif.- ^Retepolaina! ^Qué fas ti aquí? Vou coller un pau, zoncho, e verás se te ves 
meter onde te non chaman, centola! 
Lucas.- É que... a señorita Cecilia. 
Bonif.- A señorita Cecilia que rece pol-a alma d'ese monicreque izoncho! que é o 
mellor que pode facer 
Cecil.- Papá, papaíño ^que dis? 
384 
Bonif.- ^Que Feliciano xa non pertence ao mundo dos vivos, retepolaina ^non 
oíches? ^ mateino, patela! e ben morto está, centola! 
Cecil.- Ai, papaíño que disgracia (choricando) 
Bonif.- ^Carestos, non me choriquees ti agora, zoncho, que eso si que o non soporto 
[f. 19] eu, patela! 
Lucas.- Ai señor meu amo ^e non ha chorar a señorita? Agora virá a xusticia e... 
Bonif.- ^E qué, centola? ^Non tén un dereito á quitar de diante un parvo importuno, 
zoncho? ^Non ha librar un as fillas de bobalicadas que lles poden facer 
perdel-o creto, retepolaina? ^E abonda! Deixádeme solo, centola, deixádeme 
solo, ou mañán hai que facer un cemeñterio novo, patela! . (Mutis Lucas e 
Cecilia, el pol-o foro; ela pol-a esquerda) Bonifacio bufando mais que un 
touro séntase) Ben, xa está feito, mateino ^e agora? ^Está ben que por culpa 
d'un parvo se vexa un home coma eu metido nun caso así? ^Que fago eu 
agora, zoncho? (érguese e pasea desacougado) ^Polaina, retepolaina! 
[f. 20] Escena IX 
Bonifacio e Bruno 
Bruno.- (Na porta do foro) ^Pódese? 
Bonif.- Adiante... lAnda, o pai... ^centola, que situación! (quédase cortado) 
Bruno.- (Desacougado) Desemule, meu señor pon Bonifacio... Eu son pai, e o que 
me dixeron. .. ^ se fóse certo! ... 
Bonif.- Eu que sei o que lle poiderori dicir (moi arriable) Pero séntese, amigo, 
sénte ĉe (ofrécelle unha silla) 
Bruno.- Eu non sei, estou tolo (sónase forte, logo límpase as bágoas) Un pai... o 
sentimerito... hai noticias... 
Bonif.- (Sen se poder conter bótalle os brazos enternecido) É xusta a dór; tamén eu 
non podo... non sei finxir... choremos xuntos á disgracia... 
Bruno.- (Arredándose supetamente) ^Oh! ^Infame! ^Oh! desalmado,. traidor, 
encanallado, asesino! (mudando da indinación en enternecimento, choroso) 
jXusticia, xusticia! . ^ 
[f. 21] 
Bonif.- Por Dios, amigo Bruno, acougue... ^Centola, non se desespere! Que... 
zoncho, eu... 
385 
Bruno.- 1Meu fillo, cobarde, asesino, ^onde está meu fillo? 
Escena X 
Os mesmos e Don Modesto 
Mod.- (Pol-o foro) lAh! Ben, ben, están xuntos39; ben, ben lmoi ben! ^Pódese? 
Bonif.- (Amabilísimo) Señor Xuez; meu querido amigo... 
Bruno.- (Supricante) 1Señor Xuez! 1Xusticia! 
Modest.- Calma, calma... cálense. Agora é cando mais acougo precisan ambos. Eu 
represento a linea reta; nen me incrinaréi do lado do amigo, nen me deixaréi 
levar da indinación d'un pai. Poñeréi a balanza no fiel. Pesaréi os cargos e 
descargos con toda equidade, e unha vez atopado o culpabre, o fio da taxante 
espada da Ley (f. 22] cumprirá a sentencia con arregro ao articulado 
correspondente do Código Penal. A Xusticia é a retitú mesma, e eu, como 
representante da Xusticia... 
Bruno.- 1 Matoume o fillo, señor Xuez, e. ..! 
Bonif.- Querido amigo, créame que... 
Modest.- 40 Non nos apresuremos. Imos por partes. A Xusticia ten que ir á modo, 
camiñando por pasos contados pero seguros. O partir d'un falso principio 
pódeme facer errar, e a Xusticia non debe de se espoñer á ser errada; por eso 
as probas... ^E verdá, hai probas? 
Bruno.- ^Probas! Todo o pobo sabe que Don Bonifacio matou o meu fillo! 
Modest.- ^Pero viu, presenciou o pobo enteiro esa morte? Porque d'outra sorte 
^cómo atestiguar o que non viron, o que non presenciaron? Imos ver: 
primeiro ^onde está o cadavre? 
Bruno.- Si, si, eu quero velo tamén...
 
Bonif.- (E certo ^onde estará?) Non aparez, non pode aparecera'
 
[f. 23] 
39 Riscado: "os dous" 
4° Riscado: ";Oh!" 
41 Riscado: ";non esiste!" 
386
 
Modest.- ^Que non aparez? aZ Ben, ben, esto comprícase: ^así me gusta!a3 
^ ^Ademirabre!! 
Bruno.-^Señor Xuez!
 
Modest.- Estamos en que o cadavre desaparesceu; 44... ^estupendo!
 
Bonif.- Pero, meu amigo...
 
Modest.- Aventuro que o acusado nega... ^nonsi? nega que cometeu o crime...
 
Bonif.- Eu...
 
Modest.- O caso comprícase ^comprícase!... (frotando as maus, alegre) iCanto gozo
 
^eu co'estas cousas, co'estes misterios indescifrables! Pero o meu claro talento 
logrará descifrar o enima; todol-os detalles do asunto irán aparescendo nítidos 
a medida que as deduciós irrefutabres me sirvan para atar todol-os cabos... 
^Canto gozo!45 ^Como me gusta entender nun caso compricado! 
Bruno.- Pero, señor Xuez, se non hai duda [f. 24] que este home é o asesino. 
Modest.- iQuen sabe! a^ A cencia policíaca non está ao alcance de todos... Ben, 
encomezaremos asa' dilixencias... Vou interrogar á todol-os da casa. Que 
se presenten todos.
 
Bonif.- Un istante; vounos chamar.
 
Bruno.- i0 que quer é fuxir! Non, non, dende aquí pode chamalos.
 
Modest.- Chame; chame. .
 
Bonif.- ^Cecilia, Engracia, Lucas, vide todos!
 
Modest.- Témbralle un pouco a voz ^é un detalle! 
^ Escena XI 
a2 Riscado: "^,Que non esiste?" 
a3 Riscado: "asi me gusta" 
aa Riscado: "en que non hai cadavre" 
as 
^scado: "; Canto gozo! " 
a6 Riscado: ";quen sabe! ;Oh!" 
a^ Riscado: "nosas" 
387 
Os mesmos e Engracia, Cecilia e Lucas. ^ 
Engr.- Aqui estamos.
 
Cecil.- ^Que é?
 
Lucas.- ^Presente!
 
Modest.- ^Non hai mais xente na casa?
 
Lucas.- Pol-o de hoxe, non señor.
 
Modest.- Ben49 Dígame (a Engracia) [f. 25] Vosté: primeiro ^Viu, presenciou a
 
suposta morte de Feliciano? 
Engr.- Eu, non señor. 
Modest.- ^E o corpo, o cadavré, viuno? 
Engr.- Non señor. 
Modest.- ^Non sabe se efectivamente morreu? 
Engr.- ^Non señor! 
Modest.- Ben, moi ben. Agora vosté (á Cecilia) ^Viu, presenciou...? 
Cecil.- Non señor, non; nen vin, nen sei nada d'éso. 
Modest.- Non se precipite... tempo hai, e as respostas deben ser dadas unha por 
unha á cada perguñta que eu faga; porque a orde é o primeiro... 
Cecil.- É para que non se moleste tanto. 
Modest.- Ben, ben; por se tratar de vosté... (á Lucas) á ver ti agora... 
Lucas.- Eu tampouco lle sei nada 
Modest.- Por orde, home, por orde. Primeiro: ^viu, presenciou... 
Lucas.- Xa Ile dixen que nada, señor 
^ Debaixo dos nomes, con outra tinta e de outra man, aparecen as indicacións sewintes: "izq. decha 
fo."
 
49 Riscado: "moi ben" 
388 
Bruno.- Mais o meu fillo recibiu un tiro... [f. 26] Cónstame que foi morto hoxe á 
pé d'esta casa... Os tiros oíronse en todo o pobo, e a xente dicia... 
Modest.- ^Pero onde vai o cadavre, quen o viu? 
Bruno.- Agacharíano pra facer ver que non hai tal crime. 
Lucas.- E mais eso poida que socedese... 
Modest.- ^Cálate! Ninguén te pergunta agora 
Lucas.- Mais, señor, se ninguén da casa o viu; se ninguén lle tocóu:.. 
Modest.- ^Que te cales digo! 
Lucas.- Calaréi, señor, calaréi; pero xa verá como á final cando o señor Bruno 
chegue a casa alí estará o fillo agardándoo. 
Bruno.- ^Será posibre? Vou ver. 
Escena XII 
Os mesmos e Severino 
Sever.- (Na. porta do foro, amostrando unha ^f: 27] S0 blusa de home, vella, 
manchada de sangue e mollada) Señor Xuez; ao esculcar pol-a horta, 
atopamos mesmo debaixo d'unha ventá as berzas trouzadas como se alí caera 
algunha cousa de peso, e despois, no pozo aparesceu esto. 
Modest.- ^Vitoria!s' Esta é unha proba irrefutabre. 
Bonif.- (^Que será eso?)52 
Bruno.- ^Negará agora? ^Oh! ^meu fillo! ^meu fillo!53 
Lucas.- (A miña blusa; á ver se por unha cousa descobren outra, probe de min se tal 
socede) ^
 
Bruno.- iXusticia, señor Xuez, xusticia!
 
so Na marxe superior da páxina 27, a lapis e de outra man: "(Prevención)" 
s^ Riscado: ";vitoria!" 
sZ De ouaa man: "aparte)" 
s3 Riscado: ";Xusticia!" 
389 
Modest.- Faráse54. O cabo da liña atopouse; xa iremos desengrillando a madexa... 
iQue contento estou! ^que contento!ss 
Cai o pano 
[f.­ 28]
 
Acto segundo
 
A mesma sala do pr<meiro, e na mesma forma. 
Escena I 
Don Bonifacio e Don Modesto 
Don Modesto está sentado ante unha mesiña na que ten un enorme protocolo 
de papeis que repasa, escribe, anota, Don Bonifacio sentado no sofá. 
Modest.- iÉ asombroso, asombroso! ^Que caso mais compricado! L.evo escritas cento 
corenta e cinco follas; teño un fervedoiro de ideas, teorías, deducciós... 
Noustante aínda non dei c'un rayo de luz, non xurdeu a faísca que alumee 
c'un relámpago nas tebras da confusión. Por unha parte vosté aparez libre de 
culpa... _ 
Bonif.- Eu ben lle dicía que a miña [f. 29] inocencia tiña que resprandecer. 
Modést.- Non sei, non sei aínda, e perdce. Nada pode asegurarse hasta o romate. ^E 
un caso compricado este como non vin outro igual! Primeiro, todal-as 
aparencias eran d'un wlgar asesinato: por mal humor, por xenreira, por 
librar á unha filla d'un cortexador de pouco pelo... 
Bonif.- Como que era un infeliz o tal Feliciano; un pobre diablo, e^zoncho!56 a 
miña filla merece un galán mais lanzal, de mais porvir e d'unha posición 
segura, sólida, porque icentola! ^que iba facer a miña Cecilia co'ese 
chupatintas? Coa mau posta sobre o curazón, dígolle, señor Xuez, que eu... 
eu non... non intentéi matalo, mais... ^por qué non o hei dicir [f. 30] se é 
certo? ^Alégrome que desaparecera, patela! 
Modest.- (Durante o palramento anterior, Don Modesto somella que fala, que 
pensa, que discute consigo mesmo sen prestar atención a D. Bonifacio) E o 
caso é que a blusa ensanguentada atopada no pozo é unha proba do asesinato; 
mais a desaparición do porco recén morto que había na bodega, 
desoriéntame.. . ^ 
Bonif.- (Estalando) {Esa é outra, zoncho! ^Roubarme o cocho acabado de matar! 
54 Riscado: "farase" 
ss 
^^do: "estou! " 
s6 Riscado: "unha filla como a" 
390 
1Retepolaina, se non sei como non toleo con tanto contratempo! 
Modest.- E ben poidera ser que o ladrón do porco, quizais véndose sorprendido por 
Feliciano, que rondaba a casa dos seus amores, por se librar d'unha acusación 
de vista, ou de ser pillado "in fraganti" [f. 31] matara o pobre rapaz... 
Bonif.- ^Se fose así, seique inda lle daba as gracias ao que cargou có porco! le bó 
proveito! 
Modest.- Tamén poidera dar que o mesmo que supoñemos morto fose un vivo, e que 
en vez de vir por unha rapaza levase un cocho... iEsa sería unha razón para 
que desaparecese! 
Bonif.- 1Tamén o prefería! Mais, non zoncho, Feliciano era parvo; non era posibre 
qué concebise unha idea tan escelente. El quería á miña filla mais que á 
todol-os cochos da vila xuntoĉ . 
Modest.- É unha teoría... Mais, desbotarémola (tacha un papel) porque... a blusa 
que aparesceu no pozo... ^como foi para alí? E logo, os tiros ^quén disparóu? 
^contra quén? ^por qué?... A miña cabeza dá mais voltas que un (f. 32] 
rudicio, e... 
Bonif.- (Erguéndose) Amigo Modesto, invitolle á tomar unha copa de coñac; é moi 
tarde xa, e por hoxe convenlle un pouco de acougo, e hasta algo que avive 
o maxín. 
Modest.- (Erguese) Non me opoño, pois teño o galillo pegado á gorxa de tanto falar, 
e os nervos como tirabolas en tensión. 
Bonif.- Pois o coñac daralle flesibilidade ás cordas nervosas, e despegaralle o galillo, 
e aínda quizais fará nascer no seu cerebro esa rayoliña, esa chisna que pedia 
hai uns istantes. 
Modest.- Se así fose... En todo caso, para fecilitala, recuncaremos57 
sa(mutis os dous pol-a esquerda) 
[f. 33] Escena II 
Cecilia e Lucas 
Cecilia.- (Sal pol-a dereita, vai ao foro, paseniñamente, e chama quediño) ^Lucas, 
Lucas! 
57 Riscado: "recuncaremos" 
5g De outra man e con outra tinta, aproveitando os dous reglóns que fican en branco: 
"Bonif.- ^Comá non! ^;Recuncaremos!!" 
391 
Lucas.- (Pol-o foro) 1Chs! 1Cálese! Pol-o d'agora aínda é cedo. 
Cecilia= 1Se xa deron as tres! 
Lucas= É cedo porque aínda está erguido o señor e mais está aqui o Xuez; hai que 
agariíar a que nos deixen solos. 
Cecil. = Despois non imos ter tempo para nada, logo ven o dia. 
Lucas= Descoide, tan axiña largue o señor Xuez e Don Bonifacio se meta no seu 
cĉarto, aviamos nós. 
Cecil. = Non te descoides. 
Lucas = Perda coidado... (mutis dereita Cecilia) despois de todo, a ti que estás 
co'el, non che se debe facel-o tempo [f. 34] tan longo como á min... (mutis 
foro) ^ 
Escena III 
Bruno 
Que asoma por detrás do sofá onde estaba agachado. 
Bruno -^Quedeime pampo co que acabo de ouvir! iQuen o pensaría!... Agacheime 
aquí para ver se descubría o que Don Modesto non descubre, e atópome 
conque descubrín o que non agardaba... Esto comprícase mais cada vez... 
Seique o Xuez ten razón, é un caso compricado lE quén habia dicir que 
Cecilia, esa rapaza pol-a que o meu fillo perdeu a cabeza, teña estes diálogos 
c8 çriado, 59 iAi, que infeliz eras, Feliciano! Mais, xente ven (agáchase 
outra vez) 
[f. 35] Escena IV 
D. Bonifacio e D. Modesto 
(Pol-a esquerda) 
Bonif.- Agora descansar, meu amigo, e confiemos que o novo dia traia luz d'abondo 
para poder ver craro neste enrevesado asunto. 
Modest.- E traerá, traerá, non o dude. Xa teño desenvoltas duas centas tres 
deduciós, e á cada paso vou atopando novas concrusiós que me encamiñan á 
dar co cabo... Estamos xa chegando ao romate e descobriréi todo itodo! 
(outro ton) ^ Hasta mañán! 
Bonif.- Con Deus, meu amigo... (mutis Don Modesto pol-o foro) iAi, non podo 
mais! (séntase con desalento, ceiba un gran sospiro, érguese e vaise 
paseniñamente pol-a esquerda) Por hoxe estou libre... Ben, agora ímonos 
s9 Riscado: "; E as ues da ma.ñán! " 
392 
deitar; mañán... ^Mañán [f. 36] será outro dia! (mata a luz e vaise) 
Escena V 
Bruno, que novamente érguese 
Bruno = Ben; este é o culpabre, non teño dúvida; mais coido que o criado algo ha 
saber d'este asunto. Interrogareino agora cando veña. (ocúltase) 
Escena VI 
Bruno e Lucas 
A escena está ás escuras, Lucas entra pol-o foro paseniñamente, diríxese á 
dereita, e cando chega preto da porta, Bruno tamén caladiñamenxe agárrao 
pol-o pescozo e apúntalle c'un gran revolver. 
Lucas - lAi mi madre!
 
Bruno - ^Chs! Caladiño ou berras o último
 
Lucas - Xa calo, mais... 
Bruno - Non teñas medo. Sómente quero [f. 37] que me digas unha.cousa, agora si,
 
como non queiras dicil-a verdade, xa podes facer conta que dende mañan
 
encomezas á apodrecer baixo a terra.
 
Lucas - 1Deus me libre de tal! 
Bruno - De ti depende. Conque dime... e di a verdade; e advírtoche que xa estóu ao 
corrente de moitas cousas; sei que da bodega desaparecéu un porco, e 
sospeito que o porco foi o pago da desaparición do meu pobre fillo. 
^ Lucas - iAi eso si que non señor! . 
Bruno - Romatemos: ou me dis quen matou o meu fillo ou morres agora mesmo! 
Lucas - Señor Bruno, baixe o revólver por favor, que ao mellor se lle dispara... 
Bruno - Pois di quen matou o meu Feliciano. 
Lucas - Ninguén, señor; o seu fillo está tan vivo coma vostede e mais [f. 38] coma 
min. 
Bruno - ^Que dis, non mintes? 
Escena V I I 
Os mesmos e Cecilia 
Cecil.- (Pol-a dereita) ^Lucas, Lucas! 
393 ^ 
Bruno - ^Eh? ^Ah! 1Ela, ela, a noiva!
 
Lucas -(A ver agora que facemos)
 
Cecil.- (Con medo) ^Quén está ahí?
 
Lucas - (A Bruno) Calese (A Cecilia) Eu, señor
 
Cecil.- ^Deitouse o meu pai?
 
Lucas - Deitou.
 
Cecil.- ^Daquela pode sair?
 
Lucas - Agarde un istantiño. Como non convén acendel-a luz para q_ue o señor non
 
se decate, vou procurar un farol. 
Cecil.- Non tardes (retírase da porta) 
Lucas - Agora... (agora vou ver se arranxo o asunto do porco... e aínda algo mais) 
(a Bruno) Señor Bruno, vostede lévou hoxe un susto [f. 39] de todol-os 
diaños por culpa do xenio de meu amo, e xusto é que agora teña recompensa 
cobrándolle a que lle fixo. 
Bruno - ^Pero o meu fillo? 
Lucas - Está na gloria del Señor 
Bruno -^Lucas, ti que dis! Denantes falaches que non morrera. 
Lucas - E non morreu, o que non quita para que esté tan a gusto que ben se pode 
dicir que está na groria. 
Bruno - Non te entendo.
 
Lucas - ^Mais claro? Pois ben ^canto me dá e amáñase o choyo á seu gusto?
 
Bruno - ^Pero que é o que dis? -

Lucas - Váiase chamar pol-o señor Xuez e veñan axiña o ĉ dous, xa verá despois 
como o meu amo non lle naga nada do que vostede lle pida... e xusto é que 
á min me faga un bon regalo. 
[f. 40] 
Bruno - Eu perdo a cabeza... Ti quéresme enganar e vouche meter no corpo as sete 
balas do revolver. 
Lucas - Diol-o non queira... 
394 
Bruno - ^Búlraste?
 
Lucas - Non me bulro, señor Bruno, e faga o que lle digo que non lle ha pesar
 
(bicando a cruz dos dedos) lpor estas! 
Bruno - 1Seia! 1Mais se me enganas...! 
Lucas - Descoide, que o ferro en augas aínda se pode tomar, mais en píldoras, non 
. me compre. ^ 
Bruno - Veremos (mutis pol-o foro) 
Escenas VIII 
Lucas e Cecilia, logo Engracia e Bonifacio 
Cecil.- (Dende a porta) 1Lucas, Lucas, pero ti que fas? 
Lucas - Estaba axexando; parecia que o señor... pero xa vou (ao facer que se dirixe 
á porta tropeza e. derruba ^: 41J unha silla con gran estrondo) iDios me 
valla! 
Cecil.-. ^Que fixeches? 
Lucas - Un tropezo calquera o ten. 
Engr.- (Pol-a dereita) ^Que pasou? 
Cécil.- Unha silla que caeu. 
Lucas - Como iba ás escuras... 
Bonif.- (Pol-a esquerda, coa carabina na maĉ, acende a lu^) ^Alto todos! ^Que é 
esto? ^Vos! ^Que facedes aquí, •entola? ^Toleáchedes todos, zoncho ou toleo 
eu, patela? 
Lucas - É que... 
Cecil.- Foi... 
Bonif.- ^O demo que anda hoxe nesta casa, retepolaina, e todo o revira! ^Esto vai ser 
a fin do mundo, centola, porque eu, zoncho, non podo consentir tales 
conciliábulos, patela, e voume quedar solo á tiros, zoncho! 
Engr.- Papá, por Dios, acouga; non ten nada de particular que... 
[f. 42] 
395 
Bonif.- ^Qué non ten nada, centola? Agora mesmo voulle pegar lume á casa, 
zoncho, para romatar d'unha vez con todal-as argalladas que me tiran o 
xuicio, retepolaina... 
Lucas -(Esta é a miña) (A Cecilia) O señor seique toleou de verdá. 
Cecil.- Papaíño. 
Engr.- Papá querido. 
Bonif.- Xa é de mais, retepolaina, e hei poñer fin á tanta toléirada, zoncho: unha 
onza de plomo, un pouco de lume, unha misa pol-as ánimas... 
Cecil.- (Abrazada a Engracia) Ai, irmá que disgracia, papá toleou, toleou 
Engr.- Ai si, si, pobre papá. 
Cecil.- E pobres de nós. 
Bonif.- 1Que dobrén as campás, que se enloite o pobo, que os copleiros pinten con 
rubras cSres a historia da disgracia e compoñan o[f. 43] medoñento 
romance... lEsto romata, zoncho; esto desfaise en cinzas, retepolaina! 
Lucas - Señorita, paréceme ben ir buscar un médico... eu vexo moi mal ao señor. 
Cecil.- Ai si, si, Lucas. 
Lucas - Pois vou nun istantiño. Entramentres vostedes fáganlle algunha auguiña para 
o calmar, e traten de o convencer de que non pasou nada, senon que todo foi 
un mal soño que tivo e púxoo con certa aquela. 
Engr.- Non é mala idea, asi poida que acougue.
 
Cecil.- E farémosl(e tila; si un pouco de tila sentaralle ben.
 
Lucas - Pois, por un pouquiño (mutis foro) 
Bonif.- ^Que arda todo, que non quede pedra sobre pedra! ^Que ao ver a masa 
informe e requeimada non se poida dicir se aquí fi- [f. 44] xeron un auto de 
fe ou unha lumerada de San Xoan! ^Retepolaina, e que sirva de escarmento 
para futuras xeneraciós! 
(Durante este parlamento, as rapazas están xuntas, abrazadas e medosas) 
Engr.- Qué vai ser de nós, Cecilia.
 
Cecil.- Non sei... Pero... imos facer a tila?
 
396 
Engr.- Si, imos...60 
(mutis as duas pol-a esquerda) 
Bonif.- ^Eh? ^Fóronse, deixáronme solo? ^Uf! (séntase) Non podo mais, non podo 
mais, son moitas cousas estraordinarias as que me pasan para unha sola vez... 
(quédase caviloso, ao pouco adormece, e botando a cabeza atras ronca 
levemente) 
Escena IX 
Bonifacio e Feliciano 
Feliciano.- (Sal paseniñamente pol-a dereita sen roparar en Bonifacio) Renasceu a 
[f.45] tranquilidade, todo está calado; esto é sinal de que podo sair... Cecilia 
non veu avisarme conforme prometeu, mais non agardo xa, teño medo que 
Don Bonifacio me... (Bonifacio lanza un ronquido) ^So... so... socorro! (fuxe _ 
espavorido pol-a dereita) 
Bonif.- (Despertando sobresaltado) iAh! ^Canalla! (ollando d'arredor e véndose 
solo) Nada, estou solo... Soñei... ^ou será a concencia que me acusa? 
Escena X 
Bonifacio, Cecilia e Engraciab' 
Cecil.- Toma papá, toma esto, ha sentarte ben. (ofrécelle r^nha bandexa na que trae 
unha taciña) 
Bonif.- ^E que é esto? 
Cecil.- O que pediches. ^ 
Bonif.- ^Pedin eu algo? Ben (toma a taciña, bebe, ái unha mueca e ct^spe) ^ Puah! 
^que porquería me traedes aquí? 
[f. 46]
 
Engr.- Como dixeche que che fixéramos tila, fixemos cha.
 
Bonif.- ^Eu? ^dixen eu eso? ^Pero se me non gusta a tila! 
Cecil.- Pois debíala tomar: farache ben 
Bonif.- ^E dis que a pedin eu? 
Engr.- Si, papá. . 
60 Riscado: "Eu tremo toda.. . " 
61 Doutra man e a lapis, debaixo do nome das personaxes: "las dos" 
397
 
Bonif.- (Pasase a mau pol-a frente, fai memoria) Pois me non lembro. 
Engr.- Claro, estabas un pouco... 
Bonif.- ^Qué? ^ 
Cecil.- Un pouco escitado, nervoso 
Engr.- Tiveches un soño terrible... 
Bonif.- ^Eu? ^Soñei eu? 
Cecil.- Si, si. Soñaches, soñaches... que...que... 
Engr.- Que tiñas dado morte ao noivo de Cecilia. . 
Bonif.- (Alentando forte) ^Soñei eso? ^Soñei que dera morte... a... a Feliciano? 
Cecil.- Si, papá. 
Bonif.- Pero, será posible... ^foi un soño? 
Cecil.- Despois viña o señor Xuez... 
Engr.- E mais o señor Bruno, que berraba: [f. 47] ^Xusticia, xusticia, quero que o 
aforquen 
Bonif.- 1Soñei, soñei... 
Escena XI 
Os mesmos e Lucas 
Lucas.- (A Cecilia) Non puiden dar co medico. ^ 
Cecil.- Paréceme que xa non é preciso; estamos poñendo en práitica a tua idea e... 
Lucas - ^Vai ben? 
Cecil.- Como unha seda 
Engr.- De maneira que, despois de tomar esto pódeste.ir tranquilo para a cama e 
durmir... durmir como un bendito, que non hai tal morte nen medo a nada 
malo. -
Bonif.- Dudo, xa dudo... iAh! Pero hai un medio, un medio de me convencer se 
é certo o que dis ou se me enganades... io porco! Se o porco está no seu sitio 
é que soñéi... Se non está... 
398 
[f. 48] 
Lucas - i Vállame Deus, señor meu amo! ^E como vai estar o porco, se vosté mesmo 
mandoumo levar pol-a tardiña ao convento das monxas Clarisas? 
Bonif.- (Dando un pulo) ^Eh? ^Que dis? ^Mandeiche eu levar o porco ao convento? 
Lucas - E aquí están as señoritas que ouviron o recado ^nonsi? 
Cecil.- É certo, papá 
Bonif.- Pois cada vez entendo menos esto 
Cecil.- Vaite deitar, anda, vaite deitar, que xa é moi tarde. 
Bonif.- ^Será posibre, será posibre?­ . 
Escena XII 
Os mesmos, Don Bruno e Don Modesto 
Modest.- Entón, ^hai novidade? 
Bonif.- (Reventando) ^Ah! O Xuez, o Xuez, ben sabia eu que me enganá- [f. 49] 
^ bades ^Foi certo, foi certo! (Séntase desesperado no sofá, cobrese a cara 
coas maus. As fillas rodeano) 
Modest.- (A Bruno) ^Pero que sinifica esto? 
Bruno.- Esto quer dicir, señor Xuez, que o culpabre tarde ou cedo se descobre 
Modesto.- ^Oh! Eso xa o sei. E asegúrolle que eu non deixaréi de o descobrir... 
Pero tamén pódolle asegurar que este home é inocente... é un inocente á 
pesar do seu ár de fera, de criminal. á pesar de que as aparencias poderíano 
condenar... é un inocente... (quédanse calados ollando compasivos o grupo 
tamén silencioso do pai e as fillas) 
Lucas.- (Agora é ocasión, romatemos) (vai á porta da dereita e chama quediño) 
iSeñorito! 
Escena derradeira 
Os mesmos e Feliciano 
Aparece Feliciano, da dous ou tres pasos [f. SOJ e quédase atónito ao ver 
tanta xente. Bruno corre a él e abrazao 
Bruno.- iFillo!
 
Bonif.- (Erguéndose furibundo) ^Ah! ^Era certo soñei, inda que o despertar é mais
 
399 
terrible que o soño; pero agora si que o mato de veras! (quérese botar á el 
para afogalo. Don Modesto terma d'el) 
Modest.- ^Que vai facer, meu amigo? 
(As duas rapazas están xuntas, mirando con medo o que pasa) 
Bonif,- Déixeme, déixeme (forcexeando para se ceibar) ^Esto é demais! iTodo o seu 
cochino sangue derranado é pouco para lavar o chapapote que emborcou hoxe 
sobre a miña casa... 
Modest.- Sosegue, amigo... e confie na xusticia se hai que castigar algun delito... 
O allanamiento de morada coa agravante de nou- [f. 51] turnidá... 
Bruno.- (A Bonifacio) Non se desespere, que todo pode ter arregro con boa vontade, 
e pol-a miña parte... 
Felicia.- (Agachándose detrás do pai como para se librar d'un posible trompazo) 
Despois de todo, a culpa non foi mais que de vosfé; porque eu non viñen 
aquí por mal... 
Bonif.- ^E foi miña a culpa?
 
Felici.- Vosté quíxome matar. Trouxéronme aqui sen conocemento.
 
Bonif.- Eso xa, pois se eu chego á ter conocimento d'eso non viñas para aquí, senon
 
que ibas parar ao inferno! 
Modest.- ^Daquela os tiros? 
Felic.- Foron disparados contra min co animo de me trasladar ao mundo dos 
espiritos . 
Bruno.- Ve, Don Modesto, como eu dicía verdade? 
[f. 52] 
Modest.- En parte, en parte; que probado está tamén que Don Bonifacio non matóu 
á seu fillo ^ 
Felic.- Pero as ganas... 
Bonif.- (Ruxindo) iXa as satisfaréi! 1Xúrocho! ^E d'esta vez non ha ser tan á lixeira! 
^Asegurareime ben, zoncho, non me ha fallar! 
Modest.- Home, por favor, non diga eso ^Queñ perdería mais? L,émbrese da sua 
filla, que ben probado ten diante de todos nós o moito que quere á este rapaz. 
Bruno.- Eu esqueceréi todo 
400 
Bonif.- ^Que di ese home? ^Qué vai esquecer vosté? 
Bruno.- O que pasóu 
Felic.- E pol-a miña parte, en vista da oposición á morte que me fai o pai e para 
evitar maores disgustos, renunciarei ao querer de Cecilia. 
Bonif.- ^Renunciar? iAgora mesmoó2 [f. 53) Ile dis cando vos casades ou imátote, 
centola! iesfólote vivo! pois non faltaba mais, zoncho! 
Felic.- ^Daquela? 
Bonif.- Agora xa... ^qué facer, se vexo que vos queredes de verdá? iHaberá que 
casálos! 
Bruno.- Non me opoño. 
Felic.- Ai, Ceciliña, que felicidade (colléndose das mans moi ledos) 
Cecil.- Que felicidade, Feliciano 
Lucas - (A Bruno) ^Non se esquecerá do prometido? 
Modest.- ^E ben? ^En que parou todo? ^xa dicía eu que para o meu claro talento, 
por moi compricado que fose o caso, había resprandecer como a luz do sol! 
Cai o pano 
Fin 
^ Na marxe superior da páxina 53, a lapis e doutra man: "(Prevención)" 
401 
Galo Salinas Rodríguez, Os meus amores, monólogo. 
Este monólogo de Galo Salinas, do que no hai constancia de que fose 
estreado, está datado na Coruña, en 1922. O manuscrito autógrafo 
consérvase no Arquivo Toxos e Froles, carpeta n° 60. 
Igual que outros textos autógrafos do autor, o manuscrito está 
confeccionado a man, neste caso con tres caderniños externos en papel 
groso sen raiar e os interiores, con papel cuadriculado; a capa está 
feita de cartolina verde de 16 x 22 cm. e primorosamente escritos 
nela: título, autor, lugar e data, en diagonal. As follas están escritas 
e numeradas por ambas as caras con tinta azul totalmente 
esborranchada pola humidade. 
402 
[^aPa] 
Dramática Gallega 
Os meus amores 
Monólogo festivo, orixinal de
 
Galo Salinas Rodríguez
 
A Cruña, 1922 
403 
[f. 1] 
Os meus amores 
Monólogo humorístico pra actor de carácter, 
composto y escritó n-a fala gallega, por 
Galo Salinas Rodríguez 
A Cruña 
404 
[f. 2) Os meus amores 
Monólogo en prosa
 
Protagonista: Ciprián = 50 anos
 
Disposición da escena.- Direita y esquerda do actor. Sala de moito luxo pra 
contrarrestare c'o traxe modesto da aldea con alpargatas que viste Ciprián, vello 
churrusqueiro. Este leva ás costas unha alforxa con cacharros e n-a man unha 
aguillada. Séntase n-unha das derradeiras butacas do púbrico e cando indíquese 
pasará ao escenario altaneiro. O telón está baixado e cando érguese aparece unha 
habitación alfombrada. Duas portas ao fondo y entre d'elas un moble con gran 
espello. Portas aos lados con cortiñós. Direita, n-a parede aparato telefónico e 
separada unha mecedora. Esquerda, fondo, piano aberto, e mais ao fronte, sofá e 
butacas. Do teito pende aparato aléctrico c'o as bombillas acesas. Outros adornos 
que se desexen. Un timbre toca sin cesar hastra abrirse o pano. Cando Ciprián fala 
sal por un canto do escenario o Avisador. 
[f. 3) Ciprián 
^Y hay función ou non a hay? Porque xa repinica d'abondo este tlin, tlin, e 
ningures fai caso... lOu que vai á sere ésto! (do púbrico) 1Chist... chist! 1Que chis 
nin que porra...! 
^Sei que é cousa de rapaces? (Sai lixeiro o Avisador). 
Avisador
 
1 Haga el favor de callarse amigo! (Cala o timbre).
 
Ciprián 
Faga vostede o favor de falare en cristiano pra que eu o entenda, porque aló 
n-a aldea todol-os lampantís que pretenden nos amolar e mais nos amocar, fálannos 
d'ese xeito (Batendo c'o pau). _ _ . . 
Avisador 
Pois pra que comprenda aló vai. "Respetabre púbrico: O número de canto que 
era a melodía "Meus Amores" non se poide faguere porque a señorita que habia de 
cantala, comunicounos pol-o teléfano que éralle de todo punto imposibre o vire pol-o 
momento, e como faise tarde..." 
Ciprián 
Eu non ]le teño nirigunha presa porque esta noite xa non vou a aldea. 
Avisador
 
De todos xéitos a función dase por rematada...
 
[f. 4] Ciprián 
1Cá...! ^Que te creas ti eso...! Eu paguei pra vere a función inteira e se esa 
señorita non canta que salla un señorito e que baile. 
Avisador 
Pro é que non temos nada porparado. 
405 
Ciprián
 
Cando hay chencha todo amáñase ben.
 
Avisador
 
Pol-o visto, vostede é moi chenchudo.
 
Ciprián 
Eu son quen son, e me non encollo por nada. 
Avisador (Con burla) 
D'aquela, ^A que non se estreve á nos contare un conto n-o canto do canto 
da señorita do canto, pra entretere ao púbrico e pagándolle o que seña...? ^A que 
non? . 
Ciprián 
^A que si? Pro n-o canto do canto sin canto porque eu non son cantador. 
Avisador
 
1Conté! Y el vostede como se chania.
 
Ciprián 
Eu non me chamo, chámanme os outros y eu respondo pol-o nome de 
Ciprián... ^ 
[f. 5] Avisador 
Pois daquela chéguese acó Tio Ciprián... Digo c'o a licencia do respetabre 
púbrico... (do púbrico saen voces que din iSi... si...! Ciprián como xa tense dito, 
pasa por entre as ringleiras de butacas sobe ao escenario e cae erguéndose azudado 
pol-o Avisador, quen, contendo a risa, retírase correndo. Ciprián vólvese cara ao 
púbrico e n-esto érguese o pano, de sorte que ao se virare pra o escenario atópase 
c'o salón tan luxoso quedándose sorpreso, e trata de ftcrir non llo consentindo 0 
Apuntador que préndeo por unha perna empurrando pra dentro as alfor,ras que 
CiDrián deixara n-o chan, chinquileando c'o arrempuxo os cacharros que ten drento. 
Ensáyense estes movementos pra que a escena seña movida). 
Ciprián 
^Recontra...^! ^Onde eu metinme...? Coidei que todo sería botare un parrafeo 
c'o Avi ĉador aquel e deixame eiquí soyo e sin sabere se andare pra o de fora porque. 
correríanme os que víronme chegare acó, ou camiñare pra o diante porque 
botaríanme os da casa maxinando que voulles á emporcare esta sala tan limpa e tan 
luxosa y esta alfombra tan rechamante que solasmente puidese pisare c'o as 
alpargatas que levo n-os pés e que non serven pra outra cousa porque pra camiñare 
pol-as corredoiras choutando n-as lameiras dou ao diaño se o farían os protestantes 
que puxéronas de moda. (Ao púbrico) Téndesme que perdoare pois sinto uns mareos 
que... Porque coleime por un atallo sin saída que non sei o que me pasa; con que c'o 
a vosa licencia... (Pretende baixare por onrie subiu, pro impídello o^untador 
prendéndolle unha perna) iEih!, ouza amigo, ceivame a perna que lle fai falta á 
compañeira pra me levare á miña casa. ^Que non me ceiva? (fala c'o apuntador) 
406 
^Qué teño por forza que cumprire co meu compromiso. 1Pois El ñor cóllanos 
confesados se nos pilla a tormenta e caya todo sobor da sua concencia pase o que 
pasare, que eu lávome as mans (O apuntador empurra as alforxas batíndose os 
cacharros... Ciprián os esamina e dirixíndose ao púbrico os pousa no chan). lA 
modo, ho. ..! ^Sei que fixo cachos? Por sorte non (Ao púbrico) Non poide sere un 
servicial nin vire á vila sin que o enchan de encárregos, e hoxe, como é día de 
mercado n-a Cruña déronme os de levare unha tarteira pra a Tía Xenerosa do Lagar, 
un pote pra o Abade, e pra a dona do Pedánio, un condés... (Con intinción) Bueno, 
ten outro nome, pro á bon entendedor... (O actor pode pasear, según o zulgue 
comenente). O caso está en que non sei de que vou tratare pra vos, entreter n-o canto 
do canto da señorita do canto (Párase e dase n-a testa). 1Concho... viume unha 
ideia...! Esa madamiña din que iba á n r "Meus amores"; pois eu vou á vos 
contare "Os meus amores"; que é cousa que me non da outro traballo que faiguere 
memoria, e así sallo do paso sin gastare un carto e quizais ganando algunha peseta 
(Pausa). Pois, Señor, xa ven algo... - Habedes de sabere que eu xa monto do medio 
sigro, ainda que alcóntrome rexo e varido, e habedes de sabere tamén que fun 
mozo... Non vos riades, porque hoxe en día haivos nenos que xa son vellos. Si 
señor, fun mozo e^mais un bon mozo. Decíanme que eu non era ^de desprezar n­
aqueles meus dezaoito anos; e debería de sere verdade porque ao presente paréceme 
que ^ póideseme mirare [f. 8] pra a cara, fora modestia e sin me faguere favor. Eu 
toda a miña vida non tiven vicio que me domease mais que un que vol-o dicirei. Non 
fun bebedor senon n-algunhas esmorgas de familia n-as que chimpaba os netos n-o 
bandullo do abolito; (Levando a man ao peito), nin xogador, mais que n-a 
condergada da timba da loteiría, un decimiño por sorteo, nin fumador, fora de 
vinticinco pitillos por día e algunha tagarniña de estraordinario; pro n-o que toca ás 
rapazas... Ese, ese era o meu vicio, ou millor a miña debridade... ^Qué eu vía unhas 
faldras? pois rebulíame non sei que por todo o corpo que mesmo refervíaseme o 
sangue... Porque, hay que vere señores ^que unha muller bonita é perdonando, 
mesmamente coma un porco, que non ten desperdicio. (Pausa) Lémbrome do meu 
primeiro amor: foi Mariana a filla do gaiteiro que mentres o seu pai asopraba no 
punteiro por diante o vento que saialle pol-o adetrás do roncón ela e mais eu 
turrabamos [f. 9] escachando rosquillas, bebendo garnacha n-as mesas das 
rosquilleiras d-a festa do Patrón. lE que festa! Non hay outra como a nosa en vinte 
légoas á redonda. Pol-a mañán a diana de gaita e cordión pra despertare ás mozas, 
logo a misa de ramos despois a porcesión c'unha che de pendós, os santos e mail-os 
cregos vermellos como nécoras cocidas, c'un pano branco sobor da testa pra 
defenderese do sol, e ademaís un pareaugas encarnado; de seguida o baile n-o adro 
da eigrexa pra faguere sitio n-a tripa, e por derradeira as merendas pol-o campo 
adiante e onde o lacón, as empanadas, os polos asados, as proyas, o lombo de cocho 
e os grolos do da terra, valeirándose da bota de coiro, deixánno á un como pra 
botare suas tres horas de siesta, hasta a da foliada n-o rueiro, onde poñen unha 
cucaña mariñeira que dinlle así porque faise c'un pau ensebado que emprestan os 
mariñeiros de Mera, e mais pol-as merluzas que aganchan e móvense ao redor do 
pau. E a todo esto o fogueteiro queimando a figura do mecánico, ceivando foguetes 
e bombas de tres estronicios en todas direiciós, e rematando a noite c'o as loitas de 
mozas e mozos pol-os trigueiros e maizais... (Pausa e transición) Por certo que o 
gaiteiro á Mariana e mais a min nos puña unha cara de porcurador sin preitos que 
407 
daba medo; pro nos racha pol-o reverete...! Unha mañanciña, xustamente preto da 
festa, como eu non tiña cartos, pra faguéreme c'o eles, apañei n-o galiñeiro uns 
cantos ovos e n-un caravelo leveinos á feira do vintetrés pra vendelos, e veleiquí que 
no camiño atopeime con Mariana que tamén levaba unha cesta c'o eles e mais unhas 
pitas. Ao vela relouquei y ela ri que te ris y eu Ihala! turra que te turras, e me Ile 
pondo ás rentes faguéndolle cóchegas, y ela: "lOlla que vase a crebal-os ovos!" y eu 
-"INon Ile fai porque eu tamén os levo!" Foi o conto que en de chegando á feira 
arribamos c'o eles feitos unha tortilla... IQue risa! (Riese) 
(Golpea a testa. Transición) Xa tería eu os vinte cando conocín en Palavea n-un 
baile á Matilda, unha rapaciña loura como as mazarocas, y eu que morríame pol-as 
louras, ainda que as mouras tamén tiranme o sentido, compormetina para todas as 
bailadas, e había que vere como nós entrelazabamos o agarradiño con tal áquel que 
nin o demo podíanos. desentrenzare. Todol-os domingos e festas de gardare, 
viámonos n-o salón, e brinca que te brinca nós, e dalle que lle das ao ves o 
organilleiro, fóronse así catro meses do inverno cal se fosen catro semáns; de tal 
sorte que aqueles amores arremataron como arrematou este contiño que vou á vos 
referire. (Pausa) - Pois señor había nunha sociedade de señoritingos un d'eses 
pallasos que fan risa de todo e lles non importa o poñer a un en ridícolo, nin botar 
por terra unha reputación con tal de faguere un chiste. Chegou un forasteiro e o 
chistoso pra causare gracia aos tertulianos, tan parvos como el, pretendeu tomarlle 
o pelo; mais o forasteiro que tiña malas pulgas erguendo o brazo atizoulle tal 
mamporro, como din aló pol-os Madriles, qué non parou de deixare sangue pol-os 
morros caendo a rolos pol-o chan, medio derreado. Púxose en pé e todo enfurecido, 
levou as mans aos fociños berrando "lEstpo é unha barbaridade mandareille os meus 
padriños, isto non poide quedar así...!" E o forasteiro con moita sorna lle respondeu: 
1 Non eso non se queda así, eso hincha. ..! Con que agora sacade as consecuencias 
(7'ransición) Dos vinte en adiante miñas trouleadas amorosas foron la mar en 
calzoncillos, como reza un letreiro d'un comercio da calle San Andrés. Saín soldado 
e lovoume un comandante de asistente (leva un dedo a un ollo) enchinlle o ollo á 
comandanta; procatouse o méu amo e dispidiume pra o cuartel, porque como os dous 
serviamós n-un mesmo corpo, naturalmente, eñ tiña mando. sóbor de min. 
Consoleime pol-as fontes e pol-as prazas onde fixen unha chea de falcatruadas, e 
como non daba parté á ninguén dos meus choyos alcumaronme o acaparador todol-os 
pistolas que pra se entederen c'o as mantidas tiñañ que iren con intermediarios 
(paccsa). Certo día atopei c'unha pescadeira que pol-o muro e mais pol-as penas do 
Parrote lucía un par de pernas de moito peso, pro tiña tamén as mans d'abondo 
pesadas, e sóupeno n-unha ocasión, que por celos arreoume tal lapote c'un rodaballo 
que estuven medio mes c'o pescozo virado para o levante e outro meio pra o 
poniente. A esta seguía unha tendeira que emprestábame algunhas prendiñas que eu 
sempre esquenciame de llas devorvere, ainda que ela as descontaba cobrando en 
especie, pol'o que deixei de vela; pero unha vez pasando'destraido pol-a sua porta, 
ceivoume unha pesa de ferro, de dous kilómetros con tal forza que meteuse pol-o 
escaparate da carnicería de enfrente, esnaquizando os vidros e dándolle á carniceira 
n-o conexiño vivo de Indias que de mostra tiña n'unha gayola. Armouse o gran 
rebumbio viñeron os chapurros c'os de orde; coidaron que había fogo e chegaron os 
bombeiros c'os bombís e as mangas armadas e dispostas pra as enchufar, y eu dendes 
de lonxe, vendo todo aquel arruallo decíame: "iArrea de boa librácheste, Ciprianiño; 
se chega a che daren cóa pesa n-o cabazo xa che non fallaba acompañamento para 
408 
o enterro (transición e pausa). Mais paréceme notare que aburrides e vou a vos 
referire a miña derradeira aventura, que esta si que foi macanuda cal din que se di 
aló pol-as Pampas de onde parece que veñen todol-os pampos (misterioso) Pasoume, 
c'unha casada: o seu home era amolador, d'eses que levan a roda ás costas e van 
chifrando n-o pito (fai como que asubía) .lpi... piii...! pol-as ruas, que non hai can 
nin gato que ao sentilo non fora á se escondere n-o curruncho mais escuro da casa. 
Como o bon do vaciador saía pra outros lugares e algunhas veces non viña a 
durmire, a muller Rafaiela, quizais por medo ao trasno convidábame a cenere c'o 
ela, pro sin outra entención. - Faguendo o estabamos tendo diante de nos un par de 
lacós con grelos patacas e chourizos curados... (Dirizíndose ao púbrico sin marcar. 
persoa) lEih, vostede, non se lamba, que aquelo xa pasou y é perdel-o tempo! -
Facendo o estabamos dicía cando n-a porta deron un tumbo que espantounos, ao 
mesmo tempo, que, que o condanado pito chifraba: pi... pi... piii..! O susto foi dos 
que fan xeira pois non esperabamos pol-a vesita do dono da casa... Eu, en canto 
ouvin os asubios levei as mans á cabeza pois xa dime por descabezado pol-a afiada 
navalla d'aquel mutilador e como a sala non tiña senón unha porta ca fenestra hacia 
esta empurroume Rafaiela berrando. "O can... o can!" e d'un brinco din c'oa miña 
humanidade n-unha pila de ramallo, estrume, toxo e patexo onde estábase amañando 
aquelo aquelo que tan necesario é para o abono das terras... Poidedes vos figurar 
como púxeme a roupa c'o aquelas esencias e o coiro c'oas espiñas do toxo que has 
había con perdón, así de longas (sinalando con delicadeza) - Entrou o amo na sala, 
doulle un tute á parenta foi cara a fenestra, disparou dous pistoletazos, codiron os 
viciños y el berroulles: "1N-a pila, dade n-a pila...!" E daquela mallaron en min que 
c'o medo fórame escorrindo hasta o fondo. Cando cansaronse de mallaren e 
quedouse todo en calma, eu, que xa adcecía agogándome, salín d'aquel inferno pra 
ire a me chimpare n-o río, que falla me faguía... E por certo encamiñándome pra a 
miña casa atopeime un veciño e díxome: "- ^El ti viches o can dcente que falan saliu 
da casa dó amolador?"; con que dcente, eh? - respondinlle, e mais ben dcente: aló 
vai a todo correre c'o rabo entre as pernas...!" Y el foise pol-o seu canto y eu a me 
tumbare n-o leito; pois coidei morrere, porque c'oa bañadura e a malladura mesmo 
quédei como roupa mollada pra metere na colada. (Vai ao sofá sentándose n-el e ao 
fundirse brinca lizeiro e quédase en pé). - lCarestas, sei que senteime en mol!... 
(Pasea pol-a escena) - E^o caso é que xa vou canso e vosoutros tamén o estaredes, 
pro agora arremato (chega fronte a mecedora séntase n-ela, perde o equilibrio, cae 
sentado y érguese de súpeto asustado) - El anda por eiquí o demo solto ou é cousa 
de chunga...? (encárase ao púbrico). - E ben por final dicireivos que xa chegado aos 
corenta outonos fixera saldo_de contas e pensei en me casare, ainda que, acó pra 
inter nós se un home da c'unha muller boa sempre é unha axuda, se mala, unha 
xeringa, e de todos modos eivos unha lavativa; por mais que eu sin merecido, o 
confeso, aparellei c' unha dona que, como o porco de marras, tampouco ten 
desperdicio, pois en dez anos lpim, pom... pim...! disparoume dez fillas... Agora 
que se a parenta repara que vánseme os ollos tras de algunha femia mais ou menos 
tobilleira ou xamona sítiame por fame, pro despois de todo e de tanto trouleare, 
estou tranquilo é vaime ben, gracias a Dios, por mais que algunhas veces... 
.(transición).­ E xa sabedel-os meus amores, e se non vos contentei desemulade, pois 
fixen o que fixen por non deixare mal a esta enxebre sociedade. E colorín, colorán... 
(Sona o timbre do teléfono e Ciprián saúda é o Avisador) jXa arrematei, ho e voume 
409 
de seguida. .. ! (Reparan no teléfono que sigue chamando) ^ Fala é que chaman n-o 
teléfano...! ^Quen será...? (indeciso). Eu como entender teño entendo, e se 
atrevéseme... ^Pois si señor estrévome...! (fala pol-o teléfono dirixindo os apartes 
ao púbrico) "^Oh,... quen fala...?" - E mais é voz de muller. -"^Se está don... (1­
2)63? - Vou á lle decire que son eu -"Si amiguiña, eiquí o ten presente c'o aparato 
n-a man, pra servila... -^Dios mo perdoe! ^Cómo... qué...? ^Ah...! don... (1-2) 
támén por acó lle anda...! ^Que vostede é mercedes...? iAh, si, Mercedes ben llo 
sei...!" - ^Quen será mercedes? "- Ale si, xa o sabía, a señorita que había de 
cantare..." - Metín as catro e mail-o rabo...! "^E non poide vire? ^Que lástima...! 
Pro a función ainda non arrematou, e se gusta poide vire e recibirémola con moitó 
pracer, pois esperámola... ".^Ricardo... o seu marido...?" ^ É casada... outra 
coladura... !-"Non; non está... "Cando chegue mandarémosllo. .. E non veña que 
xa é moi tarde e poide faguérelle mal..." (fai como se preguntase e respondese) Muy 
felices... igualmente... páseo ben! (Colga o aparato, prende n-as alforxas e fala ao 
púbrico) ^Casada! Non, que non apareza por acó, porque se a miña dona decátase 
ponme á dieta, e moitos de vosoutros xa saberedes o que é non tere que papar cando 
hay larpulla...! Con que boas noites, aburiño e desemulare...! (Pretende baixarse do 
escenario como subira: O pano descende a modiño sin Ciprián percatárese. - O 
Avisador bérralle; Ciprián asústase, mira pra enriba, anda pra atrás; cáenlle as 
alforxas escachándose ruidosamente o que levan dentro; da un pulo, e baixa o pano 
rápido tan pronto Ciprián desaparece). (Estúdense estes movementos). 
Apuntador 
^Cuidado...! (Berrando) 
Ciprián 
^ Ouh. . . ! (Berrando) (TODO MOI RAPIDO) 
PANO ^ 
Fin do monólogo 
A Cruña ^ 
^ Díganse nomes de persoas ben conocidas do púbrico. (Nota do autor). 
410 
Manuel Rei Pose, Un match internacional de fútbol, monólogo 
A primeira representación deste monólogo está documentada no 
Carballiño 0 14 de Setembro de 1922, non obstante, o mais probábel 
é que fose estreado antes en Vilagarcía, lugar de orixe de Manuel Rei, 
onde estreou outras das súas obras. 
A copia dactilografada que chegou até nós foi realizáda por amadores 
de Betanzos na década dos anos 70, por tanto a lingua empregada 
posibelmente non sexa a orixinal. A copia antedita está depositada na 
Biblioteca-Arquivo Francisco Pillado, na Universidade da Coruñá (en 
catalogación). _ 
411 
UN MATCH INTERNACIONAL DE FOOT-BALL 
(A escena representa a estacada de un campo de futbol; colgado na esquerda 
mesma ha de se ver un letreiro coa seguinte incripción: 
"HOY GRAN MATCH DE FOOTBALL, ENTRE LOS TEAMS "ESPENSER ", 
DE LA ESCUADRA INGLESA Y EL REAL CL UB ALFONSO XIII " 
PERSONAXE: UN FEIRANTE 
^Ei Sentencia! porque non ei poder pasar pra ond'a xente? Ou non serei 
comos mais? (Dirixese o púbrico) 10 boleto! ^O boleto! E pra entrar aqui hay que 
mercar ese papel que do demo si vale un carto; estou vendo que pra vir a vila, hay 
que traer o peto repreto solamente pra mercar boletos... 1 Centella que vou farto de 
soltar cartos! (Coniando pol-os dedos) Pra entrar na vila ca cabra, boleto; pra levala 
o matadeira, boleto; pra cobrala, boleto; e pra falar agora con Don Guanito, que foi 
o que ma mercou, boleto^ ^Recoiro con tanto boleto! Pois nori_entro... agardarei aqui 
na porta... non teño presa... ^pra que quero ese papel? Ainda se fose para unha 
urguencia. (Mirando por entre as tablas do campo) ^Boleto! ^Boleto!... Esto levase 
de que aqui non hay concencia nin vergonza, aqui ven sei eu o que hay... (Atopa un 
burato nas tablas) Aqui... hay un burato... ^que rayo e esto? (Separase para leer o 
letreiro) O letreiro este, deixa'lla un a lengua trabada. (Falando pol'o burato) 
^Oes?... Mozo, mociño? A que hora esóomenzan as comedias? ^Que dis? ^Un xogo? 
^Os da vila? ^Cos ingreses? i Facedelle trampa! ^E que xogades? ^A copa? i Hay meu 
filliño que logo vos destes a bebida branca! ^Que dis? Xogo, xogo, pro a de ser a 
brisca e nada de copa senón unha boa cunca de Ribeiro. (Falando baixo) ^Oes? ^Tes 
ahi de esos boletos? ^Eh? Os da porta acabaronse. ^Canto? ^Catro pesetas? Estouche 
ben pol'a parte de fora. ^Oes? ^viche por ahi a Don Guanito, ese que lle da vivres 
a escuadra? Si, dalle de todo; dalle hovos; berzas; dalle carne de boy, carne de 
porco, carne de cabrito... de . ^ 
(Oese dentro: ^HURRA! ^HURRA!) 
E poida que tamén de burra. Si e que fal'o favor dille que o agarda na porta o que 
Ile vendéu a cabra. ^Eh? Porque me dou unhas pezas que non che teñen moi boa cara 
(Ensenandolle unhas piniques que trae envoltos en c^n pa) ^Ti velos ben? ^Son 
ingresas? Xa che me daba o corpo... ben decia eu que o noso Rey non tiña estas 
barbas. ^Que dis? ^Hai queres levarllas a Don Guanito? Non e que desconfie (Con 
malicia) e que non caben pol'o burato. (Gardandoas) como son falsas non pasan. 
^Como? ^Eh? ^Que dis? ^Como? ^Comea ti! ^Demo de mal falado! Eche pan de 
pobres... e non che boto o latinorio, por que hai moita xente diañte, que si non... 
^E que rayo de xogo e este? iHui! ^Que fato de xente, miña naiciña! iQue boa leira 
para patacas! ^Oes? ^Son mozos ou mozas? ^aqueles que van co'as pernas o aire? 
^Eh? ^Son mulleres? Oes; mercame ahi un boleto. ^Entonces si son homes, que 
córcea!... ^E con que andan a couces? (Rindose de mita gana) ^Eche coa vexiga de 
un porco! ^Logo, non e de porco? ^E de porca? ^Da porca de quen? ^Ou da tua! 
^Marcha de ahi que te esgazo! (Querendo meter o paraguas pol'o burato) ^Oes? 
^Cales son os nosos? ^Os blancos? ^E votan pol'a vexiga pra alo? ^E por donde a 
queren meter? ^Por entre aquelas varas? ^Oh, pero debaixo hai un dos nosos!... (Muy 
entr^seasmado) Ehi van os nosos con ela. Turra pra riba ^ei carballeira...! iVivan os 
nosos! ^Que couce lle dou aquel ingres! ^Velaiven ahora para abaixo! ^Como corre 
412 
aquel roxo! ^Demo, que xa están chegando!... (Dentro: Común, comán, comán...) 
IQue coa man! (Enerxico) idalle con un zoco! ^Centella (Sintese o pito:) ^Oes? 
^Quen e aquel do asubio? ^Quen? ^O Xues? ^Logo aquel da bandeira será o algoacil? 
Hastra a xusticia se mete nos xogos dos rapaces; que pouca formalidade. Despois 
vanó4 a unha deleguencia, e como levan o rayo do xogo na testa, amañanno todo 
cos pes... Agora si que lle dou aquel ingres coa man; por eso eles decian coa man, 
coa man..: ^Oh! Eles pensan que non os entendo... Velos ahi veñen outra ves.... lEi 
Centella! ^Como corren! (Dentro: ^ Comelán! ^ Comelán!) (Falando cos xogadores) 
IOes! ^Eso non se fai, carafio! IE non lle deron un estumballazo a un dos nosos! 
IClaro, meteronlle a perna entre os zocos y'o probe oubose matar... Velo ehi veñen 
co il pra fora. .: (Oyese dentro: ^ COMELAN! ^ COMELAN!) Probiño, debeu crebar 
unha perna... E magoaronte non, meu meniño... Mal pocado. (Oyese dentro: 
^COMELAN! ^COMELAN!) Pois pra non magoarte, antes de cair, fai o que che din 
iles, come lan meu meniño, come, eisi, caeras no brando... ^Magoaron! magoaron, 
e xa velo ala vay correndo... ^Huy! Que alta vai a vexiga... Ila ben sabe pra onde 
vai: querese xuntar co pernil qu'anda po las nubes... iQue desjrazeado e aquil!... E 
non lle caeu na testa. (Oyese dentro: ^CORNER! ^CORNER!) ^Oes? Ise mociño esta 
casado? ^Aquil que Ile deron coa vexiga na testa? Como din que lle deron nos 
cornos... iMatadebos ben pola copa! lEi veñen outra vez os ingreses! IPicadella coa 
punta dunha navalla, que volla van meter! i Veli ven, velei ven, velei ven! (Se oye 
denlro: ^ORSAY.^ ^ORSAY.^) IArsay! iArsay! iArsa! Tamén hay ingreses andaiuces. 
(Cae a pelota en escena) ICentella coa porca da tua tia!. Habia de ser ben vella, que 
xa tiña a vexiga encoirada... Pro isto non parece vexiga: mais ben e un ventre de 
cabalo. (O pubrico) Si non me visen, levaba pros meus pequenos. (Oese falar 
dentro) ^Eh? iQue cha vote! -Non cabe pol'a fenda.- ^Hay, que cha vote por enriba 
da estacada! -Estouche eibado d'un brazo.- ISi me dal'o boleto, botocha! Vel ehi 
vai.- Vota ti o boleto. Vel ehi vay. (Vendo a Don Guanito deixa a pelota na escea 
e vaise correndo po la ezquerda.) Vel ehi vai, Don Guanito.. . i D. Guanito! ... i D. 
Guanito! ... 
Telón rapido. 
^ No orixinal: 1evan. 
413 
Nin Guén, O Tornillo. 
Esta peciña foi publicada no xornal ourensán La Región, o día 31 de 
Maio de 1923. 
No panorama teatral da cidade das Burgas, presidido polo costumismo 
de "Lameiro", esta peciña resulta verdadeiramente rechamante. Tendo 
en conta a vila en que viu a luz cabería a posibilidade de que baixo 
o pseudónimo "Nin Guén" se agachasen Vicente Risco ou Ramón 
Otero Pedrayo. ^ 
414 
O TORNILLO 
N-a Carballeira hai un mesón n-o mesmo camiño que vai ós Tres Ríos indo 
pr'alá y-Ourense vindo pr'acá. A porta do mesón hai un automóvile, y-os 
porpietareos d'il - un siñor y-unha siñora - estaban dentro refrescando... ou 
o que fose. Viñan d'acabar y-o dispoñerse a montar n-o automóvile a siñora 
aprecibe n-o chau un pequeno ouxeto brilante. 
A SIÑORA.- Mira o qu'hai ahí. (Baixándose a collel-o otcxeto). 
O SIÑOR.- (Eisaminándoo). Tes razón, un tornillo. (Malhumorado).Concho, 
reconcho, i fixémola boa! 
ELA.- Bceno. ^Qué ch'importa iso? Un tornillo; y-a .ti qué, ó contráreo, tontiño, 
gárdoo no bolso, qu'ó millor algún día póde^ facernos falta. 
IL.- (Engurruñendo os hombreiros). Sí, o qu'é tu logo arránxal-as cousas. ^Pero que 
sabemos nós de donde ven iste tornillo? 
ELA.- Ben, e qué?. Supoño que non será venenoso. Calquera qu'o perdeu... 
IL.- (Sarcásteco). 1Non me digas iso! ^E si fumos nós os qu'o perdimos? (Olla o 
tornillo, pálpao, chéirao, voltéao d'un lado e d'ot^tro). Xustamente iña está 
quente, e hol'a aceite... E noso, non cabe duda. 1Pois estamos frescos!... 
ELA.- (Con candidez). ^Por qué estamos frescos? 
IL.- (Desesperado). 1Por qué, por qué!... Desgraciada; iste tornillo que caeu do 
noao automóvile é, o millor, d'un órgano importantísimo. E sendo asina non 
pidas.mais pra nos inmovilizar, lquen sabe! ó millor hastra pra nos rompel-a 
crisma. ^ 
ELA.- (Asombrada). iOh! ^Unha cousa tan cativiña com'esa? 
IL.- Perfeutamente, pequenas cousas grandes efeutos. Unha mazá foi o suficie.nte pra 
cambial-a faz do mundo; de modo qu'un simple tornillo ben poide cambial-a 
nosa... (ollando de novo e tomendo n-os dedos o tornillo). ^De dónde será? 
^Da direución? ^Do ĉámbeo d'a velocidá? ^Do...? (Decedido). lOu, xa 
t'atoparei! (Remexendo rabeosamente n-a cai.ra d'a ferrarnenta). O meu 
mahón, pásame o meu mahón.^ 
ELA.- ^Qué mahón? 
IL.- O traxe d'as reparaceós. 
ELA.- Ai, sí, é verdá, non caía, pois como estaba algo luxado mandeino á 
lavandeira. 
415 
IL.- (Erguendo as maus ó ceo). Soilo iso nos faltaba; tu, oportuna como sempre, a 
boa hora che se foi acurrir que me lavasen o mahón. Decedidamente tu non 
chegarás n-a tua vida a comprender mecáneca. Pois non hai remedeo. 
ELA.- ^Como! ^Dis que non hai remedeo? 
IL.- Cala. 1Que sabedes vos d'istes tornillos! os que vos apretades son d'outros. 
Cheo de xenreira túmbase n-o chao panz'arriba baixo do automóvile. O 
aceite píngalle n-a cara, o que non ll'impide de buscar o lugar de deserceón 
do tornillo. Mais isto prolóngase, o día baixa, a siñora queda dormida. En 
fin unha eisclamaceón trunfante a desperta. 
Il.- Vaia, on, por fin x'está. 
ELA.- (Frotand'os ollos) ^Que é o qu'está? 
IL.- (Cheo de satisfauceón). Non te creas que pr'estas cousas non todos che sirven. 
Tiven que desmontar e montar cada peza unha por unha; y-amiga miña hai 
pezas qu'as monta calquera, pro isras dos automóviles hai que che nacer; en 
cabo x'é... era un tornillo do porta-farol. 
ELA.- ^Entón nada nos impide xa de marchar? 
IL.- Nada, muller, nada, e tu vas ver que modo d'aplantillar pra ganar o tempo 
perdido. 
ELA.- Non te deixes levar do xenio, non fagamos unha que valla por duas. 
IL.- Non teñas medo. (A mau n-a manivela d'a marcha). Pois si, tu vas ver... 
iconcho! ... (Soltand'a manivela d'a marcha, e horribelmente páledo). ^Coiro, 
coiro e recoiro... 
ELA.- Pero que, ^outro inconvenente? 
IL.- (Desfallecendo). ^Volt'a comenzar! ^Ves isto? (IZ ensínall'unhas cousas que 
acaba d'apañar do chau). Pois son us cantos tornillos qu'hai de mai! ^e vai 
tu ahora adeviñar de donde son! 
Algunhas menutos mais tarde, xa noite pecha, a calma d'os campos non era 
turbada mais que pol-o ruido, verdadeiramente singular, d'un 16HP, 
remolcado por unha xugada de vacas aguilloadas pol-o tio Xan d'a 
Carballeira, levando drento crn señor enzoufado de terra, cheo d'aceite e 
unha siñora moi mona en traxe d'automovelista. 
416 
Lois Amor Soto, Na fiada (Dous amores). 
Esta obra foi estreada co título Dous amores polo coro «Toxos e
 
FrolesN no Teatro Xofre de Ferrol, 0 31 de Decembro de 1923.
 
O manuscrito autógrafo está nunha libreta escolar raiada, de 21 x 15'S
 
cm., coa capa de cartolina azul en que figura, da mesma man e tinta
 
negra do texto, o título así como a autoría e propiedade.
 
Fica depositado na Carpeta n° 21 do Arquivo Toxos e Froles. Na
 
Carpeta n° 19 consérvanse as copias, tamén áutógrafas de Amor Soto,
 
dos papaeis para os actores co título Os bos e xenerosos.
 
417 
[capa] 
N'a Fiada Libreto 
Es propiedad de Luis Amor Soto á quien debe 
devolverse tan pronto no lo necesiten. 
418 
Na Fiada 
Obriña galega en dous pasos e tres cuadros esquirta pol-o segredario de 
Honore do Real Coro "Toxos e Froles" D. Lois Amor c'o ouxeto 
d'adicionarlle o verso e cantiga d'a Fiada qu'canta o Coro, foi adicada ó 
medeco e enxebre escritor Xaime Quintanilla e o cuadro d' decramación qu' 
dirixe 
Estrenouse n' Teatro Jofre o dia 31 de Dibre de 1923 
-- Adicatoria --
Señor D. Xaime Quintanilla 
Meu distinto Siñor: 
Non teño ningunha condicion das que fan falla para escribir pra o Teatro, 
ademiro moito as de vostede e as dos rapaces d'o cuadro de decramación que 
dirixe, si sirven estas follas [f. 2] que á vostede é a eles adico coma proba do 
qu' por vostedes sinto acollaas como froito do meu entusiasmo pol-a terriña 
e pregolle qu'o meu nome non figure en elas, hastra qu' ó pubrico xuez 
supremo á sancione, si e que vostede quere levala á escea sendo mala 
Reciba os respetos d'o seu ademirador é Segredario d' Coro 
Luis Amor Soto 
419 
[f. 3] -- Na Fiada --
En dous pasos e tres cuadros 
Lugar d'a Escea a parroquia de Santa Eulalia = Valdoviño = Ferrol = 
Tempo antigo 
-- Personaxes --
Xorxe Un mozo 20 anos 
Rosiña Unha moza 20 " 
Simon pai de Rosiña Un vello = 60 anos 
Xuana nai "" Unha vella = 50 " 
Herdeiro dó Conde de Carvaxal Un mozo = 20 anos 
Paso primeiro Cuadro Primeiro 
Campia galega vendose S fondo ó mar rompendo as fondas en escumas 
brancas arboreda e camiño por el ven o mozo Xorxe e c'un raño S lombo pro 
traballo 
[f. 4] -- Xorxe -- ^ 
(Pousando ó raño nó chau é descansando os brazos no cabo) 
O defunto do meu amo tiña o costume de votar unha conversa c'os labregos qu'lle 
traballaban as leiras de Marnela cando viña de Madrí e decialles moitas veces á 
aqueles parvos.... O home hase redimir pol-o traballo por que do traballo sae a 
virtude, como á Galicia hanna facer grande os gobernos.... Non o dudes 
amiguiños.... Eu menos sabido qu'el, decia pra o meu chileque.... Os galegos hanse 
redimir pol-o traballo é pol-a cultura, por qu' cando teñamos cultura, deixaremos de 
ser servos e iles siñores.... E Galicia ten de ser grande pol-o es forzo dos seus fillos 
que non sexan desleigados.... [f. 5] ^Pol-os gobernos de Madrí!.... Vaiche boa 
acordadevos d'aquela cantiga que di: 
Canta rula, Canta rula 
Canta rula n'aquel souto 
Probiño d'o que che espera 
Pol-o que esta n' mau de outro 
(Botando á mau a testa coma si cavilara) Hay quen se redime pol-o amor.... Verba 
subrime que Deús fixo santa con tóda á grandeza de sentemento, si c'o amor non van 
misturadas ideias ruis; si ó ouro fino metal qu'as veces emporca e rebaixa as maus 
d'quen ó ser be... EI é a gran palanca, pro il é tamen oprobio cando se adequireu 
traficando c'o sudor e o sangue dos probes labregos. ... ^ Picaro ouro! .... Metal qu' 
a nosa mai terra nunca debeu criar.... El meteuse na yalma miña coma raxante cuña 
de ferro decindolle á miña [f. 6] concencia:.... jXorxe: pra sere amado da que 
pretendes precisas ouro!.... E por mais que dou voltas á miña cachola á mais noxenta 
realidade faime doblar á testa.... ^Mais qu'e o ouro donde non hay virtudes? ..... 
Nada, por riba d'el teñen que pasar cuspindolle con disprecio.... Eu criado d'o 
Condesito herdeiro de Carvaxal, orfo, fozando na codia das suas leiras, me non vexo 
redimido, en de mal busquei pra miña redencion o amor qu'na yalma miña prendeu 
a sua chama unha muller.... iQuero sér ceibe, e son duas veces servo! ... . i Picaro 
ouro!.... (Escoitando na veira d'arboreda) ^Cala!... Cantan as rulas.... 
(f. 7] -- Rosiña -- (Sae pol-a esquerda, coa sella d'a ar^ga collida 
420 
por a asa contra á cadeira) 
-- Xorxe --
Boos dias Rosiña.... 
-- Rosiña --
Santos e bos Xorxe.... ^Que milagre ter aqui parada? 
-- Xorxe --
Ben dis, iba pra leira que ten camiño da praya da Frouseira ó Conde, pro 
sentin cantar as rulas, á soedade do pinar e o canto da Ruliña qu' garimosiña facialle 
festas o seu amor fixeronme axexar, contemprei o idilo e quedei espetado, no chan 
sin poder dar unha pasada.... 1Pensei tantas cousas!.... 
-- Rosiña -­
1Pro iso non.e novo pra ti?.... ^Cantas veces atopaches.as rulas agarimandose 
e non che chamaron atinción?.... 
[f. 8] -- Xorxe --
Tes razon e sobrache Rosiña.... Eu orfo desque moreu á ruliña quirida que 
me levou no seu seo.... ^aquela ruliña santa que nas longas noites d'invernia cando 
o vento fungaba pol-as troneiras da chousa e ó trono retumbaba por montes e vales 
ela enrriba do meu leito embeloucábame á cariña d' bicos!.... Desque ela morreu 
non tiven outro agarimo.... Oxe acordeime d'ela axexándo os paxariños...... ^Que 
felices son !.... 
Rosiña 
Oigote con pena.... Un ome bó e traballador coma ti moito pode esperar... 
O mundo d' moitas voltas.... 
Xorxe 
Moitas d'á miña cachola pro non acerto.... [f. 9] Ferida a miña yalma, a 
concencia que a voz d' Deus me di, que pra ser ben quirido per ĉ iso ouro.... 
Rosiña 
Non sei quen pode intresar o teu curazon pro pra díscurrir asina tes que teren 
conta as virtudes da que pretendes.... Hay homes que miran ó diñeiro antes que as 
virtudes da muller que prétenden.... Son mercadés do amór, tratantes como diriamos 
á os feirantes.... Coidan que a muller non e persoa e falan do capital que poidan 
levar ó matrimonio.... Pra eles as virtudes e cousa moi valorenta .... E un farrapo 
que non val pra nada..... 
-- Xorxe --
A muller que me fireu a yalma ten virtudes é diñeiro, quixeraa, tan probe 
coma as ruliñas que axexei por qu'elas son felices, Deus, doulles felicida [f. 10] de 
á maus cheas, á min doume traballo e penas.... 
-- Rosiña -­
421 
Non desconfies de Deus, as ruliñas que mirache, palliña á palla fan o seu 
niño.... Ti eres bó e traballador e faras o teu 
-- Xorxe --
Canto romedio das á miña yalma con ise teu falar.... ^As ruliñas meigas todo 
agarimo pro seus quereres, non lles rce á yalma ver como no mundo hai castas!... 
Nos os escravos, iles os siñores... Na sua mau o diñeiro dalleĉ privilexio de 
adequirir todo, e á nosoutros qu' llo damos c'o noso ĉudor non se nos dá dreito á un 
anaco ven pequeniño dá sua dita.... As Ruliñas, sol, ceo, terra, e mar con toda á sua 
grandeza afrecelles Deus pra que vcen con libertade; é por montes e veigas grau pra 
xantar.... [f. 11] A nos cortaronos as ás e non podemos voar:.... 1Si o amor redime 
Rosiña ^os que somos probes non podemos nos redimir! 
-- Rosiña --
Abonda por oxe Xorxe, non quero afondar mais a tua pena; mais desexaba 
coñecer á rapaza que tanto che intresa ^ 
Xorxe (Con cortedade) 
Rosiña:... ^Asi como a Lua leva o par d'ela unha brilante estreiiña que non 
á deixa no seu eterno camiñar, asi levo eu de cote no pensamento á imaxen d'unha 
muller qu'atesoura virtudes!..... ^A sua cariña redonda, á sua boca pecurruchiña d' 
labres bermellos, as suas meixelas coloradas coma creixas fan d'ela á mais perfeuta 
imaxen da muller celta de raza baril!.... Ela e capaz d'axudarme na loita cruenta da 
vida, vexo n'ela unha [f. 12] héroina capaz de defender a terra si fora asoballada.... 
Non conoce ó medo, e loitaria coas ruxentes fondas do mar que baten na Percebeira, 
si de salvar á vida d'un semellante se tratara coma ante as de Santa Euxenia De 
Riveira... lYsa muller galega ademirable eres ti Rosiña! 
Rosiña­ (Rosiña escoitao avergoñada dando 
voltas ó pano que leva pra facer ó 
molido da sella) 
^ Eu Xorxe! ... . Paréceme que corrichete nas loubas; poi s ben si tu puxeches 
en min os teus ollos, á miña yalma che ^corresponderá, mais ten en conta qu' te 
quero ver forte na loita, si queres merescer ó meu cariño.... 
Xorxe
 
Farei canto me digas pra ser merescente d'el...
 
[f. 13]­ Rosiña 
Pois logo.... adios meu amor.... hastra mañá na Fontiña d' Atios d'arriba... 
Xorxe 
iAdios­ miña Rula!... 
Cai o pano 
422 
[f. 14] Paso Primeiro­ Cuadro 2° 
Unha cociña de aldea con lareira, porta de saida o fondo, Simon pai de 
Rosiña picando un xaruto (cigarro) sobre de unha mesa é Xuana a nai 
coidando do lume ó pé da Lareira 
Simon -­
^Moito tarda á rapaza?
 
--Xuana --
Moito ... Non sei que diaño de tropezo atopou no camiño de Atios de 
arriba... (saindo á porta do fondo) Churras.... Churras.... 1Que diaño de animas, 
todo botan a perda!... (Parandose y mirando á lo lejos) 1Cala... e ben pra acó ó 
Siñorito de Carvaxal!.... 
Simon
 
^Seica?.... (deixa ó cigarro é sale á porta)
 
Carvaxal (entrando é botandolle a mau no lombo á 
Simon) 
A paz de Deus.... 
[f. 15]­ Simon 
^Que milagre por acó Siñor d' Carvaxal? 
Carvaxal 
Milagre ningun:... antes d' nosa marcha pra Madri á Condesa miña nai 
desexa propor á vostedes qu'a sua filla Rosiña veña á cando nos é quede aló ó noso 
servicio, miña nai ten pouca saude e necesita da rapaza. 
Xuana 
Ay Siñor, a nosa filla nonlle está aprendida pra servilos á vostedes en 
Madrí... tAdemais oxe fainos moita falla vamos vellos é non podemos co traballo.. 
Tamen tuvemos ó atraso co a morte de unha vaquiña do carro... De deixala ir 
vamolo sentir moito. 
^­ Carvaxal 
Pol-o da vaca non ó sintan, outra lles será entregada por min; en canto á 
rapaza, teñen que compracer á miña nai... Esta alo moi mal ó servicio domesteco 
[f.­ 16] Simon 
^E si vostedes se empeñan en levala? Que lle vamos á facer... 
Carvaxal (Sacando á carteira do peto) 
Vayan dous mil reas pra vaquiña, e alisten á rapaza, pois dentro d'oito dias 
imonos á Madri. 
Xuana
 
lQue yalma boa Deus lle dou! ....
 
423 
Carvaxal
 
Vaya deixoos á paz de Deus (sae pol-a porta)
 
Simon 
Vaya moi dichoso..... 
(Rosiña entra na casa coa sella na cabeza, limpando coa mau á veira do aro 
comse lle caera auga e vaise á pousar no selleiro) 
Simon
 
^Moito tardache, miña filla!....
 
[f. 17]­ Rosiña 
Atopei no camiño á Xorxe o do Siñor de Carvaxal é votamos un parrafeo.... 
Xuana
 
^E perdechel-o tempo co ese probiño?
 
Rosiña 
Probiño si pro bó home e traballador. 
^­ Simon 
Basta de leria e escoita á teu pai.... Ti xa sabes que non vemos por outra filla 
mais que por ti, sabes tamen que canto temos de noso desde nosos abós llo debemos 
á os Siñores de Carvaxal... Pois ben, á Siñora Condesa á quen Deus concedeulle tan 
pouca saude, ten ó gusto de te levar pra Madri a seu sirvicio asi no lo mandou 
dicir... E ó fillo entregounos dous mil reas pra reparar á perda da vaquiña que nos 
morreu. ...-
Xuana ^ ' 
^^Que boa yalma teñen miña filla!... (f. 18) Teño á seguranza que si vas con 
ela deixarache algunha cousa cando morra.... 
-- Rosiña --
Folgome do feito de darlles dou ĉ mil reas sin obriga, pro moitos mais lle 
deron vóstedes e meu ĉ abos, traballandolle as suas leiras, agora a o respeutivo á min 
eílles decir qu' a Castela non vou; non sei vivir sin ó agarimo de vostedes é sin ver 
á miña terriña. ^Lonxe d'ela!.... Endexamais.... En ela nacin, en ela quero 
morrer.. . . ^ ^ 
Simon 
Pensao ben miña filla.... Tes que ir qu' eu non podo faltarll'ó siñor de 
Carvaxal. 
Xuana (agarimosa) 
Pensao ben miña filliña, se boa coma fuche sempre... a ver si cando veñamos 
da leira tes outro acordo.... (banse Simon e Xuana) 
424 
[f. 19]­ Rosiña (Sentase disgustada nun tallo e quedase 
pensativá) fala sola) 
^Por qu' diaño se lles ocurreu á os Siñores de Carvaxal levarme á Madri?... 
Moito dame que pensar todo isto... Me lembro agora d'o que Xorxe me dixo onte... 
1Quixera verte tan probe coma as ruliñas que estou escoitando!.... Tiña razon.... As 
ruliñas qu' axexaba palliña á palla fan o seu niño, Deus dalles grau pra xantar, ceo 
terra e mar, con toda á sua grandeza pra voar con libertade... A Xorxe é a min nos 
fan escravos dos de Carvaxal (suspirando é enxoitandose as bagoas) 1Coitadiña de 
min!... Eu filla obedente os meus pais ós que quero con toda á yalma... Deixar á 
miña temña, deixar ó meu amor, á miña fala....[f. 20] Quedar enterrada en Castela 
por obedecerlles... Ponme medo ir tan lonxe de Poulo (Suspirando) (dice el verso 
con sentemenio) 
lAy terriña miña! ^Ay á miña terra! 
(Con rabia) 1 Non podo .... non quero! 
Basta de obedencia (con sentimento)­ _ 
Santa Eulalia bendita 
Non me saques d'ela 
Ela ten feitizos 
Qu' arrancan as penas 
1Frondosos pinares, 
Frorecidas veigas, 
Alegres fontiñas, 
Froliñas bermellas, 
Herbas cheirosiñas, 
Cobren as pradeiras, 
Melrros que chian 
Antre as carballeiras! 
- Montañas de lua, 
Craras e sereas, 
Xa non vos verei 
Sentada na eira 
[f.20]­ Mirando de Poulo ^ 
Para a Percebeira 
Onde bate o mar 
Qu' ruxente e ferá 
Desfaise en esqumas 
Que xenio da velas! 
Ver pasal-os barcos ^ 
Coma sombras negras, 
Levando á nosa raza 
Pra lexanas terras 
aluntran lembranzas e penas! 
ala-la da yalma 
nas noites sereas! 
1Gaitiña, gaitiña galega 
Que toca Lourenzo 
Que xenio da vela! 
Campaiña de Santa Eulalia 
425 
Qué tocas á queda
 
Con soar mainiño
 
Qué henchesme á yalma
 
De tristura negra!
 
- No teu cemiterio;
 
Quen dormir poidera
 
[f.­ 22] O sono postreiro 
^Ay terriña miña! 
iAy á miña terra! 
Miña Santa Eulalia 
Non me saques de ela 
Que dita si morro 
N'esta terra meiga! 
Non permita Deus 
Que quede en Castela 
(Terminando enxoitase as bagoas) 
Xorxe (Llama á la puerta) 
Rosiña
 
^Qúen é?
 
Xorxe
 
Xente de paz
 
Rosiña (Saindo a porta) 
^Que te trae por acó? 
Xorxe 
Entregarlle á teu pai iste papel do meu Siñor.... (le enseña un papel) 
[f.­ 23] Rosiña 
Quen soupera ler... 
Xorxe
 
Nada lle dirá de mal... ^Pro ti estas chorosa?...
 
Rosi ña
 
Estou... chorei por ti e por Galicia.
 
Xorxe (con rabia)
 
Raxo... e quen e o causante da tua pena
 
^­ Rosiña 
Teño que obedecer os meus pais, non e cousa de decircho agora... Sabado 
temos fiada, e como meus pais nada sospeitan do noso amor vendras de tarde que 
estou sola e contareiche todo.... 
426 
Xorxe
 
Hastra á tarde logo.... (baise)
 
----- $imon e Xuana (entrando) 
Xuana 
Miña filla, bamos eu é teu pai [f. 24J buscal-a xente pra fiada, non deixes de 
proparar á roupiña qu'esta na ucha grande pro viaxe á Madri 
Simon
 
Non ]le podemos faltar á palabra os Siñores....
 
Rosiña
 
Asi o farei, como vostedes mandan.
 
Xorxe, Rosiña, ó Condesito herdeiro d' Carvaxal acerta á conversa sin darse 
conta os rapaces.... 
^ Xorxe 
^Podese pasar?.... 
Rosiña (saindo á porta) 
Entra que sairon meus pais buscal-a xente para fiada que temos maña na casa. 
Xorxe
 
Dime axiña ó que che pasa
 
- Rosiña 
Sentate e direicho (sentase nun tallo) Xa sabes meu amor qu'indo pra [f. 25] 
Fontiña de Atios d'arriba dixenche que te queria forte na loita... 
Xorxe
 
Esa palabra che din....
 
Rosiña 
Pois ben a loita escomenzou xá... Escoita e ten valor... iTemos que 
sopararnos inda que por pouco tempo!.... 
Xorxe
 
^ Non te comprendo! . . .
 
Rosiña 
Os teus amos, a quen meus abós e meus pais debenlle canto teñen, queren 
levarme c'o eles o seu sirvicio pra Madri... Meus pais non llo poden negar... Desque 
soupen á mala nova, loito c'o teu amor e coa obedencia que lle debo os meus pais, 
reflesionai ó daño que lles poido facer á os vellos, levantei o curazon á Deus él dime 
que presto volverei á terriña 
427 
[f. 26] Xorxe (con rabia) 
^Ti pra Castela?.... Non pode ser.... O meu amo non dispondrá de ti.... antes 
a miña morte ou a d'el... A dilixencia qu' pra aló te leve pasará por riba do meu 
corpo e o fará anacos... ^Non pode levar á miña dita, á miña yalma, á miña vida!... 
^Pra que a quero sin ti Rosiña!... Si ti me queres como eu te quero debes revelarte 
si non ó fas non tes curazon por qu' c'oa tu marcha abriras á miña coba... Xuroche 
que non mé veras mais cebareime o mar desde as penas da Vaiña.... ^Ay Condes de 
Carvaxal que m' amncades á vida! ... 1 Non, non ó veredes, raio do inferno! ... 
Chegarei á ser unha fera... Non quero nin pensar o que farei... 
-- Rosiña -­
^Ten valor Xorxe com'eu ó teño!... Xa ves deixo á terriña por outra que 
nunca podrei ben ver... [f. 2^ Deixo a fala os costumes por outras que sempre 
aborrecerei.... +Deixote á ti meu amor, pro quedache á miña yalma!:.. iEndexamais 
serei de outro miña prenda!... De Castela volverei por qu' enfermarei n'ela é os 
Siñores non permitiran que ali me enterren.... ^Ten espranza, Xorxe!... 
Xorxe 
^Galicia mándate á Castela chea de virtudes! iComo te volvera ela á terra si 
non morres? O meu valor fraquea... Non podrei ir a fiada, festa d'alegria será festa 
da miña morte... ^Perdin a miña nai, moi neno... perdote á ti,... qu' e pra min á 
vida! ... 
-- Rosiña --
Vaite amoriño que van vir meus pais, na fiada te agardo, coida á promesa que 
lle fixen a Santiña i'ela mirará por nos.... 
' ^ Xorxe (con rabia) 
jOuro, ouro canto podes! [f. 28) iAdios Rosiña irei á fiada pra verte á ultema 
vez! (Rosiña enxoitando as bágoas co pano o acompaña hastra á porta é quedase 
un pouco tempo despedindoo c'oa maú) ^ 
- Cai o pano -
Segundo paso Primeiro Cuadro 
Erguese o pano e aparece outro telon de campia, saindo os rapaces pol-a 
esquerda pra entrar pol-a dreita, van de Ruada pra fiada de casa de Rosiña 
entre eles vai Xorxe tristeiro e cantan á Coro ................ 
-- Mozos --

Ala rapaces ca noite está boa
 
Vamos as mozas que vay crarear
 
Ala ca lua xo monte coroa
 
E no regueiro se vé pratear
 
Presto no ceo douradas estrelas
 
Brila que brila veremos sair
 
Pois ó luceiro chamando por elas
 
428 
Volvese tolo co seu rebulir 
^Por onde collemos? 
1Decilo vos? 
Car á fiada qu' agardan por nos 
(f. 29] ^Cadra moi lonxe? 
iCerquiña está! 
Vamos troulando rapaces alá 
----- Aturuxade ---­
---- Berrade asi ---­
1Que oxe os valentes non carnpam eiqui! 
iViva Calvente! 
iEi .... viva Cal!... 
Chas, carras-chas-carraschas - carras- chas 
--- --- --- --- --- ---
Vide calados ou dou pau de cego 
Que no igresario despertos estan 
E si nos sinte troular noso crego 
Vainos a dar un responso mañan 
Pasade quedos cos cas nos palleiros 
Os condanados rosmando sintin 
Sacad'os zocos andade lixeiros 
E dispaciño seguideme á min 
--­ ---- ---- ----
Non seades timidos 
Veña unha cántiga 
Dadell'as conchegas 
- Dadelles ben, 
Co noso Parroco ^ 
[f. 30] Leveme o Diaño 
. Gustall'a museca 
Mais qu'a ninguen 
Ala carastolas 
^ Basta de andrórnenas ^ 
Toca ti Pracido 
Canta Ramón 
Cas mozas sintense 
Dend'este comaro 
E. fiada temola 
Tras do leiron 
Mutacion = Erguese ó telon de campia e aparece á cociña e as rapazas 
frando, Rosiña fia un pouco tristeira, Simón esta fitando pra ela é Xuana 
coidando ó lume (As rapazas cantan).. 
Canto de Pandeiro -
Choran os nenos en Corme 
429 
Choran os nenos en Corme 
o pai que ten moitos fillos 
Non sei como raio dorme 
Estreliña do luceiro 
Estreliña do luceiro 
Quen ten amores non dorme 
Si non o sono primeiro 
Terminado este canto sin deixar de fiar as rapazas se sinte entre telos os 
rapaces, seguir ó canto de fiada que pararan i ocultanse pol-a dreita ­
[f. 31 ] -- Mozos --
Correde seguida 
Qu' se oye o pandeiro 
A porta da eira 
rapaces chamar 
Permiso pedide 
Os amos da Casa 
. Decir si se pasa 
A dentro á cantar 
-- Simón --
Entrade mociños 
Que todos cabedes 
Cantar si queredes 
Votar o ala-la 
Qu'eiqui en remuiños 
Dempois da fiada 
Toda esta manada 
Con vos bailará 
(Entran os mozos en algazara e vanse sentando á veira das rapazas, elas sin 
deixar de frar siguen a conversa, 
Mozos 
Tio Simón bote un conto.... veña o conto 
[f. 32] -- Simón --
Non berredes que irá o conto... acougade... 
-- Os rapaces --
Veñan esas trolas... 
Simón 
Asi eumedre non son trolas... escoitade.... (todos con atincion) Eran as doce 
dá noite, de unha noite d'o mes de Xaneiro de lua crara como ó dia. 
Gaitan (un mozo) 
Malo... Noite do mes dos gatos (riense os mais mozos) 
430 
-- Simon --
Calate Gaitan e escoita:... Todo dormia no lugar de Poulo soilo escoitabase 
no selenzo da serea noite, o bruar das fondas que baten nas penas da Frouseira, o. 
ladrar d'algun can d' palleiro, e un qu'outro canto d' galo nos rueiros... Desperto 
e ben desperto, armado de longa bisarma, o pé da fenestra de unha casiña do dito 
lugar tunaba á sua moza, un rapaz forte coma un buxo, era Xan de Castro, fillo do 
defunto Xoquin o afamado gueiteiro de Villarrube, iste Xan era coñocido pol-o [f. 
33J home mais valente d' toda ista volta... 
Gaitan 
Tembrade rapaces qu' ai ven Xan de Castro ^Cantos magou tio Simon?... 
-- Simon --
Non sexas estripa contos... escoita e dempois falaras... Moi agarimados 
estaban os dous mozos, cando óen tocal-á misa en Santa Eulalia, ademiraronse do 
campaneo tan a deshora, chamoullés atincion que tan cedo fora misar o crego, é non 
creeron qué oubera xente que á tal misa foran... e dixo á rapaza... 
Gaitan 
^Moi parviño e vostede tio Simon! tocaban por que lle fuxira a criada o crego 
e chamaba pra que lla buscaran... 
Simon 
Ti fai bulrra das cousas do outro mundo e poida que logo atopes a resposta... 
escoitade... Dixo o mozo -á dous tolos outro mais- pois doialle perder os ollos da 
rapaza a sua sona de valente... A esa misa vai Xan d' Castro á vel-o que pasa..... 
[f. 34J Moito pregoulle Marica que non fixera tolerias pro il non fixo caso,... 
apretouse a faixa, calouse a monteira e tercian do á bisarma dispideuse da nena e 
tomou camiño da igresia. 
Gaitan (ber_ rando)
 
Ai vai Xan de Castro comel-o Cura
 
- =- Simon --
Xa ve.ras os valentes que se bulrran das cousas d' Dios... Xa o longo do 
camiño oyeu cantal-o moucho, e doulle as veces no fuciño certo cheiro a cera d' 
Colmea, e pareceulle ouir rezos de xentes qu' non via, pro il non tiña medo... Cando 
chegou réntes do Cimiterio quedou ademirado sin dar creto os seus ollos.... 
Gaitan (e os rapaces)
 
i Que medo, que medo! ...
 
-- Simon --
A porta do Camposanto estaba aberta e por ela saian en longa ringleira homes 
e mulleres enloita dos con velas alcendidas é iban entrando na igresia, era á misa das 
almas en pena.... 
[f. 35] Gaitan ­
431 
^E conoceu a xente?..... 
Simon 
Ainda que quedou espetado no chan sin poder dar unha pasada, courtouselle 
á fala, e ali que dou sen conocemento hastra que as xentes o levantaron o outro dia, 
dous meses loitou coa vida .e a morte e cando sanou contou o que viu... 
Gaitan
 
^E que contou?....
 
Simon 
Que vira o seu pai, co traxe das festas e a gaita o lombo sin punteiro .... 
Gaitan
 
Craro.... habia dez anos q ĉe morrera e co merallo á boca...
 
Simon 
Moi bulrron es ti... Veu á Marica d' Vitoria qu' foi unha muiñeira mais ladra 
que a polvora, a Rosa de Mourente á Mariañeira que morreu queimada das virolas, 
á José de Poulo que morreu do mál cansado, da tunda que lle deron por roubar un . 
cocho, i o tio Fuco cacique famento que comeu o sudor os probes da parroquia e[f. 
36J e morreu de unha febre federal; quixo Xan de Castro falarlle o seu pai, é sentiu 
un xesteirazo nas mesagras dos cadris, e asi quedou hastra qu' o coleu á xente ....... 
Gaitan
 
1Vaia un valente!.. Pois ainda non entendin ó conto....
 
_ Simon -
Es ben burro de moleira:.... moi burro e este Gaitan o... direicho: As almas 
dos que morren cando van d'iste mundo pra o outro recolleas ó Siñor San Pedro qu'o 
chaveiro do ceo, e o Siñor San Miguel que ten a romana vainas pesando, e segun 
pesa o chaveiro dalles o destino... asina:... berrando:.... Vostede, pra grorea, 
Vostede, pro limbo dos pequenos, Vostede, pro o pulgatorio, Vostede, pro os 
quintos infernos, vostede, pro inferno dos caciques.... 
Gaitan (a carcajadas y los rapaces) 
Pesanos coma si foran cochos.... pois mire tio Simón ei de comer pouco pra 
non engordar por nada do mundo quero ir xunto os caciques, nin no ceo se está ben 
co eles... 
[f. 37] Simon 
Si non é pol-a gordura borrico,... e pol-o peso dos pecados, como xa tes 
moitos podes ir pro limbo dos pequenos... ^Hai unhas amas de cria coma palleiros 
que poden facer che boa vida, pro iso non che priva d'e andar por iste mundo na 
Santa Compaña e vir á misiña das almas en pena.... 
Os rapaces (rindo)
 
Ja ja-ja... ei que non botou trolas....
 
432 
Simon 
Agora vades cantar e ó que o faga millor eille dar unha boa presada de 
zonchos que saben a azucre.... 
Mozos 
Vamos logo ... ........ (erguense poñendose xuntos todos ó frente das rapazas) 
Mozos
 
Nena que tanto te estricas
 
O pe do lume fiando
 
Deixa á roca cas muxicas
 
O liño che estan queimando
 
Mozas ^
 
Non temas mozo coitado
 
Que o lume queime o meu liño
 
Pois teño moi bon coidado
 
De telo recollidiño
 
[f.38]­ -Mozos-
Non te alabes queridiña 
Non te fies miña estrela 
C'a cousa mais gardadiña 
Logó ó diaño da con elá 
-Mozas-

Traigo unha figa colgada
 
No-xustillo non cho nego
 
Pra redar a mala fada
 
Si eres diaño te arrenego
 
-Mozos-

Esta noite cando salla
 
Ei dir verch'o teu muiño
 
Pois xa sei que lle fai falla
 
Poñerll'un tarabeliño
 
Mozas
 
Douche as gracias meu amigo
 
O muiño escusas velo
 
C'a mcega vot'o trigo
 
sin poñerll'o tarabelo
 
Mozos-

Miña nena churrusqueira
 
Ten cuidado co miñato
 
Que lle anda facendo as
 
O niño que tes no mato
 
433 
Mozas
 
Non te apures meu amigo
 
Pois tampouco eu che me apuro
 
C'o paxaro esta no niño
 
Da rapiña ben seguro
 
Mozos-

Costureiriña graciosa
 
Meu soliño feiticeiro
 
Dam'o dedal branca rosa
 
Por este meu agulleiro
 
Mozas-

Non tolees rapaciño
 
Non remexas está quedo
 
Que non che fai no teu dedo
 
Un dedal tan pequeniño
 
-Mozos-

Dame unbico que trocado
 
Por outro che dei un dia
 
Que cho troquei mal pocado
 
Sin saber ó que facia
 
Mozas
 
Non te apures guapo mozo
 
.­ O biquiño non o esperes
 
Mira que ben te conozco
 
E za sei o que ti queres
 
[f. 39]^ 
(Simón vailles dando de un cesto de varas presas de zonchos. Entra en la 
Fiada ó Señor de Carvaxal con sorpresa dos rapaces). No obstante no 
cantarse el canto de la part' última de las contestaciones se consigna para 
que se conozca. 
Mozos
 
Canta o galo
 
Sal aurora
 
Vai sendo hora
 
De nos ir
 
Eu non podo
 
Rapaciños
 
os olliños
 
case abrir
 
Hay que sono
 
^ Riscado: "Simón.- Fixechelo moi ben 
434 
Nena teño 
-Mozas-

Vaite deño
 
Vai de ahi
 
Non te.achegues
 
Qu'este leito
 
Non foi feito
 
Pra ti
 
Fuxe fuxe
 
Do meu lado
 
Qu' enganado
 
Ves quizais
 
Podes neno
 
Espabilarte
 
Pra marcharte
 
C'os demais
 
-Mozos-

Ala arriba compañeiros
 
Perguiceiros
 
Fora xa
 
las campanas
 
Repicando
 
E anunciando
 
o dia estan 
[f. 40] 
O Herdeiro de Carvaxal entra en escena cando ó vello Simon reparte os 
zonchos . 
Simon (dandolles zonchos) deun cesto de vaias) 
Tomade a lambada... todos o fixechedes moi ben... ^ 
Mozos é Mozas (á .Coro y en alta voz)
 
^O Siñor de Carvaxal na festa!...
 
Carvaxal -
Estades tan alegres e contentos que non sentichedes á miña chamada... 
Simon
 
^ Folgome da sua chegada os zonchos! ...
 
Xuana
 
iQue campechano e vostedel....
 
- Carvaxal -
Agradezo a vosa acollida... Sentadevos - A miña visita á vosa casa en noite 
de tanta festa ten un ouxeto trascendental. (atenden todos menos Xo .rre que se arre 
435 
da un pouco) O meu gusto e o da miña nai era non deixar en dexamais os nosos 
eidos de Marnela, pro a terminazon dos meus estudios en Madri nos obrigan á 
deixalos... A Condesa miña nai non quere deixarme [f. 41] ir soilo e non atopou 
outra muller mais virtuosa e mais da sua confianza pra ó coidado da casa qu' a 
Rosiña á filla dos nosos antergos servidores Simon e Xuana... 1 Non habia ningunha 
mala intencion pra ela! (os mozos ponen cara de duda) 
Simon
 
- Asi foi... coma vostede o conta...
 
Carvaxal 
lAs xentes d' parroquia deron en decir qu'as miñas intencios non eran nada 
boas pra Rosiña!... 
Xuana
 
^Que'xentes mais ruis!....
 
Carvaxal 
Eu, aprendido en outra escola mais moderna qu'á vosa e guiada sempre á 
miña concencia pol-os sabios consellos da miña nai, houben de buscal'á causa do que 
de min se decia e atopeina. - Veredes como:... O derradeiro Viernes iba camiño do 
meu Pazo e viron os meus ollos o meu bó criado Xorxe de conversa c'oa vosa filla 
n'esta casa... 
Simon (mirando feramente pra Xorxe)
 
1Poida que si!....
 
[f.42] _ Carvaxal 
Com' ambos e dous tiñan sinales nas suas caras de fonda pena, escondime 
tras d'a ventá sin qu'eles me viran e escoiteilles todo... 1Rosiña e Xorxe querense 
cegamente!... Duas almas boas e cheias de virtudes atoparonse no camiño e 
comunicaronse os seus sentementos... Amantes cegos de Galicia, á terra Santa qu' 
cuna d'eles arrolou á meu berce atraevos... Arredalos levando a vosa filla pra Madri 
será á sua morte... Rosiña chorou en selencio, entablou forte loita, c'o amor que lle 
prometeu á Xorxe e á obedencia que vos debe... Ela soupo ocultarvos á sua fonda 
pena, pidindo lle á Santiña á sua patrona que non á saque da terriña, pois como Isac 
aceptou resignada ó sagrificio... No pensamento de Xorxe forxase un raio de 
venganza contra nos qu' sin sabelo lle roubamos á sua dita, Xorxe qu' non e criminal 
nos perdoa e baixando á sua testa cavila en sacarse á vida botandose ó mar desde o 
alto da Saiña... [f. 43] Xura qu'a dilixencia que leve a seu amor a Madri ha de pasar 
por riba do seu corpo... ^Qué deriades rapaces si o herdeiro de Carvaxal sabendo 
todo isto non o evitase?... 1Corrin presto xunta miña nai e conteille todo! Yela Santa 
e caritativa, me dixo:... 1Corre vai axiña á fiada e salvame eses dous rapaces tan bós 
e virtuosos!... lAqui estou a salval'os!...--Rosiña. Xorxe acercadevos á min 
(Colocanse un á dreita e oc^tro á esquerda detras os pais é todos os mozos) ^Ay dos 
procéres ricos e insaciabres que amontoan ouro e mais ouro, e non teñen virtudes, 
non dando nada os qu'o seu sudor llo proporcionaron... Sobr' as riquezas que 
amontonou á sua iniquidade chegará, un dia... non ó dudes, que bailaran e reiran os 
436 
sufridos labregos, e sobre aqueles escombros fumeantes se oiran os gritos de 
^Venganza! ^Venganza! ^Ti Xorxe eres eres o mais bó e fel dos [f. 44] meus 
servidores! ^Ti Rosiña á filla de outros non menos queridos"... Todos axudachedes 
á facer á fortuna qu' me deixaron os meus denantepasados... 1Miña nai e mais eu, 
queremos á vosa felicidade á vosa dita!... ^Desbotade á vosa fonda pena n'esta festa 
de traballo e d'alegria!... Teredes donación de terras, casa, gando; ser felices tedes 
dreito á selo pol-o voso traballo e pol-as vosas virtudes... ^O ouro sin virtudes, e 
baldon e oprobio e lastre inservible que guinda as ^charcas do viceo ós proceres sin 
concencia facendoos os seres mais ruins e despreciabres da terra! ... 
Mozos é Mozas
 
^Viva o Siñor de Carvaxal!...
 
Carvaxal 
^Simon e Xuana, verdade que aceptades coma fillo ó meu sirvidor Xorxe?... 
Simon 
Vostede e á Siñora o queren asi, por nos non hai inconvenente, pregolle que 
vostede e a sua nai sexan os padriños... 
[f.­ 45J Carvaxal 
^Con grande gusto! 
Xorxe é Rosiña
 
Siñor perdoenos ó mal conceuto que faciamos de vostede
 
Carvaxal
 
Estades perdoados a Santiña e as vosas virtudes vos salvaron
 
O pubrico 
Pubrico sensato e dino 
Si a obriña che gustou 
Un aprauso che pedimos 
Pra nos é pra ó autor 
437 
Rosalía de Castro, A probiña está xorda, romance de costumes montañesas, en 
adaptación escénica de Antón Vilar Ponte. 
Esta zarzuela foi estreada polo coro coruñés «Saudade^ no 
Teatro Rosalía Castro desta cidade o 7 de Maio de 1926. 
Consérvase unha copia dactilografada do libreto, agás a capa 
que está escrita a man, no Arquivo Toxos e Froles, Carpeta n° 
35.
 
438 
A probiña está xorda 
Romance de costumes montañesas, escrito pol-a xenial Rosalía de Castro. 
Escenificado en dous cadros pra "Saudade" por Antón Villar Ponte, e 
musicado por Mauricio Farto. 
439 
--------------
COADRO 1 ° 
A escea simula un paisaxe de montaña galega. 
- Escea 1 a -
Pedro .- Que pra escorrental-o medo 
cantas, Xán, alguén dixera. 
.- Ese alguén mal deciría
 
meu bo Pedriño da Veiga.
 
Ti sabes que inda que Xán
 
_­ nunca fun un Xán calqueira,
 
pois naide alá me esquilou
 
nin me abatiu naide a testa..
 
Si canto é porque no peito
 
levo unha ialma moi leda
 
que pide troula alá enriba
 
e baixa xurdir da xeira.
 
Pedro .- iEu non cho dixen por mal! 
Xan .- iMorra o conto e siga a leria! 
^Onde vas ti tan calado? 
Pedro .- Vou a cas da montañesa 
^ que inda que tarde, inda coido 
pillar frangullas da festa. 
Xan .- Coidas ben porque o trouleo 
vai dural-a noite enteira. 
Pedro .- ^Dios lle dea gran fartura 
a quen sabe así usar d'ela! 
Xan .- iAy Pedriño si tí o viras! 
iQue rumbosa é a montañesa! 
Pedro .- ^Sempre o foi! 
Xan .- 1Como hoxe nunca! 
Pedro .- Cóntame, pois, d'esa festa. 
Xan .- Un carballo arde no lume, 
y-arredor d'o lar se sentan 
rapazas d'alegras ollos, 
abós de brancas guedellas, 
vellas que inda rompen mangas 
e tocan as castañetas, 
440 
os afillados que a dona 
y-o dono ten pol-a aldea, 
y-os amigos y-os cuñados 
os curmans y-a parentela 
toda xunta; e mail-o crego 
y-o zurunjano das festas. 
Un cego c'a sua zanfona 
en compaña d'outra cega, 
que si ben Ile da o pandeiro . 
fai falar as castañetas. 
Un manco, un coxo, unha tola, 
y-outros probes que se sentan 
n' un tallo para eles posto 
n'un curruncho da lareira 
e abofellas mais non caben 
aunque algun mais vir quixera. 
Foron chegando, chegando, 
mais de nove ulind'a festa, 
y-a ninguién botou da porta 
a rica da montañesa; 
que hay pra todos, o día 
que alí cocen carne fresca 
por arrobas, e se fan 
papas d'arroz en caldeiras. 
Matouse un carneiro, grande 
como un boy, e unha terneira 
como unha vaca, e gordiña 
como unha cocha pequena. 
hay viño a Dios dar, un viño 
d'o Riveiro qu'e canela 
e para a xente de "menos" 
haino tamén d'o da terra, ^ 
un pouco agriño, mais fresco 
e sabroso como fresas. 
Cocéuse unha gran fornada 
de millo branco qu'albea, 
con mixtura de centeo 
y-unha pouca de manteiga. 
Parece biscoito a broa 
y-un non se ve farto d'ela 
qu'inda hoxe e mais sabrosa 
qu'os moletés que en tres cestas 
escollidos, de Santiago, 
trouxeron as panadeiras. 
En fín, a comida roda 
pol-os pes, y-o viño alegra 
as xentes tanto, que rabia 
d'envidia a negra tristeza. 
441 
Os probes que alí viñeron
 
y-atoparon lume e mesa,
 
contan contos que dan risa
 
así as mozas com'as vellas;
 
uns en verso, outros en prosa,
 
pois falan en todas léngoas
 
e apostan entre eles todos
 
a que fau copras mais feitas.
 
Mal'o da zanfona gana,
 
que 11'apunta a compañeira,
 
e axúdalle o viño branco
 
con que a gorxa lle refrescan.
 
"1Viva a cega! ^Viva o cego!"
 
de cando en cando lle berran,
 
y-el dí berrando mais forte:
 
"lvivan eles... vivan elas...!
 
y-a mais bonita de todas
 
que veña a darme unha prenda"
 
^Ju ju-su-ju!. Y aturuxa
 
hastra ensordecel-as pedras
 
y-a cega dall'o pandeiro
 
y-o cego toca nas tecras
 
y-o compás d'o zongue zongue,
 
de novo bailan as nenas,
 
e dín os probes, botando
 
leña no lar: "iEsta e festa!
 
i Quen ch' hoxe andivera fora
 
y-a mais c'a tripa valdeira...!"
 
Y-un ollo botan sorrindo
 
os feixes de palla fresca
 
ond'han de durmir quentiños,
 
coma roxons en caldeira,
 
mentras fora zoa o vento
 
e ladran os cas n'as eiras.
 
Pedro .- j Ni n as bodas de Camacho 
que n'unha hestórea eu leera! 
Fíxome auga na boca. 
(cómicamente) 
Adios, Xan, voume de presa.
 
Serei unha lebre subindo
 
a"costa do mar de ovel las" .
 
Xan .- Adios, Pedro, e non te cacen 
tomándote por boa peza... 
(Vaise Pedro pol-o camiño que traía Xan, e Xan pol-o qt^e traguía 
Pedro, volvendo a cantarruxare. A pot^co chega Xuana, a.probiña 
qu'está xorda, apoiada n'unha vara e toda encorvadiña. ^ste 
442 
farrapos escuros. Cecais poida darlle mais bis cómica a o personaxe 
un rapaz que faga este papel, ben careiterizado, que non unha 
muller.) 
ESCEA II 
A Probiña .- Alá enrriba d'a montaña 
(Xuana) sai fume d'as chamineas... 
^ Valor, meu corpiño vello, 
levaime aló miñas pernas, 
Paseniño, paseniño, 
aquí para, alí te sentas, 
irás chegando, Xuana, 
adonde as casas fomegan. ^ 
iDios diante! ^A Virxen che valla! 
qu'hoxe seica... seica... seica... 
h^as de comer sete cuncas 
de bon caldo, co' a da cea, 
e mais compango de porco 
ou de sardiñas salpresás, 
qu'os montañeses son homes 
que cando dán, dán de veraĉ . 
Dempois quentaráste ao lume 
grande com'unha fogueira, 
e cando xa estás ben quente, 
^a durmir... e que amañeza! 
- ^Olla, c'un ollo no chan
 
i-outro ond'as casas fomegan!
 
(Vai pol-o camiño que levou Pedro) 
ESCEA III 
(Oucese S lonxe o canto dos mozos e mozas que van de camiño pra festa na 
cas da rica montañesa.) 
MUSICA 
Rapaces .- (Dentro) ^Meniña si vas a festa 
con esos beizos de grana, 
non che arrimes moito ó lume 
que che vas poñer muchada. 
Todos .- Arriba -rapaces 
camiño da festa 
^Que viva a fidalga! 
iViva a montañesa! 
443 
Rapaces .- (Saindo) Has de cantar 
que ch'ei de dar zonchos. 
Has de cantar 
que ch'ei de dar moitos 
Has de cantar 
^ meniña gaiteira. 
Has de cantar 
qu'eu morro de pena. 
Canta meniña 
na beira da fonte; 
canta, dareiche 
boliños do pote. 
Canta meniña 
con brando compás; 
dareich'unha proia 
da pedra do lar. 
Solo (Barítono).- Papiñas con leite 
tamén che darei, 
sopiñas con viño, 
torrexas con mel. 
Todos .- Patacas asadas 
con sal e vinagre 
que saben a noces 
^ Que ricas que saben! 
Rapaces .- iQue feira rapaza 
se cantas, faremos! 
Festiña por fora 
festiña por dentro. 
Has de cantar 
rapaza do demo. 
Has de cantar 
dareiche un mantelo. 
^ Has de cantar 
na léngoa que eu falo. 
Has de cantar 
dareiche un refaixo. 
C'o son da gaita 
c'o son da pandeira ^ 
.­ che pido que cantes 
rapaza morena. 
C'o son da gaita 
c' o son do tambor 
che pido que cantes 
meniña por Dios. 
444 
Solo (Barítono).- Arriba, rapazas 
arriba, que hay festa 
na chouza fidalga 
d'unha montañesa. 
Todos .- Rubamol-a costa 
do mar das ovellas 
cantando e choutando 
ó son da pandei ra. 
Rapaces .- (Comenzando a camiñar paseniñamente e indo pol-o camiño .que 
levou Xana) 
Arriba rapaces 
camiño da festa 
^Que viva a fidalga! 
^Viva a montañesa! 
(pano amodiño e ó baixarse séntense ainda os aturuxos d'os mozos que se 
alonzan) 
FINA O COADRO PRIMEIRO 
CADRO II 
A escea simula a cociña d'a rica montañesa. A esquerda, no primeiro termo, 
a lareira amplia con dous escanos de respaldo. En cada un d'eles poden 
acougaren catro ou cinco persoas. Da parede do fogón pendura unha 
gramalleira da que se acha guindado un grande pote de ferro, entre chamas 
d'un bon fogo. ' 
Na gambota un caitdil aceso que alumea d'abondo late.zante e tremelucinte. 
Porta practicable no foro. Acaron d'esta porta, n'unha beira, o fregadeiro, 
e na outra unha táboa con manteles, algunhas cuncas, botellas valeiras e 
pratos con culleres, garfos e coitelos, que demostran terense usados. Á 
dereita, no primeiro termo, a artexa; mais alá unha fenestra pechada, e entre 
esta e o foro un chineiro de pino con vidros ó través dos que se ollan ouzetos 
de louza e cristal propios d'unha casa de aldeia de bó acomodo. E de noite. 
ESCEA I 
Ó se erguer o pano aparecen pousados no escano da esquerda da lareira os 
personaxes seguintes: O Cego, co'a zanfona; unha Cega c'unha pandeira; un 
Lazarillo; e no escano da dereita: un Probe vello, unha Vella, un Probe tolo 
e outro Probe coxo con.perna de páu e unha cazata preto d'el. 
Espallados pol-a escea con arte e con naturalidade, formando un amplio 
rueiro, mozos e mozas. 
No centro ergueita e fachendosa A Moza Trunfadora, e Ss ser^.s pes, tumbado 
no chan, O Mozo Loitador, cos cabelos despeiteados e o traze en desorde, 
dando a verdadeira impresión de se ter romatado a loita n'aquel momento. 
445 
Ademais dos mozos e mozas, un Crego; un Zurunxano, e parentes da casa, 
que o mesmo qu'o lazarillo e a cega, figuran como comparsas, sin outro 
papel na obra, axeitándose co'as suas espresions de ledicia á rexouba 
festexeira. A Montañesa, muller desembolta, de seguras actitudes, andará 
sempre faguendo os honores da hospitalidade con maxeza rumbosa. Todol-os 
personaxes posánse a xeito co'as indicacions do diálogo. 
MUSICA 
Coro .- As mociñas 
da montaña 
son rachadas 
a bo fé. 
-^Cando loitan .
 
con coraxe
 
non hay home
 
prás vencer.
 
Benia as mozas
 
montañesas
 
que non temen
 
ós galás
 
e demostran
 
com'agora
 
que de mañas
 
n'andan mal.
 
As galiñas 
o raposo 
^ ^­ poderayas
 
arroubar;
 
As rapazas
 
-­ montañesas
 
soilo. o amor
 
as rendirá.
 
As mociñas
 
da montaña, etc.
 
Mozo Loitador .- ^Me verizas rapariga! 
Fai falla pra vencer 
ter maña e con mais forza 
loitar a boa lei. 
Inda o mozo mais rexo é mais valente
 
e que teña de sona loitador
 
vencerías rapaza si loitaras,
 
si loitaras com'agora, con treición.
 
Pra loitar d'ese xeito meus amigos
 
preferible e non ser galeador
 
e deixarse vencer com'un pombiño
 
e deixar que ela leve o galardón.
 
446 
Eu teño por seguro 
que n'hai unha muller 
com'estas e com'outras 
capaz de me vencer 
(rinse as mozas) 
E non vos rir mociñas 
veredes inda pra outra vez 
que si con mañas m'acometen 
xa sei como ei d'acometer. 
Coro .- As mociñas 
da montaña, etc. 
FALADO 
Un mozo .- ^Ben pol-a nena bonita! 
^Que vivan as montañesás! 
Outro mozo .- IQue vivan, pois'loitar saben (Aprauden as mozas) 
Loitador .- (Avergonzado) Si fixo trampa 
Moza triunfante .- IAy que leria! 
^dache vergonza?
 
Loitador .- Foi trampa 
- que si non, nin cen com'ela. 
Moza triunf. - iQue trampa nin que morcegos! 
Vencinte. 
Loitador .- Non. 
Moza trinf .- Si. 
Loitador .- iQue trécola! 
Montañesa .- (A os probes sentados na lareira) 
Xa víchedes que válentes 
s'amostran na loita as nenas. 
Un probe toco .- IFanllós mozos cada mágoa 
co'as suas mans pequeneiras! 
Un probe vello .- Eu fervo vendo loitare... 
por que os bos tempos se lembran. 
447 
Unha vella .- lAy condanado de vello! 
O mesmo vello .- ^No borrallo inda un se quenta. 
(Todos rin) 
(Oise petar c'unha pedra na porta) 
Un mozo .- Petan, mi ama, ^non oye? 
Unha moza .- Dan na porta c'unha pedra. 
Monteñesa .- (Indo a escoitar) 
lAgardai! ^Quen é? ^Quen pousa? 
Xana .- (Allende fora) 
Son unha probiña vella 
que me perdín n'este monte. 
Unha moza .- (As outras) 
Abofé que a vos lle tembra. 
Xuana .- ^Non me darán pousadiña 
que está chovendo e lostrega? 
Un mozo . - (Co'a boca caseque na porta, berrando) 
1Vaya con Dios, x'a moi tarde! 
^ Non hay sitio xa abofellas. 
Xuaña :- ^Que dí, señora? Son xorda 
com'un canto... miña prenda. (Todos se rín) 
Abrama a porta, que Dios 
llo pagará. 
Montañesa .- Probe vella... 
Un pouco adiante, pretiño 
hai mais portas, chame n'elas. 
Xuana .- ^Que dí, señoriña? Mire 
que está unha noite moi fera, 
e teño medo c'os lobos 
me coman... 
Montañesa .- ^Dios diante! Seica... 
N'ay lobos aquí, ande, ande, 
vaya con Dios, qiie outra aldea 
hai preto. 
448 
Xuana .- ^Que dí, señora? 
O mozo de antes .- iVaya con Dios, non sea terca, 
^ que aquí xa non caben mais, 
nin probes, nin ricos! iEya! 
Xuana .- ^Qúe dí, ña filla?... Son xorda 
e non oyo anque me fendan. 
iBrrrr... que frío señoriña!... 
Vosté que e tan limosneira 
déixeme entrar, e estarei 
no cortelliño and'as bestas. 
^Brrr... que morro c'a friaxe! 
iQuenja!... ^queja!... ^quenja!... ^quenja!... 
^ Que tos! . . . ^ Dios me valla! . . . brm. . . 
iXa non podo mais!.... . 
Montañesa .- (Engurrando os hombreiros e ollando pra todos) 
Pois veña,
 
e si non ten onde pcerse
 
brinque a cabalo d'a artesa.
 
Unha moza .- ^Que boíña é nosa dona 
ten corazón de manteiga. 
Xuana .- ^Dios llo pague, queridiña, 
xa topará recompensa 
- no ceo!... Abra miña xoya... 
Unha moza .- iAi que cousa parrandeira! 
iLogo n'e xorda, que oyeu... 
^Non vos decatades, nenas? 
Montañesa .- A ver, quitade o tranqueiro 
pra que a porta fique aberta. 
(Súpeto obedecen dous mozos) 
Unha moza .- Poda ben que, como moitas 
pol-a sua comenencia 
non oia. 
ESCEA II 
Ditos e Xuana 
Xuana .- (Dende a posta) 
^Que dí, ña prenda? ^ 
Non lóyo nada, mais teño 
449 
moito sentido. 
Montañesa .- lAboféllas 
que non minte... vaya, vaya, 
adentro. 
Xuana .- (Entrando) Santas e boas 
noites teñan mis señores... 
1Xesús, seica están de festa, 
que hay moita xentiña xunta!... 
D'hoxe n'un ano aquí os vexa, 
Diol-os bendiga.. . ; el Señor 
lles de fertura ás mans cheas 
e saudiña. 
Mozos e mozas .- ^Amén, amén! 
Montañesa .- Busque un sitio na lareira 
e quénte^. 
Xuana .- ^Que me dixo? 
Son xorda como unha pedra, 
e a máis non probei frangulla 
desd'onte a noite, e nas veas 
xa teño o sangue callado 
pol-o frío... 
(Xuana vai pra lareira, e entr'a hosquedade dos probes que alí se 
hachan, vai buscando acomodo, poñéndose diante do Cego. Os 
probes indínanse e fan acenos de molestia pol-o derradeiro) 
Montañesa .- iQue laberca! 
Non oye e vaise arrimando 
ó lume moi compangueira 
c'os óutros probés, e fura 
por antr'eles, por antr'elas. 
Un mozo (Aos outros) 
- Brinca por riba do cego 
e que queiras que non queiras, 
sempre tembrando de frío 
e xorda como unha pedra, 
según dí, no millor sitio 
con moita humildá se senta 
e arrima un mando de lume 
pr'onde ela está: 
(todos a rir óllanla atentamente) 
Un probe toco .- lEi miña vella! 
450 
Mire que hai mais que vostede 
aquí. Que comenencieira 
parece. 
Outro probe vello.- Nin tia asustas 
c'oa tua cara de desteta 
nenos. 
Xuana .- (Sentándose mais a gusto) 
^Como dí, meu fillo?
 
Eu de calqueira maneira
 
m' amaño; que así no ceo
 
m'amañe el Señor.
 
Probe toco .- 1Bah! ^seica 
quer facer mofa da xente? 
De calquer modo s'asenta 
pro acomódase do lindo. 
O Cego .- 1 Poche co' a xuncras da vella! 
Mesmo parece un espeto. 
Xuana .- ^Si quero un neto, ña prenda?. 
Si mo desen inda pode 
que pouco a pouco o bebera, 
pois teño moita sediña, 
e fame, e frío... 
O Cego . - i Rabéa, 
can!, que non vin unha xorda 
mais fraca nin lagarteira. 
Probe toco .- ^E filla d'algun raposo? 
Xuana .- ^Que pille un oso?... Da vella 
querénse rir... iAy Dios mio! 
Pero a fame elle moi negra; 
trállamo s'e que inda ten 
apegada algunha febra, 
e ireino raspando a modo 
c'un canteiro que me queda. 
Montañesa .- Hai que se rir sin remedio. 
O Cego .- ^E inda nunca Dios me dera! 
podés decir que esa xorda 
sabe mais qu'eu abofellas. 
451 
Montañesa .- Merece comer compango; 
e voulío dar, miña vella, 
por qu'onde queira qu'a atopo 
gústame sempre a sabencia. 
(Fai acenos a Montañesa e unhas mozas tran viandas e viño) 
^Coma e fártese!... Aquí ten 
talladas e viño... beba, 
beba pol-a miña conta 
a salú das montañesas. 
(Dirixíndose aos rapaces) 
E agora veña mais troula 
pra agardar a que amañeza. 
(Cantan mozos e mozas unha pandeirada mentres Xuana xanta de cómico 
xeito, entr'as bulras dos outros probes) ^ 
MUSICA 
Un mozo .- Esta casa si qu'e casa 
estas si que son paredes 
e a muller que en ela vive 
e muller entr'as mulleres. 
Turra qué turra 
Xanete da burra 
mira que Pedro 
su cadela ch'apurra. 
Todos .- Turra que turra, etc. 
Outro mozo .- A señora ama de casas 
ten o ramo de placer 
ten o viño na bodega 
para darnos de beber. 
Todos .- A señora ama de casa, etc. 
Unha moza .- A señora ama de casa 
cara ten de serafín 
Todos .- Cando entra pol-a igresia 
todol-os santos lle rín. 
A mesma moza .- Si esta casa fora miña 
como e d'estes señores 
Todos .- Xunt'a porta do curral 
prantarías moitas frores 
la, la, ra, etc. 
452 
Canta, canta, miña rula 
outra copra veña xa. 
A mesma moza .- E a dona d'esta casa 
muller de moita fartura 
Todos .- que cando a sua porta chaman 
a ninguén deixa na rúa. 
A mesma moza .- A señora montañesa 
e mais o dono tamén, 
Todos .- por cumpridos e rumbosos 
^ Dios 11'aumente canto ten. 
^ La, la, ra... etc. 
Chas; carrachás 
toca pandeiriño toca 
chas, carrachás 
e non perdal-o compás 
chas carraschas 
^ que o son das suas ferreñas 
chas carraschas 
faim'as penas olvidar. 
FALADO
 
Montañesa .- (Indo a lareira) 
- ^Que tal? ^Xa quente e mantida? 
O Probe toco .- ^Ai mi ama, hoxe reventa! 
Comeu un prato de callos 
tan grande com'unha cesta 
bebeu viño, xantou pan... 
canto quixo... 
O Cego .- Xa irá chea. 
O Toco .- Agora da sua tripa 
se faría unha pandeira. 
O Cego .- Como dura ten de selo; . 
probe can que a roera.... 
Xuana .- Chamaime can si queredes 
por min como si chovera. 
Montañesa .- Coidado boa velliña; 
ora xa foi; conta teña 
453 
de non volver por aquí 
mentres lle dure a xordeira. 
Xuana .- (Erguéndose no escano) 
^Que dí, miña queridiña? 
Sinto ben non entendela. 
Son mesmo com' unha tapia 
e non ll' oyo anquen me fendan. 
Montañesa .- (Facendo aceno de deital-a cabeza) 
^Imos agora a dormire? 
Xuana .- (Descendo do escano) 
Iría co'a sua licencia. (Abreselle a boca) 
O Toco .- Ora xa, farta a barriga 
pois a compaña desfeita. 
Montañesa .- A ver quen trae unhas pallas 
pra facerlle o leito á vella... 
(Saen corrindo unhos mozos) 
Agarde un pouco si quere... 
Xuana .- Agardo, agardo abofellas 
que fora fai moito frío 
señoriña... lquenja! iquenja!... 
e aquí finada a resouba 
- hei dormir com'unha reina. 
(Entran os mozos qr^e sairan, c'unhos feixes de palla que pousan e arroxan 
no primeiro termo) 
Un^ mozo .- (Berrando) 
^Xa ten o leito arrumbado!... . 
Xuana .- ^ Dios llo pague á montañesa! 
Outro mozo .- iOra pra botar a noite 
escolla o mozo que queira... 
Xuana .- Non vos riades d'unha probe, 
deixarme en paz, fora leria. 
Xugai, xugai co'as rapazas 
cada ovella co'á parella. (Se lle abre a boca comicamente) 
O Cego . - (Levantándose do escano) 
Con licencia da señora 
posto que marchouse a vella 
quere contarnos un conto 
454 
estrouta probe... 
Montañesa .- Pois veña 
V. mozos .- Veña o conto, que xa é tarde. ^ 
Outros .- iNon tardará en que amañeza... 
O Cego .- Xa te escoitan. Emprincipia. 
Unha yella .- Emprincipiar bou... Atendan. 
(Todos dispóñense a escoitar. A orquesta toca unha música desvaída, mentras 
dura o conto) 
MUSICA 
. (Recitado) 
Era unha vella velliña .
 
que andaba a pedir esmola
 
d'unha a outra aldea veciña
 
sempre triste e sempre sola.
 
Tremante seu corpo fraco
 
com'a noz engurradiña,
 
pol-as couzas iba e viña,
 
levando ás costas un saco.
 
Coma sarmentos de vide
 
eran as mans da coitada;
 
Unha cal tod'a que pide,
 
outra apreixando a caxada.
 
Levaba xa moitos anos
 
de tripar pol-os sendeiros
 
e dormire nos palleiros
 
dos labregos mais cristiános.
 
Era un ledo mediodía ^
 
d'unha xurdia primaveira.
 
Tiña fame e non podía ^
 
ver con pan a mau valeira. (Pequena pausa)
 
"Diol-acompañe velliña,
 
velliña, Diol-acompañe
 
e que n' outra porta apañe
 
Unha codia e unha cunquiña!..." (Pausa)
 
N'esta chouza así falaban,
 
tratándoa con tan bos modos
 
mais adiante, Ile berraban:
 
" i Non se pode dar a todos. ..!"
 
E a vella velliña, cansa
 
de pedir inutilmente
 
mais sempre sofrida e mansa
 
455 
chegou a beira d'un río.
 
Apousando na herba mól,
 
xa si ter no sangue brío,
 
cegol-os ollos c'o sol,
 
n'aquel acougo tranquilo
 
-pol-a i-auga azul tentada­
buscou o millor asilo.
 
Foi pr'o ceo margullada
 
mentral-o canto algareiro
 
dos paxaros a porfía,
 
n'unha leda sinfonía
 
saudaba a primaveira. (Pequena pausa)
 
Ora o retrouso do conto.
 
^ Non vos riades mociños
 
dos probes,. probes, probiños,
 
se fan o xordo ou o tonto.
 
Que hai caridade na aldea
 
pra o probe que non engana
 
e ó pedire non terquea,
 
non trunfara com'a Xuana. (Fina a música)
 
(Un sentimenxo velaiño pasa por todas aquelas almas 
sinzelas e rústicas) 
Agora que moito ben 
dea El Señor a esta casa; 
saude e sorte sen tasa, 
fartura, ledicia, amén. 
Xuana .- (Desd'o feixe de palla onde foi pouco a pouco acomodándose pra dormire 
erguendo a cabeza) 
^Dixo ben a compañeira; 
non ten miga de suiña... 
Unha moza .- ^ Logo, oyeuna! ... ^E a xordeíra? 
Xuana .- ^Que dis, miña queridiña? (Todos rinse) 
Montañesa .- Agora abonda de contos 
e pra qu'esta sexa festa... 
bebede e bailar sen trégola 
hastra que o día amañeza. 
Un mozo .- Di moi ben a nosa amiña 
a señora montañesa. 
Montañesa .- 1Gaiteiros, folgos pra gaita! 
^Mozos! 1Viva a muiñeira! 
MUSICA 
456 
Coro .- ^Via a muiñeira! 
iViva a muiñeira! 
e quen a sabe 
repinicar. 
^Ala rapaces! 
vinde a bailar. 
Rapaciñas garridiñas 
formar roda pra bailar. 
^ Bailaremos, cantaremos 
a muiñeira hastra cansar. 
Baila, baila rapaciña 
baila en rolda sin cesar, 
que bailando así mainiña 
vesm'as penas a tirar. 
^ iVivo o rodicio do ledo muiño! 
iViva quen sabe trocarse en sarillo! 
Mesmo que a chama da pedra do lar 
ó son da gaita mociños choutar. 
Move que move, teu corpo Rosiña. 
^ Dalle que dalle ós pes Mariquiña. 
Ala rapaces bailade ao redor 
que festa com'esta, non a vin millor. 
Uns mozos .- ^Por que pousades na terra os ollos? 
Outros mozos .- ^Por que nos brazos non'os cinguís? 
Os primeiros .- Somos de cera si nos mirades, 
somos manteiga si nos cinguís. 
Coro . - Rapaciñas garridiñas 
formar roda pra bailar. 
^­ Bailaremos, cantaremos
 
a muiñeira hastra cansar.
 
Baila, baila rapaciña
 
baila en rolda sin cesar,
 
que bailando así mainiña
 
vesm'as penas a tirar.
 
(PANO LENTO) 
FIN DA OBRA 
457 
X. Rodríguez, Non hai mellor vida 
Esta comedia foi estreada polo coro «Toxos e Froles» no 
Teatro Xofre de Ferrol, o día 22 de Maio de 1926. 
Consérvase unha copia dactilografada no Arquivo Toxos e 
Froles, Carpeta n° 41. 
458 
[capa] 
Libreto 
NON HAY MELLOR VIDA 
Acto Unico 
459 
NON HAY MELLOR VIDA
 
XACABE - Recoiro, vai un tempo que tolle. Deixademe un curruncho.
 
MARCELA - Hai ho... anda.amodo que non sollo ti tes frio.
 
XACOBE - Disimúla muller; por mal, ben sabe Dios que non-o fixen. ^E que dis
 
Pedro? 
PEDRO - E que queres que che diga. Hoxe non sain pra nada, por que tampoco 
convidaba o dia, asi e que non teño de nada que falar. 
XACOBE - Daquela non sabedes que voltou Chinto de Clotilde Lambecuncas. 
PEDRO - ^Voltou?, vira feito un señorito. 
XACOBE - Tanto como eso non-o sei, porque, inda non-o vin, asi que non podo 
xisgar. 
MARCELA - Milagre que ti non-o viras, porque á verdá, novedá que haxa na aldea, 
que ti iñores e ven rara. 
PEDRO - Eso e ben certo, sitio donde ti non metal-os fuciñós... 
XACOBE - Amodo hom... calquera que vos oya, coidará que son a Gaceta do lugar. 
Enteromo das cousas, mais das véces por casualidade, e outras, porque non 
teño en que empregal-o tempo, ando de casa en casa sabendo as noticias que 
ocurren. 
MARCELA - Non precisas disculpas que ven te conocemos. Non soilo vas por 
noticias, senon tamen por aforral-o lume na tua casa... e porque nas alleas, 
tamen sempre se pesca algo. 
XACOBE - Ben podes falar, que co que na vosa casa dades, inda non se manten un 
gato. 
PEDRO - Pois por hoxe chegache tarde, porque nos xa ceamos e logo imonos deitar. 
XACOBE - ^Tan cedo? Pois teño mentres de que veña por aqui Chinto. 
MARCELA - ^Cando hoxe? ^
 
XACOBE - Si muller si hoxe. Outra non foi a idea que me trouxo senón o falar co­
el. Teño deseios de saber algo do meu fillo. 
PEDRO - E que vas saber d'el; non ch'escribe sempre e che manda cartos. 
XACOBE - Pero saber donde traballa, que emprego ten, se esta ben.... 
460 
ESCENA II
 
PEDRO - ^Quen chama?
 
CHINTO - ^Se puede?
 
PEDRO - Adiante quen sexa.
 
CHINTO - Buenas noites. Como se alcontran mis amigos.
 
MARCELA - ^Chintiño!
 
PEDRO - Ola, Dios seña contigo rapáz. .
 
XACOBE - Ben vido sexas. ^
 
MARCELA - Ves feito un señor. ^
 
PEDRO - Feito si; o conto e que o sexa.
 
MAECELA - E qué, como vés. ^
 
CHINTO - Jracias pol-o recibimento. Sois muy amables comigo. Vengo de lo
 
megorcito. 
PEDRO - Pero séntate ho... séntate. 
CHINTO - Me sentaré alueguito; el andar por estas corredoiras é molesto en 
verdade, Uf...Espétase uno hastra los cadrises. Y-o non sé cuando van tener 
buenos caminos en las aldeias. 
XACOBE - (Apane) Anda, xa ven feito un americano. 
PEDRO - Pois tanto non hay que as deixache, pra non sabere andar por-elas. 
CHINTO - Non diga cosas tio Pedrito. El tiempo suficiente para adequerir 
conocimientos del mundo e ver los adelantos. 
XACOBE - Conocementos que traen todos os que emigran; unhos mais que outros. 
CHINTO - Como no, pro hai que le ter en conta a capacidade de cada un y la 
mollera, que unas son mais jrandes que outras. 
XACOBE - Desde logo, a do meu boi e mais grande que á tua. 
PEDRO - Con perdón se dice. 
461 
MARCELA - Xa estas cos teus disparates. 
CHINTO - Déguelo; e mui chistoso tio Gacobe. Ja... ja... cosa bárbara decís. 
XACOBE - Bceno; e que me dis do meu fillo, porque el nunha carta, dixome que 
te fora esperar o vapor, cando chegades. 
CHINTO - Buen compañero en verdá. El me dio colocación n'unha casa que todos 
andan n'altomóvil. Buena vida compare. 
PEDRO - Asi non me extraña que ti veñas feito un señor, porque para andar eses 
cousos, ten que ter un certa aquela, que non temos todos. 
XACOBE - Logo proporcionouche un bon emprego. 
CHINTO - Alo creio que si, pro non era de mi ajrado, porque andando 
n'altimóvile... . 
MARCELA - Quen che poidera facel-o mesmo. Non tiveras medo que andivera eu 
pol-o meu pé; nin pra ir á leira. 
PEDRO - Ou levarlle a encaldada as vacas. Mira que tes cada cousa. Como si 
andiveras moito, que non te moves mais que da lareira ou ó leito. 
CHINTO - Vaia, déguense de desputas que non vinen al conto. 
XACOBE - Home... si, de maneira queá ti non che gusta andar en automovil. 
CHINTO - Como justar, non dega de justarme, pero cuando lo leva outro, que non 
es lo mesmo que levarlo uno.... 
PEDRO - Logo estabas de chaufere. 
CHINTO - Mesmamente de chauflere non, era cónducidor; yo iba en la rueda de 
jiar. 
MARCELA - Apañados iban los de dentro. Irian mais mortos que vivos. 
CHINTO - Como mortos los de dentro non. Los mortos eran los que cogia por 
diante. Non cogia uno que non lo esmendrellase; por eso non era de mi 
ajrado el choyo. Porque sempre me llevaban preso y non janaba para multas, 
que ali son mais crecidas que los consumos en Jalicia. 
XACOBE - Asi é que ves como te fuches. 
CHINTO - Ca non señor. Cando me fun inda levaba un buen bayúl. Agorita non 
traigo mais que la maleta y la muda puesta; pro non me quego. 
462 
PEDRO - Enton de que vas vivir. 
CHINTO - Non hai pena por iso. Xa tengo empreio en cas de unos señores que 
veñen vivir... 
MARCELA - O ciminterio, dentro de pouco. 
XACOBE - Si porque logo os mandarás ti, caso de que te ademitan sin saber si vales 
ou non. 
CHINTO - E logo coidan, que despois de levar un més de chaufleur en las Américas 
non podo serlo en España. Eso non es tan deficil; ademais como queira que 
aqui non le hai, tanto movimiento como alá... ^ 
PEDRO - Si faras menos mortes; pero non ganaran para coches os teus amos. 
CHINTO - Que esperanza; coidan que yo non sei guiar. 
XACOBE - Mira; vale mais que te adiques á traballal-a terra e te deixes de cousas 
que non entendes. Si vendichel-as que tiñas pra marcharte... eu pol-a miña 
^­ parte, non teño inconveniente algún en deixarte unha leira ou duas, as que 
queiras, e eso sin moito interes, que prós amigos be.n sabes que sempre estou 
disposto. 
(Pedro e Marcela, fanse señas, como comprendendo agora a 
intención que levaba) 
CHINTO - Es que vosté se coida que pase la mare para trabagar como denantes a 
mi volta? Ca amigo, yo soi chaufleure, anque non queran vostedes. 
MARCELA - Pero non aprendiches outras cousas en donde estiveches? 
PEDRO - Algunha outra cousa claro que si, muller que non iba a pasar cerca d'un 
ano fora e non haber traballado mais que en eso. ^ 
CHINTO - Algo creio amigo, y non solasmente eso, senon que tamen se aprenden 
mochas cousas, nada mais.que con velas. 
XACOBE - Home algo se adeprende, pero non creio que ti... vamos... teñas miolo 
d'abondo pra con solo eso saberes algun outro oficio. 
CHINTO - Como no; estuben ademais quince dias encargado d'un que tiña casa de 
mudanzas; desos de valeirar una casa, para encher outra. 
MARCELA - ^E tampouco con ese fixeche parada, estando de encargado? 
PEDRO - Coidarias que sempre habias de ter traballo e abusabas. 
XACOBE - Ou que non estabas ben pago. 
463 
CHINTO - Que esperanza, nada d'iso. Es que yo era encargado de subir los muebles 
a las casas.... e claro está, habia aljuno que era tan pesado... e tamben algo 
duro... aparte de que ali las casas son moi altas, e... y-a se ve..., dunha vez 
vin dendes un trinta piso a tombollones por las escaleras abago, que i-o non 
sei, como non me esmendrellei. 
MARCELA - Bonito quedaria o mueble. 
PEDRO - Feito cisco. 
CHISTO - Como cisco mesmamante non. Pro tiveron que hacer outro nuevo por que 
aquél xa non valia pra nada. Con decirles que en los espegos que tiña, que 
eran cuatro, non se podia ver nin un dedo... 
XACOBE - Home algo exaxerado e, eso de que un mceble teña catro espellos por 
que non coidarás que solasmente ti es o que viches mcebles finos... 
CHINTO - Non le es desageración non señor; era un espego de esos, que les chaman 
coquetas, que tienen tres ou cuatro, segun los que se les ponjan. 
MARCELA - Pois esos non son tan pesados, pra que cairas co'el pol-as escaleiras. 
PEDRO - A non ser que puñeras un pé en falso. 
CHINTO - Ca non señor, foi que me deu un forte golpe en la testa un cajón que 
bajaban de los pisos mais altos que sirve para subier gente e bagarla, e... 
claro está, con el atontamiento que me deu, non puiden termar del, e... ya 
se ve... el foi .por entre el jueco de las escaleiras y yo por elas arrolo. 
XACOBE - Pois entréche de ben malas en América, ho... 
MARCELA - Debiache perseguil-a mala fada. 
CHINTO - Sin embargo non me puedo quegar del todo. Tuve mis malos ratos como 
todos, pro tamen tuve los boenos. ^ 
XACOBE - Eisi é que o ver que non podias facer carreira aló pol-as tuas burradas, 
decidiche tornar á aldeia que te veu nacer. 
MARCELA - Ti tamen coidas que todo o mundo fai burradas sendo que rion e asi, 
senon que cando o santo ponse d'espaldas a un, non hai modo de tornalo do 
direito, anque se volva tolo. 
CHINTO - Pois i-o sen embargo non tengo que quegarme, como le decia, que al fin 
y al cabo, non me fué mal del todo. 
PEDRO - iHome! Pois cousa rara que despois do que contache, hai d'abondo pra 
non che dare traballo en ningunha parte. 
464 
XACOBE - Eu pol-o menos librariame moi ben de cho dare, porque pra non facer 
mais que barrabasadas. 
CHINTO - Pro vosté coida que i-o tenia mentres de trabajar n'esas cousas? Qu­
asperanza! Y-o cuando marchei, y-a tenia mis cálculos botados. Habia que 
facer cartos e...... vaia; que como hacerlos non los hice, pero non tengo 
quega. 
XACOBE - ^Que me dis? Daquela... 
PEDRO - E como fixeche logo. Unicamente que o diaño estivese da tua parte. 
CHINTO - De ahí que vereis. . 
MARCELA - Logo daquela traeras idea de casarte. 
CHINTO - Por lo d'agora inda non tengo pensado nada d'iso, porque á verdá, la 
. muger, es una cousa que como las hai sempre de sobra, nunca es tarde pra 
pensalo. 
XACOBE - Pol-o si, ou pol-o non, mira ben primeiro donde has vivir, porque xa 
sabes que según a albarda, din que e o burro; é ti percisas dunha boa casa.... 
PEDRO - Home, inda no ben chega xa pensas facer negocio co'el. Deixá que se 
acomode e logo... 
XACOBE - Eu quererei negociar, pro ti... 
MARCELA - Bceno, deixade agora iso. Conta logo como che foi pra runfáreste 
tanto. Porque pol-as tuas verbas, das á entender que traes cartos. 
CHINTO - Ahi vereis vos. Cando despois de que todos los choyos de que me salian, 
non comprian pra mi carauter, vin la manera de procurarme una cousa que 
a min me gustase, e andiven aljunos dias medio caviloso por mor de la 
mantenza. Estiven un poco de tempo de bombetero, con unos tubos de echar 
auja por las calles, e non me foi posible chegar n'eses dias a casa sin que 
fuese mogado: 
MARCELA - E claro si andabas na i-agua tiñaste que mollare. 
CHINTO - Non era mogado por el auja, non; era que pra quitar la humeden de la 
parte de fora, habia que procurarle calentura por dentro al corpo. E claro 
esta..... 
XACOBE - Embebedavaste, e chimparonte. Eso era natural. 
CHINTO - Non e iso. De ese choyo non me ceibaba nadie. Funme eu por que.... 
465 
PEDRO - Tampouco che cumpria. 
CHINTO - Ca non señor. Nada díso. Funme y-o porque, n-umha ocasión estando 
en mi labor, se le ha ocurrido á un caballero, pasar por diante del grifo, e.... 
i-a se ve... y-o aviseino, pro cuando se asoparon y-a estaba como un pito. 
XACOBE - E, como si vira; prenderonte. 
CHINTO - Qu'esperanza; si non fora mais que iso. Que s'arremolinou la gente a mi 
redor, chamandome las trecentas e las cincocentas e y-o que sei cantas cosas 
mas, y-o no contentos con eso, deron en bourarme en las costillas, que cando 
me degaron, tenia los costillares d'un home nas manos. Moitos paus deberon 
de darme, e fortes, porque algunos d'elos me dolian, sobre todo por salva sea 
la parte; pro como por ahi non hai hoso que romper, non le din importancia 
alguna. 
MARCELA - Pobre Chinto como debiche quedar. 
CHINTO - Quedei medio descomposto, pero la causa por un lado foi lo que me 
proporcionou mi acomodo de verdá. 
PEDRO - Pois nada Chintiño, ti agora o que debes facer e acomodarte e.... 
MARCELA - Ai Chito, e queres cear. Nin siquera te preguntei si o fixeras, e claro, 
agora non te vas poñer ti.... 
XACOBE - E non decias que xa ceárades. En todo caso si che parece, ves pra miña 
casa que sabes que estou soilo e.... 
PEDRO - Anda Marcela, rustrelle.un pouco xamón e unhos ovos, que xa a ter gana 
de votar algo. 
XACOBE - Na miña casa tes morada pra todo o tempo que queiras; hastra que 
penses facer vida, e si entonces che compre algunha das miñas casas, por mil 
reás mais ou menos non hemos de quedar. 
MARCELA - Mira, no intre que che amaño algo, vai botando un groulo, que e feito 
na casa e mesmo non cha de cair mal. E mira un pouco queixo... quere? 
Anda home anda, como si estiveras en na tua casa. 
CHITO - Tenia de mentres de ir cear en casa de Bartolomeu, pro non hace las 
comidas a mi xeito la cocineira que ten... e... pro por min non se molesten 
que non les tenjo ganas ninguna. Como estou afeito a las costumbres d'alló, 
non como mais que dos veces al dia. 
MARCELA - Pois anda home; come que logo che amaño outra cousa. Ou queres 
unha pouca carne de cocho. Mira un bocadiño d'entrecosto (Aparte) -Fai algo 
Pedro, poida que o casemos co'a nosa Marica e traendo cartos como e de 
466 
supoñer...... -Vai por un xarro de viño Pedro. E ti Xacobe si queres.... 
podes tamen cónvidareste. 
XACOBE - Eu por que non digades que e desprecio e... por facerlle compaña á 
Chinto.... 
CHINTO - Esta buena esta carne de veritas. Cuanto diera por ela aló.. 
MARCELA - Pois come canta queiras. Ainda hai mais. 
XACOBE - Boeno, e ti pensas mercar algunha casiña ou algo... vamos non creias 
que cho digo porque m'acompres a min... pro non botes en olvido que como 
as miñas, non-as hai en tóda a parroquia. 
CHINTO - Tanto como mercar, pol-o de agora non tengo cavilado nada; non lo que 
se dice nada... pro como pra min solo es moitó unha casa... pues mentras 
non tengo compañeira, si e que 1'atopo a mi maneira... 
MARCELA - E non has d'atopar ho; xo creio que si. E mais mira, non e porque sea 
miña filla, pro si deras con unha como ela, pra ti é pros teus gustos escusabas 
pedir mais. 
PEDRO - (Aparecendo con el jarro del vino) Vaia, ei tes, tan soiro d'ollalo xa 
manten; e bon de veras... 
CHINTO - Pois daquela, que d'hoy nun ano, e con salú. 
MARCELA - Bebe home e come; non o fagas como Xacobe que sempre se queda 
corto por cumprido. 
PEDRO - (Aparte, dirigiendose a Xacobe) Olla. Si queres ch'axude á vendel-a casa 
grande, tesme que axudar a casal-a filla. 
XACOBE - (Idem a Pedro) Por min non ha de quedar .- Bueno... pro en resumidas 
contas... ti marchas ben por aló... e? . 
CHINTO - Home... non e que decimos que digamos, pro... tampoco e que digamos 
que decimos. 
MARCELA - Un algo ne certo. 
CHINTO - Eso un algo...
 
PEDRO - Menos mal, que non todos os que aló van poden decil-o mesmo.
 
CHINTO - Y-a les digen que como quegoso non les estoy.
 
XACOBE - E ademais que ti xa conocias xente aló de moita intimidade. Porque s'e
 
467 
meu fillo.... E verdá pregunteiche d'el e non me dixeches nada. 
CHINTO - Claro con la conversa foiseme al Santo al ceo. Pois vino a me agardar 
al correio y gracias a el adequerin al primeiro choyo como y-a les digen y 
tamen lo que despois aconteció. Pasou una larja tempada sen que le viese, 
pro un dia estando franco n'el chope que altimamente tenia, sain dar unha 
volta, vin que m'hacian señas desde un carrito y por si non era conmigo virei 
la cabeza, e non vendo a ninguen, xa non dudei que era pra min; acerqueime 
al momento qu'el tambén lo facia e grande foi mi solpresa o ver qu'era su 
hijo Calros... Hubo sus apretones como no, fuimos a xantar guntos y le conté 
cuanto m'aconteciera y le digue al novo choyo que tiña á los que el.... 
MARCELA - Alegrariase claro está. 
XACOBE, - Eso xa non se pregunta. 
PEDRO - Tratandose de bos amigos como eiqui o eran e o mais natural que asi fose. 
CHINTO - Ca, non señor. Echoume un trepe que me rio y-o. 
XACOBE - Farias mais trastadas e el aconseyariate que puñeras mais tino no que 
facias. ^ 
CHINTO - Aguardense los amiguitos que non era nada d'iso. Es que non le parecia 
logico que yo andivese de aguadora. Como si eso non me produciese mi 
prata. Tiña sus inconvenientes, craro e... pro... 
MARCELA - Xa estou vendo que pra ti non hay crase de traballo que che cumpra. 
CHINTO - Xusga mal vosté. 
PEDRO - Non e que che xusgue. mal Chinto, e que tamen a min vaime parecendo 
que non eres dos que te acomodas a xeito en ningures. 
CHINTO - Como no, mi amigo. Y-eso es tanto como chamarme " lacazan", y-o non 
son d' isa condición..Precisamente n'el choyo que tiña antes de me embarcare 
pra España, botei tres meses seguiditos, sen que nadie tivese que me decir 
cosa alguna. 
XACOBE - Home pois se hai unha hora que vas dicir cal era á tua derradeira 
colocación e ainda estamos agardando. 
CHINTO - Es que non me degan vostedes con sus interrunciones. Saberan que 
donde yo agora trabagaba, todo el mundo estaban contentos menos el amo, 
pro ise non me decia cosa aljuna porque como el no se enteraba... 
MARCELA - (Apane) Pareceme Pedro qu'a boda da nosa Marica... 
468 
PEDRO - (Idem) Tamen a min. 
XACOBE - Home malamente podia chamarte atención iñorando o que ti faguias. 
Ben burro fuche en deixalo, si ademais dabanche soldada regular. 
CHINTO - Tiven que degarlo yo porque xa non me asistian como los primeiros 
tempos. 
PEDRO - Pero fala logo, de que se trataba este destino. 
CHINTO - Non me lo habia proporcionado naide. Fun y-o solito con mi simpatia 
y mi aquel que sempre tiven. 
XACOBE - Sabelo que estou pensando. Que non sei por que me da a min as 
polainas que este non s'adicou a nada no tempo que estivo fora e queria vivir 
de mogollón. 
MARCELA - Non hai tampouco porque xisgalo asi, pro... 
CHINTO - Tiene mucha razón tia Marcela. Yo sempre que puiden trabaguei, pro 
cuando vin qu'en nenguna casa me daban empleio, por mor de que decian 
que non valia, pois y-a se ve... non m'iba a morrer de fame,^e namentra ĉ fun 
comendo en-el sitio donde lo hacia por los cartos, siñ facer mas nada que 
levar ajua pra las mesas de los parroquianos. 
XACOBE - Bon traballo en verdá. Entonces si non facias mais que eso e que 
verdadeiramente non servias para outra cousa. 
CHINTO - Non e que verá; primeiramente levaba la comida tamen, pro como 
rompia moitos platos, el encargado non me degaba hacer mas nada que levar 
auja. 
PEDRO - E por ise traballo canto ganabas? 
CHINTO - Las prepinas que cogia aljuna que outra vez, que casi non me chegaba 
pra la mantenza, porque esa tiña que pagarla de mi diñeirito, debido á que 
como decian, no ganaba lo que comia... Y por eso tiven de degarlo y-a pedir 
á los amigos pra voltar á España, y-hacer aqui mi vida. ^ 
XACOBE - E tes pensado facer aqui a misma que alá. 
CHINTO - Si podo porque non. Non le hai megor vida. 
PEDRO - E empezas pol-a nosa casa. Pois xa podes ir arreando mais que de presa 
si non queres que ch'arrime un par de couces e che faga botar canto 
comiches. .^ 
CHINTO - Creio yo que con lo que comin, non coidaran que vou farto. 
469 
MARCELA - Q'inda tes mais que decir. Farto iria o demo se te levese antes de 
entrar por esa porta. Larchán. 
XACOBE - E éu que pensaba venderche unha casa. De maneira que o que mais te 
adicaches foi a vivir de gorra, como se di. 
CHINTO - Non señor, yo casi sempre andaba en pelo, debido á la mucha calor que 
hacia. 
MARCELA - Habiaste d'afogar co'ela lampantin. 
PEDRO - Bueno, deixate de lamentaciós que xa non teñen remedio. Ti si non queres 
morrer de fame, xa sabes o que tes que faguer; traballar. Si non tes donde 
xa que nos, imos indo vellos, na miña casa alcontrarás traballo. E corí esto 
vaite; non sexa que m'arrepinta e che ceibe unhos mocazos por lambon. 
XACOBE - Eso mesmo tiña eu pensado, agora que xa que cho propuso Pedro... 
eu... non che digo mais que si algún dia tes pensado algo... casas com'as 
miñas non-as hai. Eso e certo, e si non que cho diga Pedro. 
PEDRO - Bueno xa falamos d'abondo. 
CHINTO - E... señor Pedro. 
MARCELA - Nada home cala á boca. Xa che comprendimol-o mal e non percisas 
explicaciós. E ti Xacobe, tamen as facel-o favor de alcender lume na tua 
casa, e procurar que che fagan de comer, que a pouco sin non fora que o fas 
co'a confianza, resultas tan bon como este. 
XACOBE - Olla si o dis pol-o que che comin... 
MARCELA - Non solo. pol-o que comiche hoxe, senon que tamen os demais dias. 
XACOBE - Calquera diria que me mantedes. Ti ves que teu home diga nada. 
MARCELA - Nin tanpouco cho diria eu, pro como ti por non gastal-o que tes, que 
^ nunca o darás comido, non comes, sempre andas picando de casa en casa... 
Busca unha criada que ch'asista e te cuide que porque á ela lle des un algo... 
XACOBE - Eu unha muller na miña casa, si non que quiras que morra a berrenchis. 
MARCELA - Pois amáñate. 
PEDRO - (Dirigiendose a Chinto) Ben home, ben. Pois dendes d'hoxe non che 
faltará nada. O resto de ti depende. Oes Marcela, Chinto quedase con nos e 
pra que sepa que ainda hai homes de bon fondo, deixolle á leira de Arnela 
pra que á traballe pra si, atenderá as labores da nosa casa en todo o que a el 
Ile corresponda... e, veremos o que sale d'el. 
470 
XACOBE - E a min queresdeme facer un favor. 
PEDRO - Home non faltaba mais se está na miña man. 
XACOBE - Pois pra que Marcela non teña que decir... que si lle como ou deixo de 
comerlle, se queredes, se queredes he,... tamen meu quedo con vos, e adonde 
non poda axudar... hai cartos pra pagar e... 
MARCELA - Pois comeos. Eu pol-a miña parte non penses... 
PEDRO - Bueno xa sei o que vas decir, e como queira que na miña casa mando eu, 
pecha o bico. Tamen te ademetimos. Non en valurto es amigo dos vos. 
MARCELA - (Aparte) Si fixera testamento con nos. 
PEDRO - (Idem) Cala muller, quen sabe, el non ten nadie, nos temos unha filla. 
MARCELA - (Idem) . Pra casar co'el? 
PEDRO - (Idem) Nori muller. Que teste co'ela. (Alto) Bueno, fin do asunto cada un 
pro seu sitio. Pro denantes trai un xarro Marcela e imos mollal-o trato. 
CHINTO - Reconocido señor Pedro. En corpo ei-alma débome a vostedes, e 
faguerei os posibres pra pagarlles tanto ben como me fan. 
XACOBE - Dille a Marica que mañan ten que ire comigo á vila. 
MARCELA - (Trayendo el jarro).Eiqui tedes. 
PEDRO - (Aparte) Caeu (Alto) Pois a salud de todos. 
XACOBE - Que de'ela nos sirva. 
FIN DE LA OBRA 
(Telón rápido} 
471 
X., Quen debe mandar 
Foi estreada polo coro «Toxos e Froles» no Teatro Xofre de Ferrol o 
día 15 de Outubro de 1926. 
O manuscrito, probabelmente autógrafo, está redixido nunha libreta 
escolar raiada coas páacinas escritas por unha soa cara. O texto está en 
tinta negra e as acotacións en vermello até a páxina 30; a partir daquí 
as acotacións aparecen subliñadas coa mesma tinta do resto do texto. 
Na capa, de cor azul, unhá outra man escribiu descoidamente, e a 
lapis, o título da peza. 
Consérvase na Carpeta n° 1$ do Arquivo Toxos e Froles. 
472 
Quen debe mandar 
473
 
[f. 1 ] 
O seu amigo o enxebre e laureado gaiteiro, Manuel Lorenzo
 
O autor
 
474 
[f. 2] 
Perxoases. 
Merexilda 50 anos 
Xuana 20 " 
Xesús 60 " 
Pedro 30 " 
Xan 30 " 
Mingos 30 " 
Xacobe 60 " 
475 
[f. 3] Quen debe mandar 
A escea representa a cociña d'unha casa d'aldea. O foro, dereita e esquerda, 
portas praticabres. A lareira no último termo, dereita. No centro d'escea 
mesa e tallo ou sillas de palta. Foro esquerdo unha artesa c'unha sella e 
ferrada. Tazas ou "cuncas " sobre d'ela como pra fregalas. Sobre da mesa un 
carabel con patacas. 
Escea 1 a 
(O erguerse o telón entra Merexilda pol-o foro, como si berrase con alguen) 
Dereita e esquerda do ator. 
Merexilda. i Malia o diaño e quen tanto larpeiro mandou S mundo! i Lacazás! 
^Lambós! E por mais que fago .non é posibre^ arredal-os d'a miña casa. Si 
traballárades e bos deixárades de mocerias que non traen bó resultado, millor 
vos fora. (Entrando) ^E esa folgazana onde estará metida? (Ollando) Xa logo 
e hora de lle dal-o xantar a xente (f. 4] e nin siquera as patacas ten peladas. 
Todo ten que estare sobre de unha como si non bastase cos anos. Non sei 
como un dia non lle retorzo o pescozo. Todo se lle volve mocear con unos 
e con outros, dalle parola S primeiro que atopa sin ollar quen el sexa. Non 
pois... paréceme a min que... (Ollando xunta a lareira que non hai leña pra 
alcendel-o lume) ^Ai, mato a Xudas! Pois nin leña me ten na casa (Diríxese 
a esquerda e chama ^Xuana! ^Oĉ Xuana! Desta non te me vas sin unha boa. 
1 Xuana! . 
Xuana. (Dentro) ^Señora! 
Merex. Baixa de contado se non qués que che traia pol-os guedellos. Mala filla. 
Xuana. (O mesmo) Apúrase por ben pouco. (Merexilda fai acenos d'impacencia, 
enrabechada) Eiqui me ten, que pasou? (Entra n:oi composta e a faciana non 
enfariñada) 
Merex. lE ainda dis que teño! (Colle unha cunca e fará por tirarlla) Si non fora por 
destragala crebábache a cacheira con ela, folgazana [f. 5] E esta maneira de 
ter atendidal-as labores da casa? O xantar sin amañar, e nin tan siquera un 
carabullo pr'alcendel-o lume. Os traballadores logo hai que lle dal-a mantenza 
é ti moi recreada... 
Xuana. Pois teño que faguer outra cousa denantes d'eso. 
Merex. E que tes que facer... 
Xuana. Teño que falar con Pedro de Vilaurfe que quedou de vir cabo de min agora. 
Merex. E non ibas? Non tiñas outra cousa de mais bagar iAi Xesús... que filla do 
demo! 
476 
Escena 2a 
Xesús. (Pol-o foro) Que ques. Sempre estás chamando por min. 
Mere. Non chamo por ti, non; chamo pol-o demo que non-a leva. 
Xesús. A quen muller? 
Mere. A quen ha ser home: a condanada [f. 6] da tua filla. 
Xesús. E mais tua. Xa che dixen que cando non poidas co'ela crébaslle un hoso, é 
romatado. (Sin roparar en Xuana gue esta ollando pola venta) E ande vai 
ela? 
Mere. Vel-ahá tes. 
Xuana. (Querendo sair) Logo volvo. 
Xesús. (Detendoa) E non ibas. Pormeiro has decirme ande vas. ^Outes! E seica 
fuches ó muiño? Mesmo vas cafisa de vez. ^E ti érela ou non? 
Xuana. Son si señor. Vou cabo de Pedro de Vilaurfe que xá m'está agardando. 
Xesús. O que ch'agarda a ti e mais a él inda non-o sabes ben. 
Mere. Agora agárdaa Pedro, mais tarde Xan, é despois... (Botánáose a ela e Xesús 
agoántaa) agárdate umha boa. 
Xuana. Pois eu ei querer a quen queira e non a quen vostedes digan. 
Xesús. Ti o que has querer por de contado e labal-a cara que con tanta fariña como 
[f. 7] tes n'ela non che se ven os ollos e como tampouco che deixarán ver 
ben, podes tropezar e rompel-os fuciños, e despois non poido romperchos eu. 
Xuana. E destonzas qu'ei facer pra traguel-os mozos? Si unha non se amaña un algo 
^^ non é posibre qu'eles veñan. 
Mere. Nin falla que fan. Por de contado vai por un pouco de leña e alcend-o lume. 
Despois veremos. 
Xuana. Pois eu deille palabra a Pedro e non podo faltar... 
Xesus. (Un algo alritado) Pois xa falarás co'el. Pol-o de pronto fai o que che manda 
^tua nai: Ou como estamos aqui iJiji! 
Xuana. Yrei logo (Vai sair e deten-a) 
477 
Xesús. Pormeiro limpa a cara ou cha limpo eu d'un sopapo (Xuana con mal xesto 
limpa a cara co mandil e vaise fora véndose pasal-a ventá facendo bulra os 
de dentro) 
[f.8] Escena 3a
 
Mere. Pro ti ves home que condanada de filla?
 
Xesus. 1Boh! Moito te estranas d'ela, pro ti cando eras do seu tempo, que facias.
 
Mere. Seica vas_ decir que eu...
 
Xesus. Eu non digo nada, pro ti...
 
Mere. Eu tiña mais aquela que as mozas d'agora que non fan senon andar tras dos
 
homes.. 
Xesus. Pois tal che valeu a ti, que senón, habíaste ver e desear pra estares casada 
comigo. , 
Mere. lAi que Xuncras de home; inda decirás que che teño que dal-as gracias. Pois 
pódeste poñer fachendoso. 
Xesus. Non me poño mais que no meu lugar. 
Mere. Podes falar, ho; Ven sabes que como ti... ^que como ti! millores, sempre os 
tiven. ^ 
[f. 9]
 
Xesús. Leria, leria. Si fora como dis, non sei porque casaches comigo. ^Por cartos
 
non seria! ^­ ^ 
Mere. E onde os tiñas? Logo andabas pedir pol-as portas. 
Xesús. Inda que non fose tanto... Pro bueno a min rion me quitas ti do meu paso 
inda que te volvas do reves. Fose pol-o que fose, el foi, conque... acabar. 
Mira si ben Xuana que me parece que vai ó monte pol-a leña. 
Mere. Logo ti coidas... 
Xesús. Dixen que a acabar, demaneira que ^Jiji! 
Mere.­ (Chamando desde a porta do foro) 1Xuana! ^Ou Xuana! E ti ves ou que rayo 
fás. ^ 
Xuana. (Lonxe fora) Vou. 
Mere. I,évem'o demo si entre o pai e a filla non teñen que acabar comigo. (A Xesús) 
^ 478 
Pro non ha ser como ti coidas, que por mais que fagas non sairás co'a tua. 
Xesús. O que muller. Mira, vai ver si tés algo que facer por ahí, e déixame en paz. 
[f. 10] 
(Vese pasar a Xuana pol-a ventá cún feixe de leña e Pedro carón d'ela 
palicando) 
. Mere., Pois alá ti e mais ela. (Vaise izquerda enrabechada) 
Escena 4a 
Xesús. Paréz que cando estou soilo quítaseme un peso d'enriba. A quen inventou as 
mulleres debíanllas colgar todas do pescozo a ver que facia. Habia de estar 
amañado con tanta como hai, porque cando eu con duas teño que loitar 
tanto... En fin. (Séntase a mesa, ná que haberá un bolo, colle un coitelo do 
caixón ou navalla, e ponse comer con un pouco queixo que collerá do aleiro 
da chimenea no que quedan dous queixos nún prato, que xogan ó seu tempo) 
Ymos matal-o tempo no inter que nos dan de xantar. 
Xuana. (Entrando con Pedro que queda un pouco ^f: 11J atrás) Meu pai. Eiqui 
Pedro, que quer falar con vosté. (Pousa leña preto da lareira e disponse a 
alcendel-o lume) 
Xesús. Pois que entre. E ti, cando vas tel-o xantar amañado? 
Xuana. No inter que pelo as patacas, vou pol-as berzas, poño as fabas e... tal... ahi 
pol-as duas estará. 
Xesús. A esa hora cómelo ti. Vai antes de nada levarlle pan e queixo a xente e mais 
un pouco viño, e que despois xantarán. -
Xuana. (Sale pol-a dereita e volta enseguida cúnha cestiña ná que pora un bolo de 
pan e os queixós. Na man un xarro de viño. Na cesta pora un par de ct^ncas. 
Feito esto vaise pol-o foro facendo saudo á Pedro como ani- mándoo) 
Pedro. (Rapaz medoso e tatebexo da uns pasos coxando na testa) 
Xesús. E ti que qués? ^Que tés que me decir? ^ 
Pedro. Eu... E que... eu... e... e... ma... ma... mais... Xu... Xu... Xu... 
[f.12] 
Xesús. Quen, Xudas? 
Pedro. No... non... se... e... e... ñor. Xu... u... Xuana. 
Xesús. Ti e Xuana qué? 
479 
Pedro. Que... que... que... ere... mos fal... a... lar. 
Xesús. Xa falástedes posto que viñéstedes xuntos. 
Pedro. Si:... se... e... ñor... pe... pe... e... pero non é..: e... eso, é... 
Xesús. iEh! 
Pedro. E que... que... e... remos ca... ca... a... sar. 
Xesús. ^Que queredes casar? Eso cóntallo a nai. A min non me metas en lios ^Me...! 
(Querendo chamar a Merexilda) 
Pedro. Non... no... on... chame. Ti... ti... ia Me... me.e..re... xil... da non que... 
ere que.... e.... eu... ca... ca.. case con Xu... Xu... a... na. 
Xesús. E quen cho dixo? Xa lle falache? Pois a min non me dixeron nada. 
[f. 13] 
Pedro. No.., o... ón se... se... e... ñor. Pi... pi... pi... ir... mei..: ro qui­ ... i... 
xen falar co.. co ... on ^ vosté: po:... po... or a... que... que... e... lo que ... 
e.. e.. o... pa.... pa..' ... a... ai e... o.... a... a... amo da... ca... ca... a 
casa.
 
Xesús. Si, hi! Pois faite de conta que non estou ^Mere...! (Chamando) 
Pedro. No... no... on chame ha... has... as... ta que.... e... me.... me... mar.... 
che. 
Xesús. Logo vaite. Eu non quero lios. 
Pedro. Da... da... a... quela, vo... os.. té, non di na... na... da. 
Xesús. E que queres que che diga?­ ^ 
Pedro. Si... o... ou.... no... on... 
Xesús. Falareite coma amigo si qués. Como pai da rapaza, non. Estouche 
escarmentado no meu pelexo, e non quero que si che dou o meu 
consentimento veñas mañan dicindo que ch'engañei. E imos a ver; ela 
quérete? 
Pedro. E... ela, di... di.. xo... o... me que [f. 14] si... se... e.... ñor. 
Xesús. Dixo? 
Pedro. Si... i; señor. 
480 
Xesús. Pois xa lle perguntarei e veremol-o que di, pro peréceme que si ela te quer 
e pra se divertire. 
Pedro. No... no... non, señor. 
Xesús.­ Boh! Bueno xa se sabrá (Sigue comendo) E ti xantache? 
(Aparece Xuana pol-o foro, como dicindo adios a alguen e quédase na porta 
ollando pra fora) 
Pedró. Xan... Xan... 
Xuana.­ (Chamando) Ai Xan; chámate Pedro. 
Xan. (Aparecendo na porta) ^Eso a min? Que qués? 
Pedro. Eu... na... a... nada. Non te.... cha... a... mei pra.... a... na... a... ada. 
Xuana. Como non, si eu ointe chamalo. 
Pedro. No.... o... on.. fa... fa... a... gas ca... ca. caso; e... e... era que... que... 
e.... estaba di.... i... dicindo... o... tio Xe... xe... sus, que.... e xan... 
xan... 
[f. 15] 
Xuana. Ben ves que de Xan falaba. E como queira que outro mais o rente non vin, 
por eso coidei que era por ti por quen chamaba (Agoantando a risa con moito 
traballo) 
Xesús. Non home, non. Estaballe perguntando si xantara, e como el é asi como 
Diol-o deixou cando íbame decir si ou non, c'o "belén" que esta armou non 
o dixo. 
(Xesús, Pedro: Xuana vai cabo de Xan) 
Xan. E a ti, paréceche que fale agora c'o el ou non?
 
Xuana. Millor agora que está soilo, pois coido que Pedro irase de camiño. E si non
 
marcha eu fareino ire. 
Xan. E tua nai? Deixaranos falar? 
Xuana. Si non deixa, pior pra ela. Xa nos amañaremos. (Outro ton e dispóndose 
facel-o que di) Seica vou ire a fonte. EI ves comigo Pedro? 
Pedro. (Que sigue falando ĉon Xesús) Si... i...[f. 16] ti... que.... e... és. 
Xuana. Si non quixera non cho diria. 
481 
Pedro. Po... po... o... pois imos lo... o... go. 
(Vanse foro)
 
Escena Sa 
Xesús. (Logo d'unha pequena pausa. E logo Xan? Que milagre por eiquí? 
Xan. Débese supoñer que si non fose pore algunha cousa, non estaria na sua casa. 
Xesús. Eso desde logo, inda que ben podia ser que foses de paso, i-entraras faguer 
unha cortesia ós da casa. ^ 
Xan. Tamen. Pro non iba de paso nin pouco menos. Vin con Xuana dendes d'ancru­
zalada das suas leiras, que seica viña de lle leval-o xantar a xente; 
atópamonos alí e... como sempre levámonos ben, pois... tivemos unha 
pequena parola, e... fixemos un medio trato de sere un pr'outro, si vosté 
non se opón, eso desde logo, e... por eso 
[f. 17] 
Xesús. (Como non dando creto o que oiu) Que fixéstedes tratos... 
Xan. Si, señor; si vosté... vamos. E non creio que vosté poña incomeniente algun, 
porque anque non teño capital sei e quero traballar, é... 
Xesús. Non, non; Si non é que me opoña. E que Xuana e... pro mira; millor é que 
que trates eso co'a nai. Agarda. iMere...! (Ceiba o coitelo sobre da mesa e 
o pan,. érĉuese e pasea enrabechado deténdose de cando en cando) 
Xan. Non chame. Nin por canto hai quixera falarlle d'esto a sua muller.
 
Xesús. Home, pois eu tampouco. Conque si a qués faite a conta que é horfa de pai.
 
Xan. Logo vosté...
 
Xesús. Eu non ato nin desato. (Sigue paseando enrabechado) Léveme Xuncras si
 
non teñen proposto rematar comigo. Non, pois... ^Jiji! 
Xan. Destonzas... 
Xesús. (Parándose cara a el, logo sigue) ^Eh? 
Xan. Destonzas pódome ire. (Pouco medoso) 
[f. 18]
 
Xesús. Eso, como queiras: Eu botar non te boto. .
 
Xan. Entón daquela, disimule.
 
482 
Xesús. Adios. E mira... ou senón, non nada. 
Xan. Quede con Dios. (Vaise fora) 
Escena 6a 
Xesús. Esta miña filla ou esta tola ou... Pra min que todo esto faino aconsellada pol­
a nai que fixo outro tanto sendo moza, e mentras non pescou un parbo coma 
mi, pero como tal sexa certo pártolle a croca a unha e mais outra; pois no 
faltaba mais que estivera eu sirvindo de xoguete, porque outra cousa non 
pretenden. Non pois... IJeje! 
Escena 7a 
Xuana. (Entrando. A Xesús) Axúdeme á pousar 
[f. 19] 
Xesús.­ (Faino) Axudareite, é tamen heiche d'axudar a'erguer; pro ha sel-a paletilla, 
porque vaiche caer de tantas como vas levar. (O que lle pousou collea pol-as 
bonecas e fai por lle peĉar) ^ 
Xuana. Ai, señor; e logo que fixen. 
Xesús. Non é o que fixeches, e o que estas facendo. Quen che insina a? (Ergue a 
man pra lle pegar e Mingos que guedara na porta ó entrar) 
Mingos. Tio Xesús; non faga eso. Seria unha vergonza. 
Xesús.­ (Voltando de súpeto) Eh? Que dis? Que qués ti eiqui? 
Mingos. Viña falando con Xuana, e... cabo de vosté. 
Xuana. (Chorosa pro con moitós fumes) E esa a maneira de tratar unha filla diante 
ós homes. Pra que logo vaian dicindo... 
Xesús. Que digan o que queiran. Pro de min non te bulras como d'eles. Mira [f. 20] 
Mingos... ^ 
Xuana. Minguiños, non lle deas creto. 
Xesús. Que dis? (Ameazante) 
Mingos. (Termando d'el) ^Deixea! Agora non está vosté pra se incomodare. Debe 
poñerse alegre, poque motivo ten pra elo. 
Xesús. Que hó? Paréceche qu'é pouco o que me fan adoecer? Ben se vé que non 
sabes o qué é loitar co'as mulleres. Pois mira que... ^Jeje!... 
483 
Xuana. Deixao, Mingos, non sabe ó que ves...
 
Mingos. Xa me supoño que non-o sabe, que si non...
 
Xesús. Senón qué?
 
Mingos. Acougue e falemos se quer. Si non quer, voume, que mozas na parroquia
 
non faltan. 
Xesús. Por disgracia. As primeiras en mórrer debian sel-as da miña casa. 
Xuana. Si asi fose non sei que seria de vosté. 
Xesús. De min? Seria o home mais felis da terra. 
[f. 21] . 
Xuana. Andaria todo esgumiado, feito un porco, todo roto... 
Xesús. ^Eh? Si non-o fixera eu, d'ese xeito andaria, porque vosoutras...
 
Xuana. Como nosoutras non atoparia outras.
 
Xesús. Non, eso pódel-o decir. Tanto ti como a tua nai... Bueño (Enrabechado) Esto
 
acabouse. Vaite de diante de mi. Fora. Vaite cabo da tua nai que non. hai 
millor parexa. ^ 
Xuana. (Hipócrita) Si, coida que non lle teño querer. Si asi non fose... 
Xesús. iEu? Vaite, vaite, e deixame en paz. Vaite ou perdo... Xa noñ sei si perderia 
ou ganaria. Vaite (Vaise Xuana izquerda facendo que chora) 
Escena 8a 
Xesús. (Paseando) Esto é pior que o inferno. Canta envexa lles teño as benditas 
ánemas do ben que están (Séntase) 
[f. 22] 
Mingos. Vaia. Non se asañe por tan pouco. As mulleres son d'aquelas que hai que 
Iles dar todo por ben feito, anque non hai que lles dar creto. Eu conozollas 
ben, e por tanto seinas manexar. 
Xesús. Pois é unha cencia que non todos saben. Pro bueno; da miña vida non teño 
porque lle dar conta a nadie. Conque... ti decirás o que bés buscar por estos 
eidos. E romata axiña que ben vés que non está o fol pra gaitas. 
Mingo. Xa vexo que hoxe mesmo está algo alritado, pro... en sabendo o que veño... 
xa lle pasará. 
484 
Xesús. Pois logo d'aquela fala. 
Ming. E que... a min a sua filla non me desagrada... e... tendo boa idea pra ela 
pois... si vosté o ve con bos ollos... por min... 
Xesús. (Estalando) Pro, estades d'acordo... 
(Erguése e pasea parando de cando en cando) 
Ming. Si, señor; ela... 
Xesús. Si é? 
[f. 23] 
Mingos. Si, señor; porque... 
Xesús. i Eú? 
Mingos. iTio Xesús! En faga conta que si non tivese boa idea pois ... Calquera dia 
facia en eso. 
Xesús. Paréceme a min, que... iJeje! 
Mingos. Eu pol-a miña parte e pol-o que a min toca, ben sabe que non son un 
baldroas. Gústame o traballo. Cartos ben sabe que non teño... pero a casiña 
é miña e... en tendo quen me queira... A mais que sabendo como se debe 
tratar unha muller, pois... Conque vosté dirá. 
Xesús.­ (Despois d'unha pausa e como cavilando algo. Xa decidido) Olla; estou farto 
xa de tanta leria; a min non me digades nada d'esos contos. Decídellos a nai. 
Alá ela, que faga e desfaga. (Chamando) i Mer.. .! 
Ming. Non, eso si que non. Estos tratos son de homes non de mulleres; demaneira... 
[f. 24) qué dí? 
Xesús. (Ollando pra el) E quérel-o meu consentimento por escrito? 
Ming. Tanto como eso, non señor; naide lle dixo nada de eso. Si vosté vé que eu... 
Xesús. Nada, nada; ti cásaste co'ela e... santas pascuas. A min, despois de todo xa 
se m'arromatou a pacencia, ĉonque... Agora veredes. (Colle no abeiro da 
chimenea o tinteiro e a pruma, busca nos petos un papel senta é-escribe) 
Por...­ min... non... hai... incomeniente... en... que... Mingos... case... 
con...­ Xuana.... Xesús.... López... 1 Vaia! Ahi tés; vouche botar unha raia 
pra que sexa mas formal. 
Mingos. Señor, xa lle dixen que... non era así como... eu faleille en forma. 
Xesús. Y-eu tamen en forma che respondo. Toma. (Dalle o papel, é Mingos non­
485 
colle) Toma... (O mesmo) Si non-o qués ahí che queda (Pousao na mesa, e 
vaise foro chamdo a berros) ^Merexilda! Xuana! Merexilda! (f.25] ^Bulide 
ben! ^ 
Escena 9a 
Mingos. ^Ou tio Xesús! Imposible que non vaia bébedo, pois nunca de tal xeito 0 
vin. 
Mere. (Izquerda correndo ^Que pasa? 
Xuana (id.) iQue ten meu pai? 
Mere. ^ Qué é? 
Xuana. ^Oñtes! E onde el vai? 
Mere. E ti? ^Que ves buscar? Seica foi pola tua causa pol-a que berraba? 
Xuana. Non foi tal. (A Mingos) (Que che dixo?) 
Mingos. Conteñanse é escoiten. 
Mere. Fala logo d' unha vez. 
Mingos. EI foi que... como Xuana e mais eu tiñamos pensado... casar... e... 
Mere. E qué? Coidas que eu quero na miña casa xente da tua sona? 
(Xuana propara para facer lume) 
Mingos. iSeñora! Qú'eu saiba nunca mal fixen a ninguen. 
[f. 26] 
Mere. Si iixeche ou non ti saberalo, pol-o do presente, eiqui nada che se perdeu, 
conque... 
Mingos. Pouco a pouco. Coida que eu son como o seu home? Pois vai trabucada. 
A min as mulleres non me poñen medo. 
Mere. Segun quen ela sexa. A min tampouco asústanme as tuas ouveadas.
 
Xuana (Intervindo) Non fai falta reñir pra eso. O que teña que lle decir Mingos, que
 
llo diga, e despois, vosté faga o que creia comenente. 
Mere. Ti sigue nos teus trafegos, que estas son cousas miñas e mais do teu pai. 
Mingo. O pai xa deu seu consentimento. 
486 
Mere. Que deu qué?
 
Xuana. ^Qu'ó meu pai?... ^ ^
 
Mere. Pra min que durmes!
 
Ming. Esperto e ben esperto. E esinón lea. (Colle o papel de riba da mesa) hastra
 
por escrito. Quer mais? 
[f. 27] 
Mere. O que? E quen Ile manda a e] dispoñer sin o meu consentimento, sin me dicir 
siquera... Ora a ver ese papel. 
Ming. Ca, non señora; esto gardoo eu. Pódeme facer falta. 
(Facendoo) 
Mere. Malia quen por eiquí che trouxo. Líscate de diante de min ladrón. ^Ti casado 
co'a miña filla? Nunca! Pirmeiro morta. 
Xuana E por qué? Destonzas eime casar con quen vosté queira? Vosté non casou ó 
seu gusto? Pois eu tamen ei casar o meu, sexa con este, ou con outro. 
Mingos. Ti dixeches que comigo; eisí que a tua palabra. 
Xuana Pódoa tornar. 
Mingos. Xa sei que non farás tal. 
Mere. Ela fará o que a min me dea a gana. 
Xuana. Ou non. 
Mere. Como qué? Agora verás! (Colle un pau da cociña. Xuana fuxe pol-a izquer­
[f. 28J da e Mere^ilda tras d'ela) 
Escena l0a 
Ming. Esta é mais braba do que eu coidaba! Non sei se a domearei! Aló veremos. 
^(Fai pra se ire o tempo que entra Xesús e Xacobe. Xesrís fará o 
bébedo.) O seu tempo) 
Xesús. Ou. Ti ainda aqui? Amañachel-o teu asunto?
 
Ming. Andalle o rente.
 
Xesús. Pro ti pensáchel-o-ben? Mira, despois non che pese?
 
487 
Ming. Ca, non señor; xa Ile dixen que eu as mulleres logo as domino. 
Xacobe Si; pro esta... E como a filla salga a mai,... apañado te vexo. 
Xesús. Eso seino eu ben. Pro, tamen sei que dendes de hoxe acabouse. 
Xacob. Ainda o dudo. Non tés ti carauter pra te impoñer a ela. 
[f. 29]
 
Ming. Faga o que'eu teño pensado pr'o dia que me case, si el chega a ser certo.
 
Xesús. Non perciso saber o que has facer. Por de contado, si non qués presencial-o 
que eiqui vai pasar, vaite. Pro, ten en conta, que como haxa mortes terás 
qu'ir de testigo e despois... sabes que a xusticia e moi lagarteira e... 
Ming. Non'me pon medo. De todas maneiras ireime, pro farame pirmeiramente o 
favor de me decir si sostén a sua palabra, sobre o da sua filla e mais eu. 
Xesús. Sobre do casamento? Logo estás disposto?... 
Xacobe. Pensas casar con Xuana? Como te vexo meu fillo! 
Ming. Véxame como queira. Si vosté tio Xesús da a sua licencia, eu estou disposto. 
Porque a mais, ela; diante da mai parece ser que ostiña a palabra que [f. 30] 
me deu. ^ 
Xesús. Falache co'ela? Co'a nai? E non te rabuñou? 
Ming. A min? Non, señor; pro a Xuana, non sei o que lle socederia, porque foi tras 
d'ela c'unhas ideias que... de boas non tiñan nada. 
Xesús. Non hai millor ocasión, Xacobe; imos o no ĉo. (A Mingos) Ti, cando queiras, 
podes tratar co'ela o casorio: queira ou non queira. O demais corre da miña 
conta. E agora . deixanos soilos. .. 
Ming. Daquela que pensa facer.
 
Xesús. Eso non é cousa tua. Mañán xa sé sabrá. Vaite.
 
Ming. Tio Xésús: creio que vai facer unha barbaridade! Olle que...
 
Xacobe. Que te vaias che dixeron. ^Ou non oiches?
 
Ming. Pro... Bueno, alá vostedes. Eu... (Vaise)
 
Escena 11 a 
[f. 31 J 
488 
Xesús. Agora, imos S noso. Pon tino. 
Xacobe. Quen ten que poñer tino, es ti. 
Xesús. Non teñas medo. 1Hala! Empeza. 
Xacobe. Dios nos colla confesados. (Chamando) ^Merexilda! ^Xuana! 
Xesús. (Agárranse. Xacobe sostén a Xesús que fai o bébedo) Deixáas, non-as chames 
que non quero vel-as diante. 
Xacobe. Tés que te deitar. Non estás pra estares de pé. (Chama) IMerexilda! 
Mere. (Entrando, dereita) Que rayo pasa? Seica entrou o demo na casa hoxe, ou 
qué? 
Xuana. (Id) Hoxe seica temos qu'alcendel-a sera bendita, pois a bon seguro que 
temos unha meiga d'enriba de nos! 
Xacobe. Deixádebos de meigas nin trasnos, e atendere a Xesús, que non está en 
condiciós de... (fai señas de que está bébedo) 
Mere. O qué? Que está?... Ai mala sorte te cubra. E fuches ti quen o embebedou? 
Xacobe. Non tal. Ben sabes que non entro na taberna en todo o ano. Chegou así [f. 
32] a casa, e por certo que m'estranou, porque el costumbre tampouco a ten, 
e... pareceume propio o traeló a casa. 
Xuana Que vergonza! Quen o vira que pensará? 
Mere. Que pense o que queira. E non terás vergonza, lampantin? Mal home? Verás 
que pronto che pasa! (Vótase a el, pillao dun brazo .e dalle un tasconeo, el 
qt^ita un bergallo que tiña suzeto a cintura e bótase a ela que fuze, o mesmo 
que a filla e logo de dar unhas voltás pol-a escena vase correndo izquerda, 
el tras elas) 
Xesús. Tamen a ti hache pasal-o xenio! ^Agora verás! Agarda fora. Ven que che 
teño que contar unha cousa. 
Xuana. Meu pai. Por Dios, déixenos. Non volvemos mais. Mamaiña, fuxa; fuxa o 
sobrado e peche. (Vanse) 
Xesús. Fuxide, fuxide: pra todo hai bagar. 
Mere. Auxilio! Socorro!
 
Xacobe. ^Hala compadre! Dá miña muller [f. 33] Socorro, encargome eu! Quen
 
489 
debe mandar na sua casa, outro tanto ten que facer si non é obedecido (Ó 
púbrico) 
(Oise berrar as mulleres e baixa o 
Telon Lento 
490 
Ramón Otero Pedrayo, Diálogos na néboa 
Esta pequena peza foi publicada en El Pueblo Gallego, de 
Vigo, o día 11 de Maio de 1930. 
491 
Diálogos na néboa 
Heráclito.- "Ainda non sabes nada? Estráname. Os físicos sempre quixechedes estar 
ó corrente. Os Hiperbórecos, agora chamados os Soviets vánte erguer unha 
estatua considerándote o primeiro ateo na historia." 
Demócrito.- "Que Ile queres? Co iste chisquiño de vida, sin corpo i=apenas sin vos, 
calcado no morto tempo do Tártaro, non teño humor, e ademais dóeme o 
rumbo da Físeca. 1Cada un hastra despoixa de deixar ó xardín dos filósofos 
ama as suas creaciós! 
Heráclito.- "Iñoraba isa tua presución. De fixo qu'o doce Epicuro de Samos non 
falaría así. ^Ou coidabas qu'os átomos iban a ceibarse da lei qu'eu, tí ben o 
sabes, descobrín? Xa ves, eu un aristócrata, endexamais deixo de estar á 
moda e non me gabo d'elo." 
Demócrito.- "Efeso, luxo pesado, i-escuro, na arte e na relixión amamantada nas 
tetas disformes de Asia! Ben és tí seu fillo mais querido, por algo chamarante 
sempre o"escuro d'Efeso". Soupeches aduviñar a rexión misteriosa e non 
intelixente do home. Eu procúrei a crara sinxeleza da mecánica, i-olla que 
pago me dan. Xa morreron os derradeiros catedráticos de Física respeitosos 
c'a intanxibilidade do átomo." 
Heráclito.- "Sí, plenitude, solideza, impenetrabilidá i-as mais reales categorías do teu 
átomo impasibre, tua ilusión, meu querido abderita, saben (sic) porque non 
viven? Pol'a falla de cordialidade, pol'a rixideza mecáneca. Menos mal qu'un 
pceta, que cicáis camiñe malencónico pce ises arboredos, lles prestou un 
sopro d'amor. Fúches, ben mirado, un neno. Aquil pó qu'ollabas danzar n'un 
rayv d'ouro do sol da Grecia era pra tí o mundo i-esquecíaste da lus que lle 
dá un lóstrigo de vida aparente. Eu en troques deixome levar pol'a intuiceón 
do eterno deveñir sempre novo. Tí fuches un cristal, i-eu un río. meu fogo 
fillo da Sabiduría de Zeus sigue quetándo (sic) ó mundo. Un escolarca ^de 
París, fino xudeo, Bergsón, fala de min, con amor e respeto. 
Demócrito.- "E que tí fuches un pceta, un enganoso simbolista. Hastra o mestre dos 
xardís d'Academos, Platon, a quen non quero nada ben, poríache fora da sua 
"República". Mais deixando ás nosas guerras tan duras como as médicas ^a 
estatua miña será de bronce, de mármol, ou d'ouro ou marf'iun (sic)? ^Son 
ises hiperbóreos bós escultores?" 
Heráclito.- "Vexo qu'una agrupación de átomos impasibres traballada en forma de 
Demácrito pl'a arte dos homes non deixa de ser gostada pol'a tua sombra órfa 
de corpo. Non agardaba en tí a vaidade d'unha estatua como se foras cálquer 
parlamentario. Os hiperboreos serán bós artistas: pol'o menos, gardan pintado 
i-enteiro o corpo do seu xefe, un tirano saido da plebe." 
Demócrito.- "E serán capaces d'adourar o corpo d'un home?" 
Heráclito.- " Espántaste d'iso? Póida ser qu'o fagan. tamén, cecais; adouraránte a tí, 
492 
ó mesmo tempo que que te poñen pol'o primeiro ateo." 
Demócrito.- "Pero ises homes non poden ser filósofos." 
Heráclito.- "Meu vello, no deveñir intuido por mín tod'o estaba previsto. A caverna 
angusteosa de Platón, i-a seguridade estrana en Atenas d'aquil feio xudío, 
Paulos de Tarso, que predicou no Areopago o panexírico do Deus 
descoñecido, do que cicais tí sospeitabas sin confesálo por vergonza centífeca 
ser o autor dos teus átomos, e tamén a discordia necesaria e os retrocesos 
aparentes do deveñir." ^ 
^ Demócrito.- "Eu non fun nin amigo nin enemigo dos deuses. Sinxelamente iñoreinos 
por non ser precisos na conservaceón centífeca da natureza. Non quero a 
estatua. " 
Heráclito.- "Que lle vas facer? Es apenas unha sombra e Zeus non mandará por tí 
unha centella pra fendela. Non caviles n'iso. Entretente c'a físeca dos 
electróns. Calquer doutriná pode ter fanátecos. Isto non proba nada. 
Sobretodo si cristaiza en pedantería i-en odio. Tódo pasará; confía no meu 
río eterno e fluente. A raza dos homes chegará a sentir a doutriña de Paulos 
i-aquila, que tí tan viaxeiro como Pitágoras, non soupeches ouvir onde nace 
o sol: Si o odio se combate c'o odio ^cando morrerá o odio na Terra? 
R. OTERO PEDRAYO 
493 
Lois Amor Soto, Pedriño, ^ Pra mariñeiros nos! 
Esta comedia foi estreada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro 
Xofre de Ferrol, o día 17 de Novembro de 1933. 
Consérvanse dous manuscritos autógrafos na Carpeta n° 13 do 
Arquivo Toxos e Froles. Ambos os dous en libretas raiadas de medida 
estandar (15 x 21'S cm.). Unha delas ten a capa de cartolina azul e 
a outra de hĉle negro; esta última, escrita a dúas tintas, presenta o 
texto moito mais coidado. Na de capa azul falta o relatorio de 
material necesario para a representación e as dúas dedicatorias que 
cerran a libreta negra, mais está datada, en Ferrol, en Xullo de 1933. 
O manuscrito mais coidado inclúe tamén un deseño a lapis, en folla 
aparte, dun barco con todos os nomes do velame. . 
494 
Pedriño 
^Pra mariñeiros nos! 
495 ^
 
3 tazas de barro; una cuchara, un cucharón, un pedazo de pan, una cazuelita 
con caldo caliente, una mesa vieja, sillas de paja, un banco, un Cristo con 
lamparilla y rinconera, tres cestas del pescado, un rizón grande, dos remos, 
tres trozos de red de pescar, varios cabos ocho ropas de aguas completas, un 
cuchillo, un barquiño 
Una mesa de escritorio varias sillas, dos mapas, libros y escribania una cruz 
(condecoración) ^ 
496 
[f. 1 ]­ 1 ° Apunte 
Pedriño
 
iPra mariñeiros Nos!
 
Personaxes 
Pedriño .................. un rapaz de 9 á 15 anos 
Xuana nai de Pedriño ..... unha rapaza de 25 á 30 anos 
Queiruga - Patron de pesca - un vello de 50 á 60 anos 
Bástian - Patron de pesca - un vello de 50 á 60 anos 
Don Antonio - Maestro de Escola - un home de 35 á 40 anos 
Don Xoquin - pai do neno salvado - un home de 35 á 40 anos 
Subdelegado de Marina ----------- un Señor de uniforme 
Mariñeiros é pobo 
Tempos os de agora 
Cociña de casa probe de aldea pescadora, con porta á o exterior, lareira e 
unha ola ó lume, unhas cuncas de barro en alzadeiro, unha mesa vella en un 
banco enrriba d'a mesa un barquiño de vela con aparello de Bergantin, urrha 
rinconeira, en ela un crucifixo de madeira, con cristo, e diante de el unha 
mariposa de iie aceite alcendida, algun pedazo de rede de pescar algunha 
cesto e remos e un medio mundo. 
O erguerse ó Telon aparece un rapaz (Pedriño) (f: 2J amañando ó medio 
mundo con uns cabos de cordel, e unha navalla pequena pra cortalos e 
cantando ó tempo. 
Pedriño.- . Miña nai miña naiciña 
(cantando) Coma miña nai ningunha 
Que me quentaba á cariña 
C'o caloriño d'a sua 
Pedriño­ (sin soltar ó medio mundo adiantase é 
dirixese ó pubrico) 
Eu son Pedriño fillo de Xuana á d'a Ribeira orfo de pai... ó probe deixounos 
á miña nai é tres hirmanciños pequenos coma ratos, fixo un ano pol-o Nadal... lEra 
meu pai un grande mariñeiro, saeu á pescar con catro compañeiros, pillounos un rezo 
temporal é rente d'a 111a, estrelandose á barco contra os roqueiros... Loitando c'as 
fondas d'o mar salvou d'a morte os compañeiros, e cando chegou á terra c'o ultemo, 
faltaronlle os folgos, e morreu n'a Ribeira, deixandonos sin outro agarimo [f. 3] Non 
todas as. yalmas son agradecidas d'aqueles á quen salvou, soilo ó tio Queiruga o 
Patron mira por nos, os mais teñen o curazon mais duro que o ferro de un rizori... 
Miña nai é unha Santa, é ten ó ceo ben ganado oxe fai un dia de inverno que tolle, 
levantouse con noite, resoulle ó Cristo d' Can^, bicounos e marchou pra Ribeira 
cabar unhas ameixas, que venderá no mercado pra traguernos pan... Non temos gota 
de il n'a casa!... 1Ben a vin chorar cando nos bicou!... Magoaballe á yalma tanta 
probeza... Ela non ten_ vagar coma outras nais pra quentarnos á cariña c'o caloriño 
d'a sua...^Que felices son os mais nenos!... ^Cando serei un home pra sacala de 
497 
tantos traballos? 1Chegarei á selo, enton xa veremos onda chegará Pedriño!... 
(Sentase é sigue amañando ó medio mundo) 
iru (entrando pol-a porta) 
1Boos dias Pedriño!... ^ 
^ Pedriño
 
^ Santos e boos! . . .
 
[f.­ 4] ei 
^Xa me tes amañado ó medio mundo pra collervos peixe?... 
Pe riñ
 
Estou con il á toda presa...
 
ueiru a ,(sentase cabo de Pedriño) 
^E a tua nai?... 
Pe riño 
Saeu moi cedo pra Ribeira, catar unhas ameixas é vendelas pra mercarnos 
pan. .. i Non hai gota de i 1 n' a casa! ... 
uei a 
O inverno está moi duro, fai tres dias que nai de pode sair o mar, se non 
coma vos iba eu á ter sin pan é sin peixe, coido de min que ó vento salte o Nordes, 
e destonzas empezaremolo trafego... 
- Pedriño
 
^A que non sabe unha cousa?..:
 
ueiru a
 
iSi ti non ma dis!...
 
Pedriño 
Que xa adeprendin á leución de mariñeiro que me dou ó outro onte... 
(f.­ 5) ueiru a 
LSeica estas Tolo?... Agora trai ó Barquiño á ver si e certo... 
^ Pedriño (deixa ó medio mr^ndo é colle ó 
^ barquiño) sinala c'oa mau) 
Iste ó palo Trinquete = Vela de velacho = Xuanete de proa = Sobre de proa 
= Trinquetilla = Foque = Contra Foque... 
ueiru a­ , 
^ No me leve San Yago! ... Se non eres coma un lostrego, coidado que dá tua 
idade, tiña eu á moleira mais dura que un zoco, non me entraban as cousas tan 
axiña... Non puiden chegar n'a marina mais que á Preferente pol-a miña conducta 
498 
é- pol-o meu traballo, nunca poiden adeprender á coartear á agulla, nin gobernar á 
roda d'o Timon, puxeronme é daballe eu mais guiñadas ó barco c'oa proa qu' d'a 
un home cando leva unha boa borracheira... ^ 
P riñ
 
^E moi pouco adiantou n'a Carreira?...
 
' Q^^ 
Poiden chegar á mais, pro ó demo sempre as argalla xá mercara as virutas pro 
cabo de mar, e socedeu que ó dia Sábado Santo [f. 6] na badia de Cadez ordearon 
cruzar as vergas, subin o xuanete de proa fixen'o meu traballo, retraseime e cando 
ú oficial dixo (cruza) o meu. quedou media hora facendo ó morto, baixei d'o palo, 
é Zas, meteronme n'a barra, é ala vai ó ascenso; agora calquera é mariñeiro... ó 
vento vai n'a bodega... 
Pedriño
 
1Tamen lle sei as luses d'os barcos!... "
 
ueiru a
 
^Haber logo? dimas...
 
Pedriño 
Chamanlles de situación á verde á banda de Estribos, roxa á Babor... 
ei 
^E no palo Trinquete que leva?... 
" Pedriño 
Unha branca, e duas brancas soparadas se leva outro barco ó remolque... 
ueiruQa 
^Drento de pouco as ser á axuda d'a tua nai! Tes unha mamoria coma vin 
poucas 
Pedriño 
Moito desexo ir ó mar, coller peixe, correr un tempo á vela... é asina librarei 
á miña [f. 7] nai de tantos traballos 
ueiru a 
^É non tendras medo Pedriño? Mira c'o mar teñenlle medo os mais valentes, 
hai mariñeiros, e hai galiñas, que meten ó pico debaixo d'a ala, cando ó mar se 
enrrabecha, por de contado eiche dar unha leución pra gobernar un bote á vela, e 
probaras si eres mariñeiro... 
Pedriño
 
^E vaima dar?...
 
uei a 
499 
O dito, dito está, levas ó medio mundo á Ribeira, cando esté amañado é ali 
estarei eu c'o bote... hastra logo - (baise) 
an­ (entra levando n'a cabeza unha cestiña 
saca d'eta un boliño de broa ou trigo é 
dallo a Pedriño) 
i Aqui tes o panciño! ... 
P riñ (bica á sua nai ó entrar) 
iXa tes o caldiño quente... tomao que che prestará!... ^Xa sabes que lle 
soupen á leuccion ó tio Queiruga! hastra as luses lle soupen d'o meu barquiño!... 
. Xuana­ (vai coller á taza pra botar o caldo é 
colle unha culler) 
Ese vello voltouse Tolo... [f. 8)] Non Pedriño non, eu non te quero ver de 
Mariñeiro abondame o lbito que nos deixou teu pai... Ti non sabes meu queridiño 
dos peligros dos probes mariñeiros, nin das penas que deixan nos seus fogares cando 
salen ó mar buscar ó seu pan... Sempre á morte os seus pes... Qué Dios non te me 
leve por ise camiño... 
Pedriño
 
^E si Dios me leva?...
 
Xuana (acariciando á Pedriño) 
Dios di gardate que eu te gardarei, eres ó mais vello dos teus hirmanciños que 
mos manteñen de caridade as boas almas, si ti non me consolas nas miñas penas, si 
vas pro mar perdereite como perdin á teu pai... ^Non, non sexas mariñeiro! 
(bicandooj. . . 
Pedri ñ . 
Eu quéria ser mariñeiro bos barcos d'e moitas chimeneas que pasan prá 
Villagarcia d'a Arousa 
Xuana 
Probiño, e coidas que ises non corren peligros ... ^E quen che vai dar 
escolas? .... 
Pedriño 
Don Antonio ó Maestro e bon xa me ínsinou á leere é lle adeprendin en dous 
meses... 
[f.­ 9] X^^ana 
Canto cavilas pra ser tan noviño (limpase unha bagoa) 
Pedri ño 
^Non chores naiciña!... (acar<ciandola) O mundo d'a moitas voltas... teño 
moita fé. Non miras noso paisano Saurez Picallo, comezou de pescador oxe pol-o 
500 
seu saber e unha espranza d'a terriña... ^E ti sabes ó que chegará á sere ó teu 
Pedriño?... Se me deixas bou á Ribeira levarlle ó medio mundo ó tio Queiruga pra 
que nos colla peixe 
. ^a^ 
^Non tardes!... (Adiantase frente ó Cristo d' rinconeira) Meu Cristo d'os 
aflixidos, ti que es patron de Cangas sabes d'as miñas penas e dos meus traballos, 
e que sigo sendo honradá e gardandolle respeuto ó meu defuntiño, dame folgos pra 
poder criar os meus filliños, e facelos homes honrados e útiles pra Liberta terra 
gallega, non che pido riquezas, dame traballo honrado, e con honra levarei ó nome 
de muller galega, capaces de todo os heroismos (retirase pro medio) 
Xuana é Queiruga 
ueiru a (entrando) 
1 Santas é boas! 
[f.­ 10] 
1 No las de Dios! ... 
^É Pedriño?... 
Xuana
 
Saiu cabo de vostede á levarlle ó medio mundo
 
ueiru a 
Logo foi por outro camiño por que non ó atopei... 1Baya Xuana podes estar 
fachendosa c'o teu Pedriño! Coidado co'a listeza d'o rapaz, se tivera quen lle dera 
escola... naide Ile daba voltas, hai que velo... Xa sabe mais d'os barcos que eu c'ó 
tempo que levo enrriba de eles é á galleta qu'roin n'este mundo que non me deirou 
un dente 
Xuana 
^ Tio Que.iruga eu estoulle moi agradecida, pro pido Ile que non lle meta n'a 
moleira ó de ser mariñeiro 
ueiru a 
Ala ti... Pois se non queres que sexa Mariñeiro deixao loitar c'os libros, eu 
non bos entendo.... Nos meus tempos nacialle un pequeno á un mariñeiro e berraba 
todo contente... lUn bote é un remo pra iste fillo!... Ti non lle queres dar ó remo, 
dalle un libro que o demais xa buscará coa sua incrinación, no meu tempo eramos 
coma arados, todo era traballo material, oxe pra ser [f. 11] mariñeiro de altura hai 
que pillar os libros non val berrar 1Pra mariñeiros Nos! á Pedriño hai que insinarlle 
as cartas, os rumbos, saber catal ó sol c'o sestante, coartear á agulla e conocer á 
costa, por que si non sabe todo iso, e non coñoce os tropezos d'o camiño ó demo 
que todo ó argalla, ponlle un centolo pol-a proa, e colase ó barco por ollo, non se 
salva unha rata, e dempois veñen as bulrras d'as xentes qu' non entenden d'o mar 
é din 1Se perdeu un barco carregado de pilotos!... Pedriño sirve prá Mariñeiro é 
501 
valente... sexa pois o que el quere... 
Xuana
 
O meu fillo é probe ^Quen lle vai dar escolas?
 
uei 
Qué pouco sabedes as mulleres xa haberá quén llas dé... pol-o mais cantos 
temporales non corrin eu, e mais estou eiqui; á todos non nos vai tragar ó mar .... 
Vou mirar por Pedriño é traguervos peixe... Hastra logo... (baise) 
Xuana é Bastian
 
B s i (berrando con rabia)
 
^Xuana... Xuana!...
 
[f. 12]­ Xuana 
. ^Que lle pasa Siñor?... 
Bastian 
Veño levado de todos los demonios... ó teu fillo é un rayo alcendido, coidado 
conmigo... levantou o rezon dó meu bote, largou a vela é vai feito unha centella pol­
o Norte d'a Illa... coidado como está ó mar que ninguen se atreve a sair; 1Hai unhas 
ardentias e un Norte duro!... vaiche dar un desgusto... á culpa nó á ten il se non o 
vello Queiruga que Ile meteu na cachola ser mariñeiro antes de tempo... 
Xuana (acongozada) 
1 Hai meu Dios, imos alá! Che xuro que non volverá á facelo... (salen xuntos) 
- Pedriño (entra en escena á todo correr rindose 
forte) 
^Já...Já... Já!... Nunca vin home feito unha chispa coma ó tio Bastian! ^coma 
berraba!... (pon á mau n'a boca) ^Fillo de un rayo!... Cando volvas a terra eite 
afogar! iJá . ..Já -)á! O tio Queiruga que viña pol-o medio mundo non daba creto 
ó que via, botaba a lingua de fora... ^Como foi? Levantei ó rezon, larguei vela cazei 
escota e salin pol-a bocana d'a (f. 13] Illa, e mentras viñá berrar con miña nai din 
fondo o rezon á aqui tedes á Pedriño ^Pra mariñeiros Nos! :... Xa poido cantar .... 
Xa fun a Marin 
Xa pasei o mar ..... 
Xuana (entrando) 
^Pedriño... Pedriño...! ^Meu fillo pra que me magoas á yalma?... Ti non 
queres á tua nai, non te acordas de coma morreu teu pai... LPorque colliches ó bote 
d'o tio Bastian?... 
Pedri ño 
iNaiciña d'o meu curazon!... querote coma Dios, ó meu sino esta botado .... 
non collerei mais ó bote, escoitame:... (botalle un á mau á sua nai) 
Dó mar os ruxidos 
502 
alentanme á yalma
 
Me chama pra ela
 
O seu marmurar
 
Debaixo no fondo
 
Os corpos dormentes
 
Dos homes caidos
 
No seu traballar
 
[f.­ 14] Soñeime dreito 
N'a ponte d'un barco 
L.exano d'a terra 
A Galicia mirei 
Fermosa é garrida 
Espida de verde 
Con grande agarimo 
ivle fixo escramar 
Terriña bendita . 
Cristiño de Cangas 
Protexede á Pedriño 
No seu alentar ^ Prevencion 
Xuan (saltanlle as bagoas) 
Pois filliño d'a yalma qu'o Cristo nos protexa ainda que teña que andar as 
arrastras, estudiarás pra mariñeiro... ^ 
Pedriño (abrazase un pouco á sua riai) 
iCanto te quero naiciña!... agora deixame decirllo ó tio Queiruga pra que lle 
fale á D Antonio por min.... 
Xuana
 
Bai e non tardes en voltar
 
Telón
 
[f. 15]­ Mutación 
Unha sala de escola modesta, mesa con alguns libros enrriba, mapa é algun 
encerado de facer contas tinteiro sobre d'a mesa ó erguerse ó pano aparece 
D. Antonio, sentado diante dá mesa, leendo un libro (pode usar gafas) 
uei ru a (á porta)
 
^Podese pasar pon Antonio?...
 
D. Antonio
 
Pase tio Queiruga... pase...
 
ueiru a (sacando á gorxa)
 
^Boos dias nos dé Dios!...
 
D. Antonio 
503 
^Santos é boos! ^E que che trae por ista casa? 
, ei
 
Veño á velo, sinto cobiza de falar con vosté de, porque sempre se adeperende. 
algo dos homes de sabencia (rascando á cabeza)... é ademais pidirlle un grande 
favor... 
D. Antonio 
Pois logo sentate... e conta ó que queres qué coma eu poida gustame servir 
os homes de ven coma ti... 
ui 
Logo c'oa su licencia... (sentase) [f. 16] Vostede sabe qu' por salvar á miña 
vida e as dos mais compañeiros quedouse Pedriño sin pai... 
D. Antonio
 
Certo ainda me lembro d'aquel temporal..:
 
uei
 
O rapaciño saeu listo coma un pensamento...
 
D. Antonio 
iMiña xoya... en dous meses adeprendino á leere de corrido... non soilo os 
fillos dos ricos teñen intelixencia... 
ir 
El ten moita aficcion e quer ser mariñeiro é isto non está conforme á nai, 
tanto fixo Pedriño qu'o fin concedeulle estudiar pro mercante... 
D. Antonio
 
Esta ben... ^E logo que quere?...
 
ueiru a 
Eu queria que vostede lle insinara todo o que lle fai falla pra sere agregado 
nun barco de vela, pro eille ser franco ó rapaz e probe e teno que facer de caridade 
[f. 17] Ainda que eu de cando en cando lle traiga do mar algunha vez á millor 
merluza d'o fondo, o millor mero ou millor Rodaballo. O conto é que vostede lle 
ensine todo iso d'a astromonia... Qué a terrá anda ó redor é nunca está q ĉeda, que 
o sol está quedo, é mira coma ela se remexe; que á Lua sal pol-o momte e metese 
pol-o mar sin mollarse, en donde se mete tanta auga cando baixa á marea e donde 
sal, tanta cando sobe... pra isto d'as mareas dis que hai uns libros... 
^ D. Antonio 
Bueno tio Queiruga... bueno. E pra min un honore protexer á Pedriño, fillo 
d'un home valente d'a nosa costa brava, sacando d'a sua probeza á d'o seu 
escurantismo, xá que non conta con medios pra facelo; non quero ó teu peixe, todos 
sodes probes... Si podo facelo un home, á Terriña ó agradecerá, donde se abre unha 
Escola se cerra unha carcel... Eu vou pra vello e si Pedriño pol-o que eu lle insene 
504 
chega a facerse Marino non deixará de sér agradecido... Mandame ó pequeno antes 
oxe que mañan. 
[f. 18] ei 
^Dios lle dea ó ceo!... O rapaz á ser agradecido... (bota á mau á cabeza)... 
Agora digo eu ^Ademais dos que lle dixen necesitara outros conocementos? 
D. Antonio 
^Si home si! ... Geografia; Historia, Navegación, Código Internacional, 
Piscicultura... en fin de iso encargome eu... 
. Queir^a
 
^E que iso d'a Piscis de altura?...
 
^ ' D. Antonio
 
Conocer as variedades d'o peixe...
 
u iru a
 
^Non perda o tempo D. Antonio! Ises peixes ainos tamen en terra, peixes d' 
moito coidado chamolles peixes á ises homes cativos coma Pepe d'a punta, vostede 
xo conoce... Raposo vello, non sei coma diaño se apaña que sin botar o parello ó 
mar colle peixes á carretadas... Lampamtins, larchans, c'oa Dinamita acabaron á 
nosa Industria. ^Porque no collen ó peixe coma Dios manda? botanlle bombas, matan 
á cria e escorrentano da ria. E di ó abade c'o Inferno está no centro d'a Terra non 
D. Antonio non, ó Inferno [f. 19) temolo nos eiqui... e cando se acabe... Calisquera 
colle oxe unha merluza d' o fondo. .. coma non sexa de caña na Taberna. .. 
_ D. Antonio 
Agora van vixilar á ises malos mariñeiros e tendran o seu castigo... 
ueiru a 
Ainda non ó creo... ise á ser un enchufe mais coma din agora... 
D. Antonio
 
Sodes moi mal pensados á Republica mirará por vosoutros...
 
uei ru 
Temos que velo ... ^Non se lembra d'a ]oita d'os xeiteiros e Traineiros? 
Tamen daquela habia vixilancia, marcaron n'o mar os limites, nunca ó demo os tiña 
acougados, é ó fin ganaron os Traineiros por que eran os donos d'os cartos, e os 
xeiteiros eramos probes mariñeiros de Cangas... 
D. Antonio 
O arte d'a Traiña era ó progreso e viña botal o voso d'atraso... 
ueiru (rabiando) 
Progreso de Latchans... Eles e os [f. 20] Bous, arrasaron ó mar, xá non 
queda un peixe, se non Taveiros e Ballenas, a lastema e que non os traguen á eles... 
505 
1Habia que comer unha sardiña matada c'o xeito, é outra d'a Traiña!... Que difrencia 
D. Antonio
 
Non te enrrabeches Queiruga eu falo polos libros...
 
ueiru 
Non valen de nada os libros, hai que baixar á espiña e pescar... Oxe non hai 
mariñeiros pescadores, foronse os palangres e viñeron os aparellos de arrastre e á 
Dinamita, son os homes d'o mar galiñas, non son coma nos mariñeiros... 
D. Antonio
 
Eso habia que velo...
 
ueiru a. 
Eu xo vin... O Rabexo e oxe o mais grande Dinamiteiro andivo ĉon nos o 
palangre,... e mala mar me trague si val unha migalla pro mar... pilloubos un 
temporal, e cando estabarrios no pior soltou ó remo e botouse á chorar pidindolle á 
Virxen que nos salvase 1Xuro á Dios! pillei o pau de Toxo de dar os toletes é deille 
[f. 21] unhas lombeirada• ... rema se non matote... salvemonos todos e dempois xa 
falaremos d'a Virxen... ITaI nos valeu!... Outros quedaron mortos no mar... nos 
chegamos á Terra e tivemos tempo pra resarlle á Virxen istes son valentes pra 
pescar c'oa dinamita... Larcháns... 
Sintense voces entre Telons de marirteiros 
1 Viva Pedriño! Viva Pedriño! Valente rapaz .... 
uei a
 
^Qué pasa meu Dios?... Perdone D. Antonio...
 
(Sal rapido pol-a porta é atras de il D. Antonio, volvéndo á escena 
D. Antonio é Bastian xentes) 
D. Antonio 
Contame ^que pasou con Pedriño que vai todo ó pobo tras de il... 
Bastian 
Deixeme unha migalla, mesrrio ó curazon me quere sair d'o peito... (bota á 
mat^ ó lado do curazon) Pois verá, o fillo de Don Xoquin o Sevillano embarcou nun 
bote con outros rapaces deron vela iba il ó timon, ningun sabia nadar, non sei como 
diaño fixo, e caeu al agua pol-a borda,... os rapaces deron berros e nadia se 
decataba... Pedriño veuno desde terra, espido botouse ó mar, nadando coma un (f. 
22] peixe, xa ó pequeno loitaba c'oa morte e baixara ó fondo... iCando iba a coller, 
abozou á Pedriño pol-o cospozo e desapareceron os dous!... Qué disgracia, todo ó 
mundo choraba pol-os dous, iban os botes á salvalos... Cando de supeto isale 
Pedriño d'o fondo e traia o utro rapaz collido pol-as espaldras é chega con él 
nadando valente hastra á Ribeira... Bicos apretons e as ultemas collerono en hombros 
e levarono o Cristo de Cangas alo vai todo ó pobo tras de él... 
506 
D. Antonio 
iQue rapaz valente!... Que ven lle imita ó probe d'o pai... ^E ó rapaz 
salvado? 
Ba i n
 
Miña xoya quedou medio morto d'a loita que pasou...
 
D. Antonio 
Pois ise rapaz ten dreito á que o pobo pida pra il un premio por feito tan 
humanitario. 
ueiru a (entra en escea aprisa e contento) 
^Pra mariñeiros Nos!... Non dixen eu que Pedriño habia ser un home ^Que 
me dis agora Bastian?... Non lle decias á Xúana [f. 23] que eu estaba Tolo e que o 
queria facer mariñeiro antes de tempo... 
Bastian 
Eu dixenllo enrabecheado por collerme 'o bote, oxe biqueino ibaya rapaz 
loitando por salvarlle á vida á outro, á ninguen lle vin n'a miña vida un feito tan 
merecente... Pedriño e oxé o noso orgulo... 
ueiru a 
D. Xoquin non está eiqui vai de viaxe á Portugal, pro o alcalde é o Delegado 
d'a marina xa pidiron á Madri por telegrafo un premio pra Pedriño, e dixeron que 
lle será posto diante do pobo coma merece... Xuana ten desgusto por que o medeco 
dixolle que ten que estar n'a cama uns dias pol-o moito que il loitou... 
. D. Antonio 
Pedriño vai ter sorte Don Xoquin e moi bóo e xa veras como ó feito de 
salvarlle ó fillo ó ha facer home... 
Bastian
 
Non ten duda que Ilo mirará...
 
^ ueiru a 
Á Don Xoquin xo puxeron sabedor d'o feito [f. 24] e desponse á voltar pra 
acó... mandoulle á sua muller Ile entregara catro mil reas á Xuana pra roupa d'o 
pequeno. .. 
D. Antonio 
Á Providencia e moi sabia e goberna as veces coma si lle mandaran.., tan 
presto ó premio pra Pedriño sexa un feito ofrezo á Escola pra que ó pobo lle faga 
un omenaxe. 
ui a
 
Logo c'oa sua licencia vou ver coma anda ó asunto,... e si está amañado 
viremos todos... (base).... Prevención 
507 
Bastian 
Hai tantas inxusticias que ainda non creo que á Pedriño lle premien ó feito... 
D. Antonio 
Sobranme forzas pra roparar esa inxusticia iso non pode quedar asina. 
Telón 
-NaEscola-
Entran xuntos Delegado D'a marina = d. Xoquin = Xuana, Pedriño, 
Queiruga é Mariñeiros é o pobo, saludan á Don Antonio, que os manda 
sentare á todos facendoo ó Delegado n'a silla d'a mesa en lugar de 
preferencia. . . 
[f. 25] Delegado d'a marina (lendo2 
O Ministro da marina d'a Repubrica querendo premiar o aito heroico feito por 
Pedriño, veciño d'a Vila de Cangas, salvando d'a morte ó xoven Xoquin Granados, 
veño en concederlle á Cruz d'o merito Naval branca pensionada con 30 pesetas ó 
mes... 
Don Xoquin (Falado ou lido) 
Marineros de Cangas: Si westra Historia no narrara los hechos mas heroicos 
realizados por los hombres dé mar de las costas bravas para salvar la vida de sus 
semejantes; si las verdes Montañas y los paisajes mas bellos de la Galicia de Tierra 
no fueran testigos de la sangre derramada por westros abuelos como en 
PuenteSampayo para defenderla del invasor y que van pregonando por el mundo la 
virilidad de una raza, noble y fuerte, bastaria el hecho heroico realizado por el joven 
Pedriño salvando á mi hijo de la muerte, y asi desde hoy hago á Galicia mi patria 
adoptiva... Pedriño se redimió y su familia la considero mia, ella tendrá el pan que 
le falta en su hogar y et estudiará la carrera que yo [f. 26] le costearé de Marino 
Mercante, llevandolo conmigo, es lo menos que puedo hacer por tan heroico hijo de 
Galicia... N'o terminaré sin rendir un homenaje de admiraĉ ion con veneración a su 
honrada madre y rendir ante ella mi admiración hacia las mugeres gallegas que como 
las de Ribeira, salvaron á la tripulaĉión del Vapor "Isabel" y fueron homenajeadas 
como Pedriño, no es bien nacido el que esgrime la pluma para rebajar la noble raza 
gallega, yo de ella solo se decir de tales padres nacen hijos tan heroicos como 
Pedriño ..... ^Viva Galicia y sus mugeres! otro 
Delegado (e todos en pé) sale ó centro 
Es para mi un honor colocar en el pecho de este he roico muchacho tan 
preciada recompensa... (colocandosela) 
D. Antonio 
Pobo de Cangas eu coma representante d'a cultura vosa, doulle as gracias de 
curazon á Don Xoquin que sendo forasteiro non nado en Galicia fixonos xusticia, 
ven ó robes de moitos que son tan des(eigados é se astreven á levar ó nome de 
galegos pra rebaixar á dinidade d'a Nosa Terra 1Terra a Nosa! 
508 
[f. 27] ei 
Xa poido morrer satisfeito... Pedriño será un home que á sorte ó protexa .... 
Pedriño (abra[zandoJ á Queiruga) 
Naiciña non che dixen que che sé acabarian as tuas penas (á bica) 
Prevénción 
Xuana 
Qué Dios te protexa, nunca te esquenzas d'a tua Galicia e de que fuches 
probe... se bóo caritativo e moi gallego resalle o Cristiño de Cangas pol-o ben do 
teu proteutor pon Xoquin 
Pedriño (al publico con todos los interpretes) 
Publico atento e dino á nosa modesta labor... gracias vo las dá Pedriño que 
e voso fel servidor ....... 
- Cae ó pano -
Nó se coloca esto 
Dedico este modesto escrito tan vulgar y de poco valor al joven José Lopez 
Lorenzo que tuvo á su cargo un papel en la obra "Bretemas" de Nicolas 
Garcia Pereira y que yá fué aplaudido por el público 
509 
Esta obra será estenada por la Sección de Declamación del Coro "Toxos é 
Froles" que dirije el aplaudido Director, José Castro Moreno, gratis para el 
Coro "Toxos é Froles" y dejo á la caballerosidad de su Junta el dedicar algun 
obsequio al joven José Lopez Lorenzo cuando lo estime conveniente para 
estimular su aficion; si la obra fuera puesta para otras Sociedades que no 
fuese el Coro Toxos, el Cuadro de Declamación cobrará los derechos que de 
acuerdo con el autor.caderá ál Cuadro y ál joven José Lopez Lorenzo á quien 
dedique la obra 
Luis Amor Soto 
510 
Ricardo Vidal Vázquez, "Duetos" 
Descoñecemos as datas de estrea dos tres "duetos" que 
reproducimos a continuación xa que nas reseñas de prensa 
nunca figuran os títulos das pezas representadas polo «Duetto 
Malvar-Vidal»; unicamente temos a seguridade de que o 
titulado O Noso Mal foi representado na Coruña e Ortigueira 
en 1932. 
Os textos proĉeden das fotocopias dun manuscrito autógrafo 
redixido núnha libreta raiada coas páxinas escritas por ambas 
as caras, á que faltabán as ĉapas. O orixinal foi atopado nun 
antigo local da O.J.E. en Pontedeume e hoxe está perdido. 
511 
[f. 1 ]­ O Noso Mal 
Dueto enxebre a transformación 
- Personaxes -
Soleda vella de 60 anos Sra. Obdulia 
Casimiro Amerecano Sr. Vidal 
Martuxa filla de Soleda ^ Sra. Obdulia 
Letra de Ricardo Vidal Vázquez 
Mu ĉica de Mauricio Farto 
Musica 
Busca sorte en terra allea 
Foise moi lonxe o amore 
Anduriña busca abrigo 
Que na terra non topou 
ai la la aila la la 
Falado (vella Soleda) 
Perdes o tempo rapaza falando pra dentro en chorar o pelengrino que se foi. 
E un fillo que perde a terra, son anduriñas bus[cando] calor. dirixindose o pubrico. 
Probe miña Rula, de noite chora e de dia canta, as co[ • sas] d'o seu amor. E non hai 
romedio si [non] roelas, conocin mais de cen mozos que se foron d'esta aldea, ó 
cabo d'o[s] anos volve un o que foi protexido [f. 2] pol'a fertuna, chega deixa uns 
poucos cartos a seus pais, e volve marcharse, cando non lles da por casarse, 
deixanlle un fillo a muller e dempois volve os tres anos, a deixarlle outro, E d'este 
xeito estan^ sempre fora d'a sua terra, outros casanse [e] non volven mais. Hai mais 
de catro centas mulleres na comarca, que teñen o home fora e non saben si son 
solteirás viudas ou casadas. Eu son unha d'ela ĉ , fai vinte anos que se foi o meu 
home, coitada de min, e qui me teñen vivo de milagre, Os primeiros tempos inda me 
mandou uns cartos, dempois moitas cartas, e moitoĉ consellos, e fai dez ^ános que me 
prometeu vinte duros, e deben estar moi duros os pesos a lo n'Amereca, pois a có 
nunca chegaron, eu coido que viran sempre no primeiro vapor. Fai xí^; anos qu-eu 
nin carta teño, seica o comeron as ratas a él e os vinte pesos, canto veciño chegou, 
din que nunca o toparon, arrenegado sea o demo seica os Indios o laparon. Pois que 
falta me facian eses cartos, estou pasando unha vida na terra sempre fozando. Cantas 
fames [f. 3] eu pasei, nuñca poiden comer unha tallada, unhas ganas de comer carne 
de vaca, encherme ben d'unha farta, mais nosoutros os labra a lo pol'as nubes anda. 
^Carne quen n' de caldo de berzas con unto, revolto c'unhas fabas, nadando unhas 
patacas pra non de[ixar] o pelexo qu-encolla e que toupe c'a grasa. Pois comemos 
como porcos con perdón con perdón d'as suas caras, pois xa non acordan os dentes 
canto fai que comeron carne de Vaca. Ei de toup[--] pra óutro mundo e non hei 
lograr unha farta, chegaran os vinte duros pra meter[me] en na caixa. Bueno voume, 
teño que cor[tar] o toxo, é dempois a miña filla dddi que n[on] fágo mais que falar, 
e que son unha len[...] (medio mutis) iRecoiro! ^quen é aquel? seica é un 
Amerecano. 
512 
Soledá e Casimiro 
Casimiro.- 1Pucha que acontesimiento! Lindo no pues ya tengo quien mi enseñe si 
hoy bien para mi pueblo. 
Soleda.- Si me di de onde é? 
Casimiro.- Como no, soile perto de San Juengo Ayuntamiento de Combarro, que le 
llaman Capceiro.! 
[f. 4] 
Soleda.- Xa lle sei de onde; Logo vosté e de Capceiro? 
Casimiro.- Ansina le din por acá, al pueblo donde naci. 
Soleda.- Pois aille a carreiriña d'un can vaise carreteira direito e antes de^hegar a 
Dena bota por un camiño que hai torto a man direita, e colle vosté... 
Casimiro.- Agarra... se dice. Ay juna! en la Argentina coger es palabra fea. 
Soleda.- Esta ben si señor, agarre logo pol'a man izquerda, e bote por ^ atallo, 
camiñe entre unhas beiras, e dempois a man direita, hai un camñño de carro, 
agarra por el camiñando d'a voste a carreiriña d'o can, e xa es^a chegando. 
Casimiro.- Non atoparei un automovil, por non ir yo caminando! 
Soleda.- Non lle colle, pol'o camiño d'o carro. 
Casimiro.= Non agarra el automovil, luego no an hecho veredas, la g^an #áuta, [f. 
5] tengo que ir yo caminando, que atrasados estan los Ayu^atamientos le 
garantizo que me pierdo, pues no me acuerdo de las calles que tenian en mi 
pueblo. 
Soleda.- Logo deixouno fai moito tempo. 
Casimiro.- Como no, me largue cuando gobérnaba Calvo Sotelo, me d^gueron en la 
América que avian hecho carreteiras con beredas por todas las^ :bar^^as. 
Soleda.- cantos anos fara, ^moitos! 
Casimiro.- Como no, ya lo creo, che! fara dos años y medio, mas de' ^diez y ocho 
meses ganando plata no mas. Ahi esta lo bueno. 
Soleda.- Bueno home, logo gañaches moito diñeiro. 
Casimiro.- Y lueguito, pues de non, sin plata no estaria de regreso, cor.no c^e vengo 
a casarme. 
Soleda.- Vaites... vaites... conque se ven a casar. 
513 
Casimirio.- A lo crego, asina no mas, tan [f. 6] ligero atope una buena papirusa que 
me quiera, preparo las pilochas y al casorio de cabeza. 
Soleda.- Quen sera... outra disgraciada como eu a que se case con tigo. 
Casimiro.- Que esperanza, como una Reina vivira en su propio rancho. 
Soleda.- Logo voste, inda que sexa moita a pregunta, ten pais en Capceiro? 
Casimiro.- Como le va, tengo no mas, yo soy hijo de Francisco Arnau. 
Soleda.- Ay oi, xa o conozco, ^un que lle chaman o cara de pau? 
Casimiro.- Ansina le din por acá, le pusieron ese monete, por que le fixo un baston 
de togo, con la cara del señor Cura. 
Soleda.- Vaites... home vaites... (que pau estas ti perdendo) E dime non viches o 
meu home alo por Buenos Aires. 
Casimiro.- Carambita, pueda ser que lo topara, mais non lo puedo saber [f. 7] si non 
me di como se llama. 
Soleda.- Pois lle puxeron de mote, o chatoleiro, era Zoqueiro... perto d'a tua casa 
traballaba. 
Casimiro.- La gran flauta, como no, amigazos como chanchos, mancha que casualida 
si traigo, lAraca! pa su hija de Tachuelas un encargo. 
Soleda.- Pra miña filla! e non se pode saber? 
Casimiro.- Como no, un retrato de su padre ay juna? retratado a lo compadre 
Soleda.- E non che dou cartos pra min. 
Casimiro.- Que esperanza... si encontrás a la vieja me dijo, dale espresiones que no 
me olvido, y que le estoy rejuntando veinte pesos, en el primer correo se los 
manda. 
Soleda.- No primeiro correo, fai vinte anos que os estou agardando. E logo onde se 
atopa? 
Casimiro.- En un pueblo en Jujuy, esta con los Indios Matacos, es cau- [f. 8] dillo 
de la tribu y lo traigo retrato, esta vestido de desnudo y montado en su 
caballo. 
Soleda.- O meu home toleou él c'os indios condanado, e como foi a dar tan lonxe. 
Casimiro.- Caminando pues, en busca de trabajo hoy es jefe de los Indios, se pasa 
SI4
 
una vidurria hermano, tiene todo cuanto quiere macanudamente hablando. 
Soleda.- Ay coitadiña de min, eu que morro c'as penas, chorando todas las noites, 
soliña na miña casa, arrastrada traballando (chora) 
Casimiro.- Pucha, no se ponga cabrera? aurita no mas llorando. 
^ Soleda.- Deixeme de latinorios, faleme voste en cristiano, pois con toda esa paro la 
arrenega de falar como seus pais ó insinaron, o dia que marcha un fillo d'esta 
terra, non sabendo honrala deberiamos de matalo. 
Casimiro.- No se ponga ofuscada que la cosa no es pa tanto, le doy noticias [f. 9] 
del viejo, aun, que pesos no le traigo. 
Soleda.- E pra que quere xa mais, mandou o retrato, pois xa teño que comer: o 
Indio e máil'o cabalo, tirese de diante de min, ^Argalleiro! siga sendo 
amerecano, a que veñen a esta terra, a casarse, a facer unha muller 
disgraciada marchandose ou aver,. pra que veu, pudo aforrarse. o viaxe 
quedandose co meu home, era un Indio mais e asi xa tiña compaña. 
Casimiro.- Y lueguito que me cuenta, e cumplido su encargo, deseo ver a su hija y 
entregarle su retrato. 
Soleda.- A miña filla, antes que casara c'un Amere ĉano, doulle un couce n'os riños 
que lle saltan as cravicolas pra fora. Xa lle dixen que se marche condanado, 
llanpantín! Indio de o pantalon branco... (mutis) 
Casimiro (soilo) 
Casimiro.- La gran mier...coles, que cabrera que [f. 10J se fue la vieja... Lamento 
de amigazos, que esta jente descónozca lo moderno, viven a estilo de 
chancho, por falta de sivilisación y dé progreso que sonseras, la gran flauta, 
les garanto que si sé que él chatoleiro tiene una muger tan rantifusa me 
espianto el vulto, y no le traigo el mandado, lo hice por que me dio un Sán 
Pedro de Jujuy conchavo, y me salvo la vida. Fue una noche, que gatuperio 
amigazos... quien detenia a los Indios, que facon en mano querian asaltar la 
Fabrica donde yo estaba trabajando, el patrón estaba •olo, y yo dormia en mi 
rancho. Ay juna que batifondo, monto en mi pingo rebenque en mano, me 
largué entre las masas dé los Indios Matacos, salieron de entre las cañas de 
azucar mas de dos mil tiros; pues a mi no me tocaron. Uñ Indio me tira el 
martillo y me lo clava en el saco, [f. 11] me lo rómpio de tal modo que no 
me dieron por él ni un centavo. Yo seguia largando faconazos, cosa barbara, 
hasta que me rodearon, querian quemarme entre las cañas. Cuando siento una 
voz en Indio que grita jAñañai móu bui, que quiere decir en indio larguense, 
hijos del Diablo, y alli no mas subre el pucho y ya ninguno se hizo el gallo. 
El que grito fue el Chatoleiro, me salvo la vida hermano. Era el caudillo de 
los indios y los traía contratados pa recoger la cosecha de azucar y se havían 
subevado contra los Ingleses, que eran los patrones de la estansia donde 
515 
estaba yo colocado. Aqui tienen la cauber-- por que le devo yo la vida a mi 
paisano, ahora me voi, que cabrera que se fué la vieja. 
Casimiro e Martuxa 
Martuxa.- Que lle fixo a miña nai, que [f. 12] esta na casa chorando. 
Casimiro.- No se ofusque la amiguita, y diéguese de sonseras... su mama tiene el 
cerebelo outuso, dentro de la masa craneana. 
Martuxa.- Deixese de parvadas, e fale com'a xente lque lle dixo de meu pai! 
Casimiro.- Pura macana, se puso cabrera por que no le truje plata. 
Martuxa.- Non, lle dixo que meu pai, alo c'os Indios andaba, e fai mal falar esos 
contos. ^ ^ 
Casimiro.- No sea ĉ rantifusa, linda peruca, y escuche un lamento mi conbersa, por 
que usted es una papa. 
Martuxa.- Miren o cara de pau, como fala, porque puxo camisola e tamen pantalon 
branco, coidá que as rapazas diesta terra somos parbas. 
Casimirio.- Pare no mas, él carrito. Yo tengo... nombre sabe, yo me llamo 
Casimiro Y no consiento che, que me llame [f. 13] por el monete de mi 
padre. 
Martuxa.- Que mónete, será o mote papán si asta ó nome che está mal, puxenronche 
Casimiro, e non mirás casi nada qué fas rír a xente falando do xeito que 
falas, non te d'as conta que pra honrrar a terra onde naciches, hai que ser un 
bo fillo. O noso mal, facedelo vosoutros, que marchades a Buenos Aires, e 
de contado perdedes a nosa fala, pra falar esos latinorios que nos comprende 
nin o siñor.Abade. 
Casimiro.- Alli se jana mucha plata amiguita lmucha plata! 
^ Martuxa.- Si, a que mandou meu pai; que si quixo comer pan, tuvo que facelo 
Indio, e a probe da miña nai, traballando día e noite pra poderme a min 
criar. 
Casimiro.- Si le justo linda papirusa, yo me caso con usted antes de marchar. 
Martuxa.- Que dixo... e pouca cousa o[f. 14] diñeiro que trai voste d'ala, O home 
qu'-eu queira ten que ser un bo rapaz, amante d'a sua terra, e que teña amor 
o seu lar, amantiño d'a sua casa, e sempre xuntos hemos d'estar. E si un dia 
a disgracia, que tuveramos que emigrar, non se marcharia soilo, con él, pois 
me tiña que levar, que hai que pasar fame, a pasala os dous e a loitar pol'a 
516 
vida. Pois eu teño un espello na vida da miña nai, e de outras tantas mulleres 
que hai en tod'a comarca. Eisi ten que ser o home, que con él ei de casar. 
Casimiro.- Ansina no mas, me justa me quedarei por aca, voy a mi pueblo arreglo 
los papeles pa él casorio veo a los viejos y regreso, y aqui me tienes no mas. 
Martuxa.- Non corra tan lixeiro. Si quere [f. 15] que o queira, a volta ten que falar 
o galego, asi na sua fala coido que millor nos entenderemos. 
Casimiro.- E si o falara agora. 
Martuxa.- Non sei por que non, si non Ile esquenceu, ou coida que fai mais bonito 
como denantes falou. 
Casimiro.- Diguerome en Buenos Aires que si queria topar moza, que falara o 
Amerecano. 
Martuxa.- Eso coidan moitos parbos. 
Casimiro.- Eles tamen o fixeron, e casaron co-as mais ricas d'aldea, coidaban que 
truxeron moitos cartos. 
Martuxa.- Que ben o sabe falar, xa me esta gustando. 
Cásimiro.- Agora xa me dou conta que m' enganaron 
Martuxa.- Pois sigame falando nesa fala melosiña, e que ten tantos encantos. 
Casimiro.- Falarei sempre miña meiga, dios quixo que te atopara, e[f. 16] marcho 
tolo de contento hoxe pra miña casa. Pois non tiña eu morriña por chegar a 
miña terra. Cada dia que pasaba era un ano pra min. Agora xa son galego, 
galego hastr'-as entrañas n'Ameraca mo chamaron con mofa, e non lles 
rompin a ialama. Pois ti dechesme a vida, ensinachesme o camiño, no no 
esquezerei rapaza, e si ti mé queres, o dia que nos casemos eite de levar con 
gaita e o són d'o pandeiro cantareiche esta foliada. 
Musica (Desafio) 
^ la 
Casimiro = Adea de Capoeira 
De lonxe pareces vila (bis) . 
Tes unha rosa n'entrada 
Que me leva a min a vida 
Ai la la ai la la la ai la la la 
2 a 
Martuxa Si arrenegas ser galego 
[f. 17] Inda que ti foras santo (bis) 
Non serei tua muller 
517 
Nin morta n'o camposanto 
Ai la la ai la la la, ai la la la 
3a 
Casimiro = Eu era cego neniña 
hastra hoxe que te vín (bis) 
Ti fuches quen me falaches 
Eu serei como eres ti 
Ai la la ai la la la ai la la la 
4a 
Martuxa Adios vaite a Capceira 
Xa me volveras a ver (bis) 
Cando veñas outro dia 
Sabras si t'-ei de querere 
Ai la la ai la la la ai la la la 
Sa
 
Casimiro = Pois eu virei ó Domingo 
O Domingo logo ven (bis} 
De mañan en oito dias 
Eche a semana que ven 
Ai la la ai la la la ai la la la 
[f. 18] 6a 
Martuxa Casimiro non te cases (bis) 
Pensa ven d'emigrar home 
- Eu estou millor solteira 
^­ Estouche n`os dazanove
 
Ai la la ai la la la ai la lá la
 
Falado con musica 
Casimiro.- Logo veñ'-o Domingo 
Martuxa.- Si podes vir 
Foliada Musica 
(El) . (Ela) 
Ai airiños que me trouxeroñ Ai airiños que o trouxeron 
Ai camiño d'a miña terra Ai camiño d'a sua terra 
Ai topei hóxe unha mociña Ai topei hoxe un mociño 
Ai o pensamento me leva Ai o pensamento me leva 
Ai o pensamento me leva Ai o pensamento me leva 
Ai la la la ai la la la Ai la la la ai la la la 
Ai eu dixenlle sospirando Ai eu dixenlle sospirando 
Ai o meu amor no esquezas Ai o meu amor no esquezas 
518 
Ai topeino sen o buscare Ai topeino sen o buscare 
Ai e fuches ti miña meiga Ai e fixeches que te queira 
Ai la la la ai la la la Ai la la la ai la la la 
FIN 
O autor Ricardo Vidal Vázquez 
519 
O Aftlador 
DUETO ENXEBRE 
Letra de Ricardo Vidal Vázquez 
Musica de Mauricio Farto 
- Personaxes -
Crispin Afilador Sr. Vidal 
Amadora moza d'aldea Sra. Obdulia 
. Musica (Pregón dentro) 
Vidal.- Afilado ................
 
de tixeiras e navallas
 
arrombar pratos e fuentes
 
barreños e mais paraguas
 
Afilador . . . . . . . . . . . . . . . . 
F1 0 
Canto trafego ten que facer un home Teñ'-os camiñantes vulgo rodas, mais desfeitas 
que un par de hovos estrellados. Que viaxe mais condanado teño, non hai chouo, 
seica ollou pra min unha bruxa, vou a ter que untarme o corpo con un allo, nunca 
Dios pra mal me dira, inda non gañei unha cadela. Si non gaño cartos pecho a tenda,. 
deixo a maquena, que xa teñ-os neumatecos desfeitos e vaiseme [f. 20] acabando a 
gasolina, (o púbrico) LE mociño non ten choyo pra min, non ten nada que afilar? 
Afile a navalla, haille moito que rachar, anda todo revolto! ^que di? que non ten 
nada rachado?... Carafia, seille moi ben arrombar, tapo tod'os buracos con moito 
xeito... ^E vostede tampouco ten ĉhoyo pra min ^non?... Pois estouche amolado 
todos teñen punta, vou a sacar a miña navalla, e facer que afilo, e d'este xeito, poida 
que piques a parroquia, sinon d'esta Crispin morres a miñoca. Musica de roda, 
maiestro. 
Music 
la 
O chascarras chas 
E dalle que tés 
Camiña e camiña 
E quentarse os pés 
Afilo navallas en un d'os por tres 
2a 
O chascarras chas 
E dalle que tés 
Casoume meu pai 
C'unha muller 
O mes de casados xa eramos tres
 
3 a
 
O chascarras chas 
E dalle que tés 
Aquela mociña ^ 
520 
Magoalle os pés 
Si non rompe un prato un carto non ves 
4a 
O chascarras chas 
E dalle que tés 
Xuntaronse dous 
E logo fan tres ^ 
E crecenlle as barbas o Cristo d'Ourens 
Sa 
O chascarras chas 
E dalle qúe tés 
Viana del Bollo 
Alo nacin eu 
Hai volo d'o poté, Provinzia d'Ourense 
[f.­ 22] 6a 
O chascarras chas 
E dalle que tés 
Si topo mociña 
Non quero facer 
Que unha con duas, as veses fan tres
 
Codá
 
O chascarras chas, e dalle que tés
 
^ ^ Falado 
Xa aiilei a miña navalla, facia mais d' dous anos que non lle facia punta. Hoxe topei 
unha vella que me dixo si queres ter sorte votoche as cartas, sacou unha baraxa e 
tirou o as d'ouros, dixome qu'eran cartos frescos, e dempois doume unha castaña 
d'as Indias, pro meigallo, e desd'entón xa andan os cartos tras de min, voulles a 
contar. Topei un compañeiro hoxe, un tal Manoél e vin que tiña unha carteira chea 
de villetes d'o banco, e un anelo con un brilante. E dixenlle ti donde gañaches tantos 
cartos, e dime voucho a contar. Foi en Sevilla, cheguei e chovia, ó[f. 23] coyo de 
tod'as bandas, non dab'abondo, e vivia en unha pousada que pagaba dúás pesetas por 
dia, e me daban carne de abondo, tés que ter ollo, non deixar a maquena soila que 
me roubaron unha pedra de asentar. Collin a miña maquena boteille gasolina o 
astromovil e botei pol'a carreteíra astra chegar a Sevilla. A primeira cousá que fixen, 
foi ir a pousada, e mais pagaba dúas pesetas tod'os dias, e deronme, si carne de 
moscas, ^ a mañan cédo salin en busca d' choyo empezo a camiñar polas calles, 
afilador, e a min nadie me chamaba, alo as cinco da tarde, canso xa de camiñar, 
sinto que me chaman a afilar, era unha señora, que me chamaba de un terceiro piso, 
afilador suba... é como subo, si me dixo-o meu compañeiro, que non deixara a 
maquena soila, que [f. 24] roubaron unha pedra de asentar, collin a maquena, 
puxando polas escaleiras, cheguei o primeiro piso, é como puiden sudando, cheguei 
ó segundo, é puxa, que te puxa, con moit traballo, cheguei o terceiro, chamo, e sale 
a señora, era a min que me chamaba, Si señor agarde... iJosesito! hijo mio, ven aca! 
No llores no!. que si no este señor te lleva... No hijo mio, no! a ti no te llevo, a 
quien me llevaria seria a tu mama! E votei polas escaleiras votando chispas com-a 
roda. Eiqui me teñen de volta de Sevilla O que foi a Sevilla perdeu a silla. Eu perdin 
o viaxe e sin choyo.­ ^ 
521 
Amadora e Crisnin 
Amadora = Boas tardes 
Crispin = Boas e santas mociña 
Amadora = Quere afilarm'estas tixeiras 
Crispin = Agarda un anaco, vou a[f. 25) tocal'a castaña que me dixo a vella. 
Amadora = O que dixo. 
Crispin = A castaña d'as Indias rapaza pra votal'as meigas fora, que hoxe non 
entrou un carto, ^que tés que afilar?
. 
Amadora = Estas tixeiras, canto me leva.
 
Crispin = Por ser pra ti, catro cans!
 
Amadora = Doulle catro cadelas, ^quere?
 
Crispin = Cans, catro cans.
 
Amadora = Catro cadelas, diga si quere?
 
Crispin = ^O que xuntalas?
 
Amadora = ^Xuntalas o que!
 
Crispin = As cadelas e os cans...
 
Amadora = Pois non lle pide nada o corpo, xuntand'as cadelas, ieran seis cans!
 
.^Crispin = Seis ou doce, ou vinte catró, ou o que dios quiera 
Amadora = Voste de que fala, esta tolo, boume eu boume, si non quere as catro 
cadelas hoxe non s'estrea, vai a[f. 25] ter que tocal'a castaña, por que eu 
voume sin afilar as tixeiras. 
Crispin = Eĉ a castaña toco a ben, canto mais a toco, mais fuxen de min os cartos, 
non fuxen de min, esi as mozas. ^ 
Amadora = Logo voste ten a castaña pras mozas. 
Crispin = Pras mozas teño xarabe de pico que afila moito millor! E ti como te 
chamas mociña? 
Amadora = E a vostede que 11?importa,. bula c'as tixeiras, e deixese de parolar 
tanto. 
522 
Crispin = E logo non queres palique 
Amadora = O que quero e que afile axiña! 
Crispin = Xa te estou afilando mociña!... ^anda, non me dis como te chamas Olla 
que toco a castaña. 
Amadora = E dalle co a castaña! seica e de meigallo 
Crispin = Ti si qu'-eres unha meoguiña anda dime como te chamas [f. 27] e douche 
o talisman d'as Indias e dentro d'un añaco xa tés mozo Toma... dalle unha 
castaña d'as Indias, que Ila meta na man. Pon a. man, ^que sintes? ifala! 
Amadora = Ay, ai, ai, eu non sei que teño, sinto, ai, ai, ai, que non ĉei que teño. 
Crispin = Eu sei o que tés. 
Amadora = Pois que teño! 
Crispin = Te la castaña... que ten corren de azogue, por eso sintes un lume 
alampador por tod'o corpo e craro, dache o terembeque. 
Amadora = Ay que non podo mais, por Dios saquem'-a castaña que non podo 
abril'a man, ai saquema ^ 
Crispin = Non teñas medo, son as corren d'o azogue non fan mal 
Amadora = Esto e cousa de bruxas, por Dios saquema que m'esta queimando a man 
[f. 28] 
Crispin = Pois dime cómo te chamas, e sacocha! 
Amadora = Amadora, ande xa llo dixen, ande, que m'-esta^ queimando a man. 
Crispin = Unha cousa tan pequena, e o medo que che da, e sugestion... Trai pra c'a 
man (sopra) ^Santa Comba, abre!... Xa esta! 
Amadora = Ay que demo de home o que me fixo sudar. 
Crispin = ^Queres recuncar? 
Amadora­ = (A frga) ^Toma seica e bruxo arrenegado sea o demo d'ó home agora 
mesmo marcho... ^deme as tixeiras! 
Crispin = Deixate amar Amadora 
Musica D' desafio 
523 
la 
Crispin Cantas meiguerias tes 
Sendo tan bonita nena, (bis) 
Tes encantos feiticeiros 
C'un home por ti se perda 
ai la la la 
2a 
Amadora Por min non perda o xuicio 
Que si non din que tolea, (bis) 
Vostede perde o negocio 
E mai s a chave d' a tenda 
ai la la la 
3a ^ 
Crispin Si ti me quixeras nena 
E fora cousiña certa, (bis) 
. Xa terias de seguro 
Unha fertuniña feita 
ai la la la 
^ 4a 
Amadora Eres un pobre coitado 
A fertuna que ti tés, (bis) 
Levala roda nas costas 
Aforcado nun^cordel 
' ai la la la 
Sa 
Crispin Pois en Viana d'o Bollo 
Eu teño cartiños nena, (bis) 
- Casas leiras e mais gando 
Pra vivir como unha Reina 
ai la la la 
.6a 
Amaiiora Todo que vostede di 
Que ten fertuna en Viana (bis) 
Tamen os Amerecanos - -
Deixan terriñas na Habana 
ai la la la 
Coda 
Os dous = Ai la la la ai la la la 
^ Falado 
Amadora = Logo vosted'e de Viana do Bolo 
Crispin = Se di, del Bollo, del Bollo! 
Amadora = Ti si que tes cara de Bolo ipero Viana e de Portugal? 
Crispin = Non mociña non, Viana e da Provincia d' Ourense. 
524 
Amadora = Xa mo daba o corpo, por que sendo afilador, tiña que ser de Viana da 
Bola. 
Crispin = Ti si que estas unha bola, como pra meterche o dente. ^ 
Amadora = Hai si... e vostede como se chama? 
Crispin = Eu chamome Crispin. 
Amadora = Crispin, ja ja ja ^quen lle [f. 31] puxo ese nombre? 
Crispin = Pois meu pai. 
Amadora = Logo era zapateiro. 
Crispin = Zapateiro era! 
Amadora = xa mo daba o corpo, ja ja ja... Ollen pro home, chámarse Crispin un 
afilador 
Crispin = Logo que querias que fora un menistro... 
Amadora = O dia que o bautizaron, seu pai estaba borracho. 
Crispin = Borracho estaba. ^ 
Amadora = Borrach'- ou tolo. 
Crispin = Tolo de contento. 
Amadora = E por que. 
Crispin = Por que nacin os trinta dias de casarse-, e craro, estaba na primeira Lua. 
Amadora = E non Ile dixo, por que lle púxo ese nome. 
Crispin = Foi por cariñ- ó santo d'os zapateiros, qu-e santo tod'os (f. 32] Lunes, 
que non pon man o traballo ese dia sempre chove, non hai Lunes que non 
chegue a casa mollado. 
Amadora = E como non lle aprendeu a vostede o choyo de Zapateiro 
Crispin = Fun eu que non quixen, sempre me tirou ó correr mundo 
Amadora = Por eso e vosted'é home de rodas 
Crispin = Si de rodas, e neumatecos n'as pernas, e ti mociña, non che gustaria 
rodar con migo no meu austromovil? 
525 
Amadora = Non que pode descarrilarse
 
Crispin = Xa lle botei gasolina os frenos, pra que non perda forzas.
 
Amadora = Canto sabe Crispin, tén boa parola, sabe ben afilar.
 
Crispin = Eu afilo con pedra e sin pedra, ^e dime Amadora ti queres moit'o teu
 
santo ' 
(f. 33] 
Amadora = ^Que santo? : 
Crispin = A San Amadore! por que si lle tes cariño faite de conta que San 
Amadore, son éu! 
Amadora = Crispin ti andas me tentando 
Crispin = Eu non te tentei ainda foi a castaña, que como che dixen ten lume 
alampador 
Amadora = Logo a castaña e de feitixo! 
Crispin = Non miña meiga, ten azogue, entrouche no corpo, e non te deixa marchar 
d' o meu rente 
Amadora = Logo hai bruxas. 
Crispin =^Si muller, tod'-o mundo as tén, nadie sabe cando 11'entran as bruxas. 
Amadora = Logo a min entroume
 
Crispin = Non, baich'-entrar ^
 
Amadora = E como entran? 
Crispin = Pois, as mozas, son as bruxiñas e os homes o meigallo, olla un horrie pra 
unha muller [f. 34] e si ela pecha os ollos, e o home chosca o direito, e que 
11'entrou o meigallo. ^ 
Amadora = Logo a min entroume. 
Crispin = Non estach'-entrando, non peches os ollos. 
Amadora = Mais vostede, choscou o direito 
Crispin = ^Chosquei! 
Amadora = Logo x'-as teño dentro. 
526 
Crispin = Non rapaza, a che d'entrar, agora tes que camiñar con migo xuntiños, pra 
^ casa d'o señor abade, a que n'os bote unhas bendiciós, pra escorrentar as 
bruxas. 
Amadora = Denantes falarei os meus pais pois non hai na familia ningun afilador. 
Crispin = A teus pais afilos eu de contado, camiña que che contarei como eu sabia 
que iba topar moza, pois [f. 35] contoumo unha vella!, escoita 
Musica d' Muiñeira 
Crispin = Cando eu viña polo camiño 
Vin unha. vella bicando no liño, 
Dixome a vella, ti queres casar 
Con unha moza d'o meu lugar. 
Colle d'un sapo as pernas ben secas 
E unt'-a castana d'o sebo d'ela 
Logo a moza Ila metes na man 
E de contado contigo a casar 
Amadora = Se eu soupera de tal meiga 
Enchia d'allos miña faltriqueira 
Malia a vella que topaches ti 
Das pernas do sapo 
Me untaches a min (bis) 
Crispin = Cando eu viña polo camiño 
^­ Vin unha vella bicando no liño.
 
Dixome a vella que havia casar
 
E'a condanada chegou a certar
 
Os dous 
Crispin = Miña meiguiña adorada 
Eu te quero tanto a ti (f. 36) 
Sei que foron os teus ollos 
que son encanto pra min 
Cantas meiguerias, meigas (bis) 
hai na terra onde nacin 
Pois ti que diaño me deche 
pra eu che quixera asi 
Amadora = Meu rneiguiño adorado 
^Eu che quero tanto a ti 
Sei que foron os teus ollos 
que son encanto pra min 
Cantas meiguerias, meigas (bis) 
hai na terra onde nacin 
Pois ti que diaño me deche 
527 
pra eu che quixera asi 
Coda 
Os dous = Xa teño a fertuna 
Segura pra min 
FIN
 
O autor, Ricardo Vidal Vazquez 
528 
O Zapateiro d'Ambroa 
Duetto enxebre 
Letra = Ricardo Vidal Vazquez 
Musica = Mauricio Farto 
Personaxes 
Xeromeno Zapateiro Sr. Vidal 
Carolina moza d'aldea Sra. Obdulia 
^^ ^
 
lo
 
Xeromeno = Fixo papas un dia unha vella
 
E botounas fervendo n'-a cribá
 
Puxo a criba dimpois n'a cabeza
 
E a probe vélla, escaldouse viva
 
a la la la a la la la a la la la
 
A velliña, escaldouse viva.
 
Ai Xesus que diaño de vella
 
Ai Xesus que contos me ten
 
Ela quer que lle fagan as papas
 
E dimpois que llas teñan feitas
 
Que llas metan no papo tamen
 
20
 
Unha vella mais vella c'o demo
 
Atentouna o mesmo pecado
 
Pois botou a verdura no pote
 
E remexeuna c'o seu forcado.
 
. - a la la la a la la la a la la la (f. 38) 
remexeuna c'o seu forcado. . 
Ai sexus que diaño de vella 
Ai sexus que contos me ten 
Ela quer que ]le fagan a cama 
E dimpois que lla teñan feita 
Que se deiten c'o ela tamen 
Coda =^ E quer que se deiten c'o ela tamen 
Falado 
Xeromeno = Antoxos que teñen as vellas e os vellos tamen, que sempre fan moitos 
contos, e verda siseñor... Os contos axudan a pasal'as noites d'o inverno. 
Non tronte, contaba Xan d'as canizas, que o noso paisano Colon xunto con 
Galileo e Jordano Bruno, dixeron c'o mundo de cote andaba a rolos, e verda 
si señor... E temo pra min que pode ser certo poís coido que debo andar a 
rolos tamen cuasi tod'as noites, asustado abro de repente os ollos e a cama 
rola pra todas as bandas, e verda si señor... Pra min que debe ser [f. 39] 
cando da voltas o mundo. Fai catro noites deiteime na miña cama... 
acordome como si fora - agora. Pois a mañan estaba deitado no corral da 
rabela, e foi a cama que dou un empellon e zampoume fora. Á todos que Ilo 
529 
contei, din que foi unha faxurda, mais a Rabela di que non que andaba teso, 
e verda si señor... .Por que teño meu metodo, e por moita bernardina que 
tome, nunca son home a terra. Que puxa o viño por min pra diante, pois 
metolle augardante pra que puxe por min pra tras e de iste xeito un home 
nunca pode ir a terra, e verda si señor... Por que eu son zapateiro, con 
perdon e non quero baixarme a terra, mais que cando tomo as medidas e non 
quero que mas tome a min o viño. Por iso dixo meu pai, ti naciches de pe. 
E craro fun zapateiro... [f. 40) con perdon. E sin me gabar o que ten mais 
sona en tod'a bisbarra E tod'as mozas veñen o^cabo de min pra que 11'es 
tome as medidas, e verda si señor... Por que teño moito .xeito pra tomalas, 
cando un pe'-é-pequeno, pasolle a man por debaixo, sin esquecerme de 
pasarlla por enrriba, por si ten xuanetes, ou ollos de galo, e sigo tocando, e 
verda si señor... Moitas veces toco as consecuencias de unha labazada que me 
sabe a groria, si a moza e de bon ver, e verda si señor Non sendo a dona 
d'estes zapatos que sin querer fixenlle cochegas no pé, doume tal lapote, que 
perdin o xuicio, cando me din conta tiña duas moas fora da boca, e verda si 
señor... E tan feiticeira chamase Carolina. E mais inocente que unha Pomba, 
sempre rindo [f. 41] e cantando, xa chega. 
Musica. canto dentro 
Carolina = Non digas que non atopas 
Unha nena que ch'agrade 
As rapaciñas bonitas 
Onde estan logo se sabe (bis) 
ai la la la ai la la la 
Falado 
Xeromeno = Sabe... sabe! esta xa esta por min Probe miña rula, non coidas que te 
ves meter na boca d'o miñato. ^ 
Carolina = Bos dias, Xeromeno 
Xeromeno = Moi felices Carolina. 
Carolina = A ver si me da os zapatos. 
Xeromeno = Eu darchos non vendereichos. 
Carolina = Seica ten ganas de pava, coidado que voste toma sempre as cousas pol'a 
mala! 
Xeromeno = ^Como me dis que chos dea? 
Carolina = Dandolle os cartos caracha. 
Xeromeno = Pois d'aquela miña xoya o pe direito descalza, [f. 42J Tomeiche ben 
530 
as medidas anche d'estar ben rapaza. 
Carolina = Non me lle fai elleme curto. 
Xeromeno = Qu'-esta curto... ti eres parba Pono ben, n'o leves turto... Ten 
paciencia non te apures que sin traballo non hai nada. 
Carolina = Xa o levo direito, e non entra Eme moi pequeno, hai que rachar. 
Xeromeno = Que a de rachar, ti toleas, ave Maria de Gracia. . 
Carolina = Hai Xeromeno, faimelle sudar de ganas. 
Xeromeno = Xa veras como che entra en puxando eu rapaza. 
Carolina = Non me lle ven meu amigo. Ten a boĉa moi cerrada. 
Xeromeno = Unha-a posta que vai d'esta! puxa ben, puxa con alma, anemo que 
falta pouco... Por fin xa che entrou rapaza. 
[f. 43] 
Carolina­ = Vallacho dem'o zapato, que de puxar estou cansa e de xusto que m'-esta 
magoa muito na pranta. 
Xeromeno = En canto bailes un pouco xa che can d'os pes rapaza pois o cabedal 
que teñen eche cornelio d'a Francia. 
Carolina = ^Que dixo voste qu-era 
Xeromeno = Un cabedal estranxeiro que lle chaman cornelio, os que traballamos en 
coiros sabemos que foi feito a fuego en coiros estamos ben nosoutros os 
zapatei ros. 
•arolina = Hai que risa que me da quen o iba ver tan bonito vestido en traxe 
d' Adan. 
Xeromeno = Pois non estaria tan mal­ . 
Carolina = Retratado a lo pichu, inda podia pasar.
 
Xeromeno = Hai Carolina como estas, [f. 44] moito aprendes ti na vila.
 
Carolina = Fago ben e que mais, a ver que Ile debo, voume que non me quero 
asustar, non sea o demo que se poñ- agora en traxe d' Adan 
Xeromeno = Sendo feito a lo pichu, o traxe esta por demais, xa m'estou vendo 
xuntiños, comendo aquela mazan. 
531 
Carolina = Que lle pode facer mal, dempois non cobra os zapatos, ande que lle vou 
pagar. 
Xeromeno =­ Non teñas presa muller, 
Xá cho direi eu mañan, 
Eiche de contar un conto 
d'o Paraiso Terrenal 
Carolina = Pra contos estan os tempos e voste un pillaban... 
Xeromeno = Vaites... vaites! conque son un pillaban, tan coitado c'o farruco, que 
non che vaya contar antes que cho cont'eu. 
[f. 45]
 
Carolina = Pois xa mo contou!
 
Xeromeno = Recoiro, non se durme o Farruco tamen sabe facer contos, sacouche 
me a novedad, que laña, e coino cho contou Carolina, anda dimo eu son 
caladiño coma un peto, a ninguen llo ei d'falar. 
Carolina = Pois dixome? 
Xeromeno = Anda que foi o que che dixo. 
Carolina = Pois dixome, ti oies Carolina, Oio Farruco, ti andas con migo, eu ando 
e dempois pideume a palabra, e como eu xa Ile tiña moita aquela, pois llá 
din, e nada maisl. 
Xeromeno = E nada mais... logo e parbo, probe coitado, non che fixo ben o conto, 
ti non fales mais con él si non vas tolear 
Carolina = Si e meu mozo, por que nón vou a xuntar. 
Xeromeno­ = Non lle fales rapaza d'un [f. 46] parbo que vas tirar. Sei eu contar 
cada conto, ai Carolina... son tan bonitos, que da risa que che da, baste a 
déstornillar. 
Carolina = Ai que demo de home como sabe o larchan 
Xeromeno = Queres que che conte un? eche de Xan Pirillan, onte conteillo ó Cura 
e tamen o Sacristan, entroulles tal risa.. c'o Cura mollou a sotana de tanto 
chorar, e o sacristan, saleu correndo c'un papel n'a man e non se sabe onde 
foi dar 
Carolina = Pois eu non quero chorar c'a risa. 
Xeromeno = Ti vas a chorar de gusto... eiche contar un, que te vas esmendrellar... 
532 
Carolina = Pois contemo! 
Xeromeno = E de meu compadre, ti xo conoces. Pois escoita, o meu [f. 47] 
compadre non ten fillos, e viv-en unha casa moi grande. Dixolle a muller 
Manuél por que non alquilas o baixo d'a parte de atras, e d'este xeito 
aforramos unhos cartos. O home dixo bueno, colleu papel un pouco d'tinta, 
e puxo Se alquila o baixo d'a parte d'atras. Doulle un pouco d'engrudo, e 
deixouno enrriba d'un queixón... A muller sin fixarse, sentouse no queixón, 
falou un pouco c'o home, dempois marchouse a praza. A xente ollaba pra 
ela, e non facian mais que reirse. Un home que camiñaba de tras d'ela, 
dixolle... Oiga siñora voste alquila o baixo da parte de atras ^Si señor alquilo! 
^e por que non me alquila o baixo d'a parte d'a diante. Ay ese non lle podo, 
traballa en él o meu home, que lastema dixo aquel home. [f. 48] Chegou a 
casa, e dixólle o home Tes te que mudar o baixo d'atras porque quere un 
home alquilar ó baixo d'a parte d'a diante. o home dandose conta, botou ĉe 
a reir, anda muller, anda, non lles pedia nada o corpo, tira eso, que ti xa 
estas ben alquilada. 
Carolina = Probe muller, pra que se sentaria no queixon. 
Xeromeno = Queres que che conte outro, 
Carolina = Non que me marcho. 
Xeromeno = Por que non ves, por eiqui... un dia sin aquela, con tempo o Lunes 
pol'a mañan, e facemos un magosto 
Carolina = Non acostumo a facer magostos fora da casa. 
Xeromeno = Pois falo agora conmigo 
Carolina = Pol'-a sua bonita cara. 
Xeromeno = Non pola tua monada, que xa che falarei d'-o conto 
[f. 49) 
Carolina = Com-ó conozco, pode falar... ... o que mais lle praza, que os seus 
contos son como d'os cans que ladran. ^ 
Xeromeno = Afellas coidas qu'-estou ouveando, ti dismo de paba Carolina. 
Carolina = De paba, e quere magostos, sabendo que sei qu-é un laña. 
Xeromeno = Non te anoxes Carolina, eu non teño malas mañas, si te convidei a 
xantar, coidei que a ti che gustaba. 
Carolina = Si fora c'o Farruco, que lle teño aquela, fixen c'el un magosto de 
castañas e mais viño. Mais con voste, si pares un abesouro con esa cara, 
533 
facerme a min o conto, a menos que toleara. 
Xeromeno = Destapachete Carolina, remangache ben a saya. 
Carolina = Remanguei pra bailar na Romaria, fai hoxe catro [f. 50) Domingos n'a 
festa d'a Virxen Branca.
 
Xeromeno = E con qúen bailache .
 
.­ Carolina = Bailei c'o meu amor 
Xeromeno = E bailache condenada ^ 
Carolina = Bailei si señor . 
Musica. 1 a
 
Xeromeno = Eiche de dar un abalo
 
pexeiriña de D° Guindo
 
Os dou ĉ = Eiche de dar un abalo
 
Que che ei d'deixar durmindo
 
Xeromeno = Bailache Carolina
 
Carolina = Bailei si señor
 
Xeromeno- = Dime con quen bailache
 
Carolina = Bailei co meu amor
 
Os dous = Bailache co amor
 
Xeromeno = Bailache Carolina 
Carolina = Bailei si señor , 
2 a
 
Xeromeno = Non quero berzas con unto
 
Nin navizas con azeite
 
Os dous = Non quero ter man d'a cabra 
[f. 51] ^ 
Xeromeno = E outros tomen o leite
 
Bailache Carolina
 
Carolina = Bailei si señor 
534 
Xeromeno = Dime con quen bailache 
Carolina = Bailei co meu amor 
Os dous = Bailache co amor 
Xeromeno = Bailache Carolina 
Carolina = Bailei si señor 
Coda = Bailache si señor 
Falado 
Xeromeno. = Conque bailache na Romaria e foi co mozo condanada 
^ Carolina = Bailei si señor c'o Farruco a pergunta faime gracia. 
Xeromeno = Non aposteria un chavo qu-él con tigo non se casa. 
Carolina = De casar nunca falou. 
Xeromeno = Si non ten un carto fala con tigo de paba. Eu sei de un, si ó queres 
casar con tigo casaba. E un home xa direito que lle contesto rapaza. 
[f. 52] 
Carolina = E non se pode saber, quén é o home, esa alaxa 
Xeromeno- = Pois un home que vist'e calza E que se ten direito, enrr-iba d'as suas 
patas E esta pertiño de ti ollando pra tua cara 
Carolina = Logo ese hom'-é voste que voltas lle dou caracha 
Xeromeno = Nunca che dixen nada; Fai tempo que me gustas ^ 
Carolina = Pensareino, si non o di de paba 
Xeromeno = Eu de paba, pois si ando sin cabeza, fai unha tempada 
Carolina = E como non casou antes 
Xeromeno = Por que nunca topei coma ti unha que a miri me gustara 
Carolina = Pois hai mozas bonitas en todo lugar d'a Comarca 
Xeromeno = Da feitura que a quer non a topei en tod'a bisbarra 
Carolina = Logo coma ten que ser esa monada 
535 
[f. 53]
 
Xeromeno = Unha muller que non falará.
 
Carolina = Ten que ser muda. 
Xeromeno = Non rapaza, unha que non mermurará d'os veciños que non fora 
Cotorra que fose muller de Goberno que non teña primos. E sexa bonita, si 
ten cartos millor que non coma empanadas c'as comadres, que queira moito'­
o seu home, que entenda d'e nagocios, gobernando ven a sua casa. Pois esta 
e a muller qu-eu buscaba. 
Carolina = E non topou esa alaxa de Cotorra, que non falara. 
Xeromeno = Non topeite a ti miña meiga 
Carolina = Eu falo moito Xeromeno 
Xeromeno = Non importa, namentras eu traballo ti cantas. tendo en que mover a 
lengua. 
Carolina = Non lle sei cantar 
[f. 54] 
[Xeromeno]­ = Euch'ensinarei rapaza 
como me queiras, vai a ser 
un fiadeiro a nosa casa 
Eiche d' insinar unhas copras de desafio, agora recordo, agarda 
Musica, Desafio 1 a 
Xeromeno = Eu busquei unha muller 
que non fora faladora 
E dempois que a topei 
Saleume unha Cotorra 
ai la la la ai ^la la la 
2a 
Carolina = Eu conozco unha mociña 
nunca c'o home falara 
^­ caladiña c'un veciño
 
a xente a mermuraba
 
ai la la la ai la la la
 
3a 
Xeromeno = Tiña un vello a costume 
de rezar pol'a mañan 
No inverno ó pé do lume 
E no vran baixo un parral 
536 
ai la la la ai la la la 
[f. 55] 
Carolina = Eso foi en outro tempo 
Pois os mociños de agora 
.­ Teñen moita letania
 
rezan asta o pé d'a porta
 
ai la la la ai la la la
 
Muiñeira 
Xeromeno = Meiga Carolina, ponte a saya nova 
falo c'o abade, e facemos a boda 
Xa veras que mozo, collendo o pandeiro 
Bailando de noite, non che ten sosego 
Carolina = Eu non lle dou creto. Si esta feito un vello 
Coitada de min, si non anda direito 
Pois eu meu homiño, divirtirme quero 
Si esta escangallado, casarme renego ^ 
Os dous xuntos 
Xeromeno Si eu che respondo 
Que non son tolleito 
Rezar- eu con tigo 
millor que aquel vello 
Debaixo d'a parra 
que me coma o demo 
O pé da lareira 
E tamen no cortello 
(f.­ 56] 
- Duo -
Carolina = Si ti me respondes 
que non sos tolleito 
rezarei con tigo 
^­ igual aquel vello
 
Pois xa de contado
 
xamemos o Crego
 
E pode casarnos
 
Qu' -eu xa te quero
 
FIN
 
O autor
 
Ricardo Vidal Vazquez
 
537 
ÍNDICE 
NOTAINTRODUTORIA ........... ................... 2
 
I.	 RELACIÓN DE OBRAS REPRESENTADAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
 
1915 ........................................ 4
 
1916 ........................................ 6
 
1917 ........................................ 8
 
1918 ........................................ 12
 
1919 ........................................ 15
 
1920 :....................................... 19
 
1921 ...:.................................... 25
 
1922 ........................................ 28
 
1923.. ..................................... 33
 
1924 ........................................ 37
 
1925 ........................................ 41
 
1926 ........................................ 44
 
1927 .....................:.. ............... 46
 
1928 ......................................... 49
 
1929 ....:........ ................. ....... 52
 
1930 ........................................ 55
 
1 ° Trimestre de 1931 . . . . . . . . . . . . . . ^. . . . . . . . . . . . . . . . 58
 
II.OBRASRECUPERADAS ............................. 59
 
Galo Salinas Rodíguez, Sabela, comedia nun acto . . . . . . . . . . . . b0
 
Heliodoro Fernándéz Gastañaduy, Pote Gallego, cadro de
 
^ Emiliano Balás Silva, Monólogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
 
costum es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
 
F. Ignacio Blanco Freire e Manuel Posse Rodríguez,­ jlnda non quero
 
ser mico! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ . . . . . . . . 101
 
José Manuel López Castiñeiras, O Chufón, comedia dramática en dos
 
538
 
actos . ................................... 112
 
Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, Calquera entende
 
Euxenio Charlón Arias ^ e Manuel Sánchez Hermida, Nocturno
 
Xaime Quintanilla Martínez, Donosiña, drama en tres autos e un
 
Galo Salinas Rodríguez, Entre dous mundos, poema dramático nun .
 
Leandro Carré Alvarellos, O Engano, comedia dramática en tres
 
Leandro Carré Alvarellos e Antonio Orozco, Ruínas, drama nun
 
Leandro Carré Alvarellos, Un caso compricado, comedia en dous
 
Rosalía de Castro, A probiña está xorda, romance de costumes
 
este enredo, sainete nun acto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
 
periodístico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
 
Emiliano Balás Silva, A Noite de San Xoan, monólogo. ......... 157
 
Lois Amor Soto, ^Miña Terra!, en un auto . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
 
prólogo, en prosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
 
acto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ^ . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
 
Leandro Carré Alvarellos, O pago, drama en tres actos. ...:.... 258
 
actos, orixinal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
 
acto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . 335
 
Xosé Ares Miramonte, Andacio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
 
Manuel Vidal Rodríguez, O "si " de Grabiela . . . . . . . . . . . . . . . . 369
 
actos . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
 
Galo Salinas R'ódríguez, Os.^meus arrcores, monólogo. . ..^ ^... 402
 
Manuel Rei Póse, Un match internacional de fútbol, monólogo .... 411
 
Nin Guén, O 7`ornillo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
 
Lois Amor Soto, Na fiada (Dous amores) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
 
montañesas, en ádaptación escénica de Antón Vilar Ponte. ... 438
 
X. Rodríguez, Non^hai mellor vida . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . 458
 
X . , Quen debe mandar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
 
Ramón Otero Pedrayo, Diálogos na néboa . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
 
Lois Amor Soto, Pedriño, ^Pra mar<ñeiros nos! . . . . . . . . . . . . . . 494
 
Ricardo Vidal Vázquez, "Duetos" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
 
O Noso Mal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
 
539 
O Afilador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 520 
O Zapateiro d'Ambroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 529
 
540 


UNIVERSIDADE DA CORUNA
DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍAS FRANCESA
E GALEGO-PORTUGUESA
O TEATRO GALEGO E OS COROS POPULARES
1915-1931
Tese de doutoramento presentada por Laura
Tato Fontaíña e dirixida polo Prof. Dr. Manuel
Ferreiro.
A Coruña, Novembro de 1996.
Esta investigación ficaría incompleta sen a colaboración das persoas que nos 
facilitaron o acceso aos seus arquivos ou nos proporcionaron manuscritos da súa 
propiedade; sería imposíbel nomealos a todos, mais queremos destacar a amabilidade 
de Da Adela Carré, Da Teresa Villar Chao, D. David Fojo, Da Elena Carmona, D. 
Henrique Acuña, os herdeiros de Euxenio Charlón, o Prof. Xosé Ma Dobarro Paz 
e, moi especialmente, D. Francisco Pillado Mayor. 
Tampouco podemos esquecer as entidades privadas que puxeron á nosa 
disposición todos os fondos dos seus arquivos, mesmo antes de seren catalogados, 
como o«Real Coro Toxos e Frolesu ou a«Sociedade de Amigos da Paisaxe Galega^ 
do Seixo. 
Quixeramos tamén agradecer a amabilidade con que fomos atendidos polo 
persoal dalgunhas institucións públicas, especialmente o da Hemeroteca da Biblioteca 
Xeral da Universidade de Santiago, o da Biblioteca da Deputación da Coruña e, 
sobre todo, o da Biblioteca da Deputación de Ourense. Quixeramos tamén felicitar 
aos Servicios de Préstamo Interbibliotecario pola eficacia do seu funcionamento. 
Por úlcimo, agradecemos ao director desta tesé, Prof. Dr. Manuel Ferreiro, 
a atención e coidado con que a dirixiu, así como os seus consellos e^ suxerencias. 
0. INTRODUCIÓN.
 
Este traballo iniciouse co obxectivo de investigar as actividades dramática ĉ 
desenvolvidas polos coros populares para poder establecer as caracteristicas do teatro 
realizado por este tipo de agrupacións, intentando determinar en que medida se 
afastaba ou identificaba co teatro representado polos cadros dé declamación alleos ás 
agrupacións musicais e que papel de ĉempeñaron na evolución do teatro galego. De 
acordo con este obxectivo inicial, o límite temporal fora fixado nun primeiro 
momento entre 1915 e 1936. A primeira data correspondía ao ano en que se 
presentou ao público o primeiro coro que incluía ^na súa programación 
representacións dramáticas; a segunda, á interrupción que a sublevación militar de 
1936 marcou en toda a cultura galega. Deste xeito, o título desta investigación foi 
rexistrado como O teatro galego nos coros populares (1915-1936). ^ 
A medida que avanzaba a investigación foise descobrindo a imbricación, 
mesmo identificación, existente entre autores, obras e grupos dos coros, con autores, 
obras e grupos alleos a eles; por outra parte, os problemas aos que se enfrontaban 
eran os mesmos, de maneira que resultaba imposíbel catalogar e estudiar os uns 
prescindindo dos outros, chegándose ao punto de que durante ^algúns anos (1924­
192^ a única actividade dramática posíbel foi a realizada polos cadros de 
declamación dos coros. ^ 
Non obstante, a partir de 1931, coa Segunda República, o marco xeral 
dramático transformouse totalmente. A maior parte dos coros ou ben abandonaron 
as actividades dramáticas ou ben as substituíron por espectáculos líricos que non 
entran na categoria de xénero dramático. Isto, unido á madureza alcanzada por certo 
sector da dramaturxia galega, aconsellaba para esta etapa un tratamento diferente e 
individualizado. 
Polas razóns expostas, solicitouse un cambio no título desta investigación, 
substituíndo o inicial O teatro galego nos coros populares (1915-1936) polo actual 
O teatro galego e os coros populares (1915-1931). 
Dado o carácter de espectáculo das actividades teatrais, considerouse que a 
fonte de información máis acaída a este tipo de investigación serían as publicacións 
periódicas, dando preferencia aos xornais de información local, pois as súas páxinas 
foron utilizadas como medio idóneo para anunciar as representacións. Tendo en contá 
a imposibilidade de localización e lectura de toda a prensa galega publicada nun 
4 
período de máis de quince anos, optouse por realizar unha selección. 
Así, primouse a prensa das cidades por dúas razóns: 1 a) nelas desenvolveron 
a súa maior actividade os grupos de persoas vinculadas á cultura galega; e 2a) é a 
única conservada nas hemerotecas. ĉeleccionouse un xornal de cada cidade galega, 
procurando que mantivese a continuidade ao longo de todo o período abranguido pola 
investigación. Nos casos de Santiago de Compostela e Pontevedra, en que non se 
conservou ningunha colección completa que cubrise todo este período, utilizáronse 
dous e mesmo tres xornais. 
Revisáronse tamén todas aquelas publicacións que estiveron vinculadas, dunha 
forma ou outra, aos movementos galeguistas, prenscindindo de que abranguesen ou 
non todo o ámbito cronolóxico do traballo'. 
Para que a investigación non iicase reducida exclusivamente ao ámbito 
urbano, e para ter unha mostra do medio vilego e rural que permitise establecer certo 
contraste, seleccionouse tamén unha publicación deste medio. 
Completárónse as fontes de información cunha serie de arquivos privados e 
áe aportacións individuais entre as que destacan a dos hérdeiros de algúns 
dramaturgos e persoeiros da cultura galegaZ. 
O resultado da investigación estruturouse en cinco capítulos. Ábrese cunha 
revisión crítica da historiografía dramática galega en que se atende, sobre todo, ao 
período abranguido por esta investigación. 
No Capítulo segundo estúdianse as actividades dramáticas realizadas entre os 
anos 1915 e 1918, ambos os dous incluídos. A partir das tres entidades que inician 
a recuperación das actividádes dramáticas desde tres puntos xeográficos diferentes, 
as representacións van aumentando de vagariño ano a ano implicando a un maior 
t Consultáronse os fondos das hemerotecas das seguintes institucións: Biblioteca Xeral da Universidade de 
Santiago de Compostela; Instituto Padre Sarmiento; Biblioteca Estatal de Pontevedra; Museo de Pontevedra; 
Arquivo Municipal de Vigo; Bibliotera Pública de Vigo; Biblioteca da Deputación de Ourense; Biblioteca da 
Deputación de Lugo; Arquivo Municipal de Ferrol; Real Academia Galega; Biblioteca da Deputación da 
Coruña; Biblioteca do Consulado da Coruña; Museo Etnográfico de Ribadavia e Fundación Penzol. 
Z Arquivo Teatral de Francisco Fillado Mayor, Arquivo Toxos e Froles, Arquivo Leando Carré, Arquivo 
da Sociedade de Amigos da Paisaxe Galega, Arquivo de David Fojo; o material facilitado polos herdeiros de 
Ramón Vilar Ponte, Euaenio Charlón Arias, Manuel Comellas Coimbra e Pérez Pallarés; por último, contouse 
tamén con aportacións desinteresadas de moitas outras persoas, entre as que non podemos deixar de citar a D. 
Henrique Acuña. 
5 
número de persoas no feito dramático galego, polo que este capítulo vai estruturado 
cronoloxicamente. O teatro desta etapa é unha continuación do iniciado pola «Escola 
Rexional de Declamación^ e remáta no momento en que as Irmandades da Fala 
interveñen no desenvolvemento do teatro galego. 
. 
O Capítulo terceiro abrangue os anos 1919-1923. Iníciase^ co estudio do 
Conservatorio Nacional de Arte Galegá para establecer, como resultado da presente 
investigación, unha nova cronoloxía verbo` da súa existencia e das sucesivas 
transformacións que sufri ĉ . Neste_ capítulo, o estudio das actividades dramáticas 
estrutúrase xeograficamente debido a que a súa cantidade e mesmo cualidade variará 
extraordinariamente segundo os persoeiros e entidades locais, recompilando a 
evolución xeral nunha síntese final. Cérrase o capítulo en Setembro de 1923 porque, 
como cremos ter xustificado ao longo deste traballo, a Ditadura paralisou o 
desenvolvemento do teatro galego. 
O CapítuIo cuarto está dedicado ás actividades dramáticas durante o período 
1923-1931. Comézase cunha xustificación xenérica das repercusións que sobre as 
actividades dramáticas exerceu a Ditadura de Primo de Rivera, para seguir, como no 
capítulo anterior e polas mesmas razóns, co estudio do teatro nas diversas 
localidades. Ademais da síntese final, e aínda que non se corresponda exactamente 
coa cronoloxía do capítulo, inclúese tamén aquí o estudio do único grupo profesional 
de teatro galego deste período. 
No Capítulo quinto expoñénse as teorizacións e polémicas de carácter xeral 
que non estiveron directamente relacionadas cun grupo ou obra en concreto. 
Considerouse que este aspecto da historiografía dramática precisaba un tratamento 
independerite por mor dunha maior clareza na exposición da evolución da historia 
teatral. 
Tívose en conta tamén que unha investigación deste tipo, en que os nomes de 
autores, actores, directores e críticos aparecen citados repetidas veces ao longo de 
todos os capítulos, precisaba un índice alfabético. 
Por razóns metodolóxicas e por non empecer a lectura coa enumeración 
exhaustiva de datas e lugares, inclúese un Apéndice en que van relacionadas, por 
anos, as obras representadas; cando se coñece, indícanse tamén datas, lugares e 
grupos polas que foron interpretadas. 
6 
Complétase este traballo cun outro Apéndice en que se reproducen vinte e 
nove obras. Inclúe textos que foron estreados e permanecían inéditos; obras que non 
chegaron a subir ao escenario, mais que foron publicadas no seu momento e non 
figuraban referenciadas na historiografía galega; e, por último, pezas de autores 
fundamentais na historia do teatro galego que se daban por perdidas. 
7 
1. REVISIÓN CRÍTICA DA HISTORIOGRAFÍA DRAMÁTICA GALEGA.
 
8 
1.- Memoria acerca de la Dramática Gallega, de Galo Salinas'. 
Para unha revisión exhaustiva da historiografía da dramaturxia galega2, é de 
obriga comezarmos pola Memoria acerca de la Dramática Gallega. Galo Salinas 
abre o seu pequeno tratado refutando as opinións daqueles que negan ao galego a 
categoría de lingua deixándoa reducida a un dialecto do español: 
"Según el Sr. Valera no hay, ni hablarse deben en España mas que tres 
lenguas: la Castellana, la Vizcaina y la Catalana, pues la Gallega ­
escribe- es tan sólo un dialecto que perfeccionó Portugal haciéndolo 
idioma nacional suyo, como si esto, que confusamente quiere hacer 
pasar por distingo, desvirtuase el hecho ciertísimo é innegable de la 
existericia del idioma gallego ó portugués -que para el caso da lo 
mismo,- idioma que nos es propio y que, hijo legítimo de la lengua 
celta, ha sido modificado por el latín, enriquecido por el habla y 
sentimientos suevos y ajeno á toda ingerencia é inmiscusión del árabe, 
siendo, en fin, el lenguaje corriente en Galicia y Portugal el mismo que 
hablaron el Rey Sabio, Camces, D. Dinis, Sáa de Miranda y otros 
notabilísimos publicistas, escritores y poetas de la antigiiedad y 
modernos. 
"Es, pues, el nuestro, idioma y no dialecto ó patué. "3 
Malia que os coñecementos históricos de Galo Salinas, dado o saber da época, 
disten moito da realidade científica, os seus razoamentos non desmerecen perante os 
empregados por Valera para lle negar categoría de lingua ao galego. Unha vez 
demostrado o dereito dos galegos a teren unha dramaturxia propia, seguindo as 
modas eruditas do momento, Salinas estudia o teatro catalán e valenciano para 
establecer a comparanza entre o desenvolvemento destes e o do galego. As causas 
que, en opinión de Galo Salinas, provocan o atraso deste último, foron resumidas xa 
por Francisco Pillado4: ^
 
" 1. ° Falta de actores.
 
1 Cfr. Galo SALINAS, Menroria acerca de la Dramática Gallega. Causas de su poco desarrollo é 
injluencia que en el mismo puede ejercer el regionalisnw, A Coruña, 1896. 
2 Desta revisión fican excluídas as ponencias e conferencias que diversos escritor^es e críticos impartiron 
ao longo dos anos que abrangue esta investigación cando nelas non hai intención historiográfica, za que serán 
estudiadas dentro do capítulo decíicado a"Teori7acións e Polémicas" 
3 Cfr. ibidem, p. 12. Os subli^3ados son do autor. 
4 Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro de Manuel Lugris Freire, A Coruña, Ed. do Castro, 1991. 
9 
"2. ° Desconsideración social polo idioma, que, ás veces, se traduce en 
desprécio polo mesmo." 
"3. ° Falta de persoas que, desde unha perspectiva eminentemente 
empresarial, aposten pola consolidación do teatro galego. "5 
Despois de recompilar todas as obras dramáticas das que é coñecedor, Salinas 
remata o seu estudio pedindo aos escritores que lle proporcionen dados doutras obras 
que el puider descoñecer, para redixir a nómina completa da produción dramática 
galega. Mais este chamamento non obterá resposta. 
2.- Literatura Gallega, de Eugenio Carré Aldaob. 
Na súa Literatura Gallega, Eugenio Carré Aldao dedica un pequeno apartado 
á Dramática dentro da séptima parte, a denominada "De re varia". Carré abre o seu 
comentario constatando o feito de que as obras representadas na década de 1880 non 
foran capaces de consolidaren o xénero para, a continuación, ir refutando as causas 
que "outros" alegan para explicaren este fenómeno: falta de dramaturgos, carencia 
de dotes dramáticas do pobo galego e, en nota, a falta de actores. Para Carré Aldao 
a causa fundamental do atraso do teatro galego radicaba en que os dramaturgos 
levasen a escena a diglosia do país: 
"La desacertada labor del Sr. Caruncho escribiendo en bilingúe y 
haciendo que los señores apareciesen hablando en castellano y los 
aldeanos un gallego convertido en patois, pareció querer dar la razón 
á los que sustentaban que nuestro idioma debía y tenía que seguir 
siendo irremisiblemente patrimonio exclusivo del vulgo, sin que 
mereciera obtener los honores de lengua literaria, especialmente en la 
más exteriorizada de sus manifestaciones, en las representaciones 
teatrales. "' 
5 Cfr. ibidem, p. 41. 
6 Eugemo CARRÉ ALDAO, Literatura Gallega. Con extensos apéndices bibliográficos y una gran 
antologfa de 30U trabajos en prosa y verso de la mayor parte de los escritores regionales, 2a ed., Barcelona, 
Ed. Maucci, 1911. 
Utilizamos a 2a edición desta obra, porque na 1° (La literatura gallega en el siglo XIX. Seguida de 
una antología y apéndices, A Coruña, Librería Regional de Carré, 1903) o espacio dedicado á Dramática é 
moito máis reducido (pp. 70-72) dado que aínda non fora creada a«Escola Rexional de Declamación^•, e 
tampouco contén reflexións sobre as causas do pouco desenvolvemento do teatm galego. 
^ Cfr. ibidem, p. 124. 
10
 
Das obras de Ricardo Caruncho, Maruxiña8 e La vuelta de Farruco9, 
coñecemos unicamente o texto da segunda. Reproducirmos os versos con que se abre 
a peza permitirá comprender o que quería dicir Carré Aldao: 
"Coro...­ Hoy e día 
d-algazara 
d-alegría 
de placer; 
es muy justo 
celebrarle 
com-as festas 
que va haber. 
Aldeanos... Noso Farruco 
ven feito un Creso 
Aldeanas... Decid veciños 
^y qué es eso? 
Aldeanos... Non ó sabedes 
Risa nos dá. (Ríen) 
Aldeanas... De fijo es una 
barbaridad. "lo 
As obras de Ricardo Caruncho respondían á realidade dunha dramaturxia moi 
activa a comezos de século, mais aínda pouco investigada tanto nas súas orixes como 
no seu desenvolvemento. Coñecemos moitos Apropósitos de Entroido, tanto do 
século XIX como do XX, que seguen a pauta de que os señores falen español e os 
criados e rústicos nunha caricatura lingiiística que, ás veces, non chega nin a 
categoría de castrapo; mais a obra de Caruncho non responde ao modelo burlesco do 
Apropósito,­ nin polo tema nin pola intención. O dano que provocou no 
desenvolvemento da dramaturxia galega este uso da lingua, levou a Carré a facer 
acedos comentarios: 
"Haciendo gala del más repugnante realismo, dedícanse a cantar los 
pseudopcetas gallegos, todo lo que de grosero y material hay en la vida 
g Ricardo CARUNCHO e Francisco CUEVAS GARCÍA, Maruxiña, comedia en tres actos y en prosa, 
Santiago, 1897. 
Esta comedia foi estreada na Coruña en 1896 e despois representada en Santiago, onde foi impresa. 
9 Ricardo CARUNCHO e Manuel ITURRIGARAY, La vuelta de Farruco. Cuadro lfrico en un acto en 
prosa y en verso, Badajoz, 1898. 
Foi estreada en Badajoz o mesmo ano da súa publicación. 
lo Cfr. Ricardo CARiTNCHO e Manuel ITLTRRIGARAY, ibidem, p. 3. 
11 
rústica. ^Y en qué lenguaje? Echan mano del más soez, ordinario y 
lleno de barbarismos; no sólo del de los labradores, sino del de la clase 
baja de las ciudades, cuando quieren hablar el castellano, juzgando que, 
porque así hable el vulgo zafio é ignorante, es más puro el léxico. 
Error crasísimo en que han caído y siguen cayendo parte de nuestra 
juventud y que tantos perjuícios ocasiona á nuestra naciente literatura. 
EI incurrir en tal wlgarismo hizo creer á muchos que el gallego sólo 
debía de ser empleado en asuntos chocarreros."" 
Esta pexa, continúa Carré Aldao, foi superada pola «Escola Rexional de 
Declamación^ da Coruña. A desaparición desta Escola resultou unha grande perda 
para a dramaturxia galega e, lamentabelmente, tampouco prosperou o intento de 
restauración da devandita institución, realizado en 1910 polo grupo «Thalia». O vello 
galeguista remata o capituliño dedicado ao teatro, coa esperanza de que retome a súa 
andaina nun futuro próximo'Z. 
3.- Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional Gallego por 
Eugenio Carré Aldao13 
Despois dunha breve introdución teórica sobre a capacidade didáctica e 
propagandística do teatro, Carré Aldao inicia esta Memoria remontándose aos celtas. 
A respecto da época que nos interesa, as variacións en relación á Literatura Gallega 
son mínimas: limítanse a cambios de estilo e a unha explicación máis demorada das 
súas opinións. 
No contido o máis significativo quizais sexa que a información sobre Hombre-
Galicia, de Joaquín Arévalo, non sufre modificación ningunha: anuncia a súa 
próxima aparición mais non a inclúe na segunda parte da obra ("Bibliografía. Las 
11 Cfr. Eugenio CARRÉ ALDAO, op. cit., pp. 123-124. 
12 En nota a pé de páxina Carré Aldao comenta: "Se anuncia ahora la aparición del Hombre-Galicia con 
que el distinguido escritor Joaquín Arévalo intenta dar nueva forma al Teatro Gallego. Por las noticias que 
hemos leído en la prensa no nos atrevemos á exteriorizar nuestros jufcios que reservamos para más adelante" 
(ibidem, p. 128). 
13 Mam^scrito inédito datado na Coruña, en 1913 (Arquivo Leandro Carré). 
12
 
obras dramáticas gallegas"), en que realiza un comentario demorado de cada peza'a 
Esta ausencia probabelmente se deba a que o monólogo de Arévalo estaba na liña do 
teatro de Ricardo Caruncho. 
Verbo das causas do pouco desenvolvemento do teatro, Carré Aldao nesta 
Memoria demórase na demostración de que as características raciais galegas son 
propicias ás artes histriónicas; na súa opinión, o que faltan son autores e por tanto 
obras: 
"Por eso, y por la pronta y fácil adaptación de los nuestros para todo, 
la dificultad para que el teatro gallego pueda crecer y desarrollarse no 
está en la falta de actores. Estos los tendremos siempre que sean 
precisos. Lo que necesitamos son autores, que, salvo excepciones, lejos 
de encontrar el exito que tendrían al escribir obras en gallego, las hacen 
en castellano, en cuyo teatro, solo como excepción, podrán figurar 
dignamente, ya porque viviendo en provincias es dificilísimo abrirse 
paso en aquel, ya porque se contentan con los efímeros triunfos del 
momento, triunfo debido las más de las veces antes que al valor de la 
obra a la complacencia de las buenas amistades. "ts 
4.- "Da Galiza Renascente", de Vicente Risco1ó 
En realidade, este traballo é o primeiro estudio crítico sobre o teatro galego. 
Trátase dun longo artigo, "Da Galiza Renascente", redixido en 1928 para a revista 
portuense A Águia, e reproducido por A Nosa Terra. Neste pequeno ensaio en que 
recompila e analiza todos os aspectos da cultura galega do Segundo Renacemento, 
cando aborda a produción dramática, Risco declara: 
"Apesares dos éisitos verdadeiramente grandes d'álgunhas obras, o noso 
teatro non chegou aínda á ter mais que unha vida irregular e 
la Hombre-Galicia, de Joaqufn Arévalo, foi estreada no Teatro Xofre de Ferrol o dfa 20 de Outubro de 
1911. Polas reseñas de prensa sabemos que era un inmenso monólogo bilingiie en que o autor cantaba e imitaba 
os diversos rufdos da natureza galega (o bruar do vento, o canto do merlo, o ramcer do carro...). A obra estaba 
dividida en dous cadros: "Na Terriña" e mais "Na América" (vid. , por exemplo, Joaquín de ARÉVALO, "Auto-
Arte", Vda Gallega, Vigo, n° 31, 1911; ou tamén Joaquín de ARÉVALO, "Habla el Hombre Galicia", El 
Correo Gallego, Ferrol, 6.3.1911). 
ls Cfr. Eugenio CARRÉ ALDAO, Memoria crltico-bibliográfica sobre el Teatro Regional Gallego, mns. 
inédito, pp. 134.135 (Arquivo Leandro Carré). 
16 V. RISCO, "Da Galiza Renascente", A Nosa Terra, A Coruña, n° 252, 253, 254, 255 e 256, 
correspondentes aos exemplares mensuais publicados entre o 1 de Setembro de 1928 e o 1 de Xaneim de 1929. 
13
 
intermitente, entregada por compreto aos «amateursu." 
Despois desta afirmación, e atendendo ao tipo de teatro que escriben, vai 
clasificar os dramaturgos galegos e a súa produción en tres grupos: 
1°) Un teatro de tendencia social que ten como figuras máis 
relevantes a Manuel Lugris Freire e Xesús San Luís Romero e que, a pesar de estar 
intimamente relacionado coa ideoloxía nacionalista, Risco considera anterior ao 
tempo das Irmandades. 
2°) Un teatro nacionalista que deixou de ser ruralista e que en moitos 
casos ficou relegado á lectura, mais que propiciou o nacimento do teatro histórico, 
simbolista, de costumes urbanos da clase media, etc., e que ten como autores máis 
destacados a Ramón Cabanillas, Xaime Quintanilla, Armando Cotarelo Valledor, 
Antón Vilar Ponte, Leandro Carré Alvarellos, Francisco Porto Rey, etc. 
3°) Un teatro cómico que é"mal mirado" polos escritores da 
"renascenza" porque 
"O teatro e a literatura cómica en geral, sole ser antre nós moi 
ordinaria, frecuentemente groseira, e por veces brutal, [...] Non por elo 
deixa de ter seu interés: [...] inda que non fora mais que pol-o seu 
éxito no púbrico."la 
Salienta como autores cómicos máis notabeis a Xavier Prado "Iameiro", 
Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida é, en menor medida, Roxelio Rivero. 
Tendo en conta que "Da Galiza Renascente" foi redixido en 1928, cando xa os Coros 
populares levaban trece anos de andaina e dada a agudeza crítica de Vicente Risco, 
non podemos deixar de sinalar o feito de que non faga a máis mínima referencia a 
que exista un teatro propio destas agrupacións. 
5.- Apontamentos para a Historia do Teatro Galego, de Leandro Carré 
Alvarellos19. 
Con estes Apontamentos Leandro Carré pretendía atallar unha das moitas 
17 Cfr. ibidem, n° 252, Setembro de 1928. 
18 Cfr. ibidem, n° 256, Xaneiro de 1929. 
19 Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatro Galego" , Boletín da Real Academia Galega, 
A Coruña, Ano XXVI, n° 235-240, 1 de Outubm de 1931. 
14 
polémicas da época sobre a existencia ou inexistencia dun teatro especificamente 
galego. En principio considera que, para refutar as teses contrarias, será suficiente 
a simple relación do repertorio galego: 
"Limitarémonos pois á citar as obras de que temos coñecimento, o que, 
por outra parte, é d'abondo por hoxe para o que nos propoñemos e 
mais para o espazo de que podemos dispoñer. "20 
Mais non se limita a esa simple relación, senón que se remonta ao século 
XVIII, recolle a información que proporciona Galo Salinas na súa Memoria, e 
comenta as boas perspectivas que se abriron para o teatro, tanto en Galiza como en 
América, durante a década de 1880: 
"Pasados aqueles primeiros tempos dos xogos froraes, e quizais pol-as 
dificultades con que se tropezaba para realizaren as representazóns das 
obras xa coñecidas, o Teatro Galego sofre un crís que dura deica o ano 
1903, en que o actor Eduardo Sánchez Miño axunta á seu redor un fato 
de rapaces afeizoados ao arte dramático, e costitúense en sociedade 
artística baixo a presidencia do laureado autor Galo Salinas. "21 
Coa «Escola Rexional de Declamación» fican establecidos os alicerces do 
teatro galego, aínda que despois da súa desaparición -continúa Carré Alvarellos-, 
unicamente houbo algunha representación esporádica feita por efeccionados: 
"A creazón dos coros populares fixo renascer o noso teatro. 
Encomenzou no Ferrol «Toxos e Froles» (29 de Maio do 1915), que 
para lle dar variedade aos festivaes, outivo a axuda de Euxenio Charlón 
e Manuel Sánchez Hermida, dous rapaces afoutos que representaron 
varios diálogos que eles mesmos escribían. "^ 
A partir deste renacer, para o director da «Escola Dramática Galega» o resto 
da historia do teatro é un continuum: cita os coros populares máis destacados («Toxos 
e Froles», de Ferrol; «Cántigas da Terra», da Coruña; «De Ruada» e«Os Enxebres», 
de Ourense; «Agrupación Artística», de Vigo; e mais «Foliadas e Cantigas», de 
Pontevedra), así como algunhas das obras que representaron. En 1919, coa aparición 
do «Conservatorio Nacional» a actividade teatral recibe un grande pulo -afirma Carré­
e, a seguir, presenta un relatorio das obras levadas a escena na Irmandade da Coruña 
20 Cfr. ibidem, p. 213. 
21 Cfr. ibidem, p. 214. 
^ Cfr. ibidem, p. 216. 
15
 
e na de Betanzos, así como noutras "agrupazóns mais ou menos importantes, pero 
cáseque sempre de tan curta vida que algunhas veces sómente duraba o 
imprecindíbele para dar á coñecer unha ou duas obras"23. 
Consideraba Leandro Carré que, polo exposto anteriormente, ficaba claro que 
a dramática galega estaba en vías de consolidación, coincidindo con Galo Salinas en 
sinalar a falta de actores como a grande pexa que freaba a súa consolidación 
definitiva: 
"As móres dificultades que esistiron decote para o afincamento 
definitivo do arte dramático en Galicia coas suas propias caraiterísticas 
raciaes é a falta de actores. Sempre que aparesceu un fato de intérpretes 
no taboado escénico xurdiron obras. "Z4 
Remata a súa exposición cunha relación de obras aínda non estreadas, outra 
das zarzuelas representadas, e unha pequena lembranza dos escenógrafos máis 
salientabeis. 
6.- Historia de la Literatura Gallega, de Francisco Fernández del Riego^. 
Neste manual, no apartado que dedica á"Prosa e Teatro" anterior á época 
contemporánea, Fernández del Riego limítase a nomear a Manuel Lugrís Freire, 
Eugenio Carré Aldao e Francisco Porto Rey sen tan sequera indicar a data de estrea 
ou publicación das obras. Non reciben tampouco máis atención o resto dos 
dramaturgos, porque no capítulo denominado "As Letras Contemporáneas", ao 
Teatro dedica unicamente catro páxinas escasas. Fernández del Riego agrupa no 
mesmo apartado a Ramón Otero Pedrayo, Xavier Prado "Lameiro", Vicente Risco 
e mais Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, afirmando: 
"De calisquera xeito, ven ao caso sinalar que o atinguido na produción 
teatral de Galicia ten escasa valencia. [...] Así canto se ten feito nesta 
época no xénero escénico, agás algunha escepción, apenas reflexa máis 
que o tema anecdótico peneirado con notas de doado folklorismo. "26 
23 Cfr. ibidem. p. 218. 
^ Cfr. ibidem, p. 220. 
^ Francisco FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Historia da Literatura Galega, Vigo, Galaxia, 1951. 
^ Cfr. ibidem, p. 163. 
16 
A única obra digna do teatro galego é, para Fernández del Riego, Os vellos 
non deben de namorarse, de Castelao. 
7.- Literatura Galega. Teatro, de Leandro Carré Alvarellos27.
 
O primeiro estudio con vocación histórica dedicado exclusivamente á
 
literatura dramática é este pequeno ensaio que viu a luz en 1960. Pasaran 30 anos 
desde os Apontamentos e Carré, xa cunha perspectiva histórica do acontecido antes 
de 1936, modifica a interpretación dos feitos. Para indicar que os Coros fan renacer 
o teatro, repite exactamente o mesmo parágrafo dos Apontamentos, mais engadindo 
unha frase que reproducimos en negrita: 
"A creazón dos coros populares fixo renascer, se ben dándolle outro 
carauter, o noso teatro. Encomenzóu no Ferrol «Toxos e Froles», que, 
para lle dar variedade aos festivaes, outiveron a axuda de Euxenio 
Charlón e Manuel Sánchez Hermida, dous rapaces afoutos que 
representaron varios diálogos que eles mesmos escribían. "28 
Lamentabelmente, Carré non explica cal foi ese novo carácter que deron. os 
Coros ao teatro e, por cima, o parágrafo con que cerra a parte dedicada a estas 
agrupacións ensarilla máis, se cabe, o papel que cumpriron na evolución do teatro 
galego: 
"Despois de varios anos que a Dramática galega estivera adormentada, 
dende a estinzón da «Escola Rexional de Declamación», a citada labor 
dos coros folklóricos viñéralle dar novamente un pouco de atenzón inda 
que non con toda a importancia e valía que a arte requería. "29 
Este parágrafo, en realidade, entra en contradición co primeiro que 
reproducimos. Semella que, co paso do tempo, para Carré perdese importancia o 
pulo dado ao teatro polos Coros. En 1931 vía o labor realizado polas Irmandades, 
coa creación do Conservatorio, como a continuación do traballo dos Coros populares, 
mais en 1960 non o interpreta así. Agora, o fundamental ía ser o Conservatorio, 
porque marcaba un cambio de rumbo no teatro galego: 
27 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Literatura Galega. Teatro, Separata de Céltiga, Porto, [1960]. 
^ Cfr. ibidem, p. 5. 
29 Cfr. ibidem, p. 6. 
17 
"E hai que notar unha cousa. A man de Santiña é a primeira obra 
representada (Había outras escritas pero que non subiran aínda ao 
taboado) en que todol-os persoaxes son señores, fidalgos. Iste é o novo 
camiño, o cambio que se inicióu para o progreso do nodo Teatro; a 
nova orientazón que deu impulso á dramática galega. "30 
Desta forma, o teatro das Irmandades deixaba de ser unha continuación do 
realizado polos coros e aparecía como unha nova etapa na historia da dramaturxia. 
8.- Historia da Literatura Galega Contemporánea, de Ricardo Carballo 
Calero31 
A metodoloxía utilizada por Carballo Calero nesta obra, así como a 
periodización que establece, impide que a literatura dramática teña un tratamento 
específico, e unicamente dedica apartados concretos ao teatro en dous capítulos: "A 
Literatura Galega dende a invasión francesa até a morte de Fernando VII" e mais 
"A época das Irmandades". Deste xeito, os dramaturgos da uEscola Rexional de 
Declamación» (Galo Salinas e Manuel Lugrís Freire, por exemplo) están estudiados 
en dous apartados diferentes: o primeiro dentro dos "Diádocos" e o segundo nos 
"Epígonos" . 
O mesmo acontece cos autores representados polos coros, que fican 
distribuídos entre os "Diádocos", os "Epígonos", a"Literatura Postrenacentista" e 
a"Época das Irmandades". O resto da produción dramática estúdiase incluída, coa 
obra do seu autor, en "Grupo Nós", "Novecentistas", e"Tempos do Seminario". 
9.- O Teatro Galego, de Manuel Lourenzo e Francisco Pillado Mayor32. 
Hai que agardar a 1979, a que vexa a luz esta obra para dispor da primeira 
historia rigorosa do teatro galego. Lourenzo e Pillado evitan caer en ríxidas 
3o Cfr. ibidem, p. 6. 
31 Ricardo CARBALLO CALERO, Historia da Literatura Galega Contemporánea, 1808-1936, Vigo, 
Galaxia, 1981. 
Empregamos esta edición en lugaz da de 1973 por ser máis completa, afnda que as diferencias entre 
elas non conlevan cambios sabstanciais a respecto do que interesa nesta imestigación. 
32 Mamiel LOURENZO e Francisco PIL.LADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 
1979. 
18
 
clasificións cronolóxicas e establecen tres grandes etapas para a dramaturxia do 
século XX anterior ao 36:
 
1 a) Da Escola Rexional ás Irmandades da Fala.
 
2a) Das Irmandades da Fala ao Seminario de Estudos Galegos.
 
3 a) Teatro na Emigración.
 
O espacio dedicado os Coros cerra a primeira das etapas, mais os autores non 
inciden, como Carré, en que signiiicasen un renacer da actividade dramática, senón 
en que propiciaron a escrita de moitas obras breves. E engaden o seguinte 
comentario: 
"Aínda está por facer unha valoración doada da actividade teatral dos 
Coros. A simple vista, non pasaron de facer un teatro costumista que 
fora prolongación e complemento das partes cantada e bailada. Orabén, 
se o miramos desde outra prespetiva, desde un punto de vista funcional, 
observaremos que se deu o fenómeno positivo da interrelación autor­
cadro dramático.'^33 
10. - T^tos e contextos do teatro galego 1671-1936, de Henrique 
Rabunhal3a 
Henrique Rabunhal aínda que na análise da historia literaria non se afasta do 
dito por Manuel Lourenzo e Francisco Pillado, na súa periodización presenta 
algunhas novidades sorprendentes e un tanto ambiguas. Periodiza a literatura 
dramática contemporánea anterior ao 36 da seguinte forma: 
1°) Escola Rexional de Declamación; 
2°) Teatro na época das Irmandades da Fala, subdividido en tres 
momentos: 
a) (1916-1918) anterior á fundación do Conservatorio 
Nacional de Declamación. 
b) (1919-1926) o Conservatorio e a Escola Dramática Galega 
c) (1926-1936) da desaparición da Escola Dramática Galega á 
Guerra Civil 
33 Cfr. ibidem, p. 60. 
^ Henrique RABUNHAL, Textos e contcuos do Teatro Galego 1671-1936, Santiago, Iaiovento, 1994. 
19 
3°) Teatro Nós.
 
4°) Outros autores do período 1916-36.
 
5°) Teatro na emigración.
 
Para alén das dificultades que entraña situar cronoloxicamente nesa 
clasificación os apartados 3° (Teatro Nós) e 4° (Outros autores do período 1916­
1936), o máis novidoso é que "Os Coros e o teatro" pasa a ocupar a primeira etapa 
(1916-1918) do "Teatro na época das Irmandades": 
"O primeiro período na actividade nacionalista está protagonizado pola 
constituiçom dos primeiros coros populares galegos e serve de prelúdio 
á fundaçom do Conservatório Nacional de Arte Galega (1919).^^35 
Evidentemente, a inclusión do teatro nos coros dentro do denominado Teatro 
das Irmandades é unha incongruencia cronolóxica, porque o coro citado como artífice 
e protagonista da recuperación do teatro («Toxos e Froles», de Ferrol) fai a súa 
presentación pública en Maio de 1915, mentres que as Irmandades nacen a mediados 
de 1916. Ademais, a respecto de «Toxos e Froles», o proceso foi exactamente ao 
contrario do que expón Henrique Rabunhal: o coro ferrolán tivera un papel destacado 
na creación da Irmandade local, e así o recoñecía Antón Vilar Ponte: 
"Co'a i-alma escribo estas liñas adicadas ó coro «Toxos e Froles» na 
data conmemorativa dos seus vinte anos d'esistencia. [...] 
Non poderei esquencer nunca o agarimo que ese coro exemplar tivo 
para miña iniciativa de creación das "Irmandades da Fala".36 
As Irmandades nos primeiros momentos da súa existencia tiñan outras 
preocupacións máis urxentes que a organización de coros: espallamento do idearium, 
creación das seccións locais e fundación dun xornal. De feito, a primeira vez que se 
propuxo desde as páxinas de A Nosa Terra impulsar o teatro foi en Marzo de 1917: 
"Pol-as noticias que A NOSA TERRA dá, homes hai ainda, coma o 
gran Cabanillas, coma Taibo, coma Quintanilla, Balás, Manuel María, 
Villar Ponte, Salinas, Carré e o infatigabre Lugris, que siguen 
producindo co'a espranza d'un rexurdimento da Escola de Declamación. 
"Temos que facere realidade esta espranza; temos Os Amigos da Fala, 
3s Cfr. ibidem, p. 100. 
36 Cfr. A. VIL,LAR PONTE, "A pós do saúdo, o consello", Labor Galega, Ferrol, n° 1, 29.5.1935. 
Para máis información sobre o tema, vid. Laura TATO FONTAfÑA, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 
1915-19^6), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 9-29. 
20
 
todol'os bós gallegos, que axudar ao restablecemento do Teatro 
Rexional, porque él é o mellor xeito pra facermos unha grande e fonda 
propaganda e pra dar a conecel'os nosos probremas, sempre 
esforzándonos en facer arte, . . . 
"En Lugo, no Ferrol, Santiago, Monforte, coma na Cruña, hai algús 
rapaces que son comediantes de moita valía. S'eles quixeran, c'unha 
seleición antre o mellor podíase facer unha compañía compreta, na que 
fosen igualmente boas todal-as partes. "37 
A comisión encargada de levar esta idea á práctica non se nomeou até a Xunta 
Xeral celebrada o 31 de Maio de 1917: 
"Acordose crear también varias secciones, que tendrán por objeto 
ampliar e intensificar los trabajos de la «Irmandade»: una de 
propaganda, otra de fomento del arte regional y otra de estudio de 
problemas vivos de Galicia, sociales, económicos y políticos. "38 
Así o entenderon tanto Leandro Carré Alvarellos como Manuel Lourenzo e 
Francisco Pillado, porque inclúen o teatro dos coros nunha etapa anterior á das 
Irmandades. 
11.- Outras aportacións. 
Nas obras xerais publicadas despois de 1980, en xeral, para o estudio do 
teatro ou aplican a flexíbel periodización proposta por Lourenzo e Pillado, ou seguen 
o metodoloxía de Carballo Calero, e como a maioría son manuais, non hai cabida 
neles para os coros populares. Mesmo desaparecen na breve "Glosa do Teatro 
Galego", de Francisco Pillado39. 
Con todo, non podemos deixar de salientar que Anxo Tarrío40 tamén incide 
na importancia dos coros populares a respecto da revitalización dramática: 
"Polo que respecta á literatura dramática detectamos intentos de iniciar 
unha certa actividade que non vai máis aló de tremendos dramas, algún 
37 Cfr. L. de SERGUDE, "Fagamos Teatro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 12, 10.3.1917. 
38 Cfr. "La rIrmandade da FalaA", La Voz de Galicia, A Coruña, 1.6.1917. 
39 Francisco PILLADO MAYOR, "Glosa do Teatro Galego", in AA.W. A Nosa Literatura: unha 
interpretación para hoxe (II), A Coruña, Ed. Agrupación Cultural rAlexandre Bóveda^•, 1985, pp. 47-67. 
40 Anxo TARRÍO VARELA, Literatura Galega. Aportacións a unha Historia crftica, Vigo, Xerais, 1994. 
Na outra obra do autor, Literatura Gallega (Madrid, Taurus, 1988), as referencias ao teatro son moito 
máis escasas e unicamente se estudia a partir da iniervención nel das Irmandades da Fala. 
21
 
histórico, ou cadros costumistas que máis adiante (desde 1915), han ser 
moi socorridos, sobre todo a partir da fundación de agrupacións corais 
con persoal espontáneo e diletante, do que moitas veces xurdía o propio 
texto da representación. "a' 
En 1995, Manuel F. Vieites42 deseñou unha outra proposta de periodización 
da literatura dramática contemporánea: 
"Os Precursores 1808-1868 
"A dramática rexionalista 1868-1919 
"Os iniciadores 1868-1903 
"Os continuadores 1903-1919 
"A dramática nacional 1919-1936 
"O movemento inaugural 1919-1936 
"O grupo Nós 1920-1936 
"Os novecentistas 1927-1936a3 
O pouco espacio que Vieites dedica á explicación do devandito cadro, tal vez 
debido ao tipo de publicación en que aparece, fai que resulte imposíbel especificar 
en que apartado inclúe o teatro dos Coros, aínda que as datas propostas levan a supor 
que entraría nos "Continuadores" da Dramática Rexionalista e, por tanto, sería 
anterior á"Dramática nacional". Tampouco fica nada clara a diferenciación entre "O 
movemento inaugural" e os outros dous apartados que establece dentro da "Dramática 
nacional", mais haberá que agardar a que o autor xustifique a súa periodización en 
futuras publicacións. 
Na nosa opinión, as últimas periodizacións comentadas (Rabunhal e Vieites) 
mesturan dous tipos de criterios: o ideolóxico (rexionalistalnacionalista ou das 
Irmandades) con grupos e categorías consolidadas pola critica literaria (Grupo Nós, 
Novencentismo). 
A Literatura das linguas marxinais, periféricas e sen normalizar, presentan 
unhas características de seu que esixen métodos de análise específicos, porque nelas 
vai resultar extraordinariamente difícil que encaixen categorías que son habituais e 
de obriga nas literaturas normalizadas. A esta dificultade xeral, hai que engadir que 
al Cfr. ibidem, p. 186. 
aZ Cfr. Ma^el F. VIEITES, "Rafael Dieste e o teatro: semblanza dun heterodoxo", in AA.W., Rafael 
Dieste. Heterodoxia e paixón creadora, Vigo, Xerais, 1995, pp. 25-58. 
a3 Cfr. ibidem, p. 39. 
22 
a dramática, polas súas características específicas de xénero eminentemente social, 
non se vai rexer exactamente polas mesmas normas que a lírica, a narrativa ou o 
ensaio. De feito, o primeiro intento de creación dun teatro especificamente galego, 
a«Escola Rexional de Declamación», prodúcese na denominada "Depresión 
Finisecular" (seguindo a periodización de Francisco Rodríguez``^), e de man da 
recuperación social da lingua e do seu emprego en intervencións públicas (Murguía 
nos Xogos Florais de Tui, en 1891 e Lugrfs Freire nun mitin en Betanzos, en 1907), 
isto é, cando a lírica, xa consolidada, está a pasar por un momento de estancamento. 
Todo isto dificulta enormemente a periodización da dramaturxia galega que, na nosa 
opinión, non se poderá establecer nos seus últimos detalles até que non sexa 
debidamente investigada toda a súa historia. 
^ Francisco RODRÍGUEZ, Literatura galega contemporánea (problemas de método e interpretación), 
Vigo, Ed. do Cumio, 1990. 
23 
2. OS CONTINUADORES DA «ESCOLA REXIONAL^ (1915-1918).
 
24 
§.- 1915: o inicio da recuperación. 
Na revisión da historiografía dramática puídose comprobar que existe 
unanimidade por parte de todos os estudiosos á hora de sinalar o ano 1915 como 0 
momento en que se inicia a recuperación do teatro galego despois de fracasada a 
«Escola Rexional de Declamación». 
Son tres as agrupacións que desde tres puntos xeográficos diferentes, impulsan 
a recuperación da actividade dramática: a«Tuna Escolar Gallega» en Santiago, o coro 
«Toxos e Froles» en Ferrol, e a«Agrupación Artística» en Vigo. 
l.- «Tuna Escolar Gallega» de Santiago. 
A Tuna do curso 1914-15 marcou un fito na historia desta institución, porque 
os estudiantes que a integraban recolleron as preocupacións rexionalistas e agraristas 
da época manifestando, por tanto, que non vivían de costas á realidade do país. A 
Xunta directiva estaba constituída por Ramón Salgado Pérez, Presidente; Manuel Ma 
González, Vicepresidente; Secretario, Daniel García e García Barros; Contador, 
Javier Velón Pardo; Tesoureiro, Manuel Romero e Vogais, Sr. Villar (director da 
Rondalla) e Sr. Prieto (director de declamación)'. 
Nun comunicado á prensa, a Tuna anunciou que, despois da súa presentación 
en Compostela, realizaría unha xira por todo o país para recadar fondos con destino 
ao monumento a Rosalía de Castro. No programa das súas actuacións incíuía a 
representación dunha obra galega, Antón de Freixide, "pasillo cómico nun acto", de 
Manuel María González2. Nada disto era novo: a tradición estudiantil contaba co 
percorrido polas vilas galegas e cun cadro de declamación que xa algún ano 
representara teatro galego. Vexamos como exemplo a Tuna de 1911: 
"Ramón Garaboa puso en escena, reiteradas veces, el monólogo Os 
catro túneles, de Rodríguez Elías; su mímica justísima y su dicción 
1 Vid. "La Tuna Escolar Galaica", La Voz de Galicia, 27.1.1915. 
Z Acerca de Manuel Marfa González López Pardo vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; e tamén Gran 
Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. . 
Antón de Freixide permanece inédita. 
25
 
expresiva, llamaron poderosamente la atención. "3 
En realidade, o que tivo grande repercusión na prensa pola súa novidade foi 
o discurso de Manuel María que, por enfermidade do Presidente, asumira as súas 
funcións. En presencia do Claustro da Universidade, da prensa e das autoridades de 
Santiago, Manuel María fai un canto de exaltación do Mariscal Pardo de Cela, que 
remata cun chamamento a quebrar as cadeas da escravitude en que se acha Galiza: 
"Quisiera que mi palabra tuviese la tonacidad del bronce, la dureza 
del diamante, los arranques del huracán, la fuerza ingente de lo 
inmenso, para quebrar a su conjuro las cadenas que aprisionan a la 
mas noble región de Iberia, que sufre con las resignaciones de la 
esclavitud cobarde el onmimodo poder de sus tapar...s [sic], los 
desdenes del inculto advenedizo o los ultrajes del que sin conocerla 
tiene la ridícula pretensión de juzgarla. [...] 
"Acaso en no muy lejanos días estalle la mina de nuestros 
sufrimientos y corra por valles y sierras, por villas y ciudades la 
emblemática frase de la revolución gallega: "Deus, fratesque, 
Gallaecianos" .4 
Na nosa opinión, as ardentes palabras do mozo non podían responder a unha 
arroutada individual, senón que reflictirían un sentimento vivo en certos sectores da 
sociedade da época. Este sentimento materializárese organizativamente na 
«Solidaridad Gallega^, e continuaba vivo e activo na «Acción Gallega^ de Basilio 
Álvarezs. E para alén de organizacíóns concretas, o rexionalismo era unha corrente 
de pensamentó en que participaban homes de todas as tendencias políticas. Esta foi 
a grande intuición de Antón Vilar Ponte que no seu chamamento a que os galegos 
se unisen e traballasen pola rexeneración de Galiza, apelou ao sentimento: 
"Se trata de una obra común á todos los buenos gallegos, de una obra 
de amor grande y trascendente, en la cual pueden y deben colaborar 
lo mismo los hombres de la izquierda, que los de la derecha y del 
3 Cfr. "La Tuna escolar compostelana de 1911", Vida Gallega, Vigo, n° 29, Xuño de 1911. 
4 Cfr. "Discurso prom^iado por el Sr. Mamiel María Gonzdlez, Vicepresidente de la Tuna", Gaceta de 
Galicia, Santiago, 6.2.1915. 
5 Vid. sobre estes temas, entre outros, J.A. DURÁN, Agrarismo y moviliz^ción campesina en el pafs 
gallego (1875-1912), Madrid. Siglo XXI, 1977, ou do mesmo autor, Crónic^os, 2. Entre el anrquismo agrario 
y el librepensamiento, Madrid, Akal, 1977. 
26 
centro: pero especialmente los federales y los tradicionalistas. "6 
Unicamente neste ambiente se poden entender afirmacións tan arriscadas como 
as de Manuel María, ou as que, asinadas por José Pérez Gándara, ven a luz neste 
mesmo ano de 1915, no xornal lugués El Progreso. Pérez Gándara adiantábase ás 
Irmandades facendo as seguintes declaracións: 
"Incipiente en estas lides llego a proponer que en Galicia se hable 
solamente gallego. Tal vez me expongo a diatribas sarcásticas de 
alguien, pero no me importarán porque creo en el mas pequeño honor 
que se debe tributar a nuestro privilegiado terruño y por donde deben 
comenzar los verdaderos enamorados de la pequeña patria. "' 
Polo que comentan algúns xornais sobre o discurso de Manuel María, as súas 
implicacións políticas non deberon ser ben acollidas en determinados círculos 
ideolóxicos. A crónica de La Yo,z de Galicia, por exemplo, que non publicou o 
discurso nin citou o nome do seu autor, escoa un paternalismo condescendente que 
xa desde o título destila desprezo: 
"El momento, pues, nos parecía propicio para efectuar una sucinta 
divagación en torno del espíritu regionalista latente en nuestra patria. 
"Pero no queremos meternos en honduras... 
"Por eso aplaudimos, aunque sea de modo sentimental, donde 
ingenuos lirismos tienen cabida, las románticas y calurosas palabras 
que al antiguo "bello gesto" gallego tributó en el salón de actos de 
nuestro Municipio un joven escolar de Compostela. "8 
Ademais da difusión do espírito rexionalista que realizou a Tuna a través do 
discurso do seu vicepresidente, o éxito de Antón de Freixide foi enorme, e significou 
a consagración de Xermán Prieto como actor "enxebre" : 
"Pero quien se llevó "de calle al público" y dió la nota del mas franco 
regocijo, fué Germán Prieto caracterizando bien, muy bien, 
estupendamente bien, a un labriego gallego Antón de Freixide- en el 
apropósito que lleva este título, del que es autor el joven 
Vicepresidente de la Tuna. 
"No puede darse mas naturalidad, mas socarronería, mas gracia 
6 Cfr. A. VII,LAR PONTE, Nuestra Afirmación Regional, A Coruña, 1916, p. 32. 
^ Cfr. José PÉREZ GÁ.NDARA, "La Literatura gallega antigua y la actual", El Progreso, Lugo, 
3.12.1915. O subliñado é do autor. 
8 Cfr. "Acerca de las palabras de un Tuno", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.2.1915. 
27 
picaresca y zumbona. Un verdadero acierto. También muy en su 
punto el charlatán de los hierbajos -idéntico al del Obelisco contra el 
cual hemos clamado- que hizo reir mucho. Todos los intérpretes con 
el autor fueron llamados al proscenio entre aplausos. "9 
O diario compostelán, Gaceta de Galicia, promete que publicará a peza cando 
a Tuna volva do seu percorrido por Galiza, mais prodúcense dous feitos que impiden 
a realización deste proxecto: unha folga de tipógrafos que cerra o xornal de Marzo 
a Xuño e o grande escándalo que vai embazar o éxito da Tuna cando esta regresa a 
Santiago. 
A Correspondencia Gallega, de Pontevedra, publicara un artigo asinado por 
"C." en que a Tuna era acusada de se apropiar de parte dos fondos recadados para 
o Monumento a Rosalía; como consecuencia, o Presidente da Comisión pro 
Monumento rexeitou as 400 pts. que a organización estudiantil Ile entregaba. O 
escándalo asulagou a prensa compostelá10. As autoridades académicas, considerando 
que a honorabilidade da institución universitaria iicaba cuestionada, realizaron unha 
especie de "xulgamento" público en que Manuel Ma González e todos os integrantes 
da Tuna tiveron que se defender das devanditas acusacións. O Claustro da 
Universidade, a partir deste momento, resérvase o dereito a intervir na composición 
das próximas tunas. Quizais por todo isto, a do curso 1915-16 non inclúa no seu 
repertorio representacións dramáticas galegas. 
Deixarmos sen máis explicacións a información acerca deste dasafortunado 
incidente, podería levar á conclusión de que os integrantes da Tuna eran culpabeis, 
por tanto, consideramos de interese reproducirmos case íntegro o artigo que, no seu 
descargo e no dos seus compañeiros, publicou Manuel María: 
"Sorprendido, pero amargamente sotprendido, leí un artículo en "La 
Correspondencia Gallega" publicado, que hizo asomar la indignación 
a mis labios: se ponía en entredicho la honorabilidad 'de una 
agrupación escolar, eminentemente altruista, contra la que se irguieron 
esas barreras incalificables que engendran el odio y el 
seudocompañerismo. 
9 Cfr. "La Tuna Escolar Gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 8.2.1915. 
lo Como exemplo das repercusións que as devanditas acusacións tiveron na prensa compostelá, poderíase 
citar o artigo de PISCIS, "Una acusación. La Tuna Escolar Galaica", publicado no Eco de Santiago, 0 4 de 
Marw, e reproducido ao día seguinte polo Diario de Galicia. 
28 
"A mí, más que a nadie, tócame poner de relieve la falsedad de esos 
rumores. 
"Sé, aunque triste sea el decirlo, que un escolar, redactor-corresponsal 
de ese ilustrado periódico en ésta, hízose eco de esos rumores que, 
dicho sea en honor a la verdad, nada nos favorecen. En su exposición 
adviértese un mal oculto deseo de zaherir y de zaherir en la parte más 
sensible: en el honor. [...] 
"Ni ese escolar, cuyo nombre es D. José Samuel García, ha recogido 
esos rumores de una mayoría entre los miembros de la clase escolar, 
ni esa mayoría existe, entre otras razones, porque no las hay para que 
exista. 
"Es más; de labios del autor de esa malhadada crónica he recogido 
estas palabras que, si él obra como caballero, no se atreverá a 
desmentir: "Escribí eso no por tí (hablando conmigo), cuya honradez 
está a cubierto de todas murmuración, ni por otros amigos y 
compañeros a los que aprecio y quiero; pero iban con vosotros (en la 
Tuna) tres o cuatro que no puedo tragar, que me las han hecho muy 
grandes.. ." 
"He aquí, pues, el elevado punto ético desde el cual se nos juzga: el 
resentimiento individual transformado en colectivo a través de un alma 
innoble mezquina y depravada. 
"Quien con tal espíritu escribe, a si mismo se juzga y califica. 
"Aún hay más, sé, y él mismo me lo ha confirmado, que procuró 
coaccionar a algún apreciable compañero en la Prensa a fin de que 
con él coadyuvase al descrédito de una institución escolar como la 
Tuna, que si es efímera, por su duración, es honrosa cual ninguna. 
"Esto, a mi ver y al de todo caballero, patentiza la rastrera baja e 
inmunda intención del que, sin dar su nombre, no se atrevió a firmar 
con más de una letra que tanto puede ser inicial de Corresponsal 
como de Canalla. 
"En cuanto a nuestra ofrenda a Rosalía, bien claras están nuestras 
cuentas, que ponemos a la disposición de todo aquel que quiera 
fiscalizarlas, sea escolar o no lo sea. 
"La inversión de lo recaudado es lícita, y, por serlo, me hago de ella 
solidario. 
"En poder de la Directiva, con la que estoy identificado en absoluto, 
obran todos los justificantes, que acreditan con evidencia lo que un 
mal escolar y compañero quiso empañar con sus asqueantes renglones: 
nuestra honradez inmaculada. 
"Por lo que a la actitud de la Comisión "Pro Rosalía" respecta, 
reservamos para más oportuna ocasión el poner a la vista de todos el 
plano de nuestras posiciones respectivas. 
"El tiempo impondrá la sensatez. 
29 
"Y el tiempo hará ver con meridiana luz, que los escolares que 
integraron la victoriosa Tuna de 1915 son dignos de serlo. , 
Manuel María González López Pardo 
"(Alumno de la Facultad de Derecho y Ex-Presidente efectivo de la 
Tuna Escolar galaica de 1915) 
"Santiago, 4 de Marzo de 1915. 
"NOTA.- Suplicamos a los Srs. Directores de cualquier publicación 
que haya reproducido la crónica generatriz de este artículo que se 
dignen, a su vez, reproducir el supra-escrito, por el buen nombre de 
la clase escolar. 
Haremos constar, sin embargo, que ignoramos haya sido objeto de 
reproducción. 
Manuel María"" 
De todos os xeitos e fose como for, o que importa é que Antón de Freixide 
subiu aos escenarios da Coruña, Betanzos, Viveiro, Ribadeo, Lugo, Monforte, 
Pontevedra, Vigo, Tui e Noia precedido das ardentes palabras do seu autor e incluído 
nun espectáculo dirixido a un público urbano de clase media que, de ningunha 
forma, podía ser catalogado de "folclórico". 
2.- «Toxos e Froles» de Ferrol. 
A segunda das agrupacións que retoma a actividade dramática neste ano de 
1915, é o coro popular «Toxos e Froles» de Ferrol12. Dentro da corrente de 
pensamento rexionalista había anos que xurdíra a necesidade de preservar do 
esquecemento a música popular; de acordo con esta idea, algunhas agrupacións 
artísticas contaban cun gaiteiro e preparaban ocasionalmente algunha peza popular, 
sobre todo con vistas ás Festas Galegas que se celebraban, máis ou menos 
periodicamente, nalgunhas cidades e vilas. 
11 Cfr. MANUEL MARÍA, "En torno a un artículo. La Tuna Escolar Galaica", Miña Terra, Santiago de 
Compostela, n° 18, 7.3.1915. 
12 A pesar da crenza xeneralizada de que «Toxos e Fmles= foi o primeiro coro popular (vid. , por exemplo, 
José Luís CALLE, Aires da Terra. La poesfa musical de Galicia, Madrid, 1993), existe documentación sobre 
agrupacións similares anteriores a ela: "La noche del miércoles recorría las calles de esta villa, seguido de 
m^meroso gentío, la entusiasta colectividad musical, cuyo nombre encabeza estas lineas [...] Componen el coro 
«^Viva o Ribeiro!=, los jóvenes Modesto Sánchez Garcfa, gaitero y director; Secundino Taboada, bombista; el 
tamborilero y los coristas Gonzalo Taboada, José Rodrfguez Orgo, Manolo Iglesias, Amado Canotril, Antonio 
Casanova, Servando Tesouro, José Lorenzo... "(Cfr. "De Ribadavia. El coro «^ Viva o Ribeiro! _", La Yoz de 
Galicia, A Coruña, 28.7.1913). «Toxos e Froles= é o primeiro coro popular que inclúe o teatro na súa 
programación. 
30 
Nesta liña estaba xa en 1913 a rondalla «Airiños da miña terrau, de Ferrol, 
que procurou axuda na emigración para levar a cabo os seus proxectos. A resposta 
que chegou de Cuba foi a seguinte: 
"Acompañando a los recibos de los socios de "Ferrol y su comazca", 
se pasarán otros con la cantidad en blanco, que cubrirán con la cuota 
que voluntariamente quieran fijar, aquellos paisanos míos que deseen 
prestar ayuda a la laureada colectividad, aceptando gustosos las cuotas 
por pequeñas que ellas sean. El producto de éstas será remitido 
mensualmente a Ferrol, logrando con ello que sus coros de canto, 
baile y declamación sean reforzados convenientemente y poder 
comenzar las excursiones artísticas que tienen proyectadas por las 
cuatro provincias gallegas al objeto de difundir la música, el baile y 
el teatro regionales.13 
O proxecto tarda aínda un ano en coallaz definitivamente, mais acabará dando 
como froito a creación de «Toxos e Frolesu1a A peculiazidade deste coro, fronte 
aos xa existentes, é que a pesar de xestarse no seo doutra agrupación musical, 
^Airiños da miña terra^, non se constituíu como unha sección desta, senón como 
entidade independente. Isto vaille permitir unha liberdade coa que non contaban os 
outros. 
No que atinxe ao teatro, o seu cadro de declamación naceu con todas as 
garantías de triunfo, pois os elementos que o integraban eran vellos coñecidos do 
público ferrolán, eran actores formados na «Escola Dramática Gallega» de Eduardo 
Sánchez Miñols: 
13 Cfr. M. PERMUY SEUO, "Airiños d'a Miña Terra. Una Delegación en La Habana", EI Correo 
Gallego, Fenol, 3.2.1913. 
Ia Vid. Laura TATO FONTA^iA, Teatro e Nacionalismo (Ferro11915-1936), Santiago, Laiovento, 1915, 
pp. 30-42. 
ls Eduardo Sánchez Miño (1872-1921) fora un dos fundadores da «Escola Rexional de Declamacións; este 
actor e dramaturgo está afnda pouco estudiado debido a que desem+olveu a maior parte da súa actividade nos 
anos comprendidos entre a desaparición da «Escola Rexionalp e a aparición dos coros populares. 
En 1908 fundou un grupo ao que denominou «Escuela Dramática Rexionals que representou no Teatro 
Xofre de Ferrol o drama Mareiras, de Manuel Lugrls Freire (vid. "Escuela Dramática Rexional", A Nosa Terra, 
A Coruña, 26.1.1908); este mesmo grupo, co nome de «Escola Dramática GallegaA levou ao escenario do 
mesmo teatro, o día 13 de Decembro dese ano, o drama Esclavitfi de Mamiel Iugrís, e mais a comedia Unha 
noite no mufito, da autoría do pmpio Sánchez Miño (vid. "Escola Dramática Gallega", EI Correo Gallego, 
Ferrol, 11.12.1908). 
En 1913, a finais de Xullo, Sánchez Miño presentou en Ferrol a«Escola Dramática Gallega'. A noticia 
foí publicada por toda a prensa galega (vid., por exemplo, "Teatm Regional. Escuela Dramática Gallega", 
Gaceta de Calicia, Santiago, 1.8.1913). O dfa 8 de Agosto dese ano presentouse ao público no Teatro Xofre 
31
 
"Los conocidos y chispeantes ex alunnos de la Escola Gallega D. 
Eugenio Charlón y D. Manuel Sánchez Hermida ofrecieron su valiosa 
cooperación para tomar parte en la interpretación de cualquier obra 
gallega que se ponga en escena.1ó 
Contan tamén coa colaboración de Francisco de la Iglesia (fillo do autor de 
A Fonte do Xuramento) para a posta en escenal', coa axuda de Avelino Rodríguez 
Elías, que envía as súas obraslg, e Nan de Allariz remite desde a Habana o permiso 
necesario para representar as súas19. No programa con que «Toxos e Froles» se 
presenta ao público de Ferrol, no Teatro Xofre, 0 29 de Maio de 1915, unicamente 
figura a obra dramática O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz20, mais o grande 
éxito da noite é unha pequena peza interpretada fóra de programa por Charlón e 
de Ferrol; o programa estaba constituído por unha obra en español e outra en galego, o apropósito cómico Os 
sudores de Bastián, ou Por vir n'o tren, de Agustín de Burgos. 
En Novembro deste mesmo ano (1913) a«Escola Dramática Gallega^ comunicaba que estaban á venda 
os abonos paza a próxima temporada dando a coñecer as obras que serían representadas: A fonte do xuramento, 
de Francisco Ma de la Iglesia; A Ponte, Minia, Mareiras e Esclavitú, de Manuel Lugris; Rentar de Castromil, 
de Martelo Paumán del Nero; 1Filla... !, de Galo Salinas; A patria do labrego, de Antón Vilaz Ponte; Terra 
Baixa en tradución de Antón Vilaz Ponte; e Unha noite n'o muíño e mais ^A roin feira...!, de Eduardo Sánchez 
Miño (vid., por exemplo, "Teatro Gallego", La Región, Ourense, 14.11.1913). Lamentabelmente, aos dez días 
de publicada esta nota, estala unha folga xeral en Ferrol e non volve haber prensa até o ano seguinte. 
16 Cfr. "Coro Feijóo Toxos e Froles", El Correo Gallego, Ferrol, 23.2.1915. 
17 Vid. "El Coro Feijoo Toxos e Froles", El Correo Gallego, Ferrol, 25.4.1915. 
18 Vid. "El Coro Feijoo Toxos e Froles", El Correo Gallego, Ferrol, 18.4.1915. 
Acerca de Avelino Rodriguez Elías, vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 101-109; tamén Ricado CARBALLO 
CALERO, Historia da literatura galega contemporúnea (1808-1936), Vigo, Galaxia, 1981, 3a ed., pp. 549­
550. 
Polas datas en que se crea «Toxos e Froles^, Evelino Rodriguez Elías unicamente tiña publicadas tres 
obras: os monólogos O embargo e Os catro túneles; e mais o diálogo O miñato e mais a pomba. 
19 Vid. "El Coro Feijoo Toxos e Froles", El Correo Gallego, Fenol, 28.4.1915. 
Acerca de Alfredo Fernández, "Nan de Allariz", vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 83-91. 
Ás obras de Nan de Allariz enumeradas por estes estudiosos, débense engadir outras cinco até agora 
non referenciadas na historiograña dramática: a zarzuela Eleuciós en Xinzo; a comedia As chancas de Mari 
Pepa; e os monólogos e diálogos O pe do mufño, No camiño e De volta da festa (vid. Álvazo María de las 
CASAS, "O Teatre Galego", Arquivo Literario, Lisboa, vol. II, 1924, pp. 353-364). 
20 Alfredo NAN DE ALLARIZ, O zoqueiro de Ylaboa, boceto de zarzuela gallega n'un acto e tres 
cuadros, original letra e música de, A Coruña, Fotgb. e Imp. Ferrer, [1908]. 
32
 
Sánchez Hermida21, Mal de moitos. A 1 a edición desta obra verá a luz este mesmo 
anoZZ. 
As obras que «Toxos e Froles^ vai representar este primeiro ano, en tres 
actuacións en Ferrol e unha na Coruña, foron aquelas cedidas polos dramaturgos 
colaboradores23: O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz; Os catro túneles, O 
miñato e mais a pomba e O embargo, de Avelino Rodríguez Elías24; Mal de moitos, 
de Charlón e Hermida e Pote Gallego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy^. 
3.- «Agrupación Artísticau de Vigo. 
O terceiro grupo que iñicia a súa andaina en 1915 é a«Agrupación Artística^ 
de Vigo, fundada o 13 de Abril2ó. Esta era unha asociación moito máis complexa 
que a de «Toxos e Froles^, xa que incluía non só un coro popular e un cadro de 
declamación, senón tamén un orfeón. Este último foi o primeiro en presentarse ao 
público no certame de orfeóns celebrado en Ourense ese mesmo ano. 
A«Agrupación Artística» probabelmente fose constituída seguindo o modelo 
da «Asociación Artística» pontevedresa, pois desde un principio conta con elementos 
femininos, a diferencia do coro ferrolán que era exclusivamente masculino. A súa 
actividade dramática comezou o 28 de Agosto, no Teatro Tamberlik de Vigo, coa 
21 Acerca de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida vid. Manuel LOURENZO e Francisco 
PILLADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coniña, Ed. do Castro, 1982, pp. 111-123; e tamén Laura 
TATO FONTAÍÑA, Op. cit., pp. 88-101. 
ZZ Eugenio CHARLÓN ARIAS e Manuel SÁNCHEZ HERMIDA, Mal de moitos, parrafeo por, Fenol, 
Imp. y Est. de «El Correo Gallego», 1915. 
Z3 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 69. 
^ Avelino RODRfGUEZ ELÍAS, Os catro tfineles. O embargo, Rev. Galicia, A Habana, 1911. 
Avelino RODRfGUEZ ELÍAS, O miñato e mais a pomba. Os catro tfineles, monólogo orixinal i en 
verso. O Embargo, monólogo orixinal i en verso, Vigo, Establecimientos Tipográñcos Faro de Vigo, 1913. 
u Acerca de Heliodoro Fernández Gastañaduy vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Dicionário do Tearro Calego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. 
Pote Gallego fora estreada no Teatro Principal de Pontevedra o día 19 de Xaneiro de 1913, nunha Festa 
Galega en prol do momunenio a Rosalía de Castro; permanece inédita, mais vai reproducida no Apéndice. 
^ Vid. "El Certamen de Orense", Faro de Vgo, 3.6.1915. 
33
 
representación de A Yirxe da Roca, de X. Ma Barreiro27. 
4.- O Chufón, de Xesús Rodríguez López. 
Tamén é deste ano de 1915 unha das comedias máis celebradas, e estudiadas, 
do teatro galego. O médico lugués Xesús Rodríguez López desprázase a Pontevedra 
para facer a lectura da súa obra O Chufón perante os compoñentes da «Asociación 
Artística^. Aos poucos meses, sae do prelo a peza cunha nota "A1 Lector" en que o 
autor explica que a súa comedia está inspirada nun traballo de José M López 
Castiñeiras: 
"El notable escritor D. José M. López Castiñeiras ha tenido ocasión 
de observar en las montañas de Caurel, de la provincia de Lugo, la 
costumbre de intervenir el chufón en las negociaciones matrimoniales, 
y tuvo la fortuna de trasladarla al papel en un gracioso artículo 
descriptivo, cuya lectura me sugirió la determinación de escribir la 
anterior comedia, con objeto de hacer más conocida una antigua 
costumbre casi extinguida en Galicia. [...] 
"En esta comedia aprovecho el gracioso diálogo del contrato, que 
figura en la escena 18 del 2° acto, copiado casi íntegro, del trabajo 
del Sr. López Castiñeiras y quise conservar también los nombres de 
los cinco personajes que en él figuran. Y aunque para ello fuí 
autorizado por el propio Sr. Castiñeiras, considero como una deuda 
de honor el que su nombre vaya unido al mío en este trabajo. "Za 
A noticia da publicación, recollida por toda a prensa, chegou axiña a Buenos 
Aires, onde residía José M. López Castiñeiras, iniciándose así un dos episodios máis 
sorprendentes da historia do teatro galego. Araceli Herrero e Aurora Marco na obra 
O Teatro de Xesus Rodrígue.z Lópe,z29 reproducen unha longa carta privada de 
Castiñeiras a Rodríguez López, en que o primeiro acusa ao segundo de se apropiar 
Z' Vid. "Las Fiestas de Vigo", Faro de Vgo, 28.8.1915. 
Acerca de Xosé Ma Barre ĉo vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário 
do Teatro Galego (1671-1985), Bazcelona, Sotelo Blanco, 1991, s.v. 
A Yrze da Roca foi estreada no Teatro Zorrilla de Baiona o día 18 de Setembro de 1910 (vid. Eugenio 
CARRÉ ALDAO, Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional Gallego, mns. inédito, p. 113). 
28 Cfr. Jesús RODRÍGUEZ L6PEZ, O Chufón. Comedia de costumbres gallegas en dos actos y en prosa. 
Con escenas calcadas sobre un trabajo literario de igual nombre de José M. López Castiñeiras, Lugo, Tip. G. 
Castro, 1915, p. 61. 
Z9 Aracéli HERRERO e Aurora MARCO, O Teatro de Xesfis Rodríguez López, A Coruña, Ed. do Castro, 
1988. 
34 
do seu traballo e, sobre todo, de ter incumprido o acordo de o publicaren en co­
autoría. As devanditas profesoras tamén transcriben o borrador da resposta do médico 
lugués, explicando ao amigo que unha vez lida a obra que aquel lle entregara, 
decidira reescribila aproveitando algunhas escenas, coa intención de publicala, como 
acordaran, en co-autoría. Mais unha vez rematado o traballo, Rodríguez López 
pedira a opinión dun outro amigo común, o bispo de Lugo, que en carta privada, 
cualificara algunhas escenas de altamente inmorais e pecaminosas. Perante o 
"veredicto" do señor bispo e dada a condición de eclesiástico de López Castiñeiras, 
Rodríguez López non se atrevera a incluílo como autor, mais para non excluílo de 
vez, redactou a malfadada nota "A1 Lector" e o subtítulo do libro30. 
A seguir, as autoras do devandito estudio ofrecen toda a serie de notas e 
cartas publicadas en distintos xornais de Lugo e Buenos Aires sobre a polémica, para 
remataren afirmando: 
"Chegados a este punto e despois de ver as «cartas», como se dunha 
partida de naipes se tratase, non se pode duvidar que R. L. [Rodríguez 
López] recoñece ter tomada de Castiñeiras a idea básica da sua 
comédia, en nengun caso o nega, máis ainda, nas suas cartas 
psrticulares todo semella deixar adiviñar que a R.L. a colaboración de 
Castiñeiras non lle resultaba incómoda. Asi pois O Chufón de 
Castiñeiras seria, como di R.L., un magnífico artigo de costumes; O 
Chufón, comédia galega, pertence a R. L. . Pero, se acaso na mente 
dalgun leitor destas liñas quedase algun tipo de reserva en admitir o 
traballo creador de R. L. nesta comédia, cumpre dicer que o mesmo 
Castiñeiras desmentiu porteriormente as suas acusacións nun artigo 
publicado en Buenos Aires no mesmo ano [1916]. "31 
Non obstante, a obra dramática de López Castiñeiras si existía, e por tanto 
a ira do escritor estaba xustificada. O propio Xesús Rodríguez López confirmou a 
súa existencia nunhas declaracións ao xornal lugués El Progreso: 
"- O Chufón -nos decía D. Jesús- me lo ha inspirado un drama del 
sacerdote Castiñeiras...[...] Realmente, si no fuera él, que me dió la 
idea, yo no hubiera hecho la comedia. Lo de él es un drama, con 
escenas completamente distintas y con argumento diferente... Los 
personajes, aún, con los mismos nombres algunos, tienen un 
30 Vid. ibidem, pp. 265-280. 
31 Cfr. ibidem, p. 274. 
35
 
simbolismo distinto... "32 
A petición do xornalista que o entrevista, Rodríguez López accedeu a publicar 
a obra de López Castiñeiras para rematar coas acusacións de que era obxecto: 
"_ ^Por qué no publica V. lo que hizo su colaborador? 
"- He pensado en hacerlo. Mañana, le enviaré a V. el drama O 
Chufón. Así salimos todos de dudas. ^^33 
Deste xeito, entre os días 22 e 27 de Febreiro de 1916, Rodríguez López 
publicou, tamén en El Progreso, a obra de Castiñeiras indicando, sen repetilas, as 
escenas que aproveitara para a súa comedia. 
Efectivamente, O Chufón de X. M. López Castiñeira34 non ten nada a ver 
co de Rodríguez López como se pode apreciar con só ler o argumento: 
"El tío Mingos y su esposa Sabela sacan un niño de la inclusa para 
que el día de mañana les ayude a trabajar los bienes en calidad de 
criado. Más también recogen una sobrina huérfana de padres, y 
cuando el incluso, Ilamado Antón, y la sobrina, ílamada Carmela, son 
ya mozos los presenta el autor en escena, enamorados el uno del otro. 
Pero el tío Mingos pretende casar a Carmela con un rico heredero que 
viene a contratarla con el Chufón, pero pide demasiada dote y se 
deshace la boda por unos zapatos que reclama para un criadito. Antón 
al verse solo y huérfano pretende marcharse a América a buscar 
fortuna y Carmela, no sabiendo hacerle desistir se decide a marcharse 
con él, en vista de que sus tíos se oponen a su casamiento con el 
expósito, presentando nuevamente a otro mejor partido, pues en el 
segundo acto el juez municipal, rico hacendado, se enamora de ella 
y la pide a sus tíos en casamiento. 
La obra termina en el segundo acto pidiéndoles Carmela a los tíos, de 
rodillas, el consentimiento para casarse y la dote para marcharse a 
América con Antón, en una escena final dramática. y desgarrada.3s 
Quizais o máis sorprendente de toda esta confusión que tivo como 
32 Vid. "Caso de «O Chufón^ ĉ ", El Progreso, Lugo, 20.2.1916. 
33 Cfr. ibidem. 
^ Acerca de José Manuel López Castiñeiras vid. Antomo COUCEIRO FREllOMIL, Diccionario Bio-
Bibliográfico de Escritores, Santiago de Compostela, Bibliófilos Gallegos, 1952, s.v. 
O seu drama O Chufón vai incluído ^ Apéndice deste traballo. 
3s Cfr. J. RODRÍGUEZ LÓPEZ, "O Chufón. Comedia dramática en dos actos de D. José Mamiel López 
Castiñeiras", EI Progreso, Lugo, 22.2.19I6. 
36 
consecuencia a eliminación de López Castiñeiras da historiografía teatral galega, sexa 
o feito de que Couceiro Freijomil no seu Diccionario xa citara o drama do sacerdote 
lugués, aínda que databa a súa publicación en 191536 
Rodríguez López trasladárase a Pontevedra para dar a coñecer a súa obra, 
porque alí existía un grupo de declamación con experiencia, o da «Asociación 
Artística», que levaba anos facendo teatro en español e mesmo algunha obra galega, 
mais tivo que se conformar cun grupo de amadores de Lugo, o da «Asociación de 
Dependientes do Comercio», que despois de moitas dificultades37, estreou O Chufón 
0 26 de Abril de 191638. 
5.- Outras representacións. 
Que a KTuna Escolar Galaica», o coro «Toxos e Froles», e a«Agrupación 
Artística» conseguiran romper preconceptos e abrir camiños para o teatro galego, 
resulta evidente ao facermos balanzo das representacións de amadores realizadas ao 
longo deste ano: ^ 
- Os elementos obreiros de Santiago: 
O zoqueiro de T^laboa, de Nan de Allariz39 
- «Centro Jaimista» da Coruña:
 
Os Remedios, cadro de costumes, anónimo.
 
- «Círculo Curros Enriquez» da Coruña: 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz40.
 
- Colexio Santa Teresa de Ourense:
 
36 Vid. Antonio COUCEIRO FREUOMIL, op. cit., vol. II, p. 302. 
37 Unha das maiores dificultades radicou en achar mulleres dispostas a representar os papeis femininos (vid. 
A. HERRERO e A. MARCO, op. czt., p. 262). 
3g Henrique Rabunhal data a estrea de O Chufón en 1917, en Vilalba (op. cit., p. 91); ignoramos as causas 
que levamn a este estudioso a rexeitar os dados documentados pola prensa e pola historiografia dramática. 
39 Vid. "La Fiesta del Trabajo", La Voz de Calicia, A Coruña, 1.5.1915. 
40 Vid. "En el Centro Jaimista", La Voz de Galicia, A Coruña, 14.6.1915. 
Alfredo NAN DE ALLARIZ, Recordos d'un vello gaiteiro, monólogo en verso gallego orixinal de, A Habana, 
Imp. de Rambla y Bouza, 1904. A 3 a edición viu a luz na Coruña, na Imp. Ferrer, s/d. 
37 
"Diálogo en gallego ", anónimoal
 
-«Asociación de las Doctrinas Sociales» de Vigo:
 
Boa festa, da Rvda. Madre Margaritaaz.
 
- «Orfeón Noiés»:
 
Antón de Freixide, de Manuel María Gonzáleza3
 
-«Círculo Católico de Obreros» de Santiago: 
^Inda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire adaptado por 
Manuel Posse Rodríguezaa
 
- A «Unión Artística Compostelana»:
 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allarizas
 
Malia todo isto, o máis representativo dun certo cambio de actitude en 
determinados sectores da sociedade é o feito de que o catedrático da Universidade 
de Santiago, Salvador Cabeza de León, escribise, para ser estreada polo cadro de 
declamación da «Liga Mutua de Señoras», o cadro lírico Camiño da vilaa^. 
§.- 1916: ampliación das actividades. 
O ambiente social era cada vez máis receptivo ao teatro galego e determinadas 
al Vid. "En el Colegio de Santa Teresa", La Región, Ourense, 19.6.1915. 
a2 Vid. "Doctrinas Sociales", Faro de Vigo, 21.6.1915. 
a3 Vid. REY ALVITE, "El jubileo compostelano", Faro de Yigo, 15.4.1915. 
aa Nin F. Ignacio Blanco Freire nin Manuel Posse Rodriguez figuraba até agora na dramaturxia galega. 
O segundo estaba referenciado na historia da literatura galega unicamente como poeta (vid. Antonio COUCEIRO 
FREUOMII,, op. cit., s.v.). No manuscrito da peza figuran as seguintes atribución e data: "por pon F. Ignacio 
Blanco Freire y adaptado a la escena por pon Manuel Posse Rodriguez, Presbíteros. Estrenada con gran éxito 
en el Círculo Católico de Obreros de Santiago el día 6 de Enero de 1915". En ningún dos xornais composteláns 
conservados puidemos achar a reseña desta velada, mais non temos por que dubidar da veracidade do 
manuscrito. Isto serta unha proba máis das moitas dificultades que presenta a investigación histórica do teatro 
galego. O manuscrito de ^Inda non quero ser mico! vai reproducido no Apéndice. 
as Vid. "En la Unión Artlstica Compostelana", El Eco de Sarrtiago, 18.12.1915. 
a6 Vid. "Estreno de una obra gallega", La Yoz de Galicia, A Coruña, 31.12.1915. 
Acerca de Salvador Cabeza de León vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit., pp. 483^85. 
No Alnw^taque Gallego para 1917 de Manuel Castro López (Buenos Aires) publicouse por vez primeira 
esta obra de Cabeza de León co título Camiño da vida, mais este novo título debeu ser producido por unha 
gralla de imprensa, xa que o texto arxentino é idéntico ao publicado na revista Suevia (Santiago de Compostela, 
n° 1, 7 de Outubre de 1917), co título orixinal Camiño da vila. 
38 
organizacións como as «Juventudes Antonianas», os «Centros Jaimistas», as 
asociacións dos «Luíses»a' ou as simples sociedades recreativas, que até o momento 
unicamente representaban teatro español, comezaron a incluír pezas galegas nas súas 
veladas, en xeral, breves: 
- Cadro local de amadores de Tui: 
A velliña da veiga, anónima48. 
- «Antonianos»:
 
Os catro túneles, de A. Rodríguez Elíasa9
 
- «Centro Jaimista» da Coruña:
 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freireso
 
- «Unión Artística» de Noia:
 
Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy51
 
-­ Sociedade «Recreo y Cultura» de Barbadáns:
 
O Zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz52.
 
- «Exploradores» de Pontevedra:
 
Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy53;
 
a' Como é sabido as Asociacións dos Luises e Antonianos eran de carácter relixioso e tomaban o nome do 
Santo en que centraban a súa devoción: San Luis de Gonzaga, etc. Os ^cTaimistas» tiñan carácter político e tiraran 
o nome da súa organización de D. Jaime de Borbón, lexítimo herdeiro da coroa española segundo a ideoloxfa 
carlista. 
48 Vid. GARCÍA SANCHEZ, "De Tuy", Faro de Vgo, 7.1.1916. 
a9 Vid. "Juventud Antoniana", Progreso, Pontevedra, 3.2.1916. 
so Vid. "En el Centm Jaimista", La Voz de Galicia, A Coruĉa, 11.12.1916. 
Acerca de Manuel Lugrfs Freire vid. Francisco PII.LADO MAYOR, O Teatro de Manuel Lugrts 
Freire, A Coruña, Ed. do Castro, 1991. 
Manuel LUGRÍS FREIRE, Esclavitfi, drama en dous actos en prosa, orixinal de, A Coruña, Imprenta 
y Fotograbado Ferrer, 1906. 
sl Vid. CORRESPONSAL, "Desde Noya", La Voz de Galicia, A Coruña, 12.1.1916. 
52 Vid. SERGIO,­ "Bazbadanes", La Región, Ourense, 31.10.1916. 
53 Vid. "Los Exploradores de Pontevedra. Su visita á Vigo", Faro de Vgo, 5.5.1916. 
A historiograña teatral consideraba como primeira edición deste monólogo o folleto: Heliodoro F. 
GASTAÑADUY, Un vello paroleiro, monólogo ou algo ast, Pontevedra, Imp. de Barros Hno., 1912; mais viu 
a luz por vez primeira, aos cinco días da súa estrea, no xornal pontevedrés Progreso, o día 15 de Marzo de 
1912. 
39 
-«Recreo Artístico e Industrial» de Bouzas (Vigo):
 
Un diklogo galego, anónimosa.
 
- Colexio da "Enseñanza" de Vigo:
 
A festa do Patrón, da Rvda. Madre Margaritass
 
1.- A escaseza de obras.
 
Non obstante, en 1916 a obra máis representada por este tipo de grupos foi 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida, que foi levada a escena pola 
Asociación das «Doctrinas Sociales y Escuelas Nocturnas Obreras» da Coruñasó, 
pola «Juventud Católica» de Ferrols', polo «Patronato Católico» e a«Juventud 
Antoniana»sa da Coruña, por un grupo de amadores59 e outro infantiló0 de Neda, 
pola «Sociedade Pro Cultura» de Rianxoó1, polo «Centro Obreiro» de Lugo62, pola 
«Liga de Amigos» de Chantadaó3 e mais pola «Comisión de Festas» de 
Ortigueira`^. Este éxito non pode ser atribuído unicamente á calidade ou gracia da 
peza, senón tamén ao feito de que estaba impresa e por tanto non sería demasiado 
difícil para os cadros de amadores facerse co texto. 
Outras veces sería o localismo quen marcase as obras que se representaban; 
así, os «Antonianos» de Vilalba renden homenaxe a dous ilustres paisáns, 
sa Vid. "Velada Teatral", Faro de Vgo, 23.5.1916. 
ss Vid. "En la Enseñanza", Faro de Vgo, 14.7.1916. 
sb Vid. "Una Velada Artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.1.1916. 
s^ Vid. "En la "Juventud Católica", El Correo Gallego, Ferrol, 8.1.1916. 
58 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.2.1916. 
s9 Vid. "Desde Neda", El Correo Gallego, Ferrol, 10.2.1916. 
60 Vid. "Desde Neda", El Correo Gallego, Ferrol, 30.3.1916. 
61 Vid. "De Rianjo", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.5.1916. 
62 Vid. "Notas Obreras", EZ Progreso, Lngo, 30.4.1916. 
^ Vid. EL CORRESPONSAL, "Chantada", La Región, Ourense, 26.10.1916. 
^ Vid. "Gacetilla Teatral", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, 31.12.1916. 
40
 
representando o apropósito bilingiie Juan Soldado o el repatriado de Cuba, de 
Manuel Mato Vizoso^, e A Noite Boa de 1871, de X. M. Chao Ledo^. Henrique 
Rabunhal informa de que este mesmo grupo representou tamén en 1916 outra obra 
de Manuel Mato Vizoso: 
"[...] a Mocidade Antoniana de Vilalba [representa] 0 31 de 
Decembro de 1916 A romaxe de Cardade de manuel Mato Vizosoió7 
Outros grupos optarían por representaren pezas escritas expresamente por 
homes e mulleres próximos a eles. Isto xa era unha práctica habitual nas 
representacións de teatro español e, desde logo, era propio das obras que se levaban 
a escena polo Entroido. Este costume contribúe en grande medida a incrementar as 
dificultades da pescuda histórica arredor do teatro, pois a maioría das veces os 
programas non indicaban o nome do autor, ou non citaban o título das obras e, por 
suposto, os textos nunca foron editados. Cando se conxugan máis felices 
circunstancias (por exemplo, que o autor sexa unha figura coñecida por algunha outra 
actividade literaria, artística ou profesional), pódese chegar a obter unha pequena 
biografía en que consten, unicamente, o título das obras que escribiu. Se non se 
producen esas circunstancias, tense simplemente un nome e, se cadra, o título das 
pezas. 
No primeiro destes casos está Ma Dolores del Río Sánchez Granadosb$ que, 
^ Manuel Mato Vizoso figuraba até agora na nómina de dramaturgos galegos cunha soa obra, 
A romaze de Cardade (vid. Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 105) 
Verbo daManuel Mato Viwso vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII., op. czt., s.v.; e Gran 
Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 
^ Vid. "Villalba honra a sas hijos ilustres", La Yoz de Galicia, A Coruña, 12.1.1916. 
A obra dramática de Xosé Maria Chao Ledo non foi coñecida pola historiograita teatral até 
1976, data en que viu a luz Poemas Galegos (A Coruña, Ed. do Castro, 1976), a pesar de que esta 
obra é unha reedicibn da realizada, en 1930, polo •^Centro Villalbés^ĉ de Buenos Aires. A información 
máis completa sobre Chao Ledo e a súa obra teatral é a ofrecida por Eduardo LENCE-SANTAR Y 
GUI'I'IÁN nunha serie de artigos que baixo o título de "Un poeta galego desconocido", publicou no 
xornal santiagués El Compostelano, durame os dfas 2, 5, 6, 7 e 8 de Marzo de 1928. 
67 Cfr. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 105. Non indica a fo^e. 
^ A historiogra8a teatral unicamente cita dfias obras desta autora: "En 1914 estrenó en La 
Coruña el cuadro dramático Lonxe da aldea, y en 1916 el monólogo A pantasma" (A. COUCEIRO 
FREUOMII., op. cit., vol. III, p. 186). E asf é recollido in Manuel LOURENZO e Francisco 
PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. 
Esta información demostra, unha vez máis, as dificultades que presenta a imestigación da 
historiogra8a dramática galega, xa que na prensa da Coruña do ano 1916 non aparece ningunha 
41 
por estas datas, escribiu Parla e Parrafeo e mais Costumes novas, para ser 
representadas polo cadro da Asociación das «Doctrinas Sociales y Escuelas Nocturnas 
Obreras», no Instituto da Guarda da Coruña, 0 5 de Xaneiro de 191669. No 
segundo, Miguel Palacios70 autor do monólogo A Carta do Rif, representado polos 
«Antonianos» da Coruña, 0 20 de Febreiro de 1916". 
E como xa vimos, en 1916, poida que debido ao control exercido polo 
Claustro da Universidade, a Tuna non ineluíu no seu programa teatro galego, mais 
Xermán Prieto72 formou para as celebracións do Entroido a comparsa «El Pierrot», 
representando con ela en Santiago e outras vilas, un monólogo da súa autoría73. 
Pola súa parte, «Toxos e Froles» visitou Lugo, Betanzos, Monforte e 
Ourense, ampliando o seu repertorio con Un vello paroleiro, de H. Fernández 
Gastañaduy, e coa estrea de Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida74. 
2.- Coros e cadros de declamación. 
Nun traballo anterior75 sostiñamos que estas viaxes de «Toxos e Froles» 
foran as impulsoras da creación doutros coros en diferentes vilas e cidades; mais os 
resultados da presente investigación lévanos a reconsiderar aquela afirmación, xa que 
a estas alturas a prensa máis progresista levaba anos publicando artigos en defensa 
referencia á estrea do monólogo A pantasma, citado por Couceiro Freijomil; mais este autor non tivo 
noticia da estrea das dúas obras que se documentan neste traballo. 
69 Vid. "Una Velada Artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.1.1916. 
'° A historiograffa literaria galega non contemplaba a Miguel Palacios nin a súa obra A Carta 
do Rif. 
71 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.2.1916. 
72 Tampouco a historiograffa teatral contemplaba a este médico natural de Mondoñedo, actor, 
autor e director de teatro. Como actor o seu labor vaise desenvolver, sobre todo, durante os anos da 
Ditadura e a República. Como autor coñecemos o título, aínda que non o texto, de dous monólogos: 
Cando eu fun soldado, estreado en Santiago 0 17 de Outubro de 1917; e Cameloterapia, estreado na 
Coruña, 0 17 de Setembro de 1930. 
73 Vid. "El Pierrot Escolar", Diario de Galicia, Santiago, 29.2.1916. 
74 Euxenio CHARLÓN ARIAS e Mamiel SÁNCHEZ HERMIDA, Obras teatraes galegas. Mal 
de moitos e Trato a cegas, parrafeios por, Ferrol, Imp y Est. de «El Correo GallegoA, 1921. 
75 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , pp. 30^2. 
42 
da música galega, ao témpo que amplos sectores da sociedade, fose por ideoloxía 
fose por sentimentalismo, acollía con agrado os certames e festas galegas. De feito, 
xurdiron coros en lugares que «Toxos e Froles» non visitara: «Cántigas e Aturuxos» 
en Lugo, «Agarimos da Terra» en Mondariz, o coro do «Orfeón Pontevedrés» e mais 
o da «Asociación Artística» en Pontevedra, etc. 
É tal a proliferación deste tipo de agrupacións que, en 1916, os organizadores 
do "1° Concurso de Coros Gallegos" de Vigo, se viron obrigados a especificar nas 
bases as condicións que deberían reunir para participaren: 
"2° Los coros que se inscriban para tomar parte en este concurso 
pueden ser mixtos ó no y constarán de 5 parejas ó 10 individuos, por 
lo menos, con su correspondiente gaitero, y se presentarán en dicho 
acto vistiendo el traje típico de su país, pudiendo ser excluido del 
concurso el coro que no cumpla esta condición. "76 
Tamén os Estatutos" das Irmandades recollían entre os seus obxectivos 
"Fomentar o conocemento da música galaica y-o amore ós bailes e costumes 
enxebres". Como resposta a estas indicacións, apareceron os primeiros coros 
dependentes das Irmandades da Fala, «Follas Novas» en Santiago, e«Cántigas da 
Terra» na Coruña. 
Ao seguirmos na prensa as actuacións dos coros, achamos que moitos non 
contemplaban na súa programación o teatro; neste caso estarían, por exemplo, 
«Follas Novas», de Santiago'a e«Brisas del Masma», de Mondoñedo79; ou que 
76 Cfr. "Las Fiestas de Agosto", Faro de Vigo, 8.7.1916. 
^^ Os amigos da Fala Gallega. Estatutos, A Coruña, 18 de Maio de 1916. 
Justo G. Beramendi supón que estes estatutos, aínda que en principio fosen unicamente da 
Irmandade da Coruña, deberon ser os utilizados polas restantes Irmandades (Ycente Risco no 
nacionalismo galego. Tomo 1. Das orixes á afirmación plena, Santiago, Ed. do Cerne, 1981, pp. 79­
106). Esta suposición fica confirmada polo "Regramento" que a Irmandade de Santiago publica no 
xornal compostelán Gaceta de Galicia, 0 6 de Xullo de 1916. 
78 Vid. "Festival Artístico", El Eco de Santiago, Compostela, 26.9.1917. 
Henrique Rabunhal inclúe a«Follas Novas= na relación de coros que representaban teatro 
galego: "Outros coros relevantes mas de menor activismo teatral f8rom [...] Folhas Novas (Santiago 
1916)" (op. cit., pp. 104-105); mais non cita ningunha das obras. En todas as actuacións que temos 
documentadas o programa é exclusivamente musical. 
79 Vid., por exemplo, "Brisas del Masma en Viveiro", El Progreso, I.ugo, 1.11.1917. 
Henrique Rabunhal inclúe a«Brisas del Masma ^• na relación de coros que representaban 
teatro galego: "Outros coros relevantes mas de menor activismo teatral f8rom [...] Brisas do Masma" 
(op. cit., pp. 104-105); mais non cita ningunha das obras. En todas as actuacións que temos 
43 
tardan anos en incorporaren á colectividade un cadro de declamación, como 
«Agarimos da Terra», de Mondariz, que non o crea até 191780. E mesmo temos o 
caso de «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, presentado ao público 0 1 de Xaneiro de 
1916, que se despraza nunha xira completando os seus festivais cunha mestura 
dificilmente defníbel: 
"Primera Parte 
"1°- "Un son a Sevilla", por la rondalla.- Monti. 
"2°- "Negra Sombra", por la rondalla,- Monti. 
"3°- "Camino de la aldea", monólogo emocionante de Arturo 
Sánchez, desempeñado por la niña Chinita Castro. 
"4°- "As siaeiras anduriñas", por la rondalla.- Montes 
"5°- "La Bohemia", selección, por la rondalla.- Puzzini. 
"6°- Jota bailada por los niños Lolita y Antoñito Rodríguez. 
"Segunda Parte
 
"1°- "No Valado. 
"2°- Presentación del Coro "Cantigas e Aturuxos" con el siguiente 
programa: 
"a) "Canto a sega", de Lugo. 
"b) "Foliada de Lemos", de id. 
"c) "Alalá del Cebrero". 
"d) "Foliada de Lózora". 
"e) Muiñeira bailada por las parejitas del coro. "81 
Todo isto levounos a cuestionar se realmente existiría un teatro específico dos 
coros populares e mais a procurar as causas de que uns coros incluísen o teatro na 
súa programación e outros non o incluísen. 
O certo é que os coros que non representaban teatro tiñan como característica 
común o seren, simplemente, un grupo dentro doutra organización máis ampla. Así, 
«Cantigas e Aturuxos» era unha sección máis da «Juventud Antoniana^ de Lugo, 
organización que contaba xa desde había anos cun cadro de declamación que 
representaba teatro español. O mesmo acontece con «Agarimos da Terra», que era 
unha sección da «Sociedade Artística do Tea», de Mondariz; e coa «Asociación 
Artística» de Pontevedra; e mais con todos os coros populares que naceron ao abrigo 
documentadas o progranaa é exclusivamente musical. 
80 Vid. EL CORRESPONSAL, "Mondariz. Velada literario-musical", Faro de Vgo, 9.2.1916. 
81 Cfr. "En Pontevedra", El Progreso, Lugo, 29.7.1917. 
44 
dos Orfeóns. 
Os grupos de teatro en español destas sociedades, algún deles cunha 
experiencia de moitos anos, tiñan unha vida independente do coro, mais iso non 
impedía que en moitas ocasións preparasen obras galegas, tanto para acompañaren 
ao coro como para realizaren veladas exclusivamente dramáticas. 
Os cadros de declamación dos coros populares "independentes", isto é, dos 
que non formaban parte doutra agrupación, tamén gozarán dunha liberdade total que 
lles permitirá colaborar en calquera festival ao que sexa convidado, ou con calquera 
asociación que o contrate. O cadro de «Toxos e Froles» é un exemplo paradigmático 
desta liberdade, pois os seus únicos integrantes, Charlón e Sánchez Hermida, mesmo 
estrearon tres das súas obras en actuacións alleas ao coro: Calquera entende este 
enredo82, Nocturno Periodístico83 e Axúdate^`. 
Por outro lado, as asociacións de ámbito estatal, tanto de tipo relixioso 
(«Antonianos», uLuíses», Círculos Católicos} como político (KJaimistas», Círculo 
Conservador), nalgunhas cidades e vilas contaban cun coro popular galego e mais 
cun cadro de declamación que unicamente representaba obras en español, mentres 
noutras non tiñan coro popular, mais o cadro de declamación representaba obras 
galegas con certa frecuencia. 
gZ Esta peza foi estreada polos seus autores o 12 de Mazw de 1916, no Teatro Xofre de Ferrol, 
nun festival benéfico co que se pretendía recadar fondos paza a caixa de resistencia dunha das folgas 
máis duras dos traballadores da Maestranza (vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 101). 
Calquera entende este enredo permanece inédita, mais vai reproducida no Apéndice deste traballo. 
83 Vid. "El festival de los Periodistas Asociados", El Correo Gallego, Ferrol, 15.11.1916. 
Nocturno periodfstico foi escrito, por encargo, para un festival da prensa celebrado no Teatro 
Xofre de Ferrol, 0 14 de Novembro de 1916. Vai incluída no Apéndice. 
^ Euxenio CHARLÓN ARIAS e Manuel SÁNCHEZ HERMIDA, AzGdate e O menciñeiro, 
parrafeos orixinales de, Ferrol, Céltiga, [1922]. 
Oficialmente Axtídate foi estreada o 30 de Abril de 1917, no Teatro Xofre de Ferrol, non 
obstante os autores xa a representaran o 11 de Febreiro dese mesmo ano, no banquete que os 
elementos galeguistas de Ferrol ofreceron aos representantes da Irmandade da Fala da Coruña (Antón 
Vilaz Ponte, Ricardo Cazballal e Manuel Lugrís Freire) desprazados a Ferrol paza daren un grande 
mitin no Salón Amboaxe (vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , p. 12). 
Henrique Rabunhal data erroneamente a estrea de A^lidcue na Coruña, no local da Irmandade 
da Fala, 0 30 de Novembro de 1919 (vid. op. cit., p. 101). Quizais este erro proceda de que 
considera como data de estrea a primeira vez que unha representación da obra é reseñada por A Nosa 
Terra. Ademais das reseñas de prensa, os programas de man que proban que foi oficialmente estreada 
0 30 de Abril de 1917, e representada moitas veces con anterioridade a Novembro de 1919 están 
conservados no Libro da Historia, vol. I, do Arquivo Toxos e Froles. 
45 
Todo isto, unido a que tanto os cadros dos coros como os outros grupos 
subían a escena as mesmas obras, levounos a tirar a conclusión de que era imposbel 
afastar o teatro realizado polos coros do representado por calquera outra agrupación. 
A Tuna do curso 1916-17 formouse, outra volta baixo a dirección de Manuel 
María González (neses momentos bibliotecario da Irmandade da Fala local), con 
moitos dos integrantes da de 1915. Non obstante, Manuel María abandonou 
Compostela antes do Entroido, data en que a Tuna se presentaba ao público e 
realizaba a xira acostumada, sendo substituído na presidencia por Leandro Pita 
Romero. 
O espírito que o novo presidente incorpora á organización estudiantil ten un 
carácter totalmente diferente ao de 1915 pois recupera o espírito da Casa da Troia, 
do tópico fácil e da superf'icialidade máis oportunista. O discurso de presentación que 
Leandro Pita le en Santiago, A Coruña, Lugo, Ourense, Ferrol e Ortigueira, segue 
o seguinte esquema: 
1°) Gabanza da cidade en que se encontra. 
2 a) Canto á beleza da muller compostelá, coruñesa, ... 
3°) Exaltación da literatura "galega" a través de figuras como Pérez Lugín 
ou Rey Soto. 
Leandro Pita tamén era escritor, polo que redixiu, para que a representase a 
Tuna, unha peza en españoi en que recreaba o ambiente estudiantil da Casa da Troia. 
Dirixindo o cadro de declamación estaba Xermán Prieto, protagonista de Arctón de 
Freixide en 1915, e que en 1916, disolvida a Tuna, participara na comparsa «El 
Pierrot^> representando un monólogo galego da súa autoría. Prieto, que alcanzara xa 
certa sona como actor cómico "enxebre", ensaiou, ademais da obra de Leandro Pita, 
un diálogo galego titulado A Consulta, de R.S.^. Con estas dúas pezas presentouse 
a Tuna o 14 de Febreiro no Teatro Principal de Santiago. 
Sexa por reaxustes no programa, sexa porque o éxito non fose o esperado, 
o caso é que a obra de Leandro Pita unicamente se representou en Ourense, 
^ Vid. "Ia Tuna°, Gaceta de Galicia, Sa^iago, 13.2.1917. 
A peza A Consulta, e o seu autor, R. S. , non figuraban até agora n•a nómina do Teatro 
Galego. De R. S. , o único dado biográfico que se coñece é que, por esas datas, era viciño da vila de 
Noia. 
46 
quedando eliminada dos programas de Lugo, A Coruña, Ferrol e Ortigueira, para 
volveren pór en escena Antón de Freixide, de Manuel María González, e mais un 
monólogo, do que descoñecemos o título, do propio Xermán Prieto. Nas crónicas 
xornalísticas todas as louvanzas foron para Prieto pola súa interpretación de pezas 
galegas. 
Vexamos algúns exemplos: 
"Subió á escena también el pasillo cómico gallego, titulado Antón de 
Freixide, y en su interpretación se reveló como un actor estupendo, 
inimitable el tuno don Germán Prieto. EI público lo ovacionó 
repetidamente, y rió mucho los chistes de la obra. "86 
"[...] cuya interpretación estuvo a cargo de los escolares Srs. Prieto, 
Martín y Garcia, que lo hicieron muy bien, especialmente el primero, 
que hizo a las mil maravillas un tipo delicioso de aldeano gallego. Fue 
objeto de clamorosos aplausos. "87 
Este éxito non se repite ao ano seguinte (1918) en que a pesar do pomposo 
nome de «Tuna Nova Galicia», a organización estudiantil non conseguiu atraer a 
atención da prensa, que se limita a reproducir o programa. Así ficamos sen saber os 
nomes dos actores que representaron a"volantería" nun prólogo e un acto, Aventura 
na vila, e conto na aldea, de Manuel Vázquez Santamaría88. Esta falta de 
información verbo da Tuna resulta sorprendente, se a comparamos coa que aparecía 
en anos anteriores. Quizais podería deberse ao feito de que, en lugar dunha xira por 
Galiza, a«Tuna Nova Galicia» se desprazou a Asturias e Cantabria, aínda que isto 
non xustificaría o silencio dos xornais composteláns, que só podemos explicar pola 
posíbel falta de orixinalidade da agrupación. 
Mais volvendo a Xermán Prieto, este estudiante foise facendo cun certo 
prestixio de bo actor que lle proporcionará o ser solicitado por diversas entidades 
para amenizar as veladas e festivais. Así, atoparémolo moitas veces representando 
8fi Cfr. "El Concierto de la Tuna", La Región, Ourense, 20.2.1917. 
^ Cfr. "La Tuna académica de Santiago", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.2.1917. 
88 Vid. "El concierto de la Tuna", Gaceta de Galicia, Santiago, 1.2.1918. 
Acerca de Mamiel Vázquez Santamaria vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO 
MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
47 
monólogos: nunha función do Círculo Mercantil de Santiago89; nunha 
conmemoración dos Antonianos de Ourense90; e nunha velada dos «Luíses» 
composteláns interpretando Cando eu fun soldado91. Lamentabelmente, na maioría 
destas actuacións non se indica nin o título do monólogo nin o nome do autor^. 
§.- 1917-18: consolidación do teatro galego. 
^ O bienio 1917-1918 é de encrucillada para a dramática galega. Fórmanse 
grupos que aspiran a consolidarse e especializárense nun determinado tipo de teatro; 
tamén se duplica o número de obras representadas, mais cun reparto desigual pola 
xeografía galega. 
A Coruña e Santiago contaban cunha importante tradición teatral; ao longo 
de case todo o ano as distintas sociedades celebraban veladas dominicais en que 
adoitaban representar unha, dúas e mesmo tres pezas dramáticas, de forma que na 
Coruña, por exemplo, o domingo 28 de Xaneiro de 1917, celebraron veladas teatrais 
o«Centro Cultural de San Tomás de Aquino», a«Juventud Antoniana» , o«Patronato 
Católico de Obreiros» e mais o«Centro Castellano»93. En Ferrol esta actividade era 
moito menor e practicamente non existía en Lugo. Pola súa parte, Vigo tampouco 
amosa moita actividade dramática dentro da propia cidade, aínda que na prensa 
viguesa son numerosas as reseñas de veladas realizadas en municipios próximos como 
O Rosal, Teis, Lavadores, Pontesampaio, Bouzas, Marín e A Guarda. En principio, 
temos que supor que a maior parte das obras representadas por eses grupos de 
amadores estarían escritas en español, mais serán eses mesmos grupos os que, 
89 Vid. "Ayer en el Teatro. «O Rey da Cazballeira^", Gaceta de Galicia, Santiago, 22.1.1918. 
90 Vid. "La Fiesta de los Antonianos", La Regián, Ourense, 22.12.1917. 
91 Vid. "Velada en el Teatro", Gaceta de Galicia, Santiago, 18.10.1917. 
^ Esta falta de información sobre a autoria ou título dos monblogos será unha constante no 
teatro galego. Podemos citar moitos casos, mesmo de dramaturgos moi coñecidos, como Euxenio 
Chaz16n; este ferrolán durante as longas tempadas en que Manuel Sánchez Hermida non podía actuar 
por problemas de saúde, inierpretaba monblogos da súa autoría. O mesmo acontecerá con Xulio Rúa 
e Rodríguez de Vicente. Cando estes homes, que chegan a ser coñecidos en todo o país, actúan, os 
programas limftanse a anunciaz que interpretarán "un graciosísimo monólogo". 
^ Vid. "Cemros y reuniones. Las veladas de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 29.1.1919. 
48
 
chegado un determinado momento, levarán a escena teatro galego. 
A proliferación de grupos de amadores que se produciu en determinadas 
cidades a partir da década de 1910, foi explicada por Eduardo Blanco-Amor^ nos 
seguintes termos: 
"Por estos años, 1911, se funda la «Escuela Nueva», con estos 
propósitos. Incluso se funda y echa a andar una «Liga de Educación 
Política» a cargo de los intelectuales más resaltantes (sic) y de los 
políticos decentes, que algunos había [...] 
"En la programación de este futuro de urgencia, el teatro va a 
desempeñar un papel importante cuyo impulso llega hasta 1956. [...] 
"Como siempre en su periferia simplista, esta pasión tan noble roza 
la ineficacia deformadora en manos de los "bien intencionados" que, 
como siempre, cogen el rábano por las hojas. Proliferan los teatros de 
aficcionados (contrafigura, de supervivencia decimonónica, de lo que 
habrían de ser los teatros independientes) con repertorios mansurrones 
y conformistas en las asociaciones religiosas, o del pueril socio­
melodramatismo con que se desgañitaban galanes y"característicos" 
de "ideas avanzadas", queriendo demostrar que los pobres siempre 
tienen razón y los ricos nunca, del mismo modo que los teatros de 
sacristía afirmaban que es tan dificil a un pobre de ideas avanzadas 
entrar por las puertas del cielo como a un camello multimillonario 
pasaz por el ojo de una aguja. "9s 
A única fonte que permitiría reconstruir este aspecto cultural das nosas vilas 
e cidades son os xornais mais, lamentabelmente, case toda a prensa local 
desapareceu, polo que non será doado ter unha visión completa da actividade 
dramática galega. Como mostra illada que sobreviviu a esta perda irreparábel, e que 
podería ser indicativa dunha actividade maior da que coñecemos, poderíase citar o 
drama en verso ^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz, do que o único que sabemos 
é que foi estreado 0 25 de Decembro de 1917, en Petín de Valdeorras9ó. 
^ Eduardo BLANCO AMOR, "Teatros Libres de Preguerra. Primeira edición do texto íntegro 
da conferencia do mesmo título prominciada no «Auditorium de la Caja Provincial de Ahorros de 
Madrid" 0 25 de setembro de 1974", in AA. W., Eduardo Blanco Amor e o teatro. Teatros Libres 
de Preguerra. Procés a Jacobusland. Commemvraci6 Lletres Gallegues, Universitat de Barcelona, 
1995, pp. 153-172. 
^ Cfr. ibidem, pp. 163-164. 
9ó Vid. "De Petfn de Valdeorras. Una fiesta interesante", La Región, Ourense, 22.12.1917. 
Roxelio Rodríguez Díaz figura na nómina de dramaturgos galegos coa produción dramática 
que realizou a partir dos anos 30 en Buenos Aires. A historiografia teatral descoñecfa a existencia 
49 
Outra proba que incrementa as posibilidades de que houbese moita máis 
actividade da que se coñece, é o feito de que gracias á permanencia dun semanario 
como La Voz de Ortigueira, se chegue a ter noticia de que neste ano de 1917 xorde, 
nunha das parroquias da comarca de Ortigueira, un grupo de teatro. É o cadro de 
declamación da «Liga de Amigos» de Santiago de Mera que representaron Mal de 
moitos, de Charlón e Sánchez Hermida; O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de 
Allariz^; Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire; O Chufón, de Xesús Rodríguez 
López98; e mais estrearon o monólogo Pobre Celedonio, de Leandro Pita Las 
Antas^. 
Para podermos comprobar a diferencia que existía entre a actividade 
dramática desenvolvida nunhas localidades e noutras, ofrecemos a relación das obras 
representadas en cada unha delas prescindindo dos grupos que se estudian con 
detalle10°: 
l. A Coruña:
 
- «Juventude Católica»:
 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz'ol
 
- «Antonianos»: 
deste drama en verso (lXusticia!) que foi escrito e estreado na vila natal do autor nunha data anterior 
á súa marcha á emigración (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.,LADO MAYOR, Dicionário 
do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.). 
^ Vid. "En Mera. La velada del lunes", La Vaz de Ortigueira, 6.1.1917; e mais "De la 
semana", 2.2.1918. 
9s Vid. RONCESV, "De Santiago de Mera", La Voz de Ortigueira, 19.5.1917; e mais "De la 
Semana" 0 2.2.1918. 
^ Vid. "En Mera. La velada del lunes", La Voz de Ortigueira, 6.1.1917. 
Tampouco Leandro Pita Las Antas figuraba como dramaturgo na historiograSa teatral. Todo 
o que se coñece deste autor, natural de Santa María de Mera, é o seu grande amor ao teatro. Foi 
autor, actor e dirixía o gtupo dramático da «Tuventud CatólicaH de Ferrol cando estreou o monólogo 
Pobre Celedonio, nesta función do cadro da «Liga de Amigos= de Santiago de Mera. Non deixa de 
ser representativo do grao de españolización cultural das cidades, o feito de que Leandro Fita 
unicamente interpretase teatro galego nas súas estadfas en Ortigueira, xa que ningunha das actuacións 
documentadas do grupo que el dirixía en Ferrol inclúe teatro galego. 
10° Non especificamos o número de representaciones de cada obra nin a data, xa que estes dados 
van recollidos no ApBdice deste traballo. 
1°1 Vid. °Veladas Teatrales", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.1.1917. 
50 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. 
O Abolito, de Galo Salinas (estrea}1°z. 
Cousas miñas, de Xabier López Medina'o3 
- «Centro Lucense^:
 
A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos104.
 
Cousas miñas, de X. López Medina.
 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida'os
 
- «Ensayo de Compañía Cómico-DramáticaN;
 
Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire.
 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz106.
 
- «Centro Cultural de Santo Tomásu:
 
Facendo o xantar, de Perfecto Martínez10'.
 
1°Z A historiografta teatral presenta certa confusión a respecto desta peza. Henrique Rabunhal 
(op. cit. , pp. 58-77), que é o estudioso que máis demoradamente analisou a obra de Galo Salinas, non 
inclúe O Abolito na relación de obras do autor, a pesar de que xa fora citada por Manuel Lourenzo 
e Francisco Pillado, (vid. Antoloxia do Teatro Galego (A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 52). 
Quizais o que levou a Rabunhal a excluíla, fose o feito de que Lourenzo e Pillado a considerasen o 
"prólogo-epílogo" da obra inédita A Fidalga, hoxe perdida, e lle atribuíesen como título "O conto do 
abolito" . 
103 Vid. "Veladas Teatrales", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.1.1917. 
Verbo de Xabier I.ópez Medina vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILI.ADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego, Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v., e Gran Enciclopedia Gallega, 
Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 
1°4 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.12.1918. 
Acerca de Leandro Carré Alvarellos vid. Manuel LOURENZO e Francísco PII.LADO 
MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 173-175. 
Inexplicabelmente A rufn materia figura na historiograSa dramática galega como inédita 
(vid., por exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro 
Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., 
p. 143-147). Publiconse in Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Contos e diálogos, A Coruña, Imp. 
Lorman, 1918. Foi tamén incluída no tomo IV da edición facsimilar dos Suplementos N6s. 
1°5 Vid. "Centro Lucense", La Voz de Grtlicia, A Coruña, 3.9.1918. 
I°6 Vid. "Teatralerlas", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.10.1917. 
107 Vid. UN AMADOR DO TEATRO, °Curiosa Estadística. O Teatro Galego", A Nosa Terra, 
A Coruña, n° 77, 15.1.1919. 
Verbo de Perfecto Martínez vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blar^co, 1987, s.v. 
Si
 
- «Club Atletic Coruñés»: 
Entre vellos, de Ramón Suárez Pedreira'os 
- Nun centro escolar: 
Un Chubasco, anónimolo9 
2.- Santiago: 
- «Escolas Dominicais»:
 
A festa do Patrón , da Rvda. Madre Margarita"o
 
^Inda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire adaptado á 
escena por Manuel Posse Rodríguez11' 
- «Luíses»: 
Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto' lz 
- «Orfeón Gallego»:
 
Amor de Terra, de Juan Ma López (estrea)13
 
A Fonte do xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia"a 
- «Brisas Futuras»: 
ios Vid. ibidem. 
Sobre Ramón Suárez Pedreira vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego, Bazcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
109 Vid. ibidem. 
llo Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 19.2.1917. 
A obra dramática desta relixiosa, da que único que coñecemos é a súa pertenza á 
congregación do "Colegio de la Enseñanza" de Vigo, non figuraba até agora na historiografia teatral. 
I11 Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 19.2.1917. 
112 Vid. "Velada en el Teatro", Gaceta de Galicia, Santiago, 18.10.1917. 
113 Vid. "La fiesta de ayer", Gaceta de Galicia, Santiago, 22.7.1918. 
Juan Ma López non figuraba como dramaturgo na historiograña teatral. Verbo da súa 
biografia e o seu labor como músico, vid. Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, 
s.v. 
lla Vid. UN AMADOR DO TEATRO, "Curiosa Estadística", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 
15.1.1919. 
Francisco Ma de la IGLESIA, A fonte do Xuramento, drama de costumes gallegos en dous 
autos en verso, A Coruña, Imp. y Esterotipia de Vicenzo Abade, 1882. 
52 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire"s 
O Fidalgo, de X. San Luís Romero (estrea)116 
- «Círculo Jaimista»:
 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida117
 
- «Círculo Mercantil»:
 
O Rei da Carballeira, de R. Frade Giráldez (estrea).
 
Rosiña, de R. Frade Giráldez (estrea)'le
 
3.- Ourense: 
- «Sociedad Recreo y Cultura»:
 
O zoqueiro de t^laboa, de Nan de Allariz.
 
- Círculo Católico de Obreiros:
 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida119
 
- Cadro de amadores:
 
115 Vid. "Teatro Gallego. «A Pontem", Gaceta de Galicia, Santiago, 3.9.1918. 
Manuel LUGRÍS FREIRE, A Ponte, drama en dous actos en prosa. Dividido en tres 
cuadros, A Coruña, Tipograña «La Constancia», 1903. 
116 Vid. M. LEMA, "O Fidalgo", Gaceta de Galicia, Santiago, 16.1.1918. 
Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo, drama en tres autos e un cadro, en verso, Santiago, 
Tip. «El Eco de Santiago», 1918. A 2a edición, na mesma tipograffa, en 1925. 
O estudio máis completo sobre O Fidalgo e a vida do seu autor está incluído en Xesús SAN 
LUÍS ROMERO, O Fidalgo (Contén unhas Mernórias Sintéticas do autor), edición de Ma do Pilar 
García Negro e Xosé M a Dobarro Paz, A Coruña, Ed. do Castro, 1986. 
11' Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 28.1.1918. 
118 Vid. "Estreno del drama gallego «O Rey d'a Carballeiraa", Gaceta de Galicia, Santiago, 
7.1.1918. 
Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, O Rey d'a Carballeira. Drama galego en dous actos y'en 
prosa. Con unha carta prólogo de D. Juán Barcia Caballero, Santiago, Tipografia de «El Eco de 
Santiagoa, 1917. 
Ricardo Frade Giraldez figuraba até agora na historiograña dramática como autor de dúas 
obras (O rei da Carballeira e^Vaites... vaites!) porque non se tiña noticia do monólogo Rosiña. De 
todos os xeitos non é este o único punto escuro na súa bibliograña. Tanto Couceiro Freijomil (op. 
cit., s.v.) como Ricardo Carballo Calero (op. cit., pp. 513-514) describen O rei da Carballeira como 
un drama en tres actos e catm cadms, e así pasou á historiograffa posterior. Non obstante, esta 
descrición corresponde á segunda edición da obra, que viu a luz en Santiago en 1932. Tal como foi 
representada en 1918 responde ao texto da 1 a edición, da que até agora non se tiña noticia. O 
monólogo Rosiña permanece inédito. 
119 Vid. "En el Círculo Católico. La velada de anteayer", la Región, Ourense, 9.4.1918. 
53 
Manadas, de Xabier Prado "Lameiro" (estrea)'zo 
4.- Ortigueira: 
- «Batallón Infantil de Santa Marta»: 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. 
^Miña xoia!, de X. López Yáñez (estrea)1z' 
O tío Xan e a súa xente, de X. López Yáñez (estrea)lzz. 
5.- Mondariz: 
- uAgarimos da Terra»:
 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz.
 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermidalz3
 
6.- Cambados: 
- Cadro local de amadores: 
Antón de Freixide, de Manuel María González'za 
?.- Ponteareas: 
- Cadro local de amadores: 
i2o Vid. "El Festival de la Prensa", La Región, Ourense, 11.5.1918. 
Xavier PRADO (LAMEIRO), Farsadas. «Os trasacordos de Mingos», «Soledá», «Vida 
Vilega», «Marta», «N-a Corredoira», «Estebiño», «Marzadas», Ourense, Imprenta de «La Región^, 
1928. 
O traballo máis completo sobre a obra dramática de "Lameiro" é o"Estudio Introductorio" 
de Begoña Muñoz Saa, in Xabier PRADO "LAMEIRO", Obra completa. Tomos III e IV. Monifates. 
Farsadas, Concello de Ourense, 1995. 
lzl Vid. "Gran fiesta teatral en Cariño", La Voz de Ortigueira, 28.9.1918. 
lZZ Vid. "Teatro de Ortigueira", La Voz de Ortigueira, 11.6.1918. 
Sobre Xosé Pérez Yañez, vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
Na historiograña dramática Pérez Yáñez figura como autor dunha única obra, xa que até 
agora non se coñecía a existencia da peza ^Miña xoia!. Ningunha das obras deste autor foi editada, 
mais sabemos que O tío Xan e a sfia xente constaba de catro actos e dispomos dun resumo do 
azgumento ("Teatro de Ortigueira", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, n° 103, 
11.5.1918). 
1^ Vid. MANUEL LAMARTÍN, "Mondariz. Festival del Coro «Agarimos da Terra^ĉ ", Faro de 
Vgo, 19.9.1917. 
1^ Vid. EL CORRESPONSAL, "De Cambados. Velada Teatral", Faro de Vgo, 8.8.1917. 
54 
O meu Alfredo, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelolzs. 
O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elíaslzb 
8.- Vigo: 
- «Liceo Recreo de Artesanos^:
 
O Trunfo da Muiñeira, de A. Rodríguez Elíaslz'.
 
- Cadro local de amadores:
 
Os catro túneles, de A. Rodríguez Elíaslz8.
 
-«Recreo Artístico e Industrialu de Bouzas:
 
Collendo Castañas, anónima'z9
 
9.- Pontevedra:
 
-­Círculo Católico: 
Xan Verdades, de José Fernández Tafall (estrea)t3o 
Palique, de José Fernández Tafall (estrea). 
i2s Verbo de Roxelio Rivero e mais Telesforo Sestelo vid. Manuel LOURENZO e Francisco 
PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. 
Aa comedia O meu Alfredo foi estreada en Marzo de 1917 pola «Agnipación Artística» de 
Vigo; permanece inédita e dela non tiña noticia a historiograffa dramática. 
lzó Vid. "Teatro Gallego. En Puenteareas", Faro de Vigo, 3.5.1917. 
12' Vid. "Festival Benéfico", Faro de Vgo, 16.11.1916. 
Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras teatrales galegas: SanAntón o casamenteiro, comedia. 
O trunfo da muiñeira, alegorfa representabre. ^Cásome ou non me caso?, monólogo, Vigo, 
Establecimientos Tipográficos Fam de Vigo, 1920. 
128 Vid. "Los Tranviarios. Una función teatral", Faro de ^go, 9.8.1917. 
tZ9 Vid. F., "De Bouzas", Faro de ^go, 9.1.1918. 
13o Vid. EL CORRESPONSAL, "Pontevedra. En el Teatro Principal", Faro de ^go, 21.3.1917. 
José Fernández Tafall non figuraba entre a nómina dos dramaturgos galegos a pesar de ser o autor de 
catro monólogos, todos eles estreados: Xan Verdades, Parola, Palique e Micaela; e o diálogo: Macanas no m6s, 
escrito en español e nunha xerga de diffcil adscrición ao galego, publicado en Pontevedra en 1898. A prensa 
da época deu noticia tamén de outras dúas obras da súa autorla: O estudiante de Armenteira e O Sanatorio da 
Cruz Roxa, esta última en colaboración co seu irmán Antonio. O estudiante de Arrnenteira, con música de Juán 
Serrano, foi ammciado como de estrea inminenie ("Ecos", EI Nodciero Gallego, Santiago, 28.12.1919), mais 
esta non chegou a realizarse. Curiosamente entre a obra literaria do seu irmán Antonio Fernández Tafall figura 
a zarzuela en español "El Estudiante de Armenteira" (Vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII., op. cit, s.v., 
ou Gran Enciclopedia Gallega, s.v.). De O Sanatorio da Cruz Roza, sábese que era un drama bilingiie ("Una 
obra de los Tafall", Faro de Ygo, 13.10.1921). 
55 
Un vella paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy'31. 
- Amadores locais: 
Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy'3z 
Parola, de Xosé Fernández Tafall (estrea)133 
- «Juventud Cultural Obrera^: 
A xisma de Antón, de José Peón Peón (estrea)'^a. 
O que vai de tempo a tempo, de José Peón Peón (estrea)13s 
O mitin, de José Peón Peón (estrea)136 
10. - Noia: 
-­Amadores locais:
 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida.
 
A Consulta, de R.S. (estrea)137
 
11. - Betanzos: 
- «Antonianos^: un monólogo anónimo. 
12.- Vilalba: 
- «Antonianos^:
 
O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías13a
 
- «Círco de Artesanos»: 
131 Vid. "Pontevedra. Velada literario-musical del Círculo catblico", Faro de Vgo, 17.3. I918. 
i3z Vid. "En el Teatro. La velada de anoche", Diario de Pontevedra, 21.3.1918. 
i33 Vid. "La Fiesta del Trabajo", Diario de Pontevedra, 29.4.1918. 
i3a Vid. "Teatro Principal. La función de anoche", Diario de Pontevedra, 19.3.1917. 
José Peón Peón non figuraba na historiograña dramática, así como tampauco a súa 
produción, que comprende dous monólogos (O que vai de tempo a tempo e O mitin), e mais un 
diálogo (A xisma de Antón). 
t3s Vid. "El 1° de Mayo", Diario de Pontevedra, 1.5.1917. 
136 Vid. "Apuntes... noticieros", Diario de Pontevedra, 24.12.1917. 
13' Vid. CORRESPONSAL, "De Noya. Una hermosa fiesta", La Voz de Galicia, A Coruña, 
1.2.1917. , 
138 Vid. GARCfA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.1.1918. 
56 
Minia, de Manuel Lugrís Freire139 
13. - Ferrol: 
- «Dependentes do Comercio»:
 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire140.
 
14. - Lugo: 
- «Dependentes do Comercio»:
 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz.
 
Sacrificio, de Eugenio Carré Aldao (estrea)'al
 
Ao longo de 1917, así como nos anos seguintes, creáronse unha serie de 
coros como «A Foliada» en Noiala2, «Os Verdadeiros Enxebres» en Ourense143, 
ou «Froita Nova», na Coruñalaa, que non chegan a coallar ou que non incluían 
representacións dramáticas dentro dos seus programas, ficando, por tanto, excluídos 
deste traballo. Doutros, aínda que na súa presentación representasen algunha peza 
dramática, sexa porque se desfán inmediatamente, sexa porque a prensa disponíbel 
non volve dar información sobre eles, ficamos sabendo unicamente o título desa 
actuación; este é o caso de «Os Marquiños» de Ribadavia, que cando se presentaron 
139 Vid. GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", La Yoz de Galicia, A Coniña, 6.1.1918. 
Manuel LUGRÍS FREIRE, Minia, drama n-un acto en prosa, A Coruña, Imprenta y 
Fotograbado de Ferrer, 1904. 
la° Vid. "El festival de ayer", El Correo Gallego, Ferrol, 6.4.1918. 
Manuel LUGRÍS FREIRE, O Pazo, comedia en dous actos, en prosa, A Coruña, Litograña 
e Imprenta Rcel, 1917. 
lal Vid. "CÚculo de las Artes", El Progreso, Lugo, 13.4.1917. 
Acerca de Bugenio Carré Aldao vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
O boceto dramático en dous actor e en verso, Sacrificio permanece inédito. 
iaz Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 2.2.1917. 
la3 Vid. "Un coro gallego. Nombramiento de Directiva", La Región, Ourense, 24.6.1917. 
iaa Vid. °Un nuevo com gallego", La Yoz de Galicia, A Coruña, 15.9.1917. 
Henrique Rabunhal inclúe a«Froita Nova= na relación de coros que representaban teatro 
gatego: "Outros coros relevantes mas de menor acdvismo teatral fdrom [...] Froita Nova (A Corunha, 
1917)" (op. cit., p. 104); mais non cita ningunha das obras. En todas as actuacións que temos 
documentadas o programa é exclusivamente musical. 
57 
ao público, levaron a escena a obra titulada Parrafeo, de Alberto García 
Ferreiro1as 
Mais en Xullo preséntase na Coruña «Cántigas da Terra^ que nace propiciado 
polos homes das Irmandades da Fala. Este coro, igual que o ferrolán «Toxos e 
Froles», contaba cun cadro de declamación de seu que unicamente representaba teatro 
galego. As obras que levaron a escena nestes dous anos foron: 
Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduylaó. 
A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)la' 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré (estrea)'a^. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire (estrea)'a9 
Sabela, de Galo Salinaslso 
Para o ferrolán «Toxos e Froles» 1917 foi un ano de grande actividade 
dramática, xa que o seu cadro de declamación representou dez obras, das que cinco 
eran novas no seu repertorio, catro estreas'sl: 
Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy. 
ias Vid. "En Rivadavia. Presentación de un coro gallego", La Región, Ourense, 3.7.1917. 
Até agora non figuraba García Ferreiro na historia da literatura galega como dramaturgo, 
senón umcamente como poeta (vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit., pp. 44b-449). 
iaó Vid. "Cántigas da Terra. La ñesta de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 22.7.1917. 
la' Vid. "Un Coro Galeguista mais. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 25, 
20.7.1917. 
148 Vid. "Un festival. Cántigas da Terra", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.11.1917. 
Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Pra vivir ben de casados, pasatempo nun acto, orizinal 
de, A Habana, Rev. Suevia, 1918; a 2a ed. foi impresa na Coruña, na Imp. Rcel, 1919; e a 3a, 
tamén na Coruña, na Colección Teatral «L.ar», 1927. 
Henrique Rabunhal data a estrea de Pra vivir ben de casados en 1919 (vid. op. cit., p. 144) 
ia9 Vid. "Cántigas da Terra", La Voz de Gulicia, A Coruña, 8.3.1918. 
ls° Vid. "Una función benéfica", La Voz de Galicia, A Coruña, 14.9.1918. 
Esta peza de Galo Salinas, esa^eada en Madrid en 1903 e premiada en Samiago en 1904, 
nunca foi editada. Inclufmos no Apéndice deste traballo nunha reprodución da copia dactilograda que 
se conserva no Arquivo Toxos e Froles. 
lsl Vid. Laura TATO FONTAfrtA, op. cit., p. 70. 
58 
^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero'sz 
Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida. 
Mal de moitos, de Charlón e Hermida. 
O que non sabe mañas, (O Menciñeiro), de Charlón e Hermida (estrea)'s3 
Os catro túneles, de A. Rodríguez Elías.
 
A Noite de San Xoan, de Emiliano Balás Silva (estrea)lsa
 
Axúdate, de Charlón e Sánchez Hermida.
 
De conversa, de Hixinio Ameixeiras (estrea)1s5
 
isz O monólogo ^Que pena tiña! de Roxelio Rivero tampouco estaba referenciado na 
historiografia dramática. Aínda que esta é a primeira representación documentada para este monólogo, 
non o citamos como estrea xa que nos parece pouco probábel que Rivero o escribise para «Toxos e 
Froles^. Coidamos moito máis probábel que fose estreado polo grupo de amadores de Pontareas (vila 
natal de Roxelio Rivero) en que actuaba Telesforo Sestelo; grupo do que unicamente temos noticias 
indirectas pola prensa de Vigo (vid. "Teatro gallego. En Puenteareas", Faro de Vigo, 3.5.1917). 
ls3 Euxenio CHARLÓN ARIAS e Manuel SÁNCHEZ HERMIDA, Axúdate e O menciñeiro, 
parrafeos ori.rinales de, Ferrol, Céltiga, [1922]. 
O que non sabe mañas foi o título con que se estreou este parrafeo de Charlón e Hermida 
que, a partir da segunda representación vai ser coñecido, e publicado, como O Menciñeiro. Henrique 
Rabunhal considera O que non sabe mañas e O Menciñeiro, como dúas obras diferentes (vid. op. cit. , 
p. 101). Este estudióso tamén data erroneamente a estrea de O Menciñeiro, xa que a sitúa o 30 de 
Novembro de 1919 no local da Irmandade da Fala da Coruña. Quizais este erro proceda de que 
considera como data de estrea a primeira vez que unha representación da obra é reseñada por A Nosa 
Terra. Ademais das reseñas de prensa, o programa de man que proba que foi estreada o 1 de 
Setembro de 1917, no Teatro Xofre de Fenol, co tftulo de O que non sabe mañas (O menciñeiro), 
está depositado Libro da Historia, vol. I do Arquivo Toxos e Froles. 
isa Emiliano Balás Silva figura na historia do teatro galego como autor de dúas obras: a comedia 
Estranxeiro na sua terra, da que foron publicadas cinco escenas en Buenos Aires, no Almanaque 
Gallego para 1915, de Manuel Castro López; e o monólogo A noite de San Xoan, estreado 0 28 de 
Maio de 1917, no Teatro Xofre de Ferrol por «Toxos e Froles=, inédito e que reproducimos no 
Apéndice. Non obstante, tamén é autor dun monólogo en verso escrito expresamente para presentar 
ao coro «Aires da Terra^, de Pontevedra, nun festival celebrado en honor dos Reis de España, 0 6 
de Febreiro de 1912, no Teatro Xofre de Ferrol. O monólogo foi interpretado por Eduardo Sánchez 
Miño e publicado en El Correo Gallego, de Ferrol, 0 9 de Febreiro de 1912. Tamén vai reproducido 
no Apéndice deste traballo. 
iss Vid. "Toxos e Froles", La Región, Ourense, 9.6.1917. 
Sobre Hixinio Ameixeiras vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
Hixinio AMEIXEIl2AS, De conversa, parrafeo adicado os enxebres actores e autores, seus 
bos amigos Charlón y-Hermida, Ourense, Imp. y Papelería de «La RegiónA, 1917. . 
59 
^Miña Terra!, de Lois Amor Soto (estrea)'s6 
En 1918, embarcado nunha desgraciada viaxe a Madrid, a súa actividade 
reduciuse a tres actuacións, en que non incluíu ningunha peza nova's': 
O Menciñeiro, de Charlón e Sánchez Hermida. 
^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. 
Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida. 
Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. 
O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. 
Pola súa parte, a KAgrupación Artística» de Vigo, despois dun ano sen cadro 
de declamación, reapareceu en 1917 con dúas estreas: O meu Alfredo e Na casa do 
ciruxano, ambas as dúas de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo158. En 1918 levaron 
a escena: 
Os catro túneles, de A. Rodríguez Elíasls9 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire160. 
Palique, de José Fernández Tafal116' 
O G'hufón, de Xesús Rodríguez López162 
1.- Características deste teatro. 
Diciamos antes que era imposíbel marcar unha barreira entre o teatro feito 
í56 Esta obra de Lois Amor Soto figura atribuída erroneamente a Charlón e Hermida no 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), de Manuel Lourenzo e Francisco Pillado. De af debeu tirar 
a información Henrique Rabunhal xa que cae no mesmo erro (op. cit., p. 101). Vai reproducida no 
Apéndice deste traballo. 
Verbo de Lois Amor Soto vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , pp. 78-88. 
ls' Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , p. 71. 
iss Vid. "La Agrupación Artfstica", Faro de Vigo, 25.3.1917. 
Roxelio RIVERO e Telesforo SESTELO, N'a casa d'o ciruxano, xoguete cómico, A Coruña, 
Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El NoroesteA, 1919. 
ls9 Vid. "Agrupación Artística. La fúnción de anoche", Faro de vgo, 15.3.1918. 
16° Vid. "La Agrapación Artística", Faro de Vgo, 17.4.1918. 
161 Vid. "El Coro de «La Artística=. Excursión a La Toja", Faro de Ygo, 24.8.1918. 
16Z Vid. "Agrupación Artística. La velada de ayer", Faro de Vgo, 8.9.1918. 
60 
polos coros e o representado polos outros grupos de amadores, entre outras cousas, 
porque as obras que levaban a escena eran as mesmas; agora, que xa temos a 
relación do representado por uns e outros, imos estudar as súas característica.s para 
probar as nosas afirmacións. 
O suposto teatro dos coros nacera da man de Euxenio Charlón e Manuel 
Sánchez Hermida coa peza Mal de moitos, que eles subtitularon "parrafeio". 
Seguindo a estrutura desta primeira obra, os dous artesáns ferroláns compuxeron o 
resto da súa produción. Eran obras curtas, sen complicacións escenográficas, en que 
nunca había máis de dous actores en escena, e que combinaban na súa temática os 
tipos populares e mais o costumismo propio da literatura de fin de século, co espírito 
reivindicativo dos movementos agraristas. O esquema, con ou sen reivindicación 
social, tivo un enorme éxito e creou escola debido a que estas características era as 
máis acaídas para seren incluídas nas programacións dos coros populares. 
Mais a mestura de teatro e números musicais non era exclusiva dos programas 
dos coros; era o habitual na maioría das veladas en español de calquera sociedade 
recreativa ou cultural. Vexamos como exemplo o programa dunha das veladas dos 
«Antonianos^ da Coruña: 
"Se desarrolló la velada conforme al siguiente programa:
 
"1.° "Un clavo", juguete cómico en un acto; 2.° Intermedio musical
 
de violín y piano; 3. °"San Juan de Dios", cuadro dramático; 4. °
 
Intermedio musical; 5. °"Sinforiano e Brunequilda", diálogo. "1^
 
E mesmo cando os programas non incluían música, cando eran veladas 
exclusivamente dramáticas, non se representaba nunca unha obra en tres ou catro 
actos, senón dúas, tres ou inclusive catro breves. Por tanto, as pezas que a 
historiografía dramática viña considerando como propias dos coros, eran tamén as 
máis acaídas para seren representadas por calquera grupo de amadores. Non debemos 
esquecer tampouco que a introdución do teatro galego nos grupos de teatro xa 
existentes realizouse con bastante lentitude: en principio limitouse á inclusión no 
programa dun monólogo ou dun diálogo galegos, facilitando a mestura lingiiística, 
é dicir, que nas veladas unhas obras fosen galegas e outras éspañolas. Como exemplo 
do dito, pode servir o seguinte programa dunha velada cultural en Neda: 
1^ Cfr. "Co^iertos y Veladas. Juventud Antoniana", La Yoz de Galicia, A Coruña, 26.10.1915. 
61 
"El programa de la misma es el siguiente:
 
" 1. ° La comedia en dos actos del Sr. Ramos Carrión, titulada La
 
mamá política. 
"2.° El Hurón.
 
"3. ° El milagro de San Antonio.
 
"4. ° Mal de Moitos.
 
"5. ° El entremés de los hermanos Quintero, Solico en el mundo."'^
 
Á parte da semellanza entre os festivais dos coros, as veladas das distintas 
sociedades e as actuacións da Tuna, os problemas con que atopaban todos os cadros 
de declamación eran exactamente os mesmos: poucos recursos económicos para as 
postas en escena e escaseza de obras. Para paliaren o segundo, recorreron todos ás 
mesmas solucións: alguén vinculado ao coro, Tuna ou sociedade correspondente, 
escribía unha peza pensando xa no actor ou actores con que contaba. 
Estes dramaturgos de circunstancias adoitan seguir unha pauta común: cando 
se estrea a obra aparece como orixinal "dun socio", "dun viciño da vila", ou 
anónima, coa indicación de comedia, diálogo, monólogo, etc.; se a peza non gusta, 
elimínase de vez dos programas; se ten éxito, na seguinte representación darán a 
coñecer título e autor. A mellor mostra desta práctica tan habitual no teatro galego 
témola na dedicataria que Lois Amor Soto redixiu para Xaime Quintanilla, director 
de declamación de «Toxos e Froles»: 
"Señor D. Xaime Quintanilla 
"Meu distinto Siñor: 
"Non teño ningunha condición das que fan falla para escribir pra o 
Teatro, ademiro moito as de vostede e as dos rapaces d'o cadro de 
decramación que dirixe, si sirven estas follas que á vosté e á eles 
adico coma proba do qu' por [sic] vostedes sinto acollaas como froito 
do meu entusiasmo pol-a terriña e pregolle qu'o meu nome non figure 
en elas, hastra qu'ó pubrico xuez supremo á sancione, si e que 
vostede quere levala á escena sendo mala."1^ 
Outras veces non será o público, senón os críticos qúen impida que se chegue 
a coñecer o título e autor dunha obra. Un exemplo disto témolo na peza coa que se 
presentou ao público «Cántigas da Terra^>. Na prensa apareceu anunciada da seguinte 
forma: 
1^ Cfr. "Desde Neda. Velada Teatral", El Correo Gallego, Ferrol, 10.2.1916. 
1^ Cfr. "Dicatoria" in Lois AMOR SOTO, N'a Fiada, Arquivo Toxos e Froles, carpeta n° 21. 
62 
"Se pondrá además en escena un diálogo gallego de un conocido 
escritor local interpretado por dos socios y el monólogo, también 
gallego, de D. Enrique Labarta Pose "A festa do Tabeirón", 
interpretado por D. José Teijeiro. "1^ 
Na recensión de A Nosa Terra afírmase que o diálogo foi moi aplaudido e os 
actores moi gabados167, non obstante, para o crítico de La Voz de Galicia a obra 
resultou demasiado atrevida: 
"Luego dos jóvenes dijeron con gracejo y socarronería un diálogo 
gallego un poco atrevido y un mucho inadecuado en determinado 
aspecto. No hay ciertamente por que molestar a nadie, habiendo tan 
ancho margen para lucir ei ingenio con escenas del campo 
gallego. "1^ 
Sabemos que a obra era A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos, porque 
cando o autor a publical^, informa de que fora estreada no Teatro Rosalía de 
Castro 0 12 de Xullo de 1917 polo coro «Cántigas da Terra». O caso é que este coro 
non volveu a representala. Anos máis tarde, uToxos e Froles^ protagonizará unha 
historia semellante: levou ao escenario do Teatro de Beneficencia de Ortigueira A 
ruín materia, e recibiu tal reprimenda por parte dos comentaristas, que suprimiu a 
1^ Cfr. "Cántigas da Terra", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.7.1917. 
A festa de Tabeirón, poema de Enrique Labarta Pose é considerado como un monólogo pola 
historiograña dramática (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO, Dicionário do Teatro 
Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; e tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., 
p. 103). A súa Iectura (Enrique LABARTA POSE, A festa da Patrona de Tabeirón, poesla premiada 
n-os xogos fror,ales d'o Cfrculo Cat6lico de Obreros de Pontevedra que se celebraron no mes 
d'Agosto de 1903, Caldas de Reyes, Imprenta de «Fray Prudencioy, 1904) proba que é un pcema 
narrativo. A confusión probabelmente proceda dalgunha nota de prensa como a que citamos, e do 
feito de que era habitaal nesta época incluú nas veladas dramáticas o recitado de pcemas. A única 
obra dramática galega de Enrique Labarta Pose é o sainete Unha boa misa, do que falaremos máis 
adiante. Así o declara tamén Xesvs Varela: "Con respecto á obra dramática [de Labarta], o membro 
fundador do Seminario de Estudos Galegos, D. Francisco Romero Lema, dinos que compuxo un 
sainete en galego, Unha boa misa, e as 7arzuelas en castelán... "(Xesús VARELA VARELA, Apoesfa 
galega de Henrique I,abarta Pose, Tese de Licenciatura, Universidade da Coruña, 1993, vol. 1, pp. 
46^7). A obra de Francisco Romero Lema citada como fonte por Varela é un artigo titulado °Enrique 
Labarta Pose", que foi publicado en La Yoz de Galicia o 7 de Setembro de 19b3. 
16^ Vid. "Un Coro Galeguista mais. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 25, 
20.7.1917. 
1^ Cfr. "El Festival de Anoche. Cántigas da Terra", La Yoz de Galácia, A Coruña, 13.7.1917. 
^^ Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Contos e diálogos, A Coruña, Librerfa Villaverde-
Francos, 1918. 
63 
peza do seu repertorio. A crítica do semanario Acción Agraria10 acerca da 
actuación de «Toxos e Frolesu foi a seguinte: 
"Todo ludibrio o juego con la pureza, aunque no haya, como había, 
muchas respetables mujeres y candorosos niños, es siempre impuro, 
y si ese juego se hace con la pureza que debe tener un sacerdote, el 
juego, además de impuro, es irreverente y muy impropio de personas 
dignas.""' 
Infelizmente, non será esta a única vez que en nome da moralidade e os bos 
costumes unha obra fique no esquecemento. 
2. Polémica sobre os límites do teatro galego. 
A consolidación das Irmandades da Fala, que nun principio non se ocuparon 
do teatro, e mais a aparición de A Nosa Terra tiveron como consecuencia que a 
prensa diaria abandonase aquela campaña en defensa da música popular que 
producira a proliferación de coros populares, ao tempo que se desataba unha das 
polémicas máis pertinaces da historia literaria: os criterios que se deberían aplicar 
para delimitar a literatura galega. 
As Irmandades defendían o criterio lingĉístico e consideraban unicamente 
como literatura galega aquela que estaba escrita en lingua galega, esixindo que non 
fosen consideradas como galegas as novelas de Jaime Solá, nin as obras dramáticas 
de Rey Soto ou Fernández Mato por moito ambiente galego que describisen, xa que 
a lingua empregada era o español. As súas reclamacións non se dirixían aos 
escritores, senón aos críticos: 
"A propósito da comedia de Fernández Mato Muros de oro, veñen 
falando os xornaes do teatro gallego, do enxebrismo, e outra chea de 
cousas que lles fan dicir algunhas burradas. 
"Si Fernández Mato escribiu a sua comedia en castelá [sicJ por 
parecere pouco para a sua groria a sona que poidera abranguer 
facendoa soilo para os gallegos, é cousa na que non quero 
1'o A cabeceira completa desta publicación reza: Acción Agraria. órgano de los Sindicatos 
Católico-Agrarios y defensor del progreso moral y material de la comarca de Ortigueira. 
1'1 Cfr. "Toxos e Froles", Acción Agraria, Ortigueira, 30.7.1922. 
64 
meterme. "172 
A pesar destas reclamacións documéntanse na prensa algúns casos tan 
desconcertantes como o do grupo de amadores que estreou en Ourense Marzadas, de 
Xabier Prado "Lameiro". Os seus compoñentes, crecidos co éxito alcanzado no 
Festival da Prensa en que fixeran a súa primeira actuación, crearon un grupo con 
pretensións profesionais que denominaron "Fomento del Teatro Regional": nos dous 
anos e algo de vida que tivo o cadro, unicamente representou un monólogo galego 
(Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías173) fronte as outras seis pezas do seu 
repertorio, que estaban escritas en español. 
O confusionismo creado polo feito de cualificar de "galego" ou "rexional" o 
teatro escrito en español, contribúe tamén a que non se poida ter unha relación 
completa e fiábel das actividades dramáticas galegas. Como exemplo do que recolle 
a prensa, vexamos a seguinte nota: 
"Casino de Lavadores 
"El próximo domingo se celebrará en el salón teatro de esta sociedad 
una gran velada teatral en la que se pondrán en escena dos obritas 
regionales y el chispeante juguete cómico titulado «Mi misma 
CáI„d».. n174 
Deste modo, ficamos sen saber se as "obritas regionales" eran pezas en lingua 
galega ou pezas en español sobre un tema galego. 
Até Marzo de 1917 non aparece en A Nosa Terra o primeiro artigo centrado, 
única e exclusivamente, na necesidade de creación dun teatro galego: 
"Temos que facer realidade esta espranza; temos Os Amigos da Fala, 
todol'os bós gallegos, que axudar ao restablecimento do Teatro 
Rexional, porque él é o mellor xeito pra facermos unha grande e 
fonda propaganda e pra dar a conocel'os nosos probremas, sempre 
esforzándonos en facer arte, que é a mellor maneira de conquerir 
corazós, de afincar un corazón na alma dos pobos. 
"En Lugo, no Ferrol, Santiago, Monforte, coma na Cruña, hai algús 
rapaces que son comediantes de moita valía. S'eles quixeran, c'unha 
17z Cfr. L. de SERGUDE, "Falando en prata dos «Muros d'ouro^•", A Nosa Terra, A Coruña, 
6.2.1917. 
17s Vid. "Fomento del Teatro Gallego", La Región, Ourense, 9.5.1919. 
17a Cfr. "Notas de Sociedad", Faro de Ygo, 12.10.1917. 
65 
seleición antre o mellor facer unha compañía compreta, na que fosen 
igualmente boas todal-as partes, ^Que representacións podíanse facer 
así das obras gallegas escolleitas! 
"Esto non impediría que durante o ano traballase cada grupo tal como 
está constituído no seu respeitivo pobo, onde poderían ir xurdindo 
novos actores,..."1's 
A proposta era, evidentemente, irrealizábel, porque os custos de 
desprazamento dos actores era algo que as Irmandades non podían afrontaz. Mais 
resulta curiosa a relación de vilas que cita L. de Sergude como lugazes en que 
existían actores de talento: en Ferrol residían Charlón e Sánchez Hermida; en Lugo 
os actores do cadro da «Dependencia Comercial^ que estreazan O Chufón, de 
Rodríguez López; na Coruña, aínda que non coñezamos os nomes de todos os 
actores, facíase teatro galego, ao menos, desde 1915; mais non temos noticia de que 
existise ningún grupo en Monforte, ao tempo que nos sorprende, nesta relación, a 
ausencia de Compostela. Isto podería deberse a que Xermán Prieto era natural de 
Monforte, ou ben a que realmente existise algún cadro de declamación nesta vila do 
que non se sabe nada. 
3.- «Dependientes del Comercio^ de Ferrol e«Brisas Futuras^ de Santiago. 
Por suposto, o proxecto de L. de Sergude non coallou; mais a fins de 1917 
comezazon a apazecer grupos que intentaban chegaz a unha certa estabilidade e 
mesmo a representaren exclusivamente teatro galego, isto é, grupos que se propuñan 
acabaz coa diglosia lingúístico-cultural de espectáculos en que se mesturaba unha 
comedia española, un parrafeo galego e catro coplas andaluzas. 
Un destes proxectos levouno á práctica en Ferrol un dos integrantes da 
Irmandade local, Xosé Antonio Romero, que formou e dirixiu o cadro dos 
«Dependientes del Comercio», presentándoo ao público, en Lugo, con O Pazo, de 
Manuel Lugrís Freire. Neste grupo figuraban como actrices Josefina Veiga, Carmen 
Teijeiro e mais Pilar Suárez; e como actores Manuel Quiza, J. Castro Moreno, 
Francisco Fernández e mais Félix Álvazez. Os máis deles continuarán traballando 
como actores até 1936, incorporados, primeiro, ao grupo que dirixiu Xaime 
l^s Cfr. L. de SERGUDE, "Fagamos Teatro", A Nosa Terra, A Coruva, n° 12, 10.3.191^. 
66 
Quintanilla, e despois aos cadros de declamación dos coros locais, «Toxos e Froles^ 
e «Ecos da Terrau. 
Outro destes intentos estivo protagonizado polo cadro de declamación «Brisas 
Futuras^>, de Santiago. Henrique Rabunhal inclúe a este grupo de teatro na relación 
de coros populares176, mais a realidade histórica non concorda con esta afirmación. 
Segundo a prensa consultada, con este nome levaba anos traballando o cadro 
de declamación da Federación Obreira de Compostela, que representou teatro galego 
por vez primeira en Xaneiro de 1918, estreando o drama O Fidalgo, de Xesús San 
Luís Romero'^. O éxito alcanzado pola obra resultou tan impresionante que, 
ademais de catro funcións en Santiago, celebraron tres na Coruña e outras en Ferrol, 
Ourense e Vilagarcía. Integraban o cadro Conchita Nogueira Pereira, R. Silva, 
Carmen Sande, S. Menéndez, J.S. Calvelo, Valentín Canedo Vázquez, Manuel 
Dopico, Jesús Pose, Cordal Pérez, Cobas, José Iglesias, Alejo Yañez, Salgado, 
Sande e mais Caulonga. 
As repercusións de O Fidalgo foron considerábeis, para uns polo feito de ser 
o autor un zapateiro iletrado e para outros porque signiiicaba a continuación do teatro 
de tese que iniciara Manuel Lugrís Freire. Porén, os homes das Irmandades eran 
conscientes das limitacións da peza e non caeron nas hiperbólicas gabanzas da prensa 
compostelá: 
"A obra é, a noso xuicio, un acerto pol-a autualidade d'o seu asunto, 
pol-o ambiente d'enxebrismo qu'a informa y-hastra pol-a sua fautura. 
[...] 
"Dentro d'a probeza d'o noso teatro rexional O Fidalgo é a obra mais 
gallega que, pol-o d'hoxe, eisiste. "178 
1'6 No capftulo titulado "Os Coros e o Teatro", Rabunhal afirma: "Outros coros relevantes mas 
de menor activismo teatral f8rom Brisas Futuras (Compostela, 1918).. ". (Cfr. H. RABUNHAL, op. 
cit. , p. 104). 
1^ Como exemplo das actividades dramáticas en español deste grupo obreiro, que normalmente 
representaba teatro social para conmemorar a Festa do Traballo, pódese ver o programa do festival 
celebrado en Santiago 0 5 de Maio de 1917. O"Juán José" de Dicenta era obra habitual do grupo, 
e«Brisas FuturasD mantivo esta liña de actuación despois da escisión de KA Terriña^ ĉ . Outro exemplo 
das súa actividade: representaron "Justicia" de Torralba Becci, 01 ° de Maio de 1919 (vid. "La Fiesta 
del Trabajo", Diario de Galicia, Santiago, 2.5.1919). 
1'8 Cfr. "Notas Teatrás. O Fidalgo", O Tio Marcos da Portela, Ourense, 3a época, n° 25, 
21.2.1918. 
67 
Parece que «Brisas Futuras^, seguindo a liña do que viña facendo en español, 
quería especializarse en teatro social, posto que a fins do mesmo ano da estrea de O 
Fidalgo, levou a escena A Ponte, de Manuel Lugrís Freire179. Fose por cuestións 
lingúísticas, ideolóxicas ou persoais, o caso é que, a fins dese mesmo ano, se 
produce unha escisión que dá lugar a dous grupos: «Brisas Futuras^ e«A Terriña^. 
O primeiro permanece como o cadro de declamación da Federación Obreira 
representando teatro en español, e o segundo fica constituído como grupo 
exclusivamente galego: 
"Con el título de «A Terriña», constituyóse en Santiago de Compostela 
un cuadro regional gallego, el cual se propone llevar al palco escénico 
todas cuantas obras hay escritas en nuestra dulce lengua y las que en 
adelante se escriban. 
"Forman parte del cuadro seis simpáticas muchachas y quince 
animosos jóvenes."180 
Mais os homes das Irmandades coñecían perfectamente as carencias do teatro 
galego, e aínda que alentaban calquera proxecto, eran conscientes de que os 
dramaturgos galegos estaban ancorados no pasado e o único modelo co que contaban 
era o pobre teatro que traían as compañías de repertorio que pasaban polos teatros 
das vilas e cidades^$'. Tendo en conta que estas compañías poucas veces eran de 
primeira liña, vermos o comentario que publica A Nosa Terra sobre unhas 
representacións que ofreceu na Coruña a compañía de María Guerrero, pode dar 
1'9 Vid. "Del teatro gallego. rA PonteA", Gaceta de Galicia, Santiago, 3.9.1918. 
18Ó Cfr. "Santiago. Nuevo cuadro dramático regionat", La Región, Ourense, 25.12.1918. 
181 Como exemplos dos repertorios destas compañías imos relacionar as obras representadas por 
algunhas delas. A compañía de Francisco Villagbmez, representou no Teatro Rosalía de Castro da 
Coruña en Abril de 1915: La buena muchacha, de Tedeschi y Lepina; Canción de cuna, de Mac^tínez 
Sierra; El cura de Longueval, de E. Erckman e A, Chatrian; El hombre que asesinó, de Frondaio; 
Más fuerte que el amor, de Ignacio Benavente; D° Marfa la Brava, de Eduardo Marquina; El misterio 
del cuarto amarillo, de Antomo Palomero; La noche del sbbado, de Jacinto Benavente; Los pastores, 
de Martínez Sierra; Rcífj`les, de Conan Doyle; Señor Duque, de Fernández Lepina; Los Semidioses, 
de Federico Oliver; La sombra del padre e La sobrina del cura, de Arniches; e mais EI tren rápido, 
de Paso, Abati e Viguera. A compañía Paco Comas, que actuou tamén no Rosalía de Castro, en 
Xuño, estaba especializada en dramas policiais. No «pabellón LinoD a compañfa de Pacheco-Castilla 
representou: Un aviso telefónico, de autor descoñecido; EI ama de aosa, de Martínez Sierra; Amores 
y amorfos, Las de cafn, DotFa Clarines, EI genio alegre... dos irmáns Quintero; EI abolengo, de 
I,inares Rivas; La cuerda,tloja, de Narciso Sierra; El gran tacx^ño, de Paso e Abati; La herencia del 
tfo, de Ricardo González del Toro... (Vid. José Ricardo DfAZ PARDEIRO, La vida cultural en la 
Corusia. El Teatro 1882-1915, A Comña, Galicia Editorial S.A., 1992). 
68 
unha idea do que adoitarían representar as outras: 
"Verdadeiramente se a dramática española d'hoxe non é mais que o 
que a compañía da Guerreiro nos mostrou, os americanos alcontrarán 
na pobreza creadora dos nosos autores un motivo novo pra sentírense 
mui alongados espiritualmente da vella metrópoli. 
"Moitas cousas cursis fixo a compañía "aristocrática" na Coruña. Pro 
ningunha tanto coma Campo d'Armiño de Benavente. "'^ 
Para paliaren esta miseria estética, proxectouse dar a coñecer determinado 
teatro portugués e traduciren os grandes dramaturgos da literatura universal 
comezando por Shakespeare183; como parte desta modernización temos que 
entender o anaco de "Os pretendentes á coroa ", de Ibsen, que publicou A Nosa 
Terral^. Tamén se convocou en 1918 un concurso literario que gañou, na sección 
de teatro, Leandro Carré Alvarellos coa comedia Enredoslgs. De todas as formas, 
o fundamental, o que vai marcar un fito na historia do teatro galego, será a creación 
do Conservatorio Nacional de Arte Galega que se está a xestar ao longo do segundo 
^ semestre de 1918, e que cerrará, coa súa presentación ao público, unha etapa da 
historiografía dramática. 
Síntese.-
En resumo, neste período (1915-18) as obras representadas soman, segundo 
as fontes consultadas, algo máis de sesenta. Se intentasemos clasificalas de acordo 
aos subxéneros clásicos o resultado seria: ningunha traxedia, nove dramas e máis de 
cincuenta comedias. Para non tirarmos conclusións que falsearían a historia da 
literatura dramática galega e da sociedade que a produciu, cómpre ter en conta as 
condicións en que se desenvolveu esta literatura e que limitan o noso coñecemento: 
1°) Coñecemos o título de oito obras das que só dispomos dunha simple 
indicación de "cadro de costumes", sainete, ou, ás veces, nin tan sequera iso. 
1^ Cfr. "Tempada de Da Marfa la Brava ou os oito sábados brancos", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 18, 10.5.1917. 
1^ Vid. "Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 56, 30.5.1918. 
1^ Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 61, 21.7.1918, p. 3. 
iss ^^o CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, Bibrioteca 
Popular Galega, Suplemento de ^El Noroeste^, 1919. 
69 
2°) O feito de que as obras se representasen en espectáculos mixtos con pezas 
musicais, bailes ou películas, condicionaban as súas dimensións; como máximo 
ocupaban unha das partes do programa xeral da velada ou festival. Isto explica que 
unicamente haxa unha comedia en catro actos e un drama en tres, as restantes obras 
son, como máximo, en dous actos. 
3°) O desprestixio social e a marxinación que sufría a lingua agravábase no 
escenario e non eran demasiados os actores que se prestaban a representar teatro 
galego. Este problema agudizábase coas mulleres: 
"Pero se tropieza con una dificultad, hay autores, existen obras 
teatrales, pero falta quienes las interpreten y esa falta se hace notar 
principalmente en el insustituíble sexo femenino."'^ 
Isto provoca que o cincuenta por cento das pezas sexan monólogos ou 
diálogos, que soman en total trinta e dous. 
4°) A non profesionalidade dos actores obrigaba os autores a evitaren os 
dramas, que mal interpretados caerían doadamente no grotesco; de aí que existan 
máis de cincuenta comedias frente a nove dramas. Ademais, destes nove, cinco son 
estreas dos dous últimos anos: O Rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez; O 
Abolito, de Galo Salinas; O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero; Sacriftcio, de 
Eugenio Carré Aldao e mais ^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz. 
5°) O concepto de verosimilitude en literatura, herdado do realismo de fins 
de século, condicionou os dramaturgos desta etapa, que foron incapaces de desligaren 
a lingua do medio rural con que a vinculaban os preconceptos da época, dando como 
resultado que todas as obras se desenvolvesen, tematicamente, en medios non 
urbanos. 
Vicente Risco, consciente deste anacronismo e das dependencias e falta de 
formación dos dramaturgos galegos, aconsellaba: 
"Sería ben qu'os nosos autores galegos leesen mais cousas 
extranxeiras, que se meteran nos miolos todal-as cousas qu'hoxe 
andan a rodar pol-o mundo. O artista pra selo, ten que ser da sua 
terra e ten que ser do seu tempo... [...] Temos direito a esixir dos 
1^ Cfr. Mam^el MASDÍAS, "El Teatro Gallego", EI Noticiero Gallego, Santiago, 1.10.1919. 
70 
nósos autores que nos dean galeguismo, modernidade y-emoción."'$' 
6°) A maior parte das obras producidas nesta etapa non foron publicadas e 
a recuperación dos manuscritos é unha tarefa que depende case sempre da 
casualidade, por tanto, unicamente puidemos estudiar un total de vinte e nove. 
7°) Tampouco se pode esquecer que non se está a estudiar unha literatura 
normalizada, e por tanto o simple feito de escribir en galego respondía ou ben a unha 
opción ideolóxica rexionalista en calquera das súas variantes, ou ben ao apego 
sentimental a unha cultura que se sabía tocada de morte. A consolidación do 
nacionalismo como opción ideolóxica e política, e a súa intervención na literatura 
dramática e no teatro a través do Conservatorio Nacional provocaría unha ruptura 
que cerrou a etapa iniciada polos rexionalistas e da que o período que acabamos de 
estudiar (1915-1918) é unha continuación. Continuación en que se mantiveron as 
dúas tendencias existentes na «Escola Rexional de Declamación»: a do teatro 
costumista e a do teatro social. Os representantes máis salientabeis de ambas as dúas, 
seguiron a ser Galo Salinas e Manuel Lugrís Freire, respectivamente. 
Dos dramaturgos representados estes anos, entrarían na categoría de 
COSTUMISTAS, Galo Salinas Rodriguez (1852-1926), Heliodoro Fernández 
Gastañaduy (1858-1917), Xesús Rodríguez López (1859-1917), Eugenio Carré Aldao 
(1859-1932), Emiliano Balás Silva (1859-1934), Salvador Cabeza de León (1865­
1934), Avelino Rodríguez Elías (1872-1958), Xabier Prado Rodríguez "Lameiro" 
(1874-1942), Alfredo Fernández "Nan de Allariz" (1875-1927), Ricardo Frade 
Giráldez (?-1939), Leandro Carré Alvarellos (1888-1976), e mais Roxelio Rivero e 
Telesforo Sestelo. 
É evidente, polas datas de nacemento, que neste grupo conflúen homes de 
moitas xeracións, escritores aos que Ricardo Carballo Calero distribuíu baixo as 
epígrafes de Diádocos, Epígonos, Posrenacentistas e mesmo un ao que clasificou 
dentro das Irmandades da Fala'^. Efectivamente, algúns destes dramaturgos máis 
tarde incorporaríanse ás novas tendencias dramáticas; non obstante, nesta etapa, a súa 
obra é exclusivamente costumista. 
I^ Cfr. V.R., "rA Tentación•. «Macias o NamoradoD", N6s, Ourense, n° 5, 24.6.1921. 
1^ Vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. 
71 
Un segundo grupo estaría integrado por aqueles dramaturgos que, debedores 
de Manuel Lugrís Freire (1863-1940), continuaron na liña do teatro SOCIAL ou de 
tese: Xesús San Luís Romero (1872-1966), Lois Amor Soto (1873-1947), Euxenio 
Charlón Arias (1889-1930) e Manuel Sánchez Hermida (1888-1940) e Hixinio 
Ameixeiras. Tamén neste grupo, moito máis reducido, acharemos cambios de rumbo 
cara ao teatro non comprometido, e mesmo o abandono da literatura dramática; mais 
iso é algo que veremos noutro lugar deste traballo. 
Ao longo destes catro anos, os autores máis representados foron Nan de 
Allariz, Charlón e Sánchez Hermida, Avelino Rodríguez Elías e Manuel Lugrís 
Freire. Isto, exposto sen máis explicacións, podería producir a idea de que convivían 
en pé de igualdade as dúas tendencias: a costumista e a social. Mais esta análise sería 
totalmente falsa. Que a única obra representada de Charlón e Sánchez Hermida fose 
Mal de moitos, indúcenos a pensar que a súa frecuencia nos escenarios se deberia a 
que era a única que os autores tiñan publicada desde 1915, e por tanto a única 
accesíbel para os grupos de amadores. Se esta hipótese é aplicábel a Charlón e 
Hermida, tamén sería válida para Rodríguez Elías e Nan de Allariz. Este último 
escribiu moitas outras obras que unicamente representou el, probabelmente porque 
nunca foran editadas. 
Con todo, esta argumentación perde validez aplicada a Manuel Lugrís Freire. 
Este autor, tan vinculado á«Escola Rexional de Declamación» e ao teatro de tese, 
a pesar de que publicou a maior parte das súas obras antes de 1915, durante esta 
etapa non viu representada ningunha delas até Decembro de 1916. Efectivamente, 
cando alcanzou o seu maior éxito foi no momento en que abandonou a reivindicación 
social e moderou a súa postura política. A comedia O Pazo, publicada en 1917, foi 
inmediatamente posta en escena por tres grupos: «Cántigas da Terra» da Coruña, 
«Dependientes del Comercio» de Ferrol e«Agrupación Artística» de Vigo. 
Por todo o exposto, as conclusións a respecto dos criterios que primaban na 
selección de obras e autores por parte dos grupos de amadores non poden ser 
categóricas, xa que conxugarían razóns ideolóxicas con outras puramente pragmáticas 
(dificultades para facérense cos textos). 
O grande mérito e importancia desta etapa radica en que espallou por toda 
Galiza as representacións dramáticas que antes, nos anos da «Escola Rexional de 
72 
Declamación^, estaban limitadas á cidade da Coruña. Neste espallamento confluíron 
varios factores: o sentimento rexionalista, os movementos agrarios, as campañas en 
defensa da música e as tradicións, e mais o espírito pre-nacionalista. 
Antes de cerrar este capítulo resultará moi instructivo estudiarmos a estatística 
que, sobre o bienio 1917-18, realizou "Un Amador do Teatro" en A Nosa Terra. 
Compararmos a relación de representacións que el nos ofrece coa que nós puidemos 
elaborar, permitirá confirmarmos a imposibilidade de chegar a coñecer toda a 
actividade que existiu. "Un amador do teatro" declaraba: 
"Eu que tiven a curiosidade de seguir paso a paso n-estes dous anos 
derradeiros a produción dramática rexional fun anotando as funcións 
celebradas, e as miñas notas, que xulgo interesantes, son estas."'a9 
En 1917 "Un amador do teatro" ten anotadas seis funcións en que se 
representaron oito obras; nós rexistramos trinta e nove funcións cun total de trinta 
e dúas obras. Mais unha das que el cita non a achamos na prensa. E para a nosa 
sorpresa, "Un amador do Teatro" continúa: 
"O ano i918 empeza con mais fertuna, con labor mais intensa. "190 
E esta declaración resulta sorprendente porque, na nosa estatística, 
contabilizamos en 1918 case as mesmas funcións que o ano anterior. Ademais, "Un 
amador do teatro" cataloga tres obras representadas que non achamos na prensa 
diaria: 
"O 7 de Abrii ponse no "Centro Cultural de Santo Tomás", na Cruña, 
o entremés Facendo o xantar de D. Perfecto Martínez.
 
"O mesmo dia no "Club Atlhetic Coruñés" estrénase o diálogo Entre
 
vellos orixinal de D. Ramón Suárez.
 
"O 30 de San Xoan, n-unha festa escolar da Cruña ponse o diálogo
 
Un Chuvasco.191 
Como é doado observar, as devanditas obras foron levadas a escena en 
veladas de sociedades que si figuran na nosa relación. Isto confirma que a prensa non 
sempre informaba dos programas representados. "Un Amador do Teatro" tería 
I^ Cfr. UN AMADOR DO TEATRO, "Curiosa Estadística. O Teatro Galego", A Nosa Terra, 
A Coruña, n° 77, 15.1.1919. 
190 Cfr. ibidem. 
191 Cfr. ibidem. 
73 
coñecemento delas directamente, a través dos integrantes das propias asociacións. 
Tamén é evidente que a estatística de "Un Amador do Teatro" conta só con 
tres fontes: as actividades dramáticas da cidade da Coruña (cidade na que residiría); 
as obras que, como O Fidalgo, tiveron unha repercusión maior que o da prensa 
local; e aquelas outras das que deu noticia A Nosa Terra. 
Por todo o exposto até agora, o máis probábel é que nunca se chegue a 
coñecer a totalidade das obras representadas: nin número de funcións, nin nómina 
de autores, nin lista de obras. Mais a partir do momento en que as Irmandades da 
Fala interveñan no teatro, polo menos teremos noticias dos intentos máis meritorios. 
74 
3. O TEATRO COAS IRMANDADES DA FALA (1919-1923).
 
75 
O día 22 de Abril de 1919 presentábase ao público, no Pavillón Lino da 
Coruña, o Conservatorio Nacional de Arte Galega creado e auspiciado pola 
Irmandade da Fala. É un feito aceptado por toda a historiografia teatral que a 
creación desta entidade marcou un fito na historia do teatro galego; non obstante, 
existen unha serie de cuestións cronolóxicas establecidas pola devandita historiografía 
que, na nosa opinión, convén revisar. É unha constante entre os estudiosos da 
materia repetiren que o Conservatorio Nacional se mantivo como ta1 até 1922, data 
en que pasou a se denominar «Escola Dramática Galega», concordando tamén en que 
esta última permaneceu en activo até 1926. 
Ao longo deste capítulo intentaremos documentar: 1°) Que o Conservatorio 
Nacional tivo unha vida tan efémera que non sobreviviu ao primeiro ano da súa 
fundación; 2°) Que a«Escola Dramática Galega» non mantivo as súas actividades até 
1926, senón que desapareceu en 1923, coa implantación da Ditadura de Primo de 
Rivera. 
Esta etapa da historia do teatro galego, comprendida entre 1919 (data de 
creación do Conservatorio Nacional) e Setembro de 1923 (Ditadura), estivo 
caracterizada pola proliferación de coros, de grupos de amadores, e, sobre todo, pola 
superación do teatro rural e popular. A maior ou menor actividade dramática nas 
diferentes vilas e cidades vai depender da presencia e/ou ausencia de persoas 
directamente comprometidas coa defensa da cultura propia. Esta é a razón que, como 
xa explicamos, nos leva a estudiar esta actividade por localidades, reservando para 
o final a valoración global do feito dramático. 
A Coruña.­
§.- Conservatorio Nacional de Arte Galega. 
Nos ambientes culturais, o ano 1919 ábrese co anuncio de que a Irmandade 
da Coruña anda a traballar na creación dun Conservatorio Nacional de Arte Galega: 
"La sección de cultura e fala de la «Irmandadeu de La Coruña, con un 
oportunismo plausible, viene organizando llena de gran entusiasmo y 
seriedad el «Conservatorio de Arte Gallego» .[...] 
"El «Conservatorio del Arte Gallego» contará con varias secciones, 
entre las cuales ya casi se hallan totalmente constituídas las de 
Declamación y Música. Lo mismo una que otra estarán dirigidas por 
profesores competentes. Y, en ellas, se darán lecciones de historia de 
76 
las artes, de literatura, de escenografía, etc. "' 
Da dirección e aulas de declamación encárgase Fernando Osorio2, actor 
formado no Conservatorio de Lisboa. Para facérmonos unha idea das técnicas que, 
como profesor, Osorio vai incorporar ao novo Conservatorio, compre ter en conta 
o que el puido aprender en Portugal: 
"Em Fevereiro de 1911 é nomeada uma comissáo -de que faziam parte 
algumas personalidades ligadas ao Teatro Livre e ao Teatro Moderno, 
como António Pinheiro, Bento Faria, Afonso Gaio, Emídio Garcia e 
Bento Mántua- para proceder a um «inquérito á arte dramática nacional^ 
com vista á sua reforma e adaptaçáo ás exigéncias das novas estruturas 
sociopolíticas; e o 22 de Maio do mesmo ano é promulgado um decreto 
que veio reestruturar o ensino da arte dramática em termos que fizeram 
do noso Conservatório um dos mais avançados estabelecimentos do 
género na Europa do seu tempo. "3 
Coa garantía, por tanto, de que os alumnos recibirían unha formación que non 
era froito da improvisación nin do autodidactismo, como era de regra até este 
momento no teatro galego, o Conservatorio celebrou a súa presentación ao público, 
no Pavillón Lino da Coruña, o día 22 de Abril de 1922. O programa inaugural 
contaba coa representación do pasatempo Unha Anécdota, do portugués Marcelino 
Mesquita4, e a estrea da comedia en dous actos A man de Santiña, de Ramón 
Cabanillas5. 
Ramón Cabanillas escribíra esta obra para o Conservatorio por encargo de 
Antón Vilar Ponte, que a presenta como iniciadora dun novo camiño para o teatro 
1 Cfr. "Consevatorio del Arte Gallego", La Voz de Galicia, A Corufia, 25.1.1919. 
Z O texto máis completo sobre a biograffa e obra de Fernando Osorio é o pmporcionado por M. 
D6NEGA, "Un home, unha aventura, un tempo: Fernando Osorio do Campo" (Grial, n° 33, Xullo-
Agosto Setembro 1971). 
3 Cfr. Luiz Francisco REBELLO, História do Teatro Portugués, 4a ed., Publicaçáes Europa-
América, 1989, p. 120. 
4 Descoñecemos as edicións portuguesas que se empregazon para facer as adaptacións ao galego, 
mais polo tipo de obras e autores que, como veremos máis adiante, vai representar a Irmandade, 
inclinámonos por crer que manexaron edicións populazes. 
Marcelino MESQUITA, Urrra Anedota, episódio dramático, Lisboa, Livraria Populaz de 
Francisco Franco, Biblioteca Dramática Popular, n° 279, 9a ed., s/d. 
5 Rambn CABANII.LAS, A man de Santiña, farsada en dous pasos, Balneario de Mondariz, 
1921. 
77
 
galego: 
"A man de Santiña, marca una etapa nueva y una nueva orientación en 
el aún naciente teatro gallego. [...] Cabanillas, antes que otra cosa, en 
la "farsada en dos pasos" que escribió y desarrolló -felizmente a nuestro 
ver- ha pretendido elevar el gallego desde la condición dialectal en que 
lo postraron con mejor buena fe que acierto otros escritores, a la de 
idioma rico, bello y flexible, tan propio para expresar lo grave como 
para matizar lo dulce. n6 
Vilar Ponte afirmaba que A man de Santiña marcaba unha nova etapa no 
teatro galego porque, ademais de dignificar a lingua, rompfa cos vellos preconceptos 
rexionalistas que vinculaban a lingua -e toda a cultura- ao medio rural. Esta 
vinculación viña esixida pola consideración da aldea como única. depositaria dos 
valores tradicionais fronte á corrupción da vila, importadora de costumes alleos. 
Para que non fiquen dúbidas acerca da ruptura que queren provocar dentro 
da evolución dramática galega, A Nosa Terra explica as limitacións a que estivera 
sometido o teatro até ese momento: 
"A nosa lingua, até agora, no teatro, non se tiña empregado senon en 
senso d'antiguedade, facéndoa expresadora de temas histbricos, e en 
senso autual ageitada ao rusticismo. Dramas e comedias aldeans, 
tragedias do pasado; a istes usos, mais inda con pouca efica.cia e n'un 
número pequeno d'obras cultivárase a forma idiomática galega. "' 
Evidentemente, o nacionalismo non podía, nin querfa, prescindir dos 
ambientes urbanos nin da clase media á que pretendían galeguizar, e precisamente 
para tal tarefa necesitaba crear unha literatura culta. Na realidade, o que pretendían 
facer os homes das Irmandades co teatro era o mesmo que estaban a facer coa 
narrativa: modernizalo. Non é preciso lembrarmos que até este momento tamén a 
prosa estaba limitada, basicamente, ao costumismo decimonónico ou ás novelas 
históricas de López Ferreiro, que ao estaren ambientadas en épocas moi recuadas no 
tempo, non atraizoaban o principio decimonónico de verosimilitude8. Por estas 
6 Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Antes que llegue la hora del estreno", La Voz de Galicia, A 
Coruña, 13.4.1919. 
^ Cfr. "Nosos poetas e a prosa", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 6.1.1919. 
8 Sobre a narrativa galega vid. Modesto HERMIDA, Narrativa galega: tempo de Rexurdimento, 
Vigo, Xerais, 1995. 
78 
datas, Abril de 1919, publicaba Vicente Risco a súa primeira noveliña, Do caso que 
lle aconteceu ao Doutor Alveiros9. 
Con todo, había unha grande diferencia entre publicar contos e novelas con 
técnicas narrativas de vangarda e unha estética europeizante que superasen o 
trasnoitado costumismo, e representar obras dramáticas coas mesmas intencións. 
Poñer á venda libros de narrativa ou pcesía vangardista non significaba condenar a 
literatura anterior; mais que o Conservatorio representase única e exclusivamente 
obras que respondesen á nova tendencia, significaba excluír da escena os vellos 
dramaturgos rexionalistas. Dramaturgos que en moitas ocasións eran amigos, 
colaboradores e mesmo compañeiros dentro da propia lrmandade. Para evitar 
susceptibilidades e receos, o anónimo redactor de A Nosa Terra engade: 
"Non significa isto que nós sintamos genreira hacia os asuntos rurás e 
d'esencia popular. Coidamos que os ditos asuntos son os mais 
pintorescos e os mais interesantes no senso que poderíamos chamar 
folk-lorico. Mas para a dinificación momentánea e urxente do noso 
idioma nada juzgamos millor que as obras teatrás de tema universal nas 
que interveñan persoages d'altura, escritas en galego. Obras nas que o 
galego sirva somente de meio d'espresión como outro calquer idioma 
nazonal. "^o 
A renovación ideolóxica e lingúística tiña que ir acompañada tamén dunha 
renovación estética que, por suposto, sería introducida progresivamente, e que 
debería atinxir tanto aos dramaturgos galegos como ao público. Esta misión estará 
encomendada, dentro da programación do Conservatorio, ao teatro portugués: 
"O pasatempo portugués de Marcelino Mezquita [sic] "Unha anécdota", 
dou ocasión para que se decatara o púbrico de que no teatro lusitano hai 
autores notabres, dinos de se ollaren con interés pol-os galegos."11 
En resumo, o Conservatorio rompía coa tradición ruralista, puña a primeira 
pedra do teatro culto e, a través de obras portuguesas, propoñía como liña estética 
e técnica a do Naturalismo. O proxecto era audaz e arriscado, porque se ía enfrontar 
9 Vicente RISCO, Do caso que Il'aconteceu 6 Dr. Alveiros, conto por, A Conma, ^Terra a 
Nosa!, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El Norceste=, 1917. 
lo Cfr. "Nosos poetas e a prosa", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 6.1.1919. 
11 Cfr. "O Rexurdir do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 87, 25.4.1919. 
79
 
non só cos autores das vellas tendencias, senón tamén co público, educado na 
dramaturxia española inmobilizada no realismo acomodaticio e fácil das comedias e 
astracanadas dos dramaturgos españois de moda. 
Dixemos antes que os estudiosos do teatro galego coincidían en afirmar que 
o Conservatorio funcionou como tal até 1922, data en que pasaba a se denominar 
«Escola Dramática Galega». Así o explica Henrique Rabunhal: 
"O Quadro de Declamaçom da Irmandade corunhesa, como também foi 
denominado o Conservatório, funcionou durante quatro temporadas 
teatrais até 1922. "'Z 
Na nosa opinión esta é unha interpretación errada que non concorda coa 
realidade histórica, mais como está consolidada na historiografía teatral, trataremos 
de probar con detalles a nosa afirmación. 
O Conservatorio Nacional da Arte Galega nacera cunha programación que 
contemplaba unha serie de materias e os alumnos que quixesen asistir a elas tiñan que 
se matricular: 
"A nova institución patriótica, [...] estará dividida en tres seiciós para 
o seu millor desenrrolo na praitica, Seición de Declamación, Seición de 
Música e Seición orgaizadora e fomentadora d'exposiciós e concursos 
d'arte. 
"Haberá profesores d'Historia das Artes, de literatura galega, 
d'escenografía e de declamación propiamente dita. [...] O 
Conservatório disfrotará d'unha verdadeira autonomía e n'el poderán 
inscribirse firmando unhas matrículas imprentadas cantos o desexen. "13 
Está claro que o Conservatorio nacía como unha escola de arte dramática, con 
profesores e alumnos que non se limitaban a ensaiar un par de pezas para unha 
función determinada. Que isto era así demóstrano as notas de prensa con que se 
anuncia a estrea de A man de Santiña, de Ramón Cabanillas, onde se pode ler: 
"Un grupo d'alumnos da seición de Declamación do «Conservatorio do 
Arte Galego», formado por fermosas e intelixentes señoritas e por 
rapaces cultos da Cruña, xa coase ten romatado o ensayo da xenial obra 
12 Cfr. Henrique RABLJNHAL, Teztos e contextos do Teatro Galego, 1671-1936, Santiago, 
Laiovento, 1994, p. 112. 
13 Cfr. "Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 78, 25.1.1919. 
80 
de Ramón Cabanillas A man de Santiña.la 
É dicir, que foi un grupo seleccinado de alumnos do Conservatorio quen 
estreou a obra, non todos. E da mesma maneira seguen expresándose até o 15 de 
Xuño, día en que A Nosa Terra, voceiro das Irmandades, comunica que o 
Conservatorio está a ensaiar o drama Donosiña, de Xairne Quintanilla15. A partir 
desta data non se volve falar nunca de «Conservatorio^. O lóxico, despois da 
paréntese estival, sería que se retomasen as actividades no Outono, e que A Nosa 
Terra informase delas. Mais en troques dun anuncio de apertura de matrícula e 
reinicio das aulas, o que achamos en Setembro é un artigo de Fernando Osorio 
lamentando a ingratitude da arte dramática: 
"O arte dramático é difícil, é complexo, pero non dá groria; é ingrato. 
^Ingrato arte! jÉ ingrato pero é fiel ao mesmo tempo! Non dá groria ao 
seu autor pero quérelle como ningún. 
"Quer aa seu dono con tanto egoísmo que non-o deixa morrer sin 
morrer con el. E como o can que morre de fame, na campa do seu 
amo. 
"^Arte ingrato! ^Arte fiel!"16 
En Outubro, Fernando Osorio forma un grupo que estrea en Betanzos a obra 
Norte, da súa autoria, e No Imimo, de Xacobe Casal". Tanto Manuel Lourenzo e 
Francisco Pillado'a, como Henrique Rabunhal1^ inclúen esta representación no 
haber do Conservatorio; non obstante, o que di A Nosa Terra é: 
la Cfr. "Estreno de "A man de Santiña", A Nosa Terra, A Coruña, n° 83, 15.3.1919. 
ls Vid. "Pol-o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 92, 15.6.1919. 
O estudio máis amplo sobre a obra dramática de Xaime Quintanilla é o contido en Laura 
TATO FONTAfÑA, Teatro e Nacionalismo, (Ferrol 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 
102-114. O drama Donosiña permanece afnda inédito, mais vai incluida unha transcripción do 
manuscrito no Anexo II. 
16 Cfr. Fernando OSORIO, "Paradoxo", A Nosa Terra, A Corw3a, n° 101, 25.9.1919. 
17 Cfr. "Excursión a Betanzos", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.10.1919. 
Norte, de Fernando Osorio, permanece inédita; No Íntimo, de Xacobe Casal, foi publicado 
en A Nosa Terra, A Cvruña, n° 206, 1.11.1924, pp. 7-8. 
la Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, 
Ed. do Castro, 1979, p. 74. 
19 Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 112. 
81 
"O noso irmán Fernando Osorio, acompañado d'alguns compañeiros e 
da distinguida aficionada señorita Rosa Armesto, pondrán [sic] en 
escena un escollido programa. "20 
Aínda máis claro é o comunicado que desta representación fixo La Voz de 
Galicia: 
"El próximo jueves, hará una excursión a la ciudad del Mandeo el 
"Cuadro Artístico" que dirige el primer actor Fernando Osorio, 
premiado por ei Conservatorio de Lisboa. "Zl 
Este «Cadro Artísticop non ten nada que ver co Conservatorio, e así o conta 
tamén Marino Dónega nunha breve reseña biográfica de Osorio: 
"E Osorio, precisando apañar algúns cartos pra se poder casar, escribe 
NORTE, "anaco teatralizado da vida", estrenado o día primeiro do 
nadal seguinte no Teatro Alfonseti, de Betanzos, por unha compañía de 
abcionados co concurso dunha actriz profesional. E sacou pra os 
gastos. Pero nada máis.22 
Cando en Novembro se inauguran as veladas da Irmandade, fálase de "seición 
de declamación"23, non de «Conservatoriop. Queremos insistir neste feito porque, 
evidentemente, non é o mesmo unha escola de arte dramática dirixida por un actor 
de carreira, un profesional como Fernando Osorio, que un grupo de amadores por 
moi bos que fosen. Coidamos que de existir durante catro anos na Coruña unha 
verdadeira escola en que os alumnos recibisen unha formación de actores 
profesionais, o teatro galego tería unha historia posterior ben diferente. 
A lóxica lévanos a considerar que se Fernando Osorio tivese a posibilidade 
de que o seu traballo como director do Conservatorio e profesor de actores lle 
proporcionase os medios económicos necesarios para vivir con folgura, non se vería 
na necesidade de emigrar. Tampouco é de recibo pensar que a Irmandade da Coruña, 
se realmente conseguise manter o Conservatorio durante catro anos, non anunciase 
a apertura da matrícula e dicidise de repente esquecer o nome da entidade para pasar 
20 Cfr. "De Betanzos", A Nosa Terra, A Conu^a, n° 102, 5.10.1919. 
21 Cfr. "Excursión a Betanws", La Voz de Galicia, A Conu3a, 7.10.1919. 
22 Cfr. M. DÓNEGA, op. cit., p. 334. 
^ Vid. por exemplo, "Inaugurazón das veladas", A Nosa Terra, A Coniña, n° 105, 25.11.1919, 
ou "As veladas da "Irmandade", no n° 107 do 5.12.1919. 
82
 
a chamarlle "sección de declamación" ou "cadro da Irmandade". 
Non admitirmos a existencia do Conservatorio máis que durante seis meses, 
obríganos a explicar as causas desa desaparición. Na nosa opinión, no fracaso do 
Conservatorio confluíron factores de moi diversa índole. 
O éxito da estrea de A man de Santiña parecía augurar un bo futuro para a 
nova institución que, en mes despois, decide preparar unha outra obra, o drama 
Donosiña, de Xaime Quintanilla. Que con esta peza o éxito non vai ser tan doado 
como coa de Cabanillas é algo do que son moi conscientes os integrantes do 
Conservatorio: 
"Donosiña ten unha difícil interpretazón. Mais o director do 
Conservatorio Fernando Osorio e os alunos seus, acolleron a fermosa 
obra con moito agarimo, e están dispostos a leval-a escea axiña. Pero 
queren leval-a sinxelamente, honradamente, sin chamar ó púbrico para 
que acoda a vela, engaiolandoo con fis benéiicos e con elementos 
estranos á arte dramático. 
"Coidan, e coidan ben, que ou o arte s'impón pol-o arte mesmo, ou hai 
que renunciar a facelo. 
"Fiarse d'un púbrico que para que vexa cadros ou esculturas ou obras 
de teatro seia preciso atraguelo con chin-chin, non entra nos fis do 
Conservatorio. "24 
Mesmo un xornal como La Voz de Galicia, nunca favorábel ás actividades 
nacionalistas, louva a calidade do drama: 
"Cuando Quintanilla concluyó la lectura de su obra, todos los oyentes 
le felicitaron con profundo y sincero entusiasmo. Todos creen que será 
obra de gran éxito, capaz de salvar por la fuerza de sus méritos la 
frontera regional. 
"El director del Conservatorio, D. Fernando Osorio, ya tiene en estudio 
el reparto de papeles de Donosiña, y se propone activar los ensayos 
para efectuar el estreno lo más pronto posible. "u 
A partir deste momento, A Nosa Terra unicamente volve a falar do 
Conservatorio unha vez para informar de que se iniciaron os ensaios de Donosiña^. 
24 Cfr. "No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Corwia, n° 90, 
25.5.1919. 
^ Cfr. "Bl Teatro Gallego", La Voz de Galicia, A Coniña, 22.5.1919. 
^ Vid. "O Conservatorio do Arte Galego", A Coruña, A Nosa Terra, n° 92, 15.6.1919. 
83 
Mais a obra non chegou a ser representada e, na nosa opinión, o drama de 
Quintanilla precipitou a morte da instutición. Vexamos por que. 
Quintanilla mostraba en escena un dobre triángulo amoroso adobiado con 
adulterios, roubos e extorsións. Isto non tería importancia se empregase a técnica 
dramática benaventiana e as personaxes se limitasen a contar o espectador os seus 
sentimentos e conflitos. Mais non era así: o dramaturgo galego, na liña do teatro 
naturalista, non privaba o público dos momentos máis dramáticos e levaba a escena 
os beixos e apertas dos amantes, as liortas dos rivais e a morte da protagonista. 
Ademais, a través da personaxe do Abade, Quintanilla exculpaba de todo pecado a 
Madanela, causante de todo o conflito, baseándose no exemplo bíblico: o moito que 
amara a redimía de culpas. 
Vimos xa noutra parte deste traballo as grandes dificultades que había para 
que as mulleres subisen ao escenario falando galego, e as alumnas do Conservatorio 
tampouco estaban libres por completo destes preconceptos, como parece demostrar 
o feito de que nas recensións de A man de Santiña non apareza tampouco o nome das 
actrices: 
"As distintas e fermosas señoritas que interpretaron os personaxes 
femininos de "A man de Santiña" demostraron sere madeira d'artistas 
notabres. O mesmo a protagonista, que nv seu difícil papel de nena 
inxénua estivo encantadora, que a que facía dé Marirrosa elegante e 
apaixoada -e a que se chamou Rosario na escea- tan bonita como un 
caravel -e a que caracterizada de vella enferma, de Misia Manoela, [...] 
"E os actores foron dinos das actrices. Lois Lafuente, arrogante e dono 
dunha voz admirabremente timbrada, fixo un Don Salvador que era 
espello de fidalguía; Edreira, compuxo un Ricardo ben entendido; 
Xerardo Roel, un Alcalde, que era a verdá mesma; Victor Casas, un 
criado do Pazo, moi en papel. "27 
Se a esta resistencia por parte do sector feminino ás representacións en 
galego, engadimos que a rapaza que interpretase á Madanela de Quintanilla tiña que 
pasar dos brazos de Euxenio aos de Andrés e beixar en escena a un deles, é de 
imaxinar que poucas alumnas do Conservatorio estivesen dispostas a protagonizar 
Donosiña; e tampouco é difícil imaxinarmos a reacción de pais, maridos, irmáns e 
noivos das que se prestasen a facelo. 
^ Cfr. "O Rexurdir do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 87, 25.4.1919. 
84 
A hipocrisía e o puritanismo da sociedade ficaron ben reflectidos na crítica 
que tivo a obra na única cidade en que foi representada: 
"Es tal el vigor de su genio [de Quintanilla] y tal la exuberancia de su 
fantasía que acierta a engastar un tema repulsivo en una joya valiosa. 
"Imaginaos un cuerpo putrefacto encerrado en rico sarcófago, en 
preciado mausoleo: el estuche es la obra del artista; el cuerpo se lo 
proporciona la materialidad de los hechos en la vida real; y como el 
sarcófago es de sutil transparencia, no puede admirarse la belleza del 
mismo sin condenarse a la contemplación de la gusanera que en el 
interior se retuerce convulsionada por la fiebre libidinosa de la carne en 
fermentación. 
"He aquí en compendiosa síntesis, la impresión producida en el espíritu 
ante el drama del Sr. Quintanilla: admirable factura, detestable 
asunto. "28 
O asunto, en realidade non era máis detestábel nin repugnante que o de La 
Malquerida, de Benavente, por exemplo; mais si era diferente a técnica dramática. 
A medida dos preconceptos e moralismo da época. pódese apreciar tamén no feito de 
que Manuel Comellas Coimbra preferise que o seu drama Redención por Amor 
fracasase, antes de permitir que o representasen as mesmas actrices que levaran á 
escena Donosiña29. 
Na nosa opinión, este problema, isto é, o escándalo das familias ben 
pensantes perante as "indecorosas" actividades do Conservatorio, debeu ser a faísca 
que fixo estourar un problema que estaba latente desde que se coñeceran as 
intencións rupturistas da nova institución. Unicamente isto pode xustificar que os 
homes das Irmandades corresen un veo de silencio sobre a desaparición do 
Conservatorio sen nin sequer un lamento ou unha queixa nas páxinas de A Nosa 
Terra. 
Fose por mor de Donosiña, fose porque certo sector non estivese de acordo 
cos novos métodos ou a nova estética do Conservatorio, o certo é que hai máis dados 
que proban a existencia de discrepancias dentro da propia lrmandade. En Outubro 
de 1919 apareceu a seguinte nota na prensa da Coruña: 
^ Cfr. UN ESPECTADOR, "En Jofre. Donosiña", El Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. 
29 As circunstancias en que se desemolveu o conflíto entre Mamiel Comellas Coimbra e Xaime 
Quintarĉlla verémolo polo miúdo ao estudiarmos o teatm en Ferrol. 
85 
"Convocados por los organizadores de la «Escuela de Teatro Gallego», 
se han reunido recientemente algunos de los más notables aficionados 
que se dedicaron en la localidad al teatro regional, y expuesta la idea 
de reorganizar una agrupación puramente artística, con objeto de 
laborar por el progreso y engrandecimiento del arte dramático regional, 
todos los asistentes a la reunión, así como otros muchos que no 
pudieron concurrir, se han inscrito ya en las listas de la nueva 
agrupación, que fue bautizada con el glorioso nombre de «Rosalía 
Castro». 
"El deseo de los organizadores de la «Escuela de Teatro Gallego», es 
el de ofrecer al creciente número de aiicionados con que cuenta el arte 
regional, un conjunto de selección para representar con toda propiedad 
las obras dramáticas gallegas. 
"Algunos escritores han prometido ya enviar nuevas obras a esta 
«Escuela de Teatro», a la que deseamos muchos éxitos.3o 
Sería inxenuo pola nosa parte pensarmos que na Coruña existían tantos 
afeccionados ao teatro galego como para que puidesen convivir dúas escolas de arte 
dramático. É evidente que os misteriosos organizadores desta segunda escola, así 
como ao menos parte dos asistentes a esa reunión, procedían do Conservatorio e da 
Irmandade. 
Poderíasenos obxectar que dado o confusionismo da época, en que a prensa 
cualifica de "galego e rexional" o teatro español escrito por galegos, esta nova escola 
fose unha imitación españolizante do Conservatorio das Irmandades. Esta posibilidade 
queda desbotada porque o local de reunión da nova escola «Rosalía Castro» era a 
sede do coro popular «Cántigas da Terra», que estaba presidido polo tesoureiro da 
Irmandade, Eladio Rodríguez González, e que contaba con Leandro Carré Alvarellos 
como director escénico: 
"Para mañana, a las siete y media de la tarde, están convocados a una 
reunión, que se celebrará en el local de «Cántigas da Terra», todos los 
inscríptos en la «Escuela de Teatro Gallego». 
"También podrán concurrir los aficionados que no estén inscriptos en 
la escuela. "31 
O coro «Cántigas da Tema» no terreo dramático estaba moi vinculado a 
3o Cfr. "Escuela de Teatro Gallego rRosalia Casuo^", La Voz de Galicia, A Conĉ^ a, 
28.10.1919. 
31 Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.11.1919. 
86
 
Leandro Carré e a Galo Salinas. Ambos os dous proporcionaban as obras que o cadro 
de declamación representaba, e o primeiro, Carré, era o director do grupo. Estes 
dous dramaturgos participaran ese mesmo verán, en Agosto, no «I Congreso de 
Estudios Gallegos», con sendas ponencias acerca do seguinte tema: "El Teatro 
gallego ^debe tener tendencia universalista?". As conclusións do Congreso a respecto 
do teatro foron confusas, ambiguas e, desde logo, non respondían ao espírito das 
Irmandades, xa que deixaban aberta a posibilidade de que se considerasen como 
galegas obras de "ambiente rexional" escritas en español: 
"Sección de Bellas Artes 
" 1 a La tendencia del Teatro Gallego es marcadamente universalista en 
los tiempos actuales. Puede ser genuinamente gallego: por el idioma y 
por los temas que trate, propios de la región; pero habiendo problemas 
universales, y por lo mismo también gallegos, éstos pueden y deben ser 
llevados al Teatro Regional considerándose por lo tanto, las 
producciones en que aquellos se desenvuelvan, como obras gallegas. 
Finalmente las obras que pinten un carácter, un estado de ánimo, una 
pasión, pueden ser obras del Teatro Gallego, cuando estén escritas en 
nuestra lengua. En este sentido tiene ya el Teatro Gallego iniciada su 
tendencia universalista. "3Z 
É evidente que estas conclusións non encaixaban cos principios das 
Irmandades que, nas páxinas de A Nosa Terra, cualificaban de "Congresiño" o que 
se estaba a desenvolver na Coruña: 
"O que non se esprica é que un Congreso d' Estudos Galegos poida ser 
feito en castelán, [...] que en nengunha das ponencias do Congreso 
flamexaba o mais pequeno idealismo; que todas ían ó ras do chao, 
dando a sensación d'estudos feitos por escravos d'un país colonizado... 
"Contrastando co Congresiño picoreteiro da Cruña houbo un gran día 
galego en Pontevedra orgaizado pol-os enxebres coros [...]"33 
Descoñecemos que parte das conclusións do Congreso corresponde a Leandro 
Carré e cal a Galo Salinas, mais este último seguiu a cultivar o teatro español 
durante toda a súa vida. 
Na nosa opinión, as diverxencias xurdiron perante a revolución que 
32 Cfr. Conclusiones del Primer Congreso de Estudios Gallegos, Agosto de 1919, A Coruña, 
p. 16. ^ 
33 Cfr. "Unha visita moi interesante. O Congresiño d'Estudos Gallegos", A Nosa Terra, A 
Coruña, n° 99, 5.9.1919. 
87 
representaba, no panorama dramático galego, a nova concepción do teatro que 
intentaban impor os homes máis progresistas e cultos das Irmandades a través do 
Conservatorio. Analisarmos as actuacións desta entidade pode ofrecernos a clave das 
primeiras discrepancias. Para completar o programa das representacións de A man 
de Santiña, escolleron a peza portuguesa, Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita, 
prescindindo de todas as obras que compuñan o repertorio da dramaturxia galega; 
máis aínda, para traballaren nas aulas, optaron por traducir a Shakespeare, Yeats, 
Maeterlinck e Strindberg. Así o contaría Antón Vilar Ponte oito anos máis tarde: 
"El Padre, de Strindberg, que tanto furor está causando en Londres 
actualmente, nos hace recordar aquellos tiempos, no tan lejanos, en que 
los galleguistas coruñeses pretendían más que divulgar obras 
teatrales gallegas, traducir al gallego, para representarlas, las 
mejores obras de la literatura escénica universal. Entre estas obras, 
junto con algunas de Shakespeare, Maeterlinck y Yeats que se habían 
vertido a nuestro idioma, figuraba El Padre, de Strindberg -O Pai- que 
Fernando Osorio, excelente actor educado en Lisboa, la hizo ensayar 
a un grupo de aficionados.3a 
Está ben claro que os homes que crearan o Conservatorio non ían, baixo 
ningún concepto, ter en conta os vellos dramaturgos rexionalistas, nin os costumistas 
nin os de teatro social, a pesar daquelas palabras con que intentaran non espertar 
receos. A superación das vellas teses rexionalistas decimonónicas que vinculaban a 
lingua ao medio rural esixía un cambio total de rumbo. Non lles valía nada do 
existente. A"escandolosa" Donosiña debeu ser o pretexto perfecto para que o 
descontento dos defensores da "tradición" se materializase nunha escisión que acabou 
provocando a desaparición do Conservatorio. 
Probabelmente, o sector máis conservador no plano estético e defensor de 
seguir representando aos dramaturgos rexionalistas fose maioritario e, por tanto, 
Antón Vilar Ponte optase pola reconciliación. Os disidentes volveron, o 
Conservatorio desapareceu substituído por un cadro de declamación que procuraría 
un equilibrio entre o novo e o vello, entre a tradición dramática galega e as 
innovacións europeistas, e a escola «Rosalía Castro» non chegou a ser unha realidade. 
De todas as formas, coidamos que a proba definitiva das nosas teorías está 
^ Cfr. A. VILLAR PONTE, "Insistiendo en un tema de interés", El Pueblo Gallego, Vigo, 
9.11.1927. Os subliñados son nosos. 
88 
no furioso e longo artigo que, contra os actores amadores e o público en xeral, 
escribe o propio Fernando Osorio en Decembro de 1919; reproducimos os parágrafos 
máis signiiicativos: 
"O arte dramático chama ás suas filas moitísima xente. Todos 
sentíndose atores na vida real, supoñen ter cualidades para seren atores 
no teatro. 
"Fixémonos no grande número de xente que cultiva o arte dramático. 
Poucos seres existen que nos digan que nunca entraron n'unha función 
teatral. Todos fixeron innúmeros papés, todos os interpretaron moi ben 
e todos derradeiramente, poderían si quixeran ser primeiros atores. 
"E así por toda-l-as razóns que deixamos apuntadas vemos os 
desoladores espetáculos que nos proporcionan casi todo-l-os aficionados 
dramáticos que existen, que por saber falar e andar, ceiban a sua 
furiosidade teatral exibíndose ante o púbrico a quen din qu'están 
representando obras teatrais. 
"Fai dano na verdade, asistir a estos espectáculos, onde a estética teatral 
é abolida por compreto, onde apenas vemos, furiosos inconscientes, 
figuras de comparsas carnavalescas, caras lixadas por pinturas, barbas 
mal pegadas, pelucas por afinar, voces que declaman sin ton, verbas 
que meteron á forza de martelo na memoria e un rosario interminabre 
de porcadas que tan soilo acorda-l-as fai noxo. 
"^Pobre arte dramático! 
"^E o púbrico? ^Os espectadores? Hai que tapar a cabeza, os ollos, o 
cerebro. [...] 
"O púbrico é un imbécil de baixos instíntos que vai ao teatro para 
dixerir a comida. É un maleducado que profana o tempro do arte co-as 
suas patas d'animal cando ruidosamente entra no medio da función. 
E'un egoista, avarento, comodista que non vai ao teatro sinón para 
darse ton de culto, por compromiso ou por pasar o tempo. O que 
menos lle importa é a obra que ve. Rí con chistes fáciles e pesados e 
cando se conmove, o fai hipocritamente ainda que inconcientemente, a 
causa da hipocresía que cristalizou no seu organismo e que se manifesta 
intuitivamente en determinados casos, pasen estos na vida real ou no 
teatro. 
"O púbrico é un groseiro, sin cotpo, sin cerebro. 
" ^ Pobre arte dramático! "3s 
É evidente o choque entre os criterios profesionais do director do 
Conservatorio e os propósitos dos afeccionados sen máis pretensións que as de matar 
o tempo. 
3s Cfr. Fernando OSORIO, °Paradoxo", A Nosa Terra, A Coiuña, n° 108, 15.12.1919. 
89 
Posibelmente a interpretación e cronoloxía que para o Conservatorio ofrecen 
tanto Manuel Lourenzo e Francisco Pi[lado como Henrique Rabunhal, proceda dunha 
aceptación acrítica da información que proporcionou Leandro Carré3ó^ p^ 
interesada no asunto, xa que toda a súa obra anterior a 1919 estaba inscrita no teatro 
de tipo rural e costumista propio do rexionalismo e os seus criterios estéticos, como 
veremos axiña, rexeitaban o Naturalismo. A esta confusión tamén puido contribuír 
o feito de que en 1920, cando o cadro da Irmandade da Coruña levou a Ferrol, Lugo 
e Santiago A man de Santiña, volveu empregar o nome de aConservatorio^, 
probabelmente por unha cuestión de prestixio. Mais iso só acontece coa obra de 
Cabanillas e temos a proba de que esa recuperación do nome do Conservatorio é algo 
puntual e anecdótico, no balance que, a fins da temporada 1919-1920, presenta A 
Nosa Terra: 
"O cadro da Irmandade da Cruña [evou a Santiago, Ferrol e Lugo A 
Man de Santiña. "3' 
Mais outra proba de que xa non existe unha verdadeira escola de arte 
dramática na Coruña é o seguinte comentario datado en 1921, tamén de A Nosa 
Terra: 
"Lastema que non xurda axiña o Mecenas capaz de soster unha escola 
de declamación galega, na que_Osorio e Calvelo, facerían miragres. 
Porque si Osorio conquireu xa o primeiro premio de actor no 
Conservatorio de Lisboa, Calvelo chegaría sin dúbida a sel-o Borrás 
enxebre. "38 
Se realmente o Conservatorio funcionase até 1922 como pretende a 
historiografía teatral, o comentario do anónimo xornalista de A Nosa Terra non tería 
sentido. 
36 Os textos nos que se basean estes estudiosos son os seguintes: "o «Conservatorio Nazonal de 
Arte Galego= creado e sostido pol-a dm^andade da Fala=; mais tarde nomeado «Escola Dramática 
GalegaH" (Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatm Galego", A Coruña, Boletfn 
da Real Academia Galega, Ano XXVI, n° 235-240, 1° de Outubro de 1931, p. 217); e mais "Eu 
mesmo dirixín a«Escola Dramática Galegab, nome co que actaou derradeiramente, na sua seganda 
época o citado «Conservatorio Nawnal" (Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Separata de 
Céltiga, Porto, [1960], p. 9). 
37 Cfr. "As Irmandades e o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 123, 15.7.1920. 
38 Cfr. "Teatro Galego", A Nosa Terra, 1.2.1921. 
90 
Na nosa opinión, a obra que acompañou a A man de Santiña nestas saídas do 
cadro de declamación da Irmandade é tamén outro indicador de que o espírito que 
dera vida ao Conservatorio variara o rumbo. En 1919, completárase o programa, 
como xa vimos, con Unha anécdota de Marcelino Mesquita para ir afacendo ao 
público ao teatro portugués e a unha nova estética. Agora, en 1920, o cadro da 
Irmandade, en Santiago, completa o programa con San Antón o Casamenteiro, de 
Avelino Rodríguez Elías39, e en Ferrol e Lugo con Na Corredoira, de Xavier 
Prado, "Lameiro"40. 
De todas as formas, e a pesar das discrepancias que puidese haber entre os 
integrantes das Irmandades, a creación do Conservatorio, como froito dunha política 
cultural nacionalista, actuou de catalizador do teatro galego, provocando que as 
persoas interesadas no feito dramático se aglutinasen en torno ás Irmandades e ás 
sociedades, como os coros, apoiadas por elas. Isto quere dicir que a maioria das 
asociacións de tipo político e relixioso de ámbito estatal que na etapa anterior 
incluían unha ou dúas pezas galegas nos seus festivais, deixarán de facelo ou o 
reducirán á mínima expresión. Abonda para comprobarmos isto con rexistrar que en 
Santiago, en 1919, ningunha sociedade levou a escena obras galegas, fronte ás sete 
que representaran o ano anterior. 
A nova tendencia estética, ideolóxica e técnica que pretendía impor o 
Conservatorio, podería producir un afastamento total entre o teatro representado 
polos cadros de declamación dos coros, vinculados á cultura popular, e as actividades 
dramáticas desenvolvidas sen este tipo de dependencias. Non obstante, este 
afastamento non se produciu porque o fracaso do Conservatorio, tal como 0 
concebiran os seus creadores, levou os homes máis progresistas en cuestións de arte 
39 Vid. "Hoy en el Teatro. "A man de Santiña", Diario de Galicia, Santiago, 1.5.1920. 
Avelino RODRÍGUEZ ELIAS, Obras teatrales galegas: Smt Antón o Casamenteiro 
(comedia), O trunfo da muiñeira (alegoría), ^ cásome ou non me aaso? (monólogo), Establecimiento 
Tipográfico «Faro de Vigo=, 1920. 
O estadio máis completo sobre a obra dramática deste autor segue a ser o realizado por 
Ricardo Carballo Calero (Historia da literatura galega contemporánea 1808-1936, Vigo, Galalcia, 
1981, 3 a ed. , pp. 549-550. 
40 Cfr. "La fiesta artfstica del domingo", El Progreso, Lugo, 4.6.1920. 
Na Corredoira publicouse incluída en Xavier PRADO "LAMEIRO", Farsadas, Ourense, 
Imprenta de «La Regióm, 1928. 
91 
a buscaren un entendimento coa tradición dramática galega e co público; 
entendimento que, por suposto, vai pasar tamén polos coros populares. 
§.- Cadro de Declamación da Irmandade da Coruña. 
O acordo ao que tiveron que chegar os fundadores do Conservatorio co sector 
máis conservador das Irmandades transformou a devandita entidade nun simple cadro 
de declamación. As consecuencias disto foron, basicamente, dúas. Por unha banda, 
significou o abandono das aulas e, por tanto, o mantemento da formación de actores 
no nivel de afeccionados que se limitaban a preparar os textos que ían levar a escena. 
Pola outra, levou a que pouco a pouco o único interese destes afeccionados fose 
conseguiren o aplauso do público; acabaron escollendo as obras polo éxito fácil, 
esquecendo os obxectivos culturais e didácticos cos que nacera o grupo. En 1922, 
a Irmandade da Fala reaccionará contra tanta frivolidade e, baixo a dirección de 
Leandro Carré Alvarellos, realizará unha outra reconversión do cadro da 
declamación, nacendo así a«Escola Dramática Galega». Vexamos con detalle como 
se desenvolveu o proceso. 
A novidade que significaba o feito de existir un grupo dedicado única e 
exclusivamente á representación de teatro galego, provocou que a prensa diaria da 
Coruña recollese con certa amplitude a inauguración das veladas no local da 
Irmandade: 
"Pasado mañana inaugurará la "Irmandade da Fala" una serie de 
veladas teatrales y artísticas. 
"La primera promete resultar amena y entretenida. En ellas se 
estrenarán dos obras: una dramática y otra cómica. La dramática es una 
tragedia granguiñolesca, denominada Entre dous abismos. Desarróllase 
en un velorio. La cómica, original de Charlón y Hermida, tiene por 
título O Menciñeiro. Además, reprisarase el notable pasatiempo 
portugués Unha anédota, donde el inteligente actor Fernando Osorio 
realiza una labor de gran lucimiento. 
"Seguirán a esta velada, que dará comienzo a las seis y media de la 
tarde, otras con estrenos de verdadera importancia. 
"Tendrán derecho a acudir a ellas todos los socios de la "Irmandade" 
y sus familias, recogiendo previamente las invitaciones en la 
Conserjería, así como los amigos presentados por aquellos. La entrada 
del público se hará sólo por una de las puertas que dan a la Avenida de 
92 
Montoto, cerca de la parada que tiene el tranvía. "a' 
A proporción que lle corresponde ao teatro portugués nesta primeira velada, 
vai ser a mesma que se manteña durante os primeiros tempos do cadro, agás na 
velada de despedida de Fernando Osorio, terceira da temporada 1919-1920: 
"Mañana a las seis y media de la tarde, comenzará en la "Irmandade da 
Fala", la fiesta de despedida del joven y simpático actor coruñés 
Fernando Osorio, que vuelve a fijar su residencia en Lisboa. 
"Hará el monólogo de Moliere O avaro en la adaptación portuguesa de 
Feliciano del Castillo y tomará parte en las obras también portuguesas 
O día de mañá, de Manuel Laranjeira y Unha anédota, de Marcelino 
Mezquita [sic]. 
"Como obra gallega figura en el programa un diálogo de los chispeantes 
actores y autores ferrolanos los Srs. Charlón y Hermida. "aZ 
No programa de man desta veladaa3 figura tamén a obra Norte, de Fernando 
Osorio. Lamentabelmente, a partir deste momento, os anuncios das veladas ficarán 
limitados a unhas moi escasas liñas en que se comunica a hora e, nalgunhas ocasións, 
o programa. Noutras a información limítase ao seguinte: 
"En la "Irmandade da Fala", se celebrará pasado mañana una velada 
teatral. Se estrenará una comedia portuguesa y otra gallega. "aa 
O fracaso da Conservatorio e a súa transformación nun simple cadro de 
declamación non significou, en principio, que os promotores da renovación dramática 
renunciasen a ela; por contra, agora sabían que a tarefa ía ser máis dura do que 
pensaran e que debían educar, non só os actores, senón tamén os dramaturgos. Unha 
análise das obras portuguesas representadas polo cadro da Irmandade podería axudar 
a entendermos os seus obxectivos e comprobarmos se chegaron a conseguilos. 
Na temporada 1919-20, os autores portugueses representados foron Manuel 
Laranjeira, Marcelino Mesquita e Júlio Dantas. O simple feito de representar O día 
al Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Yoz de Galicia, A Coruña, 28.11.1919. 
a2 Cfr. "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 13.12.1919. 
a3 Este programa consérvase no Arquivo Leandro Carré. 
aa Cfr. "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 19.11.1920. 
93 
de mañá, de Manuel Laranjeira45, manifesta do "Teatro Livre" portugués, marca 
os vieiros polos que intentaban guiar o teatro galego. 
O"Teatro Livre" representou a expresión máis pura do Naturalismo 
dramático en Portugal. Luiz Francisco Rebello define as aspiracións dos seus 
promotores coas seguintes palabras: 
"Conscientes de que «o teatro, pelas suas condiçóes de grande latitude 
na propagaçáo de ideias e pela sua facilidade de fixaçáo dessas ideias, 
pois tem como meio condutor o sentimento, é hoje, talvez, a melhor 
forma de educaçáo popular^, os promotores do «Teatro Livre^, para 
quem era «a Arte un meio e o tablado cénico uma tribuna^, resumian 
as suas intençQes numa fórmula impressiva: «redimir pela Arte e vencer 
pela Educaçáop.^ 
Falar nestas alturas do século XX de Naturalismo identificándoo con 
"renovación" podería parecer unha incongruencia desde os parámetros da narrativa 
ou a poesía, mais a literatura dramática non se rexe polas mesmas regras que os 
outros xéneros -porque é un fenómeno moi complexo en que interveñen, aparte do 
autor, elementos tan alleos á arte literaria como empresarios, actores, escenógrafos 
ou público- e o que en narrativa ou poesía marca o fin dunha etapa, a do século 
XIX, en literatura dramática significa abrir camifios. En palabras de José Maria 
Valverde: 
"Ese teatro -que cabe llamar realista o naturalista, o, mejor «libre^-, en 
vez de aparecer, igual que la novelística correspondiente, como fin de 
un ciclo, antes de dejar paso a la «modernidad^, más bien asume un 
papel de exploración de novedades, en colaboración con el simbolismo, 
hacia lo que se llamará expresionismo... "47 
Naturalismo e Simbolismo serán as dúas tendencias cara as que intentarán 
levar os homes máis progresistas das Irmandades tanto aos dramaturgos como ao 
público. A morte de Marcelino Mesquita dá pé para que A Nosa Terra recomende 
as Mamiel LARANJEIltA, ... Amanhan. (Prologo dramático), Porto, Typ. da Empreza Literária 
e Typográphica, 1902. 
46 Cfr. Luiz F. REBELLO, 0 teatro naturalista e neo-romántico (1870-1910), Lisboa, Instituto 
de Cultura Portuguesa, 1978, p. 80. 
47 Cfr. "Dos perspectivas en el cambio de siglo: un mievo teatm, unas mievas formas de 
pensamieMo", in Mart[n de RIQUER y José Marfa VALVERDE, Historia de la Literatura Universal, 
Barcelona, Planeta, I986, vol. 8, p. 149. 
94 
a lectura das súas obras e sinale as que considera máis valiosas; nesa relacíón non 
se inclúe o trasnoitado teatro neo-romántico do dramaturgo portugués, mais si aquel 
que incide na crítica socialag. 
Ademais de Amanhá, o cadro da Irmandade representou, na temporada 1919­
20, Unha Anécdota e Fin de penitencia49, de Marcelino Mesquita e Mater 
Dolorosa50, de Júlio Dantas, todas elas inscritas dentro da corrente naturalista e 
cunha forte carga de denuncia social. 
Non foi o nacionalismo galego o primeiro, nin o único, que para crear un 
teatro nacional, buscou modelos no drama naturalista de tipo social. Este fenómeno 
producírase en Europa nos fins do século XIX; mais nos países do chamado Terceiro 
Mundo, como os de Latino-América, foi un fenómeno máis tardío: 
"Ahora en el siglo XX, la fecha de 1915 -que se dio a los teatros 
nacionales bajo el modernismo- pudiera servirnos también para empezar 
a descubrir en los escenarios la auténtica personalidad criolla desde sus 
comienzos. "51 
No panorama do teatro sudamericano, o uruguaio Florencio Sánchez era unha 
figura clave dentro deste movemento reivindicativo do home e da personalidade 
criouia fronte á mimética reprodución do espírito español e as modas europeas. A 
este dramaturgo, e a súa obra Los muertos, considerada o cume do naturalismo 
americano, dedicaba Antón Vilar Ponte, en Novembro de 1919, un longo artigo en 
La Voz de Galicia: 
"Tratábase de un estudio genial lleno de realismo descarnado, digno de 
ponerse como modelo entre los de las obras dramáticas mejores que 
tienden a reflejar lo patológico con propósito de ejemplaridad. "52 
a8 Vid. "Mazcelino Mesquita", A Nosa Terra, A Coiuña, n° 94, 15.7.1919. 
49 Marcelino MESQUTTA, Auto do busto; Fim de penitgrecza; ^o Pedro; A mentira; A forca de 
Inez Pereira, Lisboa, J. Rodriguez & Cia., 1913, 2a ed. 
50 Júlio DANTAS, Mater polorosa, peça em um acto, em prosa, Lisboa, EditBres-Santor & 
Vieira, 1916, 2a ed. 
sl Cfr. Agustfn del SAZ, Teatro social hispanoamericano. Farsa y grotescos criollos, Bazcelona, 
Labor, i967, p. 36. 
52 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Notas Mazginales. Un autor olvidado". La Voz de Galicia, 
7.11.1919. 
95 
En Los muertos, Florencio Sánchez exemplificaba a dexeneración á que 
conduce o alcoholismo, e este era un dos problemas que pairaban sobre a sociedade 
galega. De feito, no programa da Irmandade de Ferrol figuraba a loita contra esta 
lacra social: 
"No Ferrol imos faguere un boletín orgo da nosa Irmandade. Haberá 
conferencias a cárrego dos máis valentes loitadores da nosa causa. A 
cotio traballaremos polo ferrocarril da Costa. Poñerémonos en 
comunicación cos labregos. Velaremos nas próximas eleuciós pol-o 
sufraxo... En algús pobos feremos unha especial labor 
d'antialcoholismo. Tamén faremos algo de Teatro Galego. "s3 
Porque o teatro galego non precisaba unicamente renovación estética. 
Cumpría tamén alertar os dramaturgos de todas as posibilidades que ofrecía o 
escenario non só como plataforma estética, senón tamén política, social, didáctica e 
ideolóxica. Así, o balance que se pode tirar da primeira temporada do cadro da 
Irmandade é que continuou o labor renovador e educativo do Conservatorio, mais 
incluíndo tamén na súa programación o teatro galego rexionalista. 
Mais na temporada 1920-21 parece que se produciu un cambio de signo na 
selección de obras portuguesas. Este cambio podería ser cualificado de involución, 
xa que despois da representación de obras características do "Teatro Livre" e do 
teatro naturalista en que, entre outras moitas cousas, se denunciaba a discriminación 
e inxustizas ás que estaba sometida a muller na sociedade, o cadro da Irmandade leva 
a escena Rosas de todo o ano e Sóror Mariana, de Júlio Dantas^. A respecto da 
visión que nesta pezas ofrece Júlio Dantas sobre a condición feminina e o seu papel 
na sociedade, será moi ilustrativo escoitarmos a Oscar Lopes: 
"... Rosas de Todo o Ano (190^ , e óror Manana ( , sáo)[ ] peças 
em um acto onde as expressóes apaixonadas das «Cartas de Uma 
Religiosa Portuguesau, táo exaltadas pelo novi-romantismo desta época, 
servem, habilmente parafraseadas, como base de um diálogo entre 
jovens apaixonadas que em clausura monástica acabam por se 
s3 Cfr. X. QUINTANII.LA, "Do meu feixe", A Nosa Terra, A Coruña, n° 36, 10.11.1917. O 
subliñado é noso. 
sa Júlio DANTAS, Rosas de todo o ano, comédia em um acto, em prosa, Lisboa, Editóres-
Santor & Vieira, 1916, 5 a ed. 
Júlio DANTAS, Sóror Mariana, peça em um acto, Porto, Livraria Chardron de Lelo & 
Irm^o, 1915. 
96 
desenganar acerca da fidelidade masculina, sem que isso contribua para 
outra coisa que náo seja uma paixáo ainda mais exaltada e abnegada, 
uma profunda saudade sem esperança, que os religiosos experientes 
aceitam, perdoam, acarinham e santificam. No fundo emocional destas 
peças, e de muito da obra de Júlio Dantas, dir-se-ia palpitar uma 
inconsciente egolatria masculina, canonizando, admirativamente, uma 
nova forma de santidade feminina de que nesta vida se dispóe a colher 
as glórias e benefícios, certamente bem pagos com o Ceu que concede 
ás heroínas. "ss 
Con estas dúas pezas acaba na Irmandade a representación de dramas e de 
dramaturgos portugueses de primeira categoría. A partir de Xaneiro de 1921, as 
obras protuguesas escollidas son case todas de carácter cómico e de escritores de 
segunda liña. Sabemos que o director do cadro na temporada 1919-20 foi Lois de la 
Fuente, que probabelmente sexa o mesmo Lois Lafuente que figura como primeiro 
actor na estrea de A man de Santiña, mais ignoramos se continuou na temporada 
seguinte. Quizais non sexa moi arriscado pensarmos que a escisión que se estaba a 
xestar dentro das Irmandades mantivese a Antón Vilar Ponte afastado da actividade 
teatral ou mermase a súa influencia sobre o cadro de declamación. Tamén cabe a 
posibilidade de que as preferencias do público fosen as que, en última instancia, 
impuxesen as obras. 
A partir deste momento, produciuse un afastamento cada vez máis profundo, 
entre o que representaba o cadro de declamación da Irmandade e o que se predicaba 
desde as páxinas de A Nosa Terra. 
Vicente Risco publica un artigo en que o subtítulo é toda unha declaración de 
principios: Teoría y-Estórea do Drama. (Anacos de un traballo antigo, que poideran 
servir pr'os galegos qu'escriben pr'a escea)^. Nel, despois dunha brevísima ollada 
sobre a dramaturxia clásica (Shakespeare e Goethe), Risco centra a súa atención no 
drama moderno e, sobre todo, en Ibsen, para rematar clasificando o drama en 
místico, interior, social, médico e tráxico. Para exemplificar a súa clasificación cita 
determinadas obras de Ibsen, D'Annunzio, Hanptmann, Romains, Maeterlinck e os 
ss Cfr. Oscar LOPES, Entre Fialho e Nemésio. Estudos de Literatura Portuguesa 
Contemporánea, I, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1987, vol. I, p. 34. 
s6 Cfr. A Nosa Terra, A Coruña, n° 148, 1.10.1921. 
97 
clásicos gregos. Ficaba así resumido o que se esperaba e pretendía dos dramaturgos 
galegos. 
Como plataforma de galeguización, un dos papeis encomendado á 
dramaturxia, igual que ao resto da literatura, era o de espertar nos galegos a 
conciencia de nación, e para iso había que recuperar a historia de Galiza. Cumpría 
reconducir o drama histórico por novos vieiros, os do Simbolismo. Antón Vilar 
Ponte presentaba, segundo o seu criterio, os modelos que se deberían seguir nunhas 
amplas reseñas sóbre as traxedias Infanta, de Manuel de Figueiredo e A Horda, de 
Joáo de Castro57. 
Que éstas dúas recensións aparecesen no mesmo número de A Nosa Terra non 
pode ser casual. Manuel de Figueiredo foi un dos grandes renovadores do teatro 
portugués dezoitesco: desde a chamada «Arcádia Lusitana» "aspirava a uma 
dramatúrxia de características enraizadamente nacionais"58. A esta procura das 
raíces nacionais que Vilar Ponte presenta como modélica no dramaturgo arcádico, 
soma a actualización escénica que lle ofrece Joáo de Castro, aplicando as técnicas do 
teatro simbolista ao drama históricó. Na exaltación que Vilar Ponte realiza do heroe 
portugués Terán, está en xerme o Pardo de Cela de O Mariscah9 e, completamente 
desenvolvida, a aspiración nacionalista de chegar a concienciar ao pobo galego: 
"É a historia de tódol-os grandes creadores e descobridores. O calvario 
de tódol'os cristos. A proba de que non pode darse redención sin 
sacrificio. E«Terán» representa a transcendente aristarquía de tódol-os 
tempos que non quer dominar sobre hordas inconscientes como os xefes 
políticos, senón sobre corazóns que acaben por sentiren ó soño ideal do 
creador feito corazón sangrento. O desprecio da horda cando non serve 
mais que para instrumento de audaces. "60 
Mais a escisión que se estivo a xestar nas Irmandades ao longo de 1921, e 
57 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Libros e Revistas. «Infantap tragedia por Manuel de Figueiredo. 
«A Horda^ĉ tragedia de Joáo de Castro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 153, 15.12.1921. 
5$ Cfr. Luiz Francisco REBELLO, História do Teatro Portugués, Publicaçces Europa-América, 
1989, 4a ed., p. 81. 
59 Ramón CABANII.,LAS e Antón VII..LAR PONTE, O Mariscal, lenda tráxica por, A Coruña, 
Lar, 1926. 
60 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Libros e Revistas. "Infanta" tragedia por Manuel de Figueiredo. 
«A Hordap tragedia de Joáo de Castro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 153, 15.12.1921, p. 7. 
98 
que rematou coa creación da Irmandade Nazonalista Galegaó1, repercutirá tamén na 
dirección do teatro galego, xa que deixa en mans dos sectores máis remisos á 
modernización a dirección do cadro de declamación da Irmandade. 
A partir de Xaneiro de 1922, momento en que Antón Vilaz Ponte deixa a 
Irmandade da Coruña e a abandona a dirección de A Nosa Terra, non volve aparecer 
nesta revista ningunha recensión de obras dramáticas portuguesas. Sabemos que en 
Abril de 1922 o cadro de declamación estaba dirixido por Rodrigo Gazcíaó2, mais 
ignoramos canto tempo levaba nela. Do que si estamos seguros é da grande 
experiéncia que este home tiña na representación de teatro galego, xa que en 1917 
tivera a iniciativa de crear a compañía «Ensayo de Compañía Cómico-Dramática». 
Con este grupo estreara en 1919 Estadefña, de Manuel Lugrís Freireó3; en 1920, 
iXusticia!, de Ramón Suárez Pedreira^; e, finalmente, participara moitas veces en 
festivais de diversas socieda:des. Rodrigo Gazcía abandonou o cadro da Irmandade 
ao rematar a temporada 1921-22, cando tomou a dirección do mesmo Leandro Carré 
para o transformaz en «Escola Dramática Galega^. 
Tanto se o responsábel do cadro da Irmandade fose Rodrigo García desde 
1920, como se non, o feito é que pouco a pouco o teatro portugués foi gañando 
espacio na programación do cadro da Irmandade até chegar ao extremo de que das 
vinte obras representadas entre Novembro de 1921 e Mazzo de 1922, unicamente seis 
eran galegas (e todas elas brevísimas); as catorce restantes eran comedias ou 
melodramas portugueses. Se estas obras portuguesas fosen escollidas atendendo a 
criterios de calidade, poderiamos atribuír este feito á escaseza do reportorio galego 
ou á dificultade para conseguir textos, xa que case todas as obras galegas 
61 Como é sabido, o grupo de Vicente Risco propugnaba o abstencionismo político en espera da 
caída do rexime, mentres a Irmandade da Conu^a defendía a participación activa na vida política. Vid. 
sobre o tema, Justo G. BERAMENDI, Vicente Risco no nacionalismo galego II, Escisión - Unidade -
Escisión, Santiago, Ed. do Ceme, 1981. 
^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galiáa, A Coruña, 2.4.1922. 
^ Mamiel LUGRÍS FREIRE, Estadetifa, comedia en dúas xornadas, en prosa, A Comña, Ed. 
Terra a Nosa, 1919. 
^ A obra lXusticia! permanece inédita. 
Sobre Ramón Suárez Pedreira vid. Antomo COUCEIRO FREUOMIL, op. cit., s.v. 
99 
permanecían inéditas. Mais non era este o caso. A única obra portuguesa dun escritor 
de recoñecidv prestixio foi O tio Pedro, de Marcelino Mesquita^; as restantes eran 
pezas de autores de segunda ca.tegoría: Choro ou rio?, de Santos Júnior^; Pouca 
vergofia!, de Ernesto Rodriguesó7; Alúganse cuartos, de Júlio HoworthóS; 
Leonardo, o Pescador, de Baptista Dinisó9; Os dous xordos, de Manuel Lourenço 
Roussado70; e mais Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho". Destas 
obras, agás no caso de Baptista Dinis, a única indicación que ofrecía a prensa era a 
súa orixe portuguesa, sen especificar o nome do autor. Nas outras, a transparencia 
do título na adaptación galega permitiu a localización do autor; mais fican dúas en 
que a escuridade na tradución impediu a súa localización no repertorio do país 
veciño: Os monicreques, e maís Medias solas e tacós. 
O teatro galego, por tanto, ficaba relegado a un segundo plano. Quizais isto 
expiique a reacción que conduciu á creación da «Escola Dramática Galega^. 
§.- «Escola Dramática Galega^: 
Coa marcha de Antón Vilar Ponte, o leme do teatro en A Nosa Terra pasa a 
mans de Leandro Carré que, primeiro baixo o pseudónimo de "Un vello actor" e 
despois co de "Ramón Alvariño", inicia no n° 156 de A Nosa Terra, correspondente 
ao 1 de Febreiro de 1922, unha série de artigos co título de "Teatro Galego". 
^ Mazcellino MESQUITA, O tio Pedro, episódio trágico em um acto, Lisboa, editor Manuel 
Gomez, 1942. 
^ Santos JÚNIOR, Choro ou rio? comédia em um acto, dedicada aos amadores dramáticos, 
Lisboa, Livraria Popular de Francisco Franco, 5 a ed. , s/d. 
67 Ernesto RODRIGUES, Pouca vergonha! farça original em 1 acto, Lisboa, Livraria Populaz 
de Francisco Franco, s/d. 
^ Júlio HOWORTH, Alugam-se quartos, comédia em um acto, original, Lisboa, Livraria 
Populaz de Francisco Franco, 3a ed., s/d. 
^ Baptista DIlVIZ, Leonardo, o Pescador, drama marftimo em 3 actos, Lisboa, Livraria Popular 
de Francisco Franco, 3a ed., s/d. 
'Ó Manuel Lourenço ROUSSADO, Os dois surdos, comédia em um acto, Lisboa, Livraria 
Popular de Francisco Franco, s/d. 
'^ L.F. de CASTRO SOROMENNO, Resonar sem dormir, comédia em 1 acto, Lisboa, Lavraria 
Económica de F. Napoleáo de Victória, 3a ed., s/d. 
100 
O primeiro artigo desta nova serie está dedicado á«Agrupación Artística» de 
Vigo e promete que en números sucesivos se ocupará doutras colectividades: de 
feito, no seu arquivo persoal consérvase o artigo correspondente ao cadro de 
Declamación da Irmandade de Betanzos. Mais este artigo nunca se chegou a publicar 
en A Nosa Terra, porque a partir do número seguinte (n° 157), Carré inicia a 
publicación dunha especie de "manual para a formación de actores" por capítulos, 
que remata no n° 166, correspondente ao 1 de Xullo de 1922. 
Despois das vacacións do verán, en Setembro, A Nosa Terra comunica que 
o cadro de declamación da Irmandade "reorganizado con novos e moi valiosos 
elementos denominarase agora «Escola Dramática Galega», dando así mais amplitude 
ao patriótico fin para o que foi creada"'Z. Na primeira velada, celebrada o 22 de 
Outubro, leva a escena ^Filla...!, de Galo Salínas e O corazón dun pedkneo, de 
Leandro Carré, director da KEscola». Antes de comezar a función, lese un texto que, 
na nosa opinión, é un verdadeiro manifesto: 
"A obra que sube hoxe á escena é unha das mais antigas do noso teatro; 
é tamén a que foi escollida como millor entre as d'aquela época para 
se presentar ao público no teatro Rosalía aquela notabre agrupación que 
se chamou "Escola Rexional de Declamación", creada e dirixida por 
Eduardo Sánchez Miño, e na que figuraban aficionados tan notabres 
como as señoritas Consuelo Puga, Dolores Losada, María e Xulia 
Anguita, e os Srs. Rey, Xambrina, Panisse, Sánchez, Lago, Naya, 
Torres, González, Tudela, Lens, Buch. 
"O noso ouxeto ao encomezar as veladas d'este ano pol-a nova "Escola 
Dramática Galega", patrocinada pola "Irmandade da Fala", é, ao tempo 
que vos presentar unha obra de valer no noso teatro, rendir un 
homenaxe ao seu autor D. Galo Salinas, o mais vello dos escritores 
galegos contemporáneos e un dos primeiros e que mais atención adicou 
sempre ao teatro galego, producindo moitas obras, ainda desconecidas 
algunhas d'elas e que nós procuraremos estrenar, e lembrar tamén có 
agarimo que merescen todos aqueles rapaces, moitos d'eles mortos 
prematuramente, que puxeron o seu saber e o seu entusiasmo ao 
servicio da nosa arte escknica... [...] 
"Nós entendemos que unha das mais grandes formas de propaganda que 
podemos utilizar para espallar o ideal redentor do pobo galego e afincar 
a propia persoalidade racial, é o teatro.[...] 
"E non quere esto dicir que as obras galegas estén reducidas á copiar 
72 Cfr. "Teatro Galego. Escola dramática galega", A Nosa Terra, A Coruña. n° 171, 30.9.1922. 
101 
asuntos labregos e mariñeiros, que en Galicia existen tamén as vilas. 
Pol-o d'agora son poucas ainda as produciós que entran no ambiente de 
señorío, é certo, mais háinas, e ahí están [...] E cando os autores vaían 
decatándose de que no galego, como en todol-os idiomas do mundo 
pódense tratar toda crase de asuntos e desenvolverse as mais variadas 
ideas; e sobre todo, cando vexan que hai unha Escola Dramática capaz 
de dar vida á cantas obras aparezan, non duvidamos que éstas xurdirán 
en cantidade e calidade que nada desmerecerán das correntes en todol­
os teatros. "73 
É evidente que estamos perante a declaración de principios da «Escola 
Dramática Galega»: rinde homenaxe á«Escola Rexionalista» non só recordando os 
nomes dos seus compoñentes, senón tamén presentándose ao público coa mesma obra 
que ela e co mesmo propósito de empregar o teatro como medio para mostrar as 
características que diferencian aos galegos do restos dos pobos peninsulares. Asumen 
que son continuadores do teatro rexionalista e van representar aos seus dramaturgos, 
aínda que isto non significa que renuncien a un dos logros do Conservatorio 
Nacional: as obras non ruralistas. 
Na nosa opinión, esta declaración da «Escola» é a culminación dun proceso 
iniciado no momento en que se desfixo o Conservatorio. Entre ambas institucións 
existen dúas diferencias básicás. No plano ideolóxico o Conservatorio pretendía crear 
unha dramaturxia que espertase a conciencia nacional, mentres a«Escola Dramática 
Galega» volve ao "feito diferencial" do vello rexionalismo. No plano estético 0 
Conservatorio buscaba unha ruptura coa tradición dramática galega e propuña como 
alternativa a estética naturalista e/ou simbolista, mentres a«Escola Dramática 
Galega» propugna o mantemento do reseso realismo decimonónico. 
Leandro Carré Alvarellos asumía que o teatro galego non se podía limitar ao 
medio rural, mais isto é todo o que estaba disposto a admitir. Non parece capaz de 
entender as intencións de homes como Antón Vilar Ponte ou Vicente Risco, aos que 
cualifica, despreciativamente, de "novos nazonalistas": 
"Os novos nazonalistas son os que quixeran queimar todo o noso 
pasado literario; os que teñen un órgano de publicidade que eles 
mesmos intitulan "da cultura galega"; son os que aproveitan todal-as 
73 Cfr. "Teatro Galego. As Veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coniña, n° 172, 
1.11.1922. 
102 
ocasiós para falaren de sí mesmos, dos seus traballos, das suas 
colaboraciós nas revistas estranxeiras.. . "74 
A súa concepción estética non ía máis alá do realismo e as súas 
descualificacións ás obras que Vilar Ponte e Vicente Risco consideraban claves na 
renovación dramática eran dunha dureza que se podería xulgar impertinente. Do 
drama Donosiña, de Xaime Quintanilla, afirmaba: 
"Parece inspirada nas cousas francesas en que abondan os maridos 
enganados, as cobizosas e aventureiras, os bandidos que se finxen 
amigos dos que explotan, e hastra os cínicos chantaxistas. Somella 
como se Quintanilla quixera satisfacer co'esta obra os gustos do púbrico 
afeito ás producciós cinematográficas por series en que se ven as cousas 
mais estranas. "75 
O que pensaba o director da «Escola Dramática» da estética naturalista coa 
que os homes do Conservatorio intentaran renovar a escena galega, tamén fica 
patente no seguinte comentario sobre un dos seus propios dramas: 
"O pecado alleo é tamén un drama. Mais non un drama de situaciós 
violentas, de berros, de actitudes descompostas, de desesperaciós 
clamorosas. "76 
Este rexeitamento do naturalismo que se rexistra en Carré non debía ser 
exclusivo del, probabelmente representaría o sentir desa parte das Irmandades máis 
conservadora en materia estética, e isto explicaría a involución que houbo na escolla 
de obras portuguesas representadas polo cadro da Irmandade durante os anos 
comprendidos entre a desaparición do Conservatorio e a creación da «Escola 
Dramática Galega». 
A ruptura que pretendía o Conservatorio ficaba definitivamente abortada. A 
«Escola Dramática Galega» enraizaba na tradición dramática galega e recuperaba aos 
dramaturgos anteriores ás Irmandades (Galo Salinas, Manuel Lugrís Freire, Euxenio 
Carré Aldao, Xesús Rodríguez López, Euxenio Charlón e Manúel Sánchez Hermida), 
ao tempo que representaba as novas producións sen esixir que respondesen a ningún 
74 Cfr. LEANDRO CARRÉ, "As duas crases de nazonalistas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
173, 15.11.1922. O subliñado é noso. 
75 Cfr. "As Conferencias da Irmandade. A do irmán Leandro Carré". A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 184, 1.5.1923. 
T6 Cfr. Ibidem. p. 5. 
103 
tipo de innovación. 
En coherencia con esta volta ás orixes, isto é, á «Escola Rexional» de 1903, 
a«Escola Dramática Galega» recupera a proposta que, para fomentar o teatro, 
expuxera Galo Salinas na Memoria acerca da Dramática Galega: a creación dunha 
compañía que percorrese o país dando a coñecer as obras galegas e que, ao tempo, 
servise de escola de formación de actores. Mais as proxectadas excursións por todo 
o país ficaron reducidas a dúas actuacións no «Salón Doré» do bairro de Santa Lucia, 
outras dúas no Teatro Rosalía e algunha outra en Sada, porque a«Escola Dramática 
Galega» desaparecía ao rematar a temporada 1922-23. 
Somos conscientes de que esta afirmación, a desaparición da «Escola 
Dramática Galega» en 1923, necesita unha xustifica.ción moi demorada porque 
sempre se acreditou na súa pervivencia até 1926; así está contemplado en toda a 
historiografía teatral galega". Este desfase cronolóxico parte de Leandro Carré 
Alvarellos que, en 196078, afirmaba: 
"Eu mesmo dirixín a«Escola Dramática Galega», nome con que actuou 
derradeiramente, na sua segunda época o citado «Conservatorio 
Nazonal», da Irmandade da Fala, da Cruña, durante os anos 1922 ao 
1926, tempada a mais intensa en realizazóns de teatro galego, pois 
chegaron a se facer unhas cen representazóns por ano das mellores 
obras rexionaes e algunhas portuguesas, no seu propio teatriño e 
noutros grandes escenarios da Cruña e d'outras cidades da Galiza. "79 
Tanto a cronoloxía que proporcionaba Carré (1922-1926) como eses dados 
acerca das "cen representacións por ano" foron aceptadas por todos os investigadores, 
sen excepción80. Non obstante, as probas en contra destas afirmacións non deixan 
dúbidas acerca da cronoloxía de «Escola». Vexámolas. 
" Vid. por exemplo, "Entre o ano 22 e o 26, o Conservatorio pasa a chamarse Escola 
Dramática Cralega"(Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A 
Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 74); ou "Como parece evidente, a época nacionalista nom é 
uniforme quanto ^ actividade teatral podendo-se distinguir tres momentos. O primeiro (1916-1918) 
é o prévio ^ fundaçom do Conservatório, o segundo (1919-1926) está dominado pola actividade de 
Conservatório e da Escola Dramática Galega" (Henrique RABUNHAL, op. cit. , pp. 97-98). 
'8 Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960]. 
79 Cfr. ibidem, p. 8. 
^ Esta actidude de confianza acrftica podería estar xustificada naqueles imestigadores que, 
como Francisco Pillado e Manuel Lourenzo, chegaron a tratar persoalmente a Leandro Carré. 
104 
En Abril de 1923 remataban as representacións da temporada 1922-1923, e 
así o comunicaba A Nosa Terra: 
"O domingo 15 do pasado representouse...[...] 
"Con esta velada, á que asistiu unha enorme cantidade de público, 
deron remate as que dende o mes de Outono veu celebrando sempre con 
éxito grande a notabilísima agrupación... "81 
No número seguinte de A Nosa Terra, apareceu un artigo anónimo en que se 
recompilaba todo o labor da «Escola Dramática^. Pasadas as vacacións estivais, en 
Setembro, a Irmandade convocou un Certame de obras dramáticas: 
"Ben conoscida é a labor e importancia da nosa «Escola Dramática 
Galega^ e a facela mais importante ainda tende o noso certamen de 
agora, que faremos anual, para que ao mesmo tempo que actores vaian 
aparecendo autores hastra que poidamos contar c'un teatro grande e 
forte en todol-os aspeitos. "gZ 
En Outubro, A Nosa Terra informa das obras que se van recibindo para o 
Certame e de que a«Escola Dramática^ retomará "en breve" a súa actividade83. 
Mais os meses pasan e as veladas non comezan. 
En Febreiro de 1924 adiántanse as obras que se van representar nesa 
temporada: 
"Encomenzaron os ensaios d'esta notabre agrupación artística que tantos 
éisitos leva conqueridos. 
"Vense estudando o fermoso drama en tres actos Mareiras, de Lugris, 
e a obra tamén en tres actos O Engano, de Leandro Carré. 
"Tamén se estudarán logo algunhas das obras presentadas ao certame 
celebrado por esta Irmandade da Fala. "^ 
Esta é a última noticia que aparece en A Nosa Terra sobre a«Escola 
Dramática^. Se temos en conta que entre Outubro de 1922 (data de presentación da 
«Escolap) e Abril de 1923 (data de cerramento da temporada) non houbo un só 
81 Cfr. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 185, 
15.5.1923. 
^ Cfr. "Teatm Galego. Certame Literario", A Nosa Terra, A Coruña, n° 191, 1.9.1923. 
^ Vid. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 193, 
1.10.1923. 
^ Cfr. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 1.2.1924. 
105 
número de A Nosa Terra que non informase das súas actividades e mesmo 
reproducise os textos con que presentaban obras e autores, non é críbel que, de 
funcionar a«Escola^, decídise gardar ese silencio. Tampouco a prensa diaria da 
Coruña informa de ningunha actividade dramática na Irmandade. 
Unha outra proba de que non hai actividade na «Escola Dramática^ a partir 
de Xuño de 1923, é que, cando en Xuño de 1924 a Irmandade cambia a súa sede 
para o primeiro andar do n° 36 da rúa Real, informa aos seus asociados de que no 
novo local estarán as oficinas da Irmandade, as de A Nosa Terra e mais as Escolas 
de Ensino Galego^. Non aparece nin unha mínima referencia á«Escola Dramática^ 
que, en caso de existir, podería seguir funcionando no antigo local, xa que parece 
pouco probábel que se puidesen facer representacións dramáticas nun primeiro andar. 
En Xaneiro de 1925, cando Vicente Risco le no Seminario de Estudos 
Galegos a súa obra O bufón de El Rei, un anónimo xornalista de Galicia lamenta que 
non exista ningunha "escuela dramática" que poida estreala: 
"Lástima grande que no exista en Galicia una escuela dramática 
encargada de dar a conocer las manifestaciones de nuestro arte 
teatral"^ 
Outra proba de que en 1926 xa non funcionaba a«Escola. Dramática Galega^, 
é o que sobre ela comenta un anónimo redactor de A Nosa Terra, en Xaneiro dese 
mesmo ano (1926), cando redixe a reseña da publicación da obra O corazón dun 
pedáneo^: 
"O corazón d'un pedáneo estrenada pol-a Escola Dramatica galega da 
Irmandade da Cruña, de tan grata recordación... "^ 
Por non resultarmos cansativos, citaremos unicamente unha proba máis de que 
a«Escola Dramática Galega^ deixou de existir moito antes do que se vén afirmando. 
En Xaneiro de 1926, Juan Jesús González estaba intentando formar en Santiago unha 
compañía de teatro galego. Desde as páxinas de A Nosa Terra apoian a idea co 
^ Vid. "A Irmandade da Cruña", A Nosa Terra, A Coruña, n° 202, 1.7.1924. 
86 Cfr. "Un drama de Risco", Galicia, Vigo, 21.1.1925. 
^ Leandro CARRÉ, O corazón dún pedbneo, A Corw3a, Lar, 1921. 
^ Cfr. "L.ecturas. As Publicións Lar", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 220, 1.1.1926. O subliñado 
é noso. 
106 
seguinte comentario: 
"Despois dos ensaios de compañas dramáticas galegas, entre as que non 
debemos esquecer a da Irmandade da Fala, que no decurso de varios 
anos estivo costantemente representando obras galegas, portuguesas, e 
outras traducidas de diversos idiomas, con grande aprauso; que deu a 
coñecer algunhas que nada teñen que envexar a moitas das que vemos 
adoito no teatro hespañol, o que serviu xa de afertunada preparación 
para os que han vir atrás, a aparición d'esa compaña dramática gaíega 
ben organizada, ben ensaiada, c'unha presentación de cousa artística 
verdadeiramente esgrevia, ten asegurado o seu trunfo. "89 
Se, como se cría até agora, a«Escola Dramática Galega» funcionase até 1926, 
é impensábel que a A Nosa Terra, órgano da Irmandade da Coruña, entidade 
patrocinadora da «Escola^, se expresase neses termos. 
Con todo, na nosa opinión, a proba definitiva de que a«Escola Dramática 
GalegaN desaparece en 1923 vén dada, a pesar de todo, polo propio Leandro Carré 
Alvarellos. En 1931, nos "Apomamentos para a Historia do Teatro Galegoi90, 
Carré enumeraba todas as estreas da «Escolap: 
"Mais o mór impulso que ata o presente recibiu o Teatro Galego, foi 
o iniciado 0 22 de Abril de 1919 no Pabellón Lino, da Cruña. Entre 
aprausos entusiastas representóuse por primeira vez A Man de Santiña, 
unha delicada comedia de Ramón Cabanillas, coa que se apresentou ao 
púbrico o«Conservatorio Nazonal de Arte Galego^ creado e sostido 
pol-a «Irmandade da Falau; mais tarde nomeado «Escola Dramática 
Galega^, pero sempre laborando intensamente en prol do Teatro 
rexional. 
"As obras estreadas por esta agrupazón foron: A Man de SamYña, 
comedia en dous actos, de R. Cabanillas; Norte, drama nun acto, de 
Fernando Osorio (9 outono 1919); No íntimo, monólogo, de Xacobe 
Casal (mesma data); Entre dous abismos, comedia nun acto (29 
Novembro) e A Patrea do Labrego, drama nun acto, de Antón Villar 
Ponte (7 Nadal); A Tola de Sobrán, comedia nun acto, de Francisco 
Porto Rey (11 Xaneiro 1920); San Antón o Casamenteiro, comedia nun 
acto, de A. Rodríguez Elías (21 Marzo); María Rosa comedia en dous 
actos, de Gonzalo López Abente (18 Febreiro 1921); O corazón dun 
pedáneo, comedia nun acto (30 Abril 1922); A Venganza, cadro tráxico 
^ Cfr. "A primeira compaí3a dramática galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 222, 1.3.1926. 
90 Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatro Galego", A Conu3a, Boletfn da 
Real Academia Calega, Ano XXVI, n° 235-240, 1° de Outubro de 1931. 
107 
nun acto (31 Nadal) e O Pecado Alleo, drama en tres actos (13 Abril 
1923), de Leandro Carré Alvarellos; Vaites, vaites... comedia nun acto 
de Ricardo Frade (11 Xaneiro 1923) e Ainda vive, comedia en dous 
actos, de Francisco Alcayde (21 Xaneiro)."91 
Neste texto aparecen dúas "incorreccións" que terxiversan a realidade e, por 
tanto, a historiografía dramática: 
1°) Carré Alvarellos identifica «Conservatorio Nacionalp con «Escola 
Dramática Galega^, esquecendo as profundas diferencias que, a respecto de 
métodos de traballo, estética e obxectivos, afastaban ás dúas entidades. 
2a) Inclúe no haber do «Conservatorio Nacional^ a estrea do drama de 
Fernando Osorio, Norte, e do monólogo de Xacobe Casal Do Íntimo. 
A"simplificación" da historia servía a Carré para agachar as diferencias 
ideolóxicas e estéticas que se produciran no seo da Irmandade da Coruña, ao tempo 
que engrandecía os méritos da «Escola Dramática Galegau e de si propio. 
Se comprobamos a data da última obra citada na relación de estreas que nos 
ofrece Carré Alvarellos cos dados que proporciona a prensa, efectivamente, a última 
obra estreada pola «Escola Dramática Galega^ foi lAínda vive!, de Francisco 
Alcayde, o domingo 21 de Xaneiro de 1923. Nestes "Apontamentos" tamén afirmaba 
Carré que o seu drama O Engano, aínda estaba por estrear, cando vimos que esa era 
unha das pezas que se estaba a ensaiaz na última reseña que temos da Escola, datada 
en Febreiro de 1924. 
Custa traballo acreditar en que a«Escola Dramática Galegap pervivese tres 
anos máis e non estrease absolutamente nada, nin O Engano, nin Os Hirmandiños, 
de Xaquín López Riobó, gañadora do certame da Irmandade, nin ningunha das outras 
obras que levaron mención honorífica neste mesmo certame. E tampouco podemos 
acreditar en que a memoria de Leandro Carré Alvarellos fose máis feble en 1931 do 
que en 1960, data esta última na que alonga a vida da «Escola^ até 1926. 
Na nosa opinión, este sarillo de datas que orixinou Leandro Carré ten a súa 
explicación, en parte, nas circunstancias políticas que lle tocou vivir. A ditadura 
franquista borrara a memoria histórica galega até o extremo de que a mocidade dos 
anos 60 acreditaba cegamente en que nunca existira un teatro propio. O dramaturgo 
91 Cfr. ibidem, pp. 217-218. 
108 
redixiu a obra causante do "erro" cronolóxico para ser publicada en Portugal e tendo 
a seguranza de que unicamente chegaría a lectores moi concienciados nunha 
sociedade que se avergoñaba de ser galega. A súa intención probabelmente fose boa: 
ampliar un pouco a historia do teatro galego. Repetirá o mesmo, en 1963, coa 
«Escola Rexional de Declamación», á que prolonga a vida en tres anos. Respondendo 
a unha enquisa, Carré Alvarellos declaraba: 
"El hecho de que en 1903 se haya fundado en La Coruña una «Escuela 
Regional de Declamación» que durante tres años celebró 
representaciones de obras gallegas. . . "^ 
Estas declaracións non poden ser un lapso; o polígrafo coruñés sabía 
perfectamente, como demostrou en moitos traballos, que a«Escola Rexional de 
Declamación» da Coruña non pasara do primeiro ano de vida. Esta "fantasía" acerca 
da «Escola Rexional de Declamación» non a puido incorporar á historiografía 
posterior porque esa parte da historia xa estaba publicada na Literatura Galega de 
Euxenio Carré Aldao. Non obstante, tal e como estaba na ditadura franquista a 
memoria histórica do pobo galego, era doado desvirtuar a verdade. Que 
posteriormente Leándro Carré non desmentise a cronoloxía 1922-1926 para a«Escola 
Dramática Galega», consentindo que, despois de moitas entrevistas, Francisco Pillado 
e Manuel Lourenzo a recollesen como verídica, foi simplemente un trazo de vaidade, 
da que xa dera mostras antes do sublevación do 36. 
Falamos de certa vaidade en Carré porque xa vimos como insistiu sempre en 
afirmar que a«Escola Dramática Galega» era o Conservatorio con outro nome, a 
pesar de que el era o primeiro que tiña que ser consciente das diferencias entre unha 
e outra agrupación. Ademais disto, en 1923, chegara a se atribuír a si propio a 
creación da comedia galega: 
"A necesidade de crear a comedia. 
"Hasta aqui todo eran dramas ou comedias dramáticas. [...] 
"^Por qué, pois, limitarse á aquelo? Daquela eu quíxenme impór o 
traballo de ver se podía escribir unha comedia. Fixen o primeiro ensayo 
e cando rematei Noite de ruada, fai agora trece anos, e leínlla á un fato 
de amigos que a aplaudiron, tiven unha grande satisfaición, mais que 
por se tratar d'unha obra saida do meu maxín, porque entendía que ela 
^ Cfr. "Hoy contesta: Lxandro Carré Alvarellos", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.10.1963. 
109 
había de influir para que os autores galegos adicasen maior atención ao 
xénero cómico. "93 
Evidentemente, Carré non podía ignorar que antes de 1910, data en que sitúa 
a escrita de Noite de ruada, xa se estrearan obras de carácter cómico. Tiña a súa 
relación na Literatura Gallega e na Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro 
Regional Gallego, ambas as dúas obras de seu pai, Eugenio Carré Aldao. Non 
pretendemos con todo isto diminuír en absoluto a importancia de Leandro Carré na 
historia do teatro galego, tanto na súa faceta de creador, director e actor, como na 
de historiador, simplemente queremos corrixir un erro cronolóxico que facía de moi 
difícil comprensión a evolución da historia dramática galega. 
E dicimos que ese desfase cronolóxico da «Escola Dramática Galega» 
diflcultaba a comprensión global da historia do teatro galego, porque parecía 
imposíbel que a ditadura de Primo de Rivera acabase coa actividade dramática do 
resto das Irmandades, mais concedese unha bula especial á da Coruña. Tamén 
resultaba incomprensíbel a polémica que desatou, en 1926, a creación en Santiago 
dunha compañía de teatro galego, se na Coruña estiver en activo a uEscola 
Dramática». 
O confronto entre as obras representadas polo «Conservatorio Nacional», o 
cadro da Irmandade, e mais a«Escola Dramática Galega», permitirá comprobarmos 
as afirmacións anteriores; isto é, que en 1919 un sector da Irmandade da Coruña, a 
través do Conservatorio, iniciou un proceso de ruptura dramática que foi abortado 
desde dentro e transformado nunha simple renovación; así como que a«Escola 
Dramática Galega» practicamente eliminou a representación de teatro portugués e 
retomou a tradición dramática rexionalista. 
A) Conservatorio Nacional de Arte Galega: 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas (estrea). 
Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. 
B) Cadro de Declamación da Irmandade da Fala.-
Temporada 1919-20: 
^ Cfr. "As Conferencias da Irmandade. A do irmán L.eandro Carré". A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 184, 1.5.1923. 
110 
- 30 de Novembro 191994: 
Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte (estrea)95. 
Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. 
Unha anédota, de Marcelino Mesquita. 
-­7 de Decembro 1919^:
 
A Patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte^.
 
Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte. 
Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. 
O Menciñeiro, de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. 
- 14 de Decembro 1919 (velada de despedida de Osorio)98: 
Norte, de Fernando Osorio^. 
O avaro (monólogo iinal), de Moliére na adaptación de Feliciano del 
Castillo. 
O día de mañán, de Manuel Laranjeira. 
O menciñeiro, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. 
^ Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. 
- 23 de Decembro 1919100: 
Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte 
Mal de moitos de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. 
^ Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.11.1919. 
9s Antón VII.LAR PONTE, Entre dous abismos, comedia nun acto, A Coruña, Folletín de A 
Nosa Terra, 1920. Tamén está incluída no volume Antón VILLAR PONTE, Teatro Galego. Tripdco. 
Do caciquismo: A patria do labrego. Da emigración: Almas mortas. Da superstición: Entre dous 
abismos, A Coruña, Nós, 1928. 
96 Cfr.­ "En la «Irmandade^", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.12.1919. 
^ Antón VILLAR PONTE, A patrea do labrego, Luarca (Asturias), 1905. Tamén está incluída 
no volume Antón VII.LAR PONTE, Teatro Galego. Triptico. Do caciquismo: A patria do labrego. 
Da emigración: Almas mortas. Da superstición: Entre dous abismos, A Coruña, Nós, 1928. 
98 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.12.1919. 
^ Esta obra de Fernando Osorio permanece inédita. 
100 Cfr.­ "En la «Irmandade da Fala^", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.12.1919. 
111 
- 1 de Xaneiro 192010': 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. 
Mal de moitos de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. 
- 4 de Xaneiro 1920'oZ:
 
Mater polorosa, de Júlio Dantas.
 
A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte.
 
"Un entremés" .
 
- 11 de Xaneiro 1920103: 
A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey (estrea)104. 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. 
- 15 de Febreiro 1920105: 
Xan entre elas, de W. 5hakespeare, en adaptación de Antón Vilar 
Ponte. 
- 22 de Febreiro 1920'06: 
Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. 
A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. 
- 27 de Febreiro 1920107:
 
O día de mañá, de Manuel Laranjeira.
 
Fin de penitencia, de Marcelino Mesquita.
 
- 7 de Marzo 1920'os:
 
Mater polorosa, de Júlio Dantas.
 
lol C&. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Conuóa, 28.12.1919. 
102 Cfr. "Centros y Reumones", La Voz de Galicia, A Coruña, 4.1.1920. 
l03 Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Conu3a, 9.1.1920. 
l04 Famico PORTO REY, A tola de Sobrán, camedia galega n'un acto, por, A Coniña, Nós, 
1927. 
ios Cfr. "Centros y Reaniones", La Voz de Calícia, A Coruña, 14.2.1920. 
1°6 V'id. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.2.1920. 
1°T Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Gulicia, A Coruña, 26.2.1920. 
ias Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.3.1920. 
112 
O Menciñeiro, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. 
"Un chistosísimo diálogo" 
- 14 de Mazzo 1920^09:
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
Dous amores"o
 
- 21 de Marzo 192011' : 
San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías (estrea)liz 
O día de mañá, de Manuel Laranjeira. 
- 4 de Abril 192013: 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. 
^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. 
- 6 de Abril no Círculo das Artes de Lugol'a:
 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas.
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
- 11 de Abril 19201's: 
109 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicza, A Corufia, 12.3.1920. 
llo Todo o que sabemos sobre esta peza é a información ofrecida pola seguinte nota de prensa: 
"Pasado mañana se celebrará en la "Irmandade da Fala", una velada teatral en la que se estrenará una 
alta comedia de un conocido escritor titulada «Dous Amores=" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, 
A Contña, 12.3.1920). A íinica obra do repertorio galego que responde a este tftulo é da autoría de 
Lois Amor Soto, mais non é unha "alta comedia" nin estaba escrita en 1920, xa que contamos co 
manuscrito (vid. Apéndice) que recolle como data de estrea Decembro de 1923, en Ferrol. 
111 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Gulicia, A Coruña, 19.3.1920. 
112 Avelino RODRÍGUEZ ELIAS, Obras teatrales galegas: San Antón o Casamenteiro 
(comedia), 0 trurfo da muiñeira (alegorfa), ^ Cásome ou non me caso? (monólogo), Establecimiento 
Tipográfico «Faro de Vigo^ ĉ , 1920. E tamén en Avelino RODRfGiTEZ ELIAS, Obras teatrales 
galegas: San Ansón o Casamenteiro (comedia) O Garda Mor (comedia), O sobrit"io do abade 
(entremés), O pano amarelo (entremés), O mzñato e mais a pomba (diálogo), O trunfo da muiñeira 
(alegoría), A tixeira da vida (alegorfa), Os catro túneles (monólogo), O embargo (monólogo), 
^Cásome ou non me caso7 (monólogo), A venganza do Sultán (monólogo), Establecimiento 
Tipográfico «Faro de VigoA, 1930. 
113 Cfr. "De Sol a Sol", la Voz de Galicia, A Coruña, 4.4.1920. 
114 Vid. "Las veladas del Círculo. «A man de SantiñaD y«N-a CorredoiraA, El Progreso, Lugo, 
8.4.1920. 
lls Cfr. "Representación de «O Fidalgo=", Ia Voz de Grrlicia, A Coniña, 13.4.1920. 
113 
O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. 
- 18 de Abril 192016:
 
O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero.
 
- 25 de Abril 1920"':
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte.
 
- 1 de Maio no Teatro Principal de Santiago18:
 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas.
 
San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías.
 
- 23 de Maio 1920, no Teatro Xofre de Ferrol19:
 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas.
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
- 6 de Xuño no Círculo das Artes de Lugo'ZO:
 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas.
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
Temporada 1920-21: 
- 24 de Outubro 1920'Z': 
Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas 
Coimbra'ZZ. 
- 31 de Outubro de 1920'^: 
16 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.4.1920. 
"' Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 25.4.1920. 
18 Vid. VICTORIANO GARCfA, "Hoy, en el teatm «A Man de Santiña^, Diario de Galicia, 
Santiago, 1.5.1920. 
19 Vid. CORRFSPONSAL, "De Fenol. Dos estrenos", La Voz de Galicia, A Coruña, 
25.5.1920. 
'zÓ Vid. "La fiesta artística del domingo", El Progreso, Lugo, 4.6.1920. 
1z' Cfr. "Estreno de obra gallega", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.10.1920. 
izz Manuel COMELLAS COIMBRA, Pilara, ou Grandezas dos humildes, fantasfa dramátiaa 
en tres partes, Ferrol, Iniprenta de «El Correo Gallego^, 1920. 
'^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicza, A Coruña, 30.10.1920. 
114 
Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbrá. 
- 7 de Novembro 1920'za:
 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías.
 
A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte.
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
- Das veladas do 14 e 21 de Novembro descoñecemos o programa, porque 
o anónimo cronista de La Voz de Galicia se limita a dicir: "Se estrenará una 
obra gallega y otra portuguesa"1^; mais situamos nestas datas a 
representación de Rosas de todo o ano e Sóror Mariana, de Júlio Dantas pois 
A Nosa Terra, nun artigo sobre o escritor portugués, en Febreiro de 1921, 
comenta que xa foron representadas polo cadro da Irmandade'zb 
- 28 de Novembro 19201z':
 
Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho.
 
Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
- 5 de Decembro 1920'Zg:
 
A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey.
 
Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho.
 
-­ 8 de Decembro 1920129: 
Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra. 
- 12 de Decémbro 1920130:
 
Mater polorosa, de Júlio Dantas.
 
San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías.
 
i2a Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.11.1920. 
1^ Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 19.11.1920. 
126 Vid. "Julio Dantas", A Nosa Terra, A Conu^a, n° 133, 1.2.1921. 
12^ Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.11.1920. 
1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 4.12.1920. 
1z9 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 7.12.1920. 
130 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 11.12.1920. 
115 
- 19 de Decembro 192013':
 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas.
 
Na fonte'3z 
- 26 de Decembro 1920'33:
 
A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte.
 
Os monicreques13a
 
- 2 de Xaneiro 192113s: 
Mater polorosa, de Júlio Dantas. 
Os monicreques. 
- Da velada do 9 de Xaneiro unicamente temos a seguinte información: "una 
obra de un aplaudido autor lusitano"'36 
- 24 de Xaneiro 1921, no Teatro Rosalía Castro da Coruña137: 
O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. 
- 13 de Febreiro 1921'3a: 
San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". 
Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. 
131 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.12.1920. 
13z A única indicación con que contamos sobre esta peza é que a reseña de prensa a cualifica 
de "diálogo" (vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.12.1920). Tan escasa 
información transformou nunha tarefa imposíbel a localización do autor. Mesmo descoñecemos se 
poderfa ser portuguesa, aínda que non se puido localizar no repertorio portugués ningunha obra que 
respondese a ese título. 
133 Cir. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 24.12.1920. 
134 A única indicación que a prensa ofrece sobre esta peza é que a cualifica de "comedia 
portuguesa" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 24.12.1920). A adaptación do tftulo 
ao galego imposibilitou unha pescuda fiábel no repertorio portugués. 
135 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.12.1920. 
136 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.1.1921. 
13^ Cfr. "Pasado mañana en el «Rosalias", La Voz de Galicia, A Coruña, 22.1.1921. 
i3s Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.2.1921. 
116 
- 20 de Febreiro de 1921139:
 
María Rosa, de Gonzalo López Abente (estrea)'aÓ.
 
- 27 de Marzo de 1921'a': 
O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero; esta mesma obra, nunha data 
indeterminada do mes de Marzo, en Carballolaz 
- 3 de Abril 19211a3: 
O Menciñeiro, de E. Charlón e Manuel Sánchez Hermida. 
Os dous xordos, de Manuel Lourenço Roussado. 
- 17 de Abril 19211aa: 
^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira.
 
Na temporada 1921-22:
 
- 20 de Novembro 1921 ias:
 
descoñecemos o programa.
 
- 27 de Novembro 1921'a^:
 
O tfo Pedro, de Marcelino Mesquita.
 
^ Choro ou rio?, de Santos Júnior.
 
- 6 de Decembro 1921'a':
 
Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro" .
 
Alúganse cuartos, de Júlio Howorth.
 
139 Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Comña, 19.2.1921. 
la° Gonzalo LÓPEZ ABENTE, Marta Rosa, comedia en dous pasos por, A Coiuña, Nós, 1928. 
lal Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Conu3a, 27.3.1921. 
la2 Vid. "Os caciques de Carballo enemigos da luz", A Nosa Terra, A Coruña, n° 137, 
31.3.1921. 
la3 Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Coruña, 3.4.1921. 
iaa Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Conuia, 17.4.1921. 
ias Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 20.11.1921. 
lab Vid. °De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 27.11.1921. 
la^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 6.12.1921. 
117 
- 11 de Decembro 1921'aa:
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro"ia9
 
- 15 de Xaneiro 1922'so:
 
Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues.
 
Os monicreques.
 
- 22 de Xaneiro 19221si: 
Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues. 
^Choro ou río?, de Santos Júnior. 
- 29 de Xaneiro I922's2: 
Alúganse cuartos, de Julio Howorth. 
Mal de moitos, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. 
O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías. 
- 5 de Febreiro 19221s3:
 
O día de mañá, de Manuel Laranjeira.
 
Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz.
 
- 12 de Febreiro 1922^sa:
 
Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues.
 
Medias solas e tacóslss
 
la8 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.12.1921. 
la9 Esta peza de Xavier Prado é demasiado breve para cubrir ela soa o programa áunha velada. 
Probabelme^e represeutarfan algunha obra máis. 
iso Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14.1.1922. 
lsl Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.1.1922. 
isz Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.1.1922. 
ls3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.2.1922. 
isa Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.2.1922. 
iss Igual que acontecfa coa peza Os monicreques, a obra Medias solas e tacón aparece cualificada 
nas notas de prensa como "comedia portuguesa" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 
11.2.1922). A tcadnción do título escurece de tal maneira o orixinal, que resultou imposíbel a súa 
localización no repertorio portugués. 
118 
i
 
- 19 de Febreiro 19221s6: 
Os monicreques.
 
Medias solas e tacós.
 
- 26 de Marzo 19221s':
 
Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 3 de Abril 19221ss:
 
Mareiras, de Manuel Lugrís Freire.
 
-­ 9 de Abril 19221s9:
 
Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 16 de Abril 1922160:
 
Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis.
 
- 30 de Abril 192216':
 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré (estrea).
 
Medias solas e tacós.
 
- 7 de Maio 192216Z:
 
Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis.
 
- 23 de Xullo 1922, no Teatro Rosalía Castro da Coruña163:
 
O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero.
 
- 30 de Xullo 1922, no Teatro Rosalía Castro da Coruña'^:
 
Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis.
 
lsó Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Corw3a, 18.2.1922. 
ls' Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Con^ña, 25.3.1922. 
iss Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Conu^a, 2.4.1922. 
159 Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 9.4.1922. 
16° Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.4.1922. 
161 Vid. "De Sol a Soi", La Voz de Gulicia, A Coruña, 29.4.1922. 
16z Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 6.5.1922. 
1^ Vid. "Hoy reestreno de r0 Fidalgo^, La Voz de Galicoa, A Coruña, 23.7.1922. 
1^ Vid.­ "Teatro Rosalía. La función de hoy", La Voz de Galicia, A Coruña, 30.7.1922. 
119 
C) Escola Drarnática Galega.­
- 22 de Outubro 19221^: 
^Filla...!, de Galo Salinas166 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. 
- 29 de Outubro 192216': 
O Pa.zo, de Manuel Lugrís Freire. 
- 5 de Novembro 192216s: 
Axúdate, de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. 
Sacrifrcio, de Eugenio Carré Aldao169 
s 
- 10 de Novembro 1922, no «Salón Dorép da Coruñal'o: 
^Filla...!, de Galo Salinas. 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. 
- 12 de Novembro 192217: 
iFilla...!, de Galo Salinas. 
Tolerias, de Leandro Carré Alvarellosi'Z. 
- 19 de Novembro 192213: 
O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. 
165 Vid. "As veladas da Inmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 172, 1.11.1922. 
1^ Galo SALINAS, ZFilla...! Coadro dramático de costumes gallegas, n'un auto y-en verso, A 
Coruña, Imprenta A Gutemberga, 1892. 
16' Vid. "As veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 173, 15.11.1922. 
16g Vid. ibidem. 
169 ^^ta 
170 Vid. "As veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 173, 15.11.1922. 
1'1 Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 174, 1.12.1922. 
1'z Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Tolerfas, pasatempo n-un acto, en prosa orixinal de, A 
Coruña, Litograga e Imprenia Roel, [1917]; a 2° edición foi impresa en Ourense, Folletfn d'O Tío 
Marcos d'a Portela, 1918. Sobre a data de estrea desta peza vid. p. 147. 
1'3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.11.1922. 
120 
- 26 de Novembro­ 19221'a:
 
Leonardo o pescador, de Baptista Dinis.
 
- 3 de Decembro 19221's: 
Os monicreques.
 
Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos.
 
- 10, 17 e 25 de Decembro­ 192216:
 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 31 de Decembro­ 1922"':
 
Sacrificio, de Eugenio Carré Aldao.
 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)18.
 
- 7 de Xaneiro­ 192319:
 
A venganza, de Leandro Carré Alvarellos.
 
O menciñeiro, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida.
 
- 14 de Xaneiro 1923'so;
 
Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro".
 
^ Yaites. .. vaites!, de R. Frade Giráldez (estrea)1g1
 
- 21 de Xaneiro 1923182:
 
^ Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giraldez.
 
1'a Vid.­ "Escola Dramárica Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 174, 1.12.1922. 
1's Vid.­ "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 175, 15.12.1922. 
1'6 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 10/17/23.12.1922. 
1" Vid.­ "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 177, 15.1.1923. 
178 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, A venganza, cadro trbxico nun acto, A Coruña, Tip. 
Populaz Galega, 1922. 
179 Vid.­ ibidem. 
180 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.1.1923. 
lsl Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, lVaites... Vaites...!, pasatempo cómico n-un acto y'en prosa 
galega, Santiago, Tipograga «La Comercial=, 1925. 
1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.2.1923. 
121 
^Aínda vive!, de Francisco Alcayde (estrea)ls3 
- 28 de Xaneiro 19231^:
 
^Aínda víve!, de Francisco Alcayde.
 
Sabela, de Galo Salinas.
 
- 25 de Febreiro 19231^:
 
Sabela, de Galo Salinas.
 
Minia, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 4 e 11 de Marzo 1923186:
 
O Chufón, de Xesús Rodríguez LSpez.
 
- 18 de Marzo 1923'^:
 
Pouca vergor7a, de Ernesto Rodrigues.
 
Minia, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 25 de Marzo 1923188:
 
O pazo, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 12 de Abril no Teatro Rosalía Castro da Coruña189:
 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire.
 
Axúdate, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida.
 
- 13 de Abril no Teatro Rosalía Castro da Coruña.190: 
O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)19' 
183 ^^^ 
1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 179, 15.2.1923. 
1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 180, 1.3.1923. 
lsb Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 181, 15.3.1923. 
1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.3.1923. 
1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 182, 1.4.1923. 
189 Vid. "Los próximos festivales de mañana y pasado", La Voz de Galicia, A Coraña, 
11.4.1923. 
190 Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 183, 15.4.1923. 
191 I.eandro CARRÉ ALVARELLOS, O pecado alleo, drama en tres actos, A Coruña, Imprenta 
Zincke Hnos. , 1924. 
122 
- 22 de Abril 1923, en Sadat^:
 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 23 de Abril no ^Salón Dorép da COruña193:
 
A Ponte, de Manuel Lugrís Freire.
 
- 16 de Xuño 1923, en Sadal^: 
Minia, de Manuel Lugrís Freire. 
O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. 
Na historiografía teatral o único estudioso que realizou unha enumeración de 
todas as obras representadas por estas agrupacións foi Henrique Rabunhal. No listado 
que atribúe ao que ei denomina "Conservatório ou Cadro da Irmandade" notamos en 
falta dezaseis pezas que nós temos documentadas195: O miñato e mais a pomba, e 
Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías; Roncar sen durmir, de Castro 
Soromenho; Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro"; Os dous xordos, de Manuel 
Lourenço Roussado; ^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira; O tío Pedro, de 
Marcelino Mesquita; ^ Choro ou río?, de Santos Júnior; Alúganse cuartos, de Júlio 
Howorth; Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues; Recordos dun vello gaiteiro, de 
Nan de Allariz; o monólogo final de O avaro, de Moliére; e mais as catro obras das 
que descoñecemos o autor: Os monicreques, Medias solas e tacós, Na fonte e Dous 
Amores. Mais inclúe algunhas que nós non temos documentadas nin no Conservatorio 
nin no Cadro da Irmandade: Donosiña, de Xaime Quintanilla; No íntimo, de Xacobe 
Casal; Pra vivir ben de casados e A venganza, de Leandro Carré Alvarellos; Entre 
gestas, de Carlos Selvagem; e A festa de T'abeirón, de Labarta Pose. A respecto 
desta última xa explicamos que non era teatrol^. E no tocante ás outras cinco, 
descoñecemos, porque Rabunhal non o especifica, de onde tirou a información, mais 
1^ Vid. "De Sada. Teatro Gallego", La Voz de Gulicia, A Corw3a, 25.4.1923. 
1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Con^ña, n° 185, 15.5.1923. 
1^ Vid. ibidem. 
1^ Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit, p. 112. 
1^ Vid. p. 63. 
123 
na prensa e arquivos consultados non puidemos confirmala. 
Este mesmo estudioso, a respecto da «Escola Dramática Galegau unicamente 
menciona as obras máis representadas entre as que inclúe tres que nós non puidemos 
documentar: 
"As peças mais repres^entadas pola Escola fórom: [...] O pai de 
Strindberg, O avarento de Moliére e Lysistrata de Aristófanes. i1^ 
Tampouco nesta ocasión Rabunhal cita a fonte de onde toma a información. 
Na nosa opinión, este estudioso interpretou ao pé da letra o"Prólogo" que para A 
tota de Sobrán, escribiu Antón Vilar Ponte en 1927. Por estas datas, baixo a 
Ditadura de Primo de Rivera e no marco das polémicas sobre o teatro gaiego198, 
Antón Vilar Ponte redixía unha cariñosa lembranza do Conservatorio: 
"O ouxeto d'estas liñas é outro moi diferente: o de lles render unha 
xusta lembranza agarimosa a un feixe de rapaces da "Irmandade da 
Fala" da Cruña, que fai xa alguns anos, baixo a direición de Fernando 
Osorio, orgaizaran un Conservatorio de Declamación Galego que tivo 
momentos moi felices, levando á escena comedias e dramas de 
Cabanillas, Lameiro, Charlón e Hermida, Lugris, Carré, López Abente, 
Comellas, San Lois Romero, Rodríguez Elías, Quintanilla, eisí como 
diversas obras portuguesas, e algunhas de Moliére -O avarento-, de 
Shakespeare As alegres comadres de Windsor-, d'Strindberg -O Pai-, 
d'Aristófanes -Lysístrata-, entre outras de sona universal traducidas á 
nosa lingua. Cousa que compre decire, para fixar este feito da historia 
da cultura enxebre diante dos ollos das xeneracións novas, e para que 
sepan os que agora toman posto d'honor nas fías do galeguismo, que 
na Cruña houbo antano un tencionamento de Teatro Intimo... "'^ 
Na nosa opinión, estas declaracións non se poden tomar ao pé da letra porque 
vimos xa como nun artigo deste mesmo ano (1927), o propio Vilar Ponte afirmara 
que O pai de Strindberg, así como outras grandes obras da literatura universal, foran 
utilizadas para preparar os alunos do Conservatorio, mais non confirmaba que fosen 
representadas perante o público. O ilustre galeguista estaba, simplemente, aclarando 
1^ Cfr. ibidem, p. 113. 
1`^ As polémicas entre os vangardistas e os chamados homes das Irmandades serán estudiadas 
no capítulo V(vid. p. 345). 
1^ Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Prólego° in Francisco PORTO REY, A tola de Sobán, A 
Coruña, Eá. Nós, 1927, (Reproducido en A Nosa Terra, A Conu^a, n° 244, 1.1.1928, p. 7). 
124 
as ideas das novas xeracións de escritores que coidaban que nunca se fixera nada por 
modernizar o teatro galego. Mais esta é unha cuestión que estudaremos noutra parte 
deste traballo. 
O certo é que en toda a prensa consultada non fomos quen de confirmar que 
a«Escola Dramática Galega» representase "O pai de Strindberg, O avarento de 
Moliére e Lysistrata de Aristófanes", como asegura Henrique Rabunhal. Con todo, 
na relación de datas e obras ofrecida por nós é doado percibir que hai dúas lagoas: 
os domingos, 4, 11 e 18 de Febreiro non temos rexistrada ningunha velada, así como 
tampouco nos domingos 1 e 8 de Abril. Poderíase pensar que foren representadas as 
tres neses días, aínda que a morte de Manuel Murguía, o día 2 de Febreiro, podería 
explicar perfectamente un loito que suprimise durante un breve período de tempo as 
festas e veladas na Irmandade. E a respecto dos domingos de Abril, en que tampouco 
houbo veladas, a explicación é moito máis doada: os días 12 e 13 dese mes, a 
«Escola Dramática Galega» debutaba no Teatro Rosalía de Castro con dúas obras, 
unha delas estrea, e por tañto suspendería as veladas habituais para ensaiar esas 
pezas. 
De todas as formas, na nosa opinión, o que confirma que a información de 
Rabunhal está errada é o feito de que esas obras non figuren na recompilación que, 
do traballo da «Escola Dramática Galega», publicou A Nosa Terra cando rematou a 
temporada. Recompilación en que non falta ningunha das obras documentadas por 
nós na prensa20°. 
§.- «Cántigas da Terra». 
O coro «Cántigas da Terra», despois dun ano de inactividade, inaugura novo 
local na rúa Galera, n° 47, e anuncia, en Marzo de 1919, que vai comezar unha 
serie de veladas coa representación de Sabela, de Galo Salinas e Pra vivir ben de 
casados, de Leandro Carré AlvarellosZ01. Non obstante, non temos constancia de 
que se celebrase ningunha máis. 
20° Vid. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 183, 
1.6.1923. 
Z°1 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Con^ña, 15.3.1919. 
125 
Se temos en conta que en Abril fai a súa presentación o Conservatorio, é 
lóxico pensarmos que os directivos do coro, vinculados á Irmandade, renunciarían 
ao proxecto, porque, aínda que a afección que existise na Coruña fose importante, 
o teatro galego non podía contar con tanta demanda como para que o Conservatorio 
e«Cántigas da Terra» se fixesen a competencia. Por tanto, o cadro de declamación 
actúa unicamente nos festivais do coro: 0 12 de Abril, no Teatro Rosalía Castro da 
Coruña representa Enredos, de Leandro Carré Alvarellos202, e o monólogo Limpa, 
fixa e dá esplendor, de Xacobe Casal (estrea)203 e o día 11 de Maio en Sada, Pra 
vivir ben de casados e A primeira conquista (estrea), ambas as dúas de Leandro 
Carré204. A partir deste momento, desde Maio de 1919, e até Maio de 1920 (en 
Ourense), non volvemos achar nin na prensa, nin no Arquivo de «Cántigas da 
Terra», ningunha outra actuación do cadro de declamación. 
Poderiamos pensar, simplemente, que o coro prescindiu do teatro, mais 
sabemos que a Escola «Rosalía Castro», da que xa falamos, tivo a súa sede no local 
de «Cántigas da Terra». Na nosa opinión, o que debeu acontecer foi que a oposición 
ao Conservatorio se organizou desde «Cántigas» ou, ao menos, coa súa aquiescencia. 
Cando o Conservatorio renuncia a parte dos seus obxectivos, os disidentes volven á 
Irmandade, ficando reducidas aos festivais as actividades dramáticas do coro. 
A obra que interpretou na súa única actuación de 1920, en Ourense, era unha 
das do repertorio do cadro da Irmandade, A patrea do labrego, de Antón Vilar 
Ponte205. En 1921, no día 17 de Xuño, estreou o diálogo Bodas de Ouro, de Galo 
2°2 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, ^Terra a 
Nosa! , Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El Noroeste^ ĉ , 1919. Foi estreada o dfa 28 de 
Xaneiro no Teatro Alfonsetti de Betanzos polo cadro de declamación da Irmandade local. 
Z°3 Vid. "Cántigas da Terra. Homenaje a Curros Enriquez", la Voz de Galicia, A Coruña, 
10.4.1919. 
O monólogo Limpa fixa e dá esplendor pern^wece inédito. 
^ Vid. "Cántigas da Terra, a Sada", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.5.1919. 
Leandm CARRÉ ALVARELLOS, A primeira conquista (Parrafeos), Vigo, TipograSa 
Galega, 1931. 
2°5 Vid. "El com «Cántigas da Terray", La Región, Ourense, 4.5.1920. 
126 
Salinas206; a respecto desta estrea, Henrique Rabunhal afirma: 
"A Secçom de Declamaçom do coro corunhés Cantigas da Terra, que 
ja estreara Sabela e Copas e bastos, representa o diálogo 017 de Junho 
de 1921 para inaugurar o teatro da natureza, celebrado ao ar livre. [...] 
O diálogo foi representado en Carballo (25 de Junho de 192I) e 
Cambre (24 de Julho de 1921)"207. 
O estudioso déixase Ievar pola indicación que Galo Salinas inclúe como 
subtítulo: "escrito n-a fala gallega, con cuya obra iniciouse en Galicia o Teatro da 
Naturaleza". Mais, polo contrario, a prensa cita como lugar da estrea o Teatro 
Linares Rivas da Corufia208, e así o recolleron tamén Manuel Lourenzo e Pillado 
Mayor tanto en O Teatro Galego^ como en Antoloxia do Teatro Galego210: non 
se tratou, por tanto, dunha función ao aire libre. Onde si se realizou unha 
representación de teatro da Natureza con Bodas de Ouro foi no souto do Cluteiro, en 
Cambre211, aínda que tampouco se inaugurou alí ese tipo de posta en escena. 
Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida representaban cvn moitísima frecuencia 
os seus parrafeos ao aire libre, e xa en 1911, un grupo de amadores de Santiago, coa 
colaboración de Castelao, montara A Virxe da Roca, de X. Ma. Barreirv, no fermoso 
parque de Caldas de ReisZ'Z. 
En 1922, «Cántigas da Terra^ estrea unha outra obra de Galo Salinas, Copas 
Zo6 Gaío SALINAS, Bodas de Ouro, diálogo festivo pra actriz e actor de carauter, escrito n-a 
fala gallega, con cuya obra iniciose en Galiáa o Teatro da Naturaleza, A Coniña, Imprenta Obrera, 
1921. 
^ Cfr. Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 66. 
^ Vid. "«Cántigas da Terrap Un fesdval", La Voz de Galicia, A Corufia, 16.6.1921. 
^ Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, 
Ed. do Castro, 1979, p. 189. 
ZIO Vid. Manuel LOLTRENZO e Francisco PIL.LADO MAYOR, Antoloxfa do Teatro Galego, 
A Comña, Ed. do Castro, 1982, p. 52. 
211 Vid. "La ñesta del domingo en Cambre", La Voz de Galicia, A Con^a, 21.7.1921. 
21Z Vid. "Festival en Caldas", EI Correo Gallego, Ferrol, 7.7.1911. 
127 
e Bastos, no Teatro Rosalía CastroZ13. Este festival marca o comezo de certo 
distanciamento entre o coro e a Irmandade local, ou, ao menos, esta é a primeira vez 
que desde A Nosa Terra se vai criticar o coro coruñés: 
"O gran cariño que temos por todal-as agrupaciós artísticas que se 
adican ao espallamento da nosa música, autorízanos a que fagamos 
unhas advertencias de amigos e irmáns. 
"O sainete Copas e Bastos pertence a ese xénero burdo, que pol-o 
linguaxe e pol-o motivo que desenrola, dan unha triste e baixa 
impresión, falsa sempre, das nosas xentes traballadoras. Son 
choqueiradas que os que cobizamos sublimar a Galicia pol-o arte 
debemos desbotar. "Z'a 
Evidentemente, a crítica máis que ao coro vai destinada ao autor, a quen o 
anónimo redactor non nomea por respecto. Lamentabelmente, se acreditamos no que 
comenta a prensa diaria, o público non opinaba o mesmo que os homes das 
Irmandades, e así se rexistra na segunda representación da obra: 
"El público rió de buena gana las chispeantes ocurrencias de la breve 
obra que fue muy aplaudida. "2's 
No ano 1923, a finais de Maio, «Cántigas da Terra^ emprende unha xira de 
varios días por León e Asturias, en que o teatro fica relegado a un segundo plano xa 
que unicamente representa o brevísimo diálogo de Xavier Prado "Lameiro" Almas 
Sinxelas216. Esa mesma será a obra que leve a escena no Teatro Linares Rivas da 
CoruñaZ1 en Xuño, e en Ribadeo218 no mes de Agosto. A última actuación de 
Cántigas en 1923, xa na ditadura de Primo de Rivera, comentarémola no capítulo 
seguinte. 
z13 Vid. "«Cántigas da Terra= en el Rosalía", La Yoz de Galicia, A Coruña, 13.6.22. 
Copas e bastos permanece inédita e non se acha entre as obras que integran o legado de Galo 
Salinas na Real Academia Galega. 
2ia Cfr. °Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 165, 15.6.1922. 
zis Cfr. "El festival de Cántigas", La Voz de Galiáa, A Coruña, 26.7.1922. 
Z16 Vid. "La Excursión del coro «Cántigas da Terra^•", La Voz de Galicia, A Conúia, 31.5.1923 
e 6,7 e 8.6.1923. 
21^ Vid. °EI coro «Cánrigas da Terrap", La Voz de Galicia, A Coruña, 16.6.1923. 
21g Vid. "«Cántigas da Terra= a Ribadeo", La Voz de Galicia, A Coruña, 19.8.1923. 
128 
En ningunha das numerosas reseñas e artigos que a prensa dedica a este coro 
puidemos encontrar o nome da persoa que substituíu no cargo de director de escena 
a Leandro Carré, xa que este afirma que o abandonou en 1920: 
"Para todos eles con quen convivín naqués anos de actuazóns teatraes 
deica o 1920, as miñas agarimosas lembranzas. "219 
Nun dos programas de man de 1919 iiguran como actores e actrices, Pilar 
Molíns, Julia Pérez, María Edreira, Ángel García, José Amor e Enrique Frade22°. 
Dos actores que representaron en Ourense A patrea do labrego, de Antón Vilar 
Ponte, en 1920, coñecemos unicamente os nomes de Julia Pérez e José Amor. A 
partir de 1921, a prensa adoita destacar a actuación das Stas. Edreira, Rey e Carmen 
Cañas, e mais dos Srs. Manuel Lemus, García e Amor. O máis probábel é que todos 
fosen coristas como era habitual nos cadros de declamación dos coros. 
§.- «Queixumes dos Pinos^. 
En Xuño de 1923, no teatro Rosalía Castro preséntase ao público un novo 
coro, «Queixumes dos Pinos^>, que leva a escena o diálogo anónimo Queixumes dos 
Pinos e, outra volta, O Zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz221. Esta agrupación 
será utilizada durante os primeiros anos da Ditadura polos homes da Irmandade como 
modelo do que pretendían realizar cos coros populares, por tanto, ocuparémonos dela 
no capítulo correspondente. 
§.- Outros grupos. 
Á parte de «Cántigas da Terra^ e do cadro da Irmandade, na cidade da 
Coruña existiron unha serie de sociedades que de cando en vez organizaban veladas 
de teatro galego. A falta de información exacta sobre o nome de actores e directores 
transforma o seu estudio nun terreo esvaradizo, onde unicamente caben dúas 
219 Cfr. "Orientazóns e lembranzas das miñas colaboracións en Cántigas", discurso pronunciado 
en 1967 con motivo da celebración do cincuenta aniversario da fundación de «Cántigas da Terra^• 
(Arquivo Leandro Carré). 
ZZ° Vid. Pragrama de man da actuación no Salón Café Sniw de Sada, 0 11 de Maio de 1919 
(Carpeta «Cántigas da Terrd^, Arquivo Toxos e Froles). 
^1 Vid. "Duas festas galegas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 188, 1.7.1923. 
129 
solucións: ou ben limitármonos a subministrar unha relación espida de obras, ou ben 
arriscármonos a propor certas hipóteses, sabendo que achados posteriores poden 
modificalas. Optamos pola segunda. 
A repetición dalgúns apelidos nas reseñas de prensa, unido ás características 
das sociedades patrocinadoras das representacións dramáticas, ás dificultades para 
encontrar actrices e á limitada incidencia que tiña no público o teatro galego, lévanos 
a crer que, en realidade, eran moitos menos os que se dedicaban ao teatro galego do 
que puidera parecer coa simples relación de obras levadas a escena. 
Ao longo de 1919 o cadro de declamación máis activo é o do «Centro 
Lucense», que xa funcionaba desde había anos e que, dirixido por Xavier López 
Medina, representou: 
Vou buscar a navalla, comedia anónima (19 de Xaneiro)ZZZ. 
Os catro tl^neles, de Avelino Rodríguez Elías (16 de Febreiro)ZZ3. 
Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire (28 de Setembro)Z24. 
Desta última representación coñecemos o nome dos actores: Rodrigo García, 
Troncoso, Suárez e Medina; e mais o das actrices: Rosa Armesto e María Edreira. 
As dúas mulleres son facilmente identificabeis, Rosa Armesto formaba parte da 
compañía «Ensayo de Compañia Cómico-Dramática» que en 1917 creara Rodrigo 
García e tamén acompañaba a Fernando Osorio cando intentara, unha vez fracasado 
o Conservatorio, formar compañía representando a súa obra Norde. María Edreira 
traballaba tamén no cadro de «Cántigas da Terra». E dos actores podemos dicir o 
mesmo: Troncoso e Suárez estaban con Rodrigo García xa en 1917; e López 
Medina, que este ano dirixía o cadro do «Centro Lucense», dirixira con anterioridade 
o cadro de declamación dos uAntonianos». 
O 28 de Agosto, a sociedade «Reunión de Artesanos», celebra unha homenaxe 
ZZZ Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 19.1.1919. 
Xavier L,ópez Medina dirixira en 1917 o cadro de declamación dos «Antonianos^• e con el 
estreara a monólogo da súa autorfa Cousas miñas; isto, ademais de apoiar a nosa teorla de que o 
número de afeccionados non era tan amplo como podería parecer, inclínanos a pensar que a comedia 
Vou buscar a navalla, fose tamén do propio López Medina. Estariamos perante un outm exemplo do 
anonimato inicial neste tipo de autores. 
^ Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coiuña, 16.2.1919. 
^ Vid. "Centro L,ucense", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.9.1919. 
130 
a Pondal no Teatro Rosalía estreando o monólogo de Juan Fernández Merino, Xan 
d'a Cruña225, e a comedia Estadeíña, de Manuel Lugrís FreireZ26. Cando 
comenta a interpretación destas obras, a prensa reproduce os nomes dos actores e 
volvemos a encontrar ás mesmas persoas: 
"En la interpretación se distinguieron Rodrigo García -alma de la 
agrupación artística- Troncoso, Suárez y la señorita Edreira. "ZZ' 
En 1920, de novo patrocinado pola «Reunión de Artesanos», o cadro que 
dirixe Rodrigo García estreou, no Linares Rivas, o drama ^Xusticia!, de Ramón 
Suárez Pedreira228. 
Sabemos que a partir da representación de Estadeíña, de Lugrís, en Setembro 
de 1919, o«Centro Lucense» non volveu celebrar veladas teatrais; mais en Decembro 
de 1920, na estrea do drama ^Xusticia!, de Suárez Pedreira a prensa fala do grupo 
de Rodrigo García como algo activo: 
"[...] la fiesta a que aludimos, estuvo a cargo, por lo que a la 
representación del drama respecta, del aplaudido cuadro de declamación 
que dirige D. Rodrigo García. "Z29 
Puidera ser que até Febreiro de 1922, data en que temos constancia de que 
Rodrigo García estaba dirixindo o cadro da Irmandade, este home se dedicase ao 
teatro en español; mais tamén cabe a posibilidade de que estivese xa desde o comezo 
da temporada 1920-21 (Outubro de 1920) ao fronte do cadro da Irmandade. Isto 
explicaría a desaparición dun grupo tan activo como o do «Centro Lucense». Unha 
posíbel proba desta segunda posibilidade é o elenco de actores que en Maio de 1922 
estreou, para o«Patronato da Caridade», o drama A xusticia pola man, de Xosé 
2^ Juan Fernández Merino figuraba na historia da literatura galega unicamente como poeta, vid. 
Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit., p. 515. O seu monólogo Xan dá Cruña permanece inédito. 
ZZ6 Vid. "Para el mausoleo de Pondal. Una velada artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 
29.8.1919. 
ZZ^ Cfr. "Para el Mausoleo a Pondal. Una velada artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 
29.8.1919. 
228 Vid. "Para los Presos", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.12.1920. 
Z29 Cfr. "En favor de los Presos", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.12.1920. 
131 
Castro Lens230: estaba integrado polo propio Rodrigo, por persoas que sempre 
estiveron vinculadas a el (Rosa Armesto, Troncoso), e mais por actores que formaran 
pazte do Conservatorio (Víctor Casas): 
"Forman parte de la sección dramática los aplaudidos y conocidos 
actores locales, además de la bella señorita Rosa Armesto, señores 
Rodrigo, Troncoso, Vazela, Casás, López, Balbuena, Rodríguez, 
Castro, Armesto y Parga. "^' 
De ser certa a nosa hipótese, desde 1920 practicamente todos aqueles que na 
Coruña se interesaban polo feito teatral galego estaban integrados no cadro de 
declamación da Irmandade. 
No ensino ca.tólico continuou, esporadicamente, a inclusibn de peciñas galegas 
nos festivais escolares: en 1921 as «Escolas Parroquiais de Sta. Lucia^ representaron 
dous diálogos anónimos: Parrafeo e O melitar232, e en 1923 as «Escolas Labacau 
o diálogo, tamén anónimo, A señora Pilara233 
En canto ás sociedades tanto culturais como recreativas levaron a escena as 
seguintes obras: 
- «Centro Cultural San Tomás^:
 
D'a terra, monólogo anónimo (1919)Z^.
 
Cousas túas, monólogo anónimo (1923)^5.
 
- «Sociedade Athletic Coruñés^236:
 
Xusta venganza, drama anónimo (1920).
 
^0 Sobre Xosé Castro Lens vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII., op. cit., s.v. A súa obra 
permanece inédita. 
^t Cfr. "Solemnidad arlística a beneficio del Patmnato de la Caridad", La Voz de Galicia, A 
Coruña, 25.5.1922. 
^2 Vid. "En las Escuelas Parroquiales. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 
19.5.1921. 
^3 Vid. "En las EscueIas Labaca. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.5.1923. 
^ Vid. "Reumones y Sociedades°, La Voz de Galicia, A Coru^ña, 15.2.1919. 
^5 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.3.1922. 
^6 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.3.1920. 
132 
- «Unión Sporting^23': 
Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz (1920). 
- «Patronato Católico»23a: 
Mal de moitos, de Charlón e 5ánchez Hermida (1920). 
- «Antonianos»239:
 
Mal de moítos, de Charlón e Hermida (1922).
 
^Sunción!, drama anónimo (1922).
 
De todas as formas, non se debe esquecer que a maioría destas pezas son 
monólogos e que, en moitas ocasións, deberon ser froito da presencia, na sociedade 
correspondente, dalgún convidado afeito ás representacións galegas. Este é o caso 
dunha das veladas da «Sociedade Apolou que, en Novembro de 1919, aproveita a 
presencia de Fernando Osorio para que represente a segunda parte do monólogo 
iXudas!^°. 
O habitual en todas estas sociedades era representaren teatro español, 
constituíndo o teatro galego, na súa programación, a nota exótica ou folclórica. 
Precisamente por isto interesa especialmente o cadro de declamación do «Centro 
Jaimista^. Este grupo estreara, en 1919, o drama de Manuel Masdías, O fillo de 
^torio^', e despois de catro anos sen levar a escena ningunha peza galega, 
estreou, en Setembro de 1923, no Teatro Rosalía Castro, dúas obras de Galo Salinas: 
un sainete español, El Cristo de Limpias, e mais unha zarzuela galega, Entre o deber 
^' Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.4.1920. 
z3s Vid. "Cemros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Coruña, 8.2.1920. 
239 Vid. "En la Juventud Antoniana. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 
31.12.1922. 
^40 Vid. "Reumones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 16.11.1919. 
Z°1 Vid. "Reumones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coraña, 18.10.1919. 
Manuel Masdías figuraba na historiografia teatral como autor dunha única obra, a comedia 
Froriña (Vid. Antonio COUCEIRO FREUOMIL, op. cit, s.v.; e Mauuel LOURENZO e Francisco 
PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, 
s.v.). Tanto esta comedia como o drama O fillo de ^torio, do que nós damos noticia, permanecen 
inéditos. As estreitas relacións que mantiñan os JaimistasH cos aAntonianos^ apunta a posibilidade 
de que o drama ^Suncxón! estreado polos segundos en 1922, sexa tamén da autorfa de Mamiel 
Masdfas. 
133 
e o quere^`Z. 
Tratándose dunha zarzuela, o lóxico sería que Galo Salinas botase man dun 
coro, non dun cadro de declamación que non contaría coas voces necesarias para 
representar dignamente as partes cantadas; de feito a prensa lamentou que os actores 
non soubesen cantar: 
"Es lástima que los actores no hubiesen dado mayor relieve a varias 
páginas musicales, si bien tuvieron acierto en la parte 
declamatoria. "^3 
Na nosa opinibn, Galo Salinas levou a súa zarzuela ao «Centro Jaimista» 
porque no momento en que se iniciaron os ensaios da obra era impensábel que 
«Cántigas da Terra» se prestase a representar unha peza en español. De aí que o autor 
recumse ao cadro de declamación do «Centro Jaimista», afín a el ideoloxicamente. 
No momento de maior auxe do teatro galego, parece evidentemente que o propósito 
de Galo Salinas era demostrar que cada lingua tiña unhas funcións determinadas: para 
escenificar unha lenda moral dun santuario galego, o da Pastoriza, usa o galego; 
mais para un miíagre da montaña de Santander había que empregar necesariamente 
o español. 
Esta era a resposta do dramaturgo rexionalista ás propostas nacionalistas e ás 
críticas que A Nosa Terra fixera o ano anterior ao seu sainete Copas e Bastos. A 
mensaxe estaba moi clara e os nacionalistas que deran vida ao Conservatorio non 
compartirían nunca esa postura, mais Leandro Carré si, e de feito inaugurara as 
veladas da «Escola Dramática Galega» cunha obra de Gaío Salinas. 
^2 Vid. "Teatro Rosalia de Castro «Entre o deber e o quererD", La Yoz de Galicia, A Coruña, 
25.9.1923. 
^3 Cfr. "Teatralerías", La Voz de Ga[icia, A Coruña, 26.9.1923. 
134 
Fenol. -
Por ser esta a cidade en que residían Xaime Quintanilla, autor da obra que, 
na nosa opinión, precipitou a desfeita do Conservatorio, e mais Euxenio Charlón e 
Manuel Sánchez Hermida, supostos creadores do teatro dos coros, Fenol é un caso 
paradigmático para seguirmos a evolución dos conflitos internos da dramaturxia 
galega. 
§.- Cadro de declamación de Xaime Quintanilla. 
A obra dramática de Charlón e Hermida combinaba a tradición costumista 
decimonónica coa reivindicación social que se eentraba na loita contra o sistema 
caciquil2^. Se a isto se une a súa fidelidade á lingua, explícase a súa asunción sen 
reservas do idearium das Irmandades e a colaboración con elas na creación dunha 
dramaturxia máis acaída a ese novo idearium. 
Mentres na Coruña se pon en marcha o Conservatorio, en Ferrol, Quintanilla, 
coa axuda de Charlón e Hennida, reúne varios actores do grupo da «Dependencia 
Comercial^ que xa tiñan certa experiencia (representaran A Ponte (1917 e 1919) e 
mais O Pazo (1918), de Manuel Lugrís Freire), e estrean en Agosto de 1919, no 
Teatro Xofre, o drama de Manuel Comellas Coimbra, Pilara, ou Grandezas dos 
Humildes. 
A obra de Comellas non respondía aos principios de universalidade nin 
modernidade que pretendía o Conservatorio, xa que mantiña o medio rural como 
depositario da cultura galega fronte á conupción da vila e as clases urbanas, ademais 
de repetir un vello tópico do teatro galego (o abuso de que eran obxecto as mulleres 
do pobo por parte dos homes da clase dirixente). Con todo, Pilara tiña algo que si 
era novidade na escena galega e que debeu surprender aos homes máis progresistas 
da Coruña cando o autor fixo alí a súa lectura: era un drama calderoniano, en que 
Comellas daba unha lección de ética exaltando a nobreza do carácter mariñeiro. De 
aí que as louvanzas de A Nosa Terra fosen máis ben escasas: 
"Don Manoel Comellas, do Fenol fixo unha comedia galega, Pilara ou 
grandezas dos homildes, que s'estrenará axiña. 
^ Vid. L. TATO FONTAÍÑA, op. cit., esp. pp. 88-102. 
135 
"Escoitamol-a sua leitura e pareceunos ben. "^5 
A pesar diso, Quintanilla estaba disposto a levala a escena porque o prestixio 
social de que gozaba Comellas en Ferrol garantía tres elementos fundamentais para 
o desenvolvemento do teatro galego: que non habería resistencia por parte das 
actrices para actuaren en galego, que asistirían á representación as clases sociais máis 
remisas á galeguización, e que a prensa se faría eco do acontecemento. Ademais, 
Pilara era unha peza en tres actos, das que tan escaso estaba o repertorio galego, e 
o autor fixera un verdadeiro esforzo por conseguir unha lingua literaria digna e 
depurada de españolismos. Ricardo Carballo Calero explícao así: 
"Pilara está n-unha prosa galega que, apoiándose fundamentalmente na 
fala popular, amosa porén o esforzo por eliminar esotismos. O cantor 
emprega, sempre que o considera necesario, diversos neoloxismos, ou 
adaptacións de xiros populares, pra sustituir as voces casteláns que 
vulgarmente se utilizan, cando non conece voz enxebre espresiva do 
concepto. As esceas son chamadas conversas, os personaxes figurantes. 
A acotación aparte é eiquí contra o seu chaleque ou contra de si. "246 
A fins de 1919, desaparecido o Conservatorio, e perante a evidencia de que 
o cadro da Irmandade da Coruña non vai representar a súa obra, Quintanilla comezou 
os ensaios de Donosiña, estreándoa no Teatro Xofre o 7 de Abril de 1920. Vimos 
xa a durísima crítica moral que "Un espectador"^', posibelmente Manuel 
Comellas, fixera da peza. Non obstante, a resposta do público, segundo a prensa 
ferrolá, foi boa: 
"La representación de Donosiña tuvo una brillantez muy grande. 
"El teatro estaba totalmente ocupado por selecto público, que aplaudió 
con verdadero agrado a los intérpretes de la obra, cuya labor fué, a 
nuestro juicio, superior a todo elogio, salvo insignificantes y muy 
explicables lunares. 
^5 Cfr. "Peneirando", A Nosa Terra, A Coruña, n° 96, 5.8.1919. 
^ Cfr. Fernando CADAVAL, "Teatro Gallego. «Pilara^ĉ ", La Noche, Santiago, 3.2.1950. 
^r Vid. p. 85. 
Na nosa opinión, tras este psedónimo quen se agacha é Manuel Comellas Coimbra. Baseamos 
as nosas suposicións nos seguintes feitos: 1°) o ca.dro dramático de Quintanilla estreara Pilara, de 
Comellas, mais cando chega a hora de estrear Redenci6n por Amor, Comellas rexeita o grupo e 
abandona a Irmandade da Fala; 2°) Nicolás Gazcía Pereira responde aos ataques que "Un espectador" 
verque contra o teatro galego que non conién intençións moralizantes ou sociais, nun comentario sobre 
a segunda obra de Comellas, Redención por Amor. Veremos todo isto máis adiante. 
136 
"EI Sr. Quintanilla recibió muchos plácemes, y al final de la obra eí 
público aplaudió calurosamente a autor y actores. "Z48 
De todas as formas falta, nesta nota, o entusiasmo e extensión que dedicara 
El Correo Gallego á estrea de Pilara ou Grandezas dos Humildes, de Manuel 
Comellas. Da segunda representación xa non aparece recensión ningunha. Por tanto, 
para comprobarmos que Donosiña respondía ás ideas renovadoras do Conservatorio, 
temos que recorrer aos comentarios de A Nosa Terra: 
"Consta d'un prólogo e tres actos. E resulta d'unha compreta 
modernidade pol-a forma e pol-o fundo. As veces n'ela parece 
advertírese a habilidade técnica ó Berstein, e outras o xeito do supremo 
arte de Maeterlinck. 
"Quintanilla, coma Cabanillas e todol-os inteleutuaes que figuran nas 
fias do nazonalismo, queren que o novo teatro galego, seia un teatro 
europeo dinificador do idioma, capaz de darlle ó idioma un valor 
universal. "249 
Estas mesmas intencións apareceran na "Autocrítica" que o propio Xaime 
Quintanilla publicara en EI Correo Gallego, o mesmo día da estrea: 
"Y, finalmente, sobre lo que se vé, sobre la tragedia material, queda 
una más intensa, más desoladora. La muerte de dos personages es 
esencialmente trágica, pero es rnás trágica aún la vida de los que 
quedan; como queda, de rota y deshecha, la vida de los que no son 
propiamente víctimas del drama. 
"Esto, y demostrar que el gallego sirve para todas las manifestaciones, 
han sido mis dos ideas centrales. "^0 
A pesar da malfadada crítica que o obra obtivera en Ferrol, os homes das 
Irmandades querían que o público a coñezese e intentaron levala á Coruña. La Yoz 
de Galicia anunciou a súa representación facendo fincapé na calidade dos actores 
(entre os que figuran Charlón, Sánchez Hermida e o propio Quintanilla) e no acerto 
da posta en escena: 
"El decorado, dos interiores de pazo señorial y una bella prespectiva 
campestre que sirve de fondo a una verbena, debido es al pincel de 
^ Cfr. "La Representación°, El Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. 
^9 Cfr. °No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 90, 
25.5.1919. 
^0 Cfr. Xaime QUINTANILLA, "Autocrítica", EZ Correo Gallego, Ferrol, 7.4.1920. 
137 
Camilo Díaz. Respecto al vestuario -Donosiña se desarrolla en un 
ambiente de mundanidade- diremos que es todo lo propio y sujeto a las 
reglas del dandysmo que se requiere, lo mismo en hombres que en 
mujeres. "^1 
Igual que con A man de Santiña, foi Antón Vilar Ponte o encargado de 
escribir o artigo que animase os coruñeses a asistiren á representación. O ton dos 
escritos é totalmente diferente: no de Cabanillas Vilar Ponte gabara a obra marcando, 
sobre todo, o que tiña de novidoso, non só a respecto do teatro galego senón tamén 
do español; agora, no artigo dedicado a Donosiña, o xornalista diríxese directamente 
ao lector, primeiro intentando convencelo da veracidade das súas palabras e despois 
retándoo a comprobar que son certas: 
"No vais a creer en mis palabras. Y nada puede extrañarme, porque 
vivimos en unos tiempos de hiperbolismo y adjetivación realmente 
desorientadores para el público. Sin embargo, yo os digo, poniendo en 
los puntos de la pluma una honrada sinceridad, que Donosiña no es una 
de tantas obras, ni una obra buena siquiera, sino la concepción feliz de 
un cerebro privilegiado. El desarrollo de la fábula está hecho de manera 
magistral. Y la fábula, una fábula de amor, audaz e interesantísima, 
que culmina en desgarrante tragedia, tiene una fuerza pasional tan 
intensa, que nos recuerda el calor creacionista de Guimerá y de 
Echegaray. (...] 
"He cumplido con un deber, llamando la atención de los lectores hacia 
esta nueva obra del teatro gallego, digna de ser juzgada por un público 
inteligente, y que el próximo viernes subirá a la escena en el "Rosalía". 
A los que piensen que existe hipérbole y parcialismo en mis palabras, 
no hago sino emplazarlos por breves horas. "Z52 
Mais Donosiña non chegou a ser representada na Coruña. O mesmo día para 
o que estaba anunciada, saía unha pequena nota no último recuncho das pá^cinas de 
La Voz de Galicia comunicando que a representación fora suspendida253. Se esta 
suspensión se debese a unha orde gobernamental ou a calquera outro tipo de 
represión política ou ideolóxica, o máis probábel é que A Nosa Terra o comentase, 
como comentou, por exemplo, que os caciques de Carballo boicotearan unha 
^i Cfr. "El estreno de mañana", La Voz de galicia, A Coruña, 24.b.1920. 
^Z Cfr. A. VII.LAR PONTE, "La obra gallega que va a estrenarse", La Voz de Galicia, A 
Coruña, 23.b.1920. 
^3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 25.b.1920. 
138 
representación de O Fidalgo^4. Este silencio e o feito de que Quintanilla non 
levase a obra a Lugo, como se levaba desde había anos todo o que se representaba 
en Ferrol, son indicios que nos confirman na opinión de que o Conservatorio tivo 
o seu peor inimigo dentro das propias liñas do teatro galego. 
Á parte de todo isto, que podería ser un cúmulo de casualidades, na nosa 
opinión, o que realmente nos dá a clave para pensar que a obra de Quintanilla sufriu 
algún tipo de censura por parte dun determinado sector das propias Irmandades, é 
o feito de que o seu autor non a publica.se, a pesar das posibilidades que tiña para 
facelo. En 1921 publicou outra peza, Alé^s, que xa non intentou representar, 
malia que contaba cun grupo de teatro que el mesmo dirixía. E tampouco a publicou 
en 1922, cando fundou, con Ramón Vilar Ponte, a revista Céltiga, a pesar do que 
chegou a facer traducións para ter textos que editar. 
Para entender este tipo de autocensura, cómpre recordarmos que nas 
Irmandades, como xa vimos, confluían homes de moi distinta procedencia 
ideolóxica^ó. No caso da Irmandade de Ferrol, Xaime Quintanilla representaba a 
postura máis progresista fronte a Manuel Comellas Coimbra, defensor do 
conservadorismo. 
O grupo dirixido por Quintanilla estreara Pilara, ou Grandezas dos humildes, 
mais Manuel Comellas257, home de profundas crenzas católicas, levou a súa 
xenreira contra Donosiña e todo o que ela significaba, a non permitir que este 
mesmo grupo estrease a súa seguinte produción dramática, Redención por Amor. Na 
^4 Vid. "Os caciques de Carballo enemigos da luz", A Nosa Terra, A Coruña, n° 137, 
31.3.1921. 
^5 Xaime QUINTANILLA, Alén, comedia dramática en tres actos e un prólogo, en prosa, 
Ferrol, Imp. «El Coneo Gallego^, 1921. 
^6 Na I Asemblea das Irmandades, celebrada en Lugo en 1918, falouse por vez primeira da 
creación dun Pattido Nacionalista Galego, mais a súa efectividade foi mila xa que a Xunta Suprema 
das Irmandades optou pola abstención nas elecións de Xuí^ de 1919. Esta solución abstencionista 
permitiu que nas Irn^andades siguisen comivindo homes progresistas con outros de ideoloxía moí 
conservadora e mesmo reaccionaria. (vid. J. BERAMENDI, op. cit.). Sobre a Irmandade de Ferrol, 
vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 9-29. 
u' Matruel Comellas, periodista, profesor e escritor. Dirixiu o semanario local La Voz de la 
Liga. órgano de la Liga Popular Ferrolana. Vinculado ao sindicalismo católico, redixiu o Catecismo 
Social segfot tas enseñanufs de la inmvrtal Encfcliaa de la Santfdad de Le6n XIII "Rerum Novarum" 
(A Corufia, Tipografia Católica, 1905). 
139 
nosa opinión, a oposición de Comellas a Donosiña non era unicamente de índole 
moral. Para os rexionalistas como Comellas, o uso do galego e a divulgación dun 
teatro nesa lingua tiña unha función moi determinada: a de se achegar ao pobo na súa 
lingua para educalo e impediren que coallasen nel as ideoloxías anarquista e socialista 
que, seguindo o modelo ruso, poderían inducir ás clases traballadoras a unha 
revolución social. O seguinte comentario de Comellas deixa ao descuberto eses 
temores: 
"La literatura regional en su forma más sugestiva, en la forma 
dramática, va adquiriendo innegable desenvolvimiento. Repetidas y 
frecuentes manifestaciones de aquella han recogido el aplauso publico 
en las ciudades más importantes y cultas de Galicia cuyas letras se 
regocijan ante este despertar del teatro regional, que llenaría elevada 
misión si se utilizara en el estudio, planteamiento y solución de los 
varios agudísimos conflictos que turban y transtornan la vida campesina 
y ponen en inminente peligro la paz social. "^g . 
Para Manuel Comellas, e os que pensaban coma el, non tiña razón de ser un 
teatro galego que non intentase educar nin moralizar, que se limitase a ser arte, 
porque para iso -segundo eles- xa existía o teatro en español. Perante estes ataques, 
a reacción por parte dos elementos progresistas da Irmandade de Ferrol non se fixo 
esperar e a oportunidade chegou no momento en que Manuel Comellas deu a coñecer 
a súa segunda peza, Redención por Amor. O encargado de comentala foi Nicolás 
García Pereira: 
"El autor, que no necesita de estas modestas lineas para afirmar su 
personalidad harto conocida en Galicia entera, en estos momentos de 
lucha social, consecuencia inevitable de la épica tragedia desarrollada 
durante cinco años eri los campos de la vieja Europa, dándose cuenta 
exacta del ambiente miserable en que viven los campesinos, sometidos 
a la infame coyunda de un caciquismo deshonroso, ha querido dar su 
opinión, buscando el medio de resolver el palpitante problema agrario. 
[...] 
"El drama [...] no se cricunscribe a Galicia, sinó que su argumento 
traspasa la periferia de nuestra tierra y, si se quiere, es más apropiado 
para Castilla y Andalucia, en donde, más que aquí existen propietarios 
de inmensas extensiones de terreno... 
"Un Habanero [...] viene dispuesto a labrar os eidos que seu pai 
^8 Cfr. UN ESPECTADOR, "En Jofre "Donosiña", EZ Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. 
140 
labraba, y dispuesto asimismo, a redimir a toda la parroquia, 
haciéndola dueña de las propiedades que tenía el conde. "^9 
Non coñecemos o texto de Redención por Amor, que nunca foi publicada, 
mais polo resumo do argumento que versificou Manuel Masdías260, sabemos que 
a solución que propuña Comellas para os problemas dos labregos (foros, consumos, 
embargos, emigración) era que a"redención" viria de arriba, isto é, que os galegos 
ricos e bos solucionarían os problemas do país, como o protagonista de Redención 
por Amor, o "Habaneiro", que merca as terras do Conde para regalarllas aos 
labregos que as traballan. 
Se temos en conta que tamén fora Nicolás García Pereira quen, en nome da 
amizade e o compañeirismo, fixera a louvanza de Pilara ou Grandezas dos 
humildes2ó', podemos imaxinar as profundas discrepancias ideolóxicas que, en 
menos dun ano, xurdiran no seo das Irmandades. Discrepancias que sempre estiveran 
latentes, mais que agroman cando se define o programa nacionalista que provoca, 
inevitabelmente, que os homes de ideoloxía política rexionalista o abandonen. 
Como é de supor, despois disto Manuel Comellas abandonou a Irmandade e 
a escrita en galego. Estes acontecementos de Ferrol non se pode ver como un caso 
isolado e particular. Comellas, como Galo Salinas, representaba a un sector do 
galeguismo que seguía aferrado ás vellas ideas rexionalistas, que estaba de acordo en 
difundir a cultura galega e traballar por ela sempre que se mantivese no marco 
inviolábel da unidade política do Estado. Por iso non admitían un teatro galego 
entendido en termos de substituír, non de complementar, ao teatro español. 
Evidentemente, estes acontecementos débense enmarcar na evolución histórica 
das Irmandades da Fala que a estas alturas (1919-20), definido xa o concepto de 
nación, abordan a cuestión do arredismo. Cuestión que leva a moitos homes como 
Comellas ao abandono do movemento nacionalista. 
^9 Cfr. N. GARCÍA PEREIRA, "Redención por Amor", El Correo Gallego, Ferrol, 4.4.1920. 
^0 Vid. Mauuel MASDÍAS, "Nela e Rosiña", El Correo Gallego, Ferrol, 12.9.1920 
(Reproducido in Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit, pp. 130-131). 
^1 Vid. N[icolásJG[ARCÍA] PEREIRA, "El Teatro Gallego. Una comedia de un veterano 
escritor ferrolano", El Noroeste, A Coruña, datado en Xuño de 1919 (Recorte de prensa no Arquivo 
Leandro Carré). 
141 
O fracaso do Conservatorio na Coruña e de Donosiña en Ferrol obrigaron a 
un novo plantexamento das estratexias teatrais. Eran evidentes as pexas postas a unha 
renovación dramática en profundidade: susceptibilidade dos dramaturgos 
rexionalistas; resistencia por parte dos actores amadores; oposición ideolóxica a un 
teatro universalista planificado en termos de substitución do teatro español; 
incomprensión por parte dun público educado no drama-rípio de Echegaray, no 
folclorismo andalucista e castizo dos Quintero e no "astracán"; pobreza de recursos 
económicos e falta de apoio institucional para o mantemento de escolas de actores 
e da infraestrutura adecuadas ao feito teatral. 
Perante tanta diiicultade rebaixan as esixencias que se propuxeran coa 
creación do Conservatorio e márcanse unhas metas moito máis modestas: romper co 
ruralismo dominante no teatro rexional e demostrar que a lingua galega non é só a 
dos mariñeiros e labregos, senón a de todos os galegos. Afacérense a situación real 
da sociedade á que se dirixen e á que pretenden modificar significaba, 
inevitabelmente, non desaproveitar as posibilidades materiais de que dispuñan os 
coros populares que, por estas datas, xa contaban cun público adicto. Así, a batalla 
pola renovación dramática vaise intentar tamén, a partir de agora, desde dalgúns 
coros. 
Xaime Quintanilla volve os ollos a«Toxos e Froles» e encárgase da creación 
dun verdadeiro cadro de declamación que inclúa mulleres e que non se limite a ter 
como actores a Charlón e Sánchez Hermida. Dado que na cidade xa había un grupo 
con bastante experiencia, a empresa debería ser doada, mais a realidade era que 
«Toxos e Froles» seguía sendo exclusivamente masculino. O feito de que en Abril 
de 1920 o coro ourensán «De Ruada», que si contaba con elementos femininos, fose 
contratado pola empresa Fraga para unha xira por todo o país, incluído Ferrol, debeu 
axudar a Quintanilla a romper a resistencia do coro ferrolán. Así, en Decembro dese 
mesmo ano, representan, por vez primeira, obras para as que se precisa algo máis 
que dous homes. A prensa celebra a incorporación da muller ao coro nos seguintes 
termos: 
"No era tan fácil contar con ellas para tan patriótica labor. El "maldito 
qué dirán" tan en boga en boca de gentes que no tienen la menor 
noción de lo que es el arte, ni un poco de amor propio por la 
conservación de todo lo que sea la cultura artística de nuestra tierra, 
142 
obligaba a nuestras sencillas y honradas jóvenes a retraerse y no tomar 
parte en los festivales; costando gran trabajo a los autores de obras 
gallegas encontrar personal que quisiera ser protagonista en sus 
producciones. [...] Las cosas van cambiando. El milagro se debe al 
señor Quintanilla, que organizó el primer cuadro de declamación 
gallega. "zóz 
Como se pode comprobar, a prensa ferrolá non comenta o feito de que 
«Toxos e Froles» era, en 1920, o único de Galiza que non contaba con elementos 
femininos, e limítase a botar a culpa disto ao "que dirán" sen reparar no auténtico 
fondo da cuestión: que a lingua vehicular era a galega. Sabemos tamén que o 
primeiro cadro de declamación de Ferrol, non fora o de Quintanilla, senón o da 
«Dependencia Comercial», dirixido por X. A. Romero, onde traballaban os actores 
e actrices que despois recolleu Quintanilla. O que acontece é que Romero era un 
simple empregado do teatro Xofre, e Quintanilla un médico de prestixio. 
A partir deste momento, a única obra que os actores do cadro de Quintanilla 
representaron antes de se unir definitivamente ao coro «Toxos e Froles», foi o drama 
de Nicolás García Pereira, A Nai do Poeta, estreado no Teatro Xofre o día 3 de 
Decembro de 1920. Nada sabemos desta peza porque nin a"Autocrítica"z63 do 
autor nin a pequena reseña que publica El Correo Gallegoz^ permiten adiviñar o 
tema nin o número de actos. 
O único que sabemos do cadro de declamación do «Grupo Femenino 
Socialista» de Ferrol é que nunha velada celebrada en Fene o 13 de Marzo de 1921, 
representou o xoguete cómico Tempo Perdido, de José Sánchez Pérezz^. O feito 
de que a prensa de Ferrol non informase desta velada, nin de ningunha das realizadas 
por este grupo, demostra unha vez máis as poucas posibilidades que existen de que 
Z62 Cfr. XOQUfN, "Teatro Galego" (Recorte de prensa, Arquivo Toxos e Froles, t. I, p. 22). 
Z^ Vid. N. GARCÍA PEREIltA, "Autocritica. A Nai do Poeta", El Correo Gallego, Ferrol, 
3.12.1920. (Reproducido in Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit, pp 133-134). 
^ Vid. "Teatro Gallego", El Correo Gallego, Ferml, 4.12.1920. (Reproducido in Laura TATO 
FONTAÍÑA, op. cit., p. 135). 
^ Vid. "Del Ferml", La Voz de Galiáa, A Coruña, 15.3.1921. 
Verbo de José Sánchez Pérez vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1971-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
143 
se chegue a coñecer toda a actividade dramática desenvolvida, sobre todo a 
protagonizada polas clases e grupos menos vinculados á ideoloxía dominante nos 
medios de comunicaciónZ`^. 
§.- «Toxos e Froles». 
A actividade dramática de «Toxos e Froles» paralizárase durante o ano 1919, 
xa que os dous actores que integraban o seu cadro, Charlón e Sánchez Hermida, 
ficaran incorporados ao grupo formado por Quintanilla. Isto non quere dicir que 
houbese unha ruptura entre o coro e o teatro, senón que as obras representadas tiñan 
unha maior entidade da permitida polo programa do coro. Mais, como xa vimos, o 
escándalo que produciu Donosiña e a confrontación con Manuel Comellas levou a 
Xaime Quintanilla a centrar os esforzos na creación dun verdadeiro cadro de 
declamación dentro de «Toxos e Froles». 
Así, entran a formar parte do coro os elementos que integraran o cadro dos 
«Dependientes del Comercio»: Pilar Suárez, Carmen Teijeiro, Manuel Quiza, José 
Castro Moreno, José Pérez e Félix Álvarez. Até finais de 1920, o coro seguiu 
actuando coa presencia exclusiva de Charlón e Hermida, que representaron os seus 
parrafeos Mal de moitos, Trato a cegas e mais O menciñeiro, e os monólogos, ^ Que 
pena tiña!, de Roxelio Rivero, e Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy. 
En Decembro, actúa xa o cadro de declamación completo, poñendo en escena, no 
Teatro Xofre de Ferrol, Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos, e 
unha das poucas obras que, a estas alturas, superara o ruralismo: San Antón o 
Casamenteiro, de Avelino Rodriguez Elías. 
No ano seguinte, 1921, o programa será o mesmo. Cando en 1922, o director 
do cadro se enfronte co problema de renovar o repertorio, as opcións que se lle 
presentan non son demasiadas. Representar para o público de «Toxos e Froles» a 
última peza do propio Quintanilla, Alén, sería suicida pola súa carga intelectual, e 
as consecuencias sobre a asistencia dese público a futuros festivais,^ impredicibeis. 
As obras non costumistas ás que podería recorrer eran moi escasas: A Man de 
^ A perda da publicación El Obrero. Semanario deferrsor de la dase obrera. Órgano de la 
Agrupaci6n Socialista Ferrolana comerte en imposbel a reconstrución da historia deste grupo que 
non tiña cabida en El Correo Gallego. 
144 
de Ramón Cabanillas, representada xa en Ferrol polo cadro de Declamación da 
Irmandade da Coruña, e Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte, que presentaba 
problemas semellantes aos de Alén para ser incluída na programación dun coro. 
Restaba unicamente a volta ao teatro ruralista. Desta maneira, as pezas 
representadas en 1922 polo cadro de «Toxos e Froles» significaron unha involución, 
unha volta ao teatro costumista: Bodas de Ouro, de Galo Salinas e A ruín materia, 
de Leandro Carré Alvarellos. En 1923 o repertorio amplíase con outras dúas obras 
de Carré, Tolerias e O corazón dun pedáneo. Non obstante, hai un intento de volver 
ao teatro, senón urbano, polo menos de carácter social, coa peza que o cadro prepara 
para finalizar o ano: Dous Amores, de Lois Amor Soto. Mais a Ditadura 
condicionará a súa estrea e levará a Xaime Quintanilla a abandonar as actividades 
teatrais2ó'. 
Z6' Para un estudio máis pormenorizado das acrividades do cadro de declamación de «Toxos e 
Froles^, vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 43^0. 
145 
Betanzos.­
§.- En Betanzos, a Irmandade local crea o seu propio cadro de declamación. 
A historiografía teatral coincide en salientar a actividade que desenvolveu este 
grupo268. No máis amplo e pormenorizado traballo realizado sobre a Irmandade da 
Fala betanceira269, Xesús Torres Regueiro afirma: 
"Nese ano [1919] representaronse en Betanzos, polo menos, 10 obras 
galegas: Enredos -que precisamente se estreou no teatro Alfonsetti o 28 
de Febreiro do ano citado-, Pra vivir ben de casados e Noite de Ruada, 
de Leandro Carré Alvarellos; Norde, de Fernando Osorio; No Íntimo, 
de Jacobe Casal; Unha anécdota, do portugués Marcelino Mezquita; O 
miñato e máis a pomba e O émbargo, de Avelino Rodríguez Elías; O 
Pazo, do sadense Lugrís Freire, e Andacio, do irmán betanceiro Xosé 
Ares Miramontes. "270 
O feito de que nesta época non exista prensa local e que a consultada non 
rexistre toda esta actividade, fai case imposíbel a comprobación deses dados. Sen 
embargo, resulta moi sospeitosa a coincidencia de parte desa relación de obras co 
programa que Fernando Osorio levou a Betanzos en Outubro de 1919: 
"En la velada, que se realizará a las nueve de la noche en el Teatro 
Alfonsetti, subirán a escena las siguientes obras: 
"1°, estreno del drama de Osorio, Norde; 2°, el monólogo intitulado 
No Íntimo, que nuestro convecino D. Jacobo Casal ha escrito para 
Osorio; 3°, el pasatiempo portugués Unha Anécdota, estrenado en La 
Coruña con extraordinario éxito. "27 
Segundo Leandro Carré Alvarellos, o cadro presentouse o día 4 de Xaneiro 
de 1919, mais no folleto conservado desa velada no seu arquivo nada indica que fose 
esta a primeira vez que actuaban; representaron O Pazo, de Manuel Lugrís, O 
Z^ Vid. Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], e 
Henrique RABUNHAL, op. cit.. p. 94. 
^9 Cfr. Xesús TORRES REGiJEIRO, "A Irmandade da Fala de Betanws", Anuario Brigantino 
1991, Betanzos, pp. 91-138. 
270 Cfr. ibidem, pp. 113-114. 
Z^1 Cfr. "Excursión a Betanzos", La Yoz de Gnlicia, A Coruña, 7.10.1919. 
146 
miñato e máis a pomba e O embargo, de Avelino Rodríguez Elías272. Na prensa 
consultada unicamente aparecen dúas reseñas, ambas as dúas de Decembro de 1919 
e co mesmo programa, unha actuación en Sada273 e outra en BetanzosZ74, en que 
levaron a escena: 
Andacio, de Xosé Ares Miramontes2'S.
 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré.
 
Noite de ruada, de Leandro Carré.
 
Por un outro programa de man sabemos que o 13 de Marzo de 1920 
representaron, no Teatro Alfonsetti, Esclavitú, de Lugrís Freire, e estrearon Tolerias, 
de Leandro CarréZ'6.A estas obras habería que engadir Minia e Esclavitú, de 
Manuel Lugrís, e mais a estrea de Enredos, de Leandro CarréZ". O elenco de 
2n Vid. UN VELLO ACTOR, "Teatro Galego. Seición Dramática da I. da F. de Betanzos", 
artigo manuscrito (Arquivo Leandro Carré). Como xa dixemos antes, probabelmente este artigo estaba 
destinado a continuar a serie iniciada en A Nosa Terra co dedicado á"Agrupación Artística de Vigo», 
e que se viu interrompida para ser substituída pola serie dedicada á formación de actores (vid. p. 26). 
Datamos o artigo en Decembro de 1921 ou a comezos de 1922, por dúas razóns: 1 a) corresponderíalle 
ser publicado en Febreiro de 1922; 2a) nel Carré afirma que o Certame da Irmandade de Betanzos 
foi fallado "o ano pasado" e, aínda que a prensa publicou o fallo do xurado en Xaneiro de 1921, ben 
puido ser fallado en Decembro de 1920. 
2'3 Vid. CORRESPONSAL, "Desde Sada", La Yoz de Galicia, A Coruña, 18.12.1919. 
2'4 Vid. "En Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 108, 15.12.1919. 
2'S Ao pouco que se coílecía sobre Xosé Ares Miramontes, podemos engadir agora que naceu 
en Betancos en 1893 e morreu en Rosario (Arxentina) en 1976. A súa obra Andacio, inédita, vai 
inclufda no Apéndice. 
Z'6 Vid. Programa de man (Arquivo Leandro Carré). 
Z" A respecto da estrea de Enredos non existen dúbidas xa que está documentada no folleto en 
que foi publicada: "Representada pol-a primeira vez no Teatro Alfonsetti, de Betanzos, a noite do 28 
de Febreiro de 1919" (Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, 
^Terra a Nosa!, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «EI Noroeste=, 1919, p. 1). 
Mais a cuestión non está tan clara en relación a Tolerfas. A historiograña dramática data a 
estrea o día 13 de Marzo de 1920 (vid., por exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Antoloxfa do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1987, p. 174), que corresponderfa 
á velada do programa de man citado neste traballo; non obstante, a información que ofrece Leandro 
Carré podería contradicir isto: "Para cumprir os desexos de «Cántigas da Terrap, do que fun director 
escénico, escribfn eu Pra vivir ben de casados e Tolerfas" (Cfr. Leandro CARRÉ, "A moderna 
orientación do Teatro galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 184, 1.5.1923). De todos os xeitos, e 
a pesar de que Tolerfas foi publicada en 1917, cando Carré dirixía o cadro de «Cántigas da Terra^•, 
non existe constancia de que fose estreada, nin represe^ada, pola devandita agrupación. 
147 
actores estaba formado en 1919 por Elvira e Pura Rey, Luís e Xosé Ares, R. Rey, 
M. González, M. Rcel, e mais X. Pita. No antedito artigo, Carré engade os nomes 
de Esperanza Torres, Pilar Couceiro, Pilar Datorre, Crestar e Gayoso. 
En Xuño de 1919, a Irmandade de Betanzos convoca un certame de obras 
dramáticas que alcanza unha repercusión enorme pola cuantía do primeiro prémio 
(500 pts.). Segundo Torres Regueiro, as representacións dramáticas era unha das 
fontes de ingresos da Irmandade local. Isto explicaría non só a cantidade ofrecida 
nese certame, senón tamén o feito de que a Irmandade se reservase o dereito a 
estrear todas as obras que levasen premio e mesmo mención honorífica: 
"Moitos ou poucos, a Irmandade contaba cos ingresos das veladas 
teatrais para a súa iinanciación. Neste senso, temos noticia do ingreso 
rexistrado 0 28 de Febreiro de 1919, o día da estrea da obra de 
Leandro Carré, Enredos, que ascendeu a 214,75 ptas., o que denota 
unha grande afluencia de público, tendo en conta os precios da 
época. "z^s 
Toda a prensa consultada recolle a convocatoria deste certame, que vai tardar 
máis dun ano en ser fallado. En Xaneiro de 1921, o xurado, constituído por Salvador 
Cabeza de León, Antonio Rey Soto e Vicente Risco emite o seguinte fallo: 
"Primer premio, 500 pesetas en metálico, declarado desierto.
 
"El segundo premio, una artística escribanía de plata, ha sido
 
adjudicado a la obra de D. Ricardo Frade Giráldez titulada ^ Vaites...
 
vaites!.
 
"El tercero, objeto de arte, obra del notable escultor D. Miguel Blay,
 
a la de D. José Castro Lens, titulada A xusticia pol'a man.
 
"El cuarto, una pluma de oro con su estuche, a la obra de D. Leandro
 
Carré, O Pago.
 
"El quinto, objeto de arte, a la obra de D. Manuel Masdías Sánchez
 
titulada Froriña.
 
"El sexto, objeto de arte (creación del Jurado) a la obra de D. Luis
 
^­ Fernández Gómez, denominada O milagre. 
"Obtiveron accesits las obras de D. Leandro Carré Alvarellos A paz do 
^8 Cfr. Xesús TORRES REGUEIRO, op. cit., p. 114. 
Os prews de 1920, segundo informa o pmgrama de man da velada do 13 de Marzo, eran 
os seguintes: "Cadeira, 1'25 ptas.; Dianteira, 0'75; Xéral, 0'S0. PrBs Irmans: Cadeira, 0'75; 
Dianteira, 0'S0; X^ral, 0'35. 
148 
campo, O engano" y Os amores de Xan Quinto. "279 
Na nosa opinión, a Irmandade da Coruña non debeu quedar saiisfeita con 
estes resultados, e o primeiro que avala esta suposición é o feito de que A Nosa 
Terra non publicase o fallo do xurado, limitándose a comentar: 
"Xa e coñecido pol-a prensa o fallo do Xurado que xusgou as obras 
teatraes no Concurso feito pol-a "Irmandade" de Betanzos. 
"Nós, por falla d'espacio hoxe, non podemos falar con máis longura do 
asunto. 
"Somentes deciremos que aquela "Irmandade" merez unha loubanza 
querendosa que nós 11'adicamos con istas liñas."280 
Non parece lóxico que despois de tanta propaganda como lle dera, agora non 
publique o fallo, sobre todo porque non é certo que fose recoílido en toda a prensa; 
da consultada unicamente apareceu en La Voz de Galicia. A historiografía teatral só 
recolle algunha das obras e autores premiados sen especificar a categoría alcanzada, 
isto levou a Torres Regueiro a supor que, aínda que non se coñecese o fallo 
completo, o polémico certame si fora fallado: 
"Ricardo Frade volta á carga solicitando da Irmandade unha resolución 
sobre a súa obra, supostamente premiada. Non fica claro, porén, se a 
resolución solicitada se refire ao fallo do concurso ou a unha posible 
publicación da obriña. Fallo debeuno haber polo que se deduce dunha 
carta enviada, uns días antes que a de Frade, pola sociedade coral 
«Queixumes dos Pinosp. "281 
As dificultades polas que pasou este certame podemos imaxinalas dado 0 
tempo que tardou en ser fallado, quizais debido ás profundísimas diferencias estéticas 
e ideolóxicas existentes entre os tres membros do xurado2^. Cando Vicente Risco, 
anos máis tarde, redixe o ensaio "Da Galiza Renascente", dos dramaturgos premiados 
Z^ Cfr. "Concurso de obras teatrales gallegas. Veredicto del Jurado", La voz de Galicia, A 
Coruña, 26.1.1921. 
^0 Cfr. "Teatro galego", A Nosa Tena, A Conu^a, 1.2.1921. 
^1 Cfr. Xesús TORRES REGUEIItO, op. cit., p. 115. 
^ Torres Regueiro comenta algunhas cartas cruzadas entre as concvrsantes, a directiva da 
Irmandade e Cabeza de León. O historiador comenta: "E o certame teatral resultou dabondo 
eurevesado e polémico, polo menos en canto á súa resolución. "(X. TORRES REGUEIRO, op. cit. . 
p. 115). 
149 
en Betanzos unicamente nomea a Leandro Carré Alvarellos283. Tamén coñecemos 
pola prensa o título doutras obras que se presentaron a este certame, que non foron 
premiadas, mais que Risco inclúe no seu estudio: 
"También, con acuse de recibo, la comisión organizadora hace público 
que hasta la fecha se han recibido las siguientes obras; Rosiña, A señá 
Tiburcia, O milagre, A paz do campo, ^ Vaites. .. vaites!, O 
casamenteiro, O Garda Mor, O engano, A xusticia pol-a man, Froriña, 
O labrador e o cacique, Lenguas ruiñas e almas boas, Os amores de 
Xan Quinto y Un home de pan e ferro. Ademas se recibieron otras 
varias que por ir firmadas polos mismos actores [sic] no pudieron ser 
admitidas. "2^ 
A obra que aparece en primeiro termo, Rosiña, sería, probabelmente, a 
Rosiña de Xesús San Luís: a concorrencia a este certame explicaría o feito de que 
o autor ^xese a súa leitura perante o cadro de declamación KA Terriña^ en Novembro 
de 1919Z^, mais que non a estrease até 1921, despois de coñecido o fallo do 
xurado. 
Para Vicente Risco, no ensaio arriba citado, esta obra de San Luís, ao que 
considera un dos mellores dramaturgos do teatro social, é superior a O Fidalgo. Non 
obstante, o xurado de Betanzos considerou que ^ Vaites. .. vaites! (pasatempo nun 
acto de ambiente rural e costumista), era superior non só a Rosiña, senón tamén a 
O pago e O engano286 (dramas en tres actos, de ambiente urbano que tiñan. como 
protagonista á clase media}. Isto quere dicir que a maior parte dos seus membros 
(Rey Soto e Cabeza de León) optaron por que o teatro galego seguise a ser rural, 
costumista, cómico e breve. De aí que nin Vicente Risco nin os homes de A Nosa 
Terra se amostrasen satisfeitos cos resultados, xa que esperarían que unha obra das 
que optaban pola renovación dramática levase o primeiro premio. Na nosa opinión, 
isto era o que daban a entender cando, a finais de 1919, comunicaban novas sobre 
as pezas recibidas para o certame: 
283 Vid. Vicente RISCO, "Da Galiza Renascente (conclusión)", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
256, 1.1.1929, p. 8. 
Z^ Vid. "Concurso de obras gallegas", Diario de Galicia, Santiago, 9.11.1920. 
^ Vid. "Teatro Gallego. Nueva obra de San Luis", Diario de Galicia, Santiago, 5.11.1919. 
Z^ Estas dúas obras de Leandro Carré, que nunca foron publicadas, van incluídas no Apéndice. 
150 
"Iste Concurso será un éxito, dadas as moitas obras recibidas e a sua 
valía, algunhas d'elas d'unha nova orientación no noso teatro. "Zg' 
O certo é que a partir do momento en que se coñece o fallo do certame, A 
Nosa Terra non volve informar sobre as actividades dramáticas do cadro de 
Betanzos. Mais que carezamos desa información non ten que significar 
necesariamente que o grupo desaparecese, xa que en 1922, cando Leandro Carré 
redixe o artigo antes citado, fala del como un grupo en activo. Na nosa opinión, o 
silencio de A Nosa Terra sobre este grupo está provocado, primeiro polo seu 
desacordo co fallo do xurado, e despois pola escisión das Irmandades, a conseguinte 
adhesión da de Betanzos ás teorías de Vicente Risco, e a súa transformación en 
Irmandade Nazonalista Galega. 
Lamentabelmente, Rexurdimento, a publicación da Irmandade de Betanzos, 
na súa primeira época (Agosto-0utobro de 1922) non coincide coa temporada teatral, 
e na segunda (Xaneiro-Xullo de 1923) é xa o órgano das Irmandades Nacionalistas 
Galegas e non entra en detalles da vida local. O que si sabemos con seguridade é que 
o cadro de declamación, se non antes, rematou as súas actividades coa Ditadura de 
Primo de Rivera, como todas as restantes actividades nacionalistas en Betanzos. 
Cóntao así o Presidente da Irmandade: 
"Aos poucos dias do golpe de estado chamoume o alcalde de Betanzos, 
[...] obrigoume a darlle o meu nome para me facer responsable do que 
oubera; [...] O local social da Irmandade tivo que pechar as suas 
portaS. "zss 
z^ Vid. "En Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 108, 15.12.1919. 
^s Cfr. LUÍS CORTIÑAS, "O ano derradeiro en Betanws", A Nosa Terra, A Coruña, n° 279, 
1.1.1931. 
151 
Santiago.-
A actividade dramática compostelá non foi tan intensa como a da Coruña, 
mais presenta a novidade e o actractivo da variedade. Ao longo destes catro anos 
xorden unha serie de grupos cunha base social moi diferente, que abrarixe desde os 
sectores traballadores aos universitarios. 
§.- «A Terriña». 
En 1919 o teatro xirou en torno ao grupo «A Terriña», agás nunha saída do 
Orfeón de Santiago, que representou en Vilagarcía A Fonte do Xuramento, de 
Francisco Ma de la Iglesia289. «A Terriña», que como xa vimos nacera dunha 
escisión do cadro de declamación da Federación Obreira, «Brisas Futuras», 
presentouse en Compostela, en Xaneiro de 1919, con O Fidalgo, de Xesús San Luís 
Romero290. Levouna despois a Vilagarcía, Pontevedra, Redondela e Vigo291. O 
enorme éxito desta obra e a súa grande repercusión na prensa, e un dos aspectos máis 
estudiados na historioĉrafía teatralZ^. 
«A Terriña» estaba dirixido por Manuel González Lanchas, e parece que 
algúns actores e actrices se renovaban cada ano, mentres outros, por exemplo 
Carmiña Sande, procedían de «Brisas Futuras». 
Aínda que o éxito de O Fidalgo estaba asegurado, en Santiago representárase 
tantas veces que o grupo necesitaba algún espectáculo novo. En Marzo estrearon 
unha obra en español de Posada Curros293, mais non alcanzou o éxito esperado e 
non volveron representala. 
Z89 Vid. REY ALVITE, "El Orfeón de Santiago. Una excursión a Villagarcía", La Voz de 
Galicia, A Coruña, 18.9.1919. 
29° Vid. "En el Teatro", Correo de Galicia, Santiago, 11.1.1919. 
291 Vid. "«A Terriña= en Vigo", Correo de Galicia, Santiago, 14.1.1919. 
Z^ A acollida que obtivo O fidalgo, tanto por parte do público como da crítica, ademais de ser 
tratada en obras xerais de historia da literatura (vid. por exemplo, Ricardo CARBALLO CALERO, 
op. cit. , pp. 550-552), foi perfectamente estudiado por Xosé M a Dobarro Paz e M a do Pilar Garcfa 
Negro ( "Fortuna e valoración da obra", in Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo (Contén unhas 
Memórias Sintéticas do autor), A Coruña, Ed. do Castro, 1986). 
2^ Vid. "Un estreno. Amor de Amores", Diario de Galicia, Santiago, 6.3.1919. 
152 
En 1920, volven a O Fidalgo, levándoo á Estrada2^, Padrón295, Marín 
e Cangas2^. En Febreiro de 1921, renovazon por fin o repertorio coa estrea de 
Rosiña2^, tamén de San Luís Romero, mais o novo drama do zapateiro santiagués 
non calou no público, a pesaz de que homes como Risco o considerasen superior a 
O Fidalgo. Neste ano o grupo estaba integrado polas seguintes persoas: Ofelia 
González, Rosalía e Ramona Silva, Inocencio Rodríguez, Manuel Míguez, Luís 
Roucar, Antonio López, Manuel Dopico, Eugenio San Luís, Jesús Pose e José San 
Luís. 
«A Terriña» entrou nunha fase de esmorecimento, despois de levar, en Maio, 
O Fidalgo a Noia298. Esta fase de inactividade durou até Decembro de 1922, en 
que patrocinados polo Centro Republicano volveron interpretar no Teatro Principal 
de Santiago O Fidalgoz^. O éxito desta reposición revitalizou o grupo, que levou 
Rosiña a Padrón300 (Xaneiro de 1923), e mais ao Principal de Santiago301 (Marzo 
de 1923), ao tempo que elixía unha nova directiva: 
"Presidente, D. Antonio Figueiras; tesorero, D. Eugenio San Luís; 
contador, D. Antonio Folgar; secretazio, D. José San Luís y vocales, 
D. Juan López Gazcía y D. Miguel Sández. "3°Z 
A actividade do grupo aumenta e prepaza unha homenaxe ao mestre Chané, 
no Teatro Principal, en que sube ao escenazio Esclavitú, de Manuel Lugrís 
2^ Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 18.4.1920. 
29s Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 6.6.1920. 
Z^ Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 26.8.1920. 
Z^ Vid. ORTIZ NOVO, "Rosiña", EI Compostelano, Santiago, 24.2.1921. 
298 Vid. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 27.5.1921. 
2^ Vid. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 11.12.1922. 
300 Vid. "Noticias", El Compostelmw, Santiago, 28.1.1923.
 
301
 Vid. "Santiago", Galicia, Vigo, 6.3.1923. 
302 Cfr. "Crónica Compostelana", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.4.1923. 
153 
Freire3o3 Mais a implantación da ditadura de Primo de Rivera, en Setembro de 
1923, cambia o rumbo da colectividade co conseguinte abandono do teatro galego. 
Así, en Novembro muda a directiva desaparecendo todos os nomes da anterior, fan 
unha representación de teatro español e, finalmente, «A Temña» desparece. 
Henrique Rabunhal, ademais de incluír «A Terriña» entre os coros, asegura 
que tamén representou Minia, de Manuel Lugrís; e A copla e máis ^ Vaites... vaites!, 
de Frade Giráldez, mais non indica a data de representación nin a fonte de onde tira 
a información3Ó'. A documentación non confirma estas atribucións. 
§.= «Agrupación Galicia». 
En 1920, aparece a«Agrupación Galicia» que estreou en Vigo3°^ v cadro 
lírico-dramático ^O sangue berra...!, de Posada Curros con música do mestre 
^^no306, completando o programa coas pezas O miñato e mais a pomba e 
^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elías. A estrea en Vigo deste grupo 
compostelán explícase pola procedencia do autor e director, Posada Curros, que era 
natural desa cidade. Integraban o cadro Concha Nogueira (que en 1918 estaba en 
«Brisas Futuras» ), Mercedes Iglesias, Gonzalo Martín, Valentin Millán, Gonzalo 
Pando, Manuei Regueiro, Pepe Abraldes, Luís Iglesias e Pablo F. Tafall. Ao ano 
seguinte (1921), o Faro de Vgo anunciaba a representación da obra en Santiago: ^ 
"En el Teatro Royalty, el dia 19 del actual [Marzo] estrenaráse la obra 
gallega de Posada Curros ^O sangre berra. ..! 
"La pondrá en escena el mismo cuadro estudiantil que con tanto éxito 
la dió a conocer en Vigo el año último. "307 
3°3 Vid. "Santiago. El homenaje al maestro Chané", Galicia, Vigo, 14.7.1923. 
^ Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104. 
3°S Vid. "Las Colonias Escolares. Un fesrival benéñco", Faro de ^go, 22.6.1920. 
306 
^O sangre berra! figuraba como non estreada na historigraña teatral (vid. Manuel 
LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Ilicionário do Teatro Calego (1671-19&S), Barcelona, 
Sotelo Blanco, 1987, s.v. e Manuel FORCADELA, "Estudio crftico da obra de Xosé G. Posada 
curros e Luís de Gálvez", in José G. POSADA CURROS E L[JÍS DE GÁLVEZ, Nin me 
abandonarás nuncn, Versión galega de Xosé Lufs Méndez Ferrfn, Santiago de Compostela, IGAEM, 
1995, pp. 73-133). 
^ Cfr. REY ALVrTE, "Sanriago. Teatro Royalty", Faro de Ygo, Vigo, 5.3.1921. 
154 
Non obstante, o día 21 de Marzo, El Compostelano informa de que "Se 
anuncia para pronto el estreno del hermoso juguete lírico-dramático ^O sangue 
berra. .. !"308. A partir deste momento non achamos máis noticias sobre a 
representación, polo que deducimos que non chegou a ser posta en escena en 
Santiago. 
§.- «La Raza». 
Pouco sabemos tamén do grupo «La Raza» que, dirixido polo escolar Mesejo 
Campos, 0 17 de Xaneiro de 1922 estreou no Teatro Principal a comedia Carmiña 
(en dous actos e un prólogo), de Juan Jesús González309. Esta falta de información 
débese, na nosa opinión, á conxunción de dous factores. Por unha banda ao feito de 
que a obra obtivo moi malas críticas, sobre todo pola desastrosa actuación do grupo, 
polo cal os xornais non nomean os actores. Pola outra, a que non se conserven os 
exemplares do diario El Compostelano correspondentes a esas datas3'o 
§.- «Cativezas». 
En 1922 aparece o grupo «Cativezas», que na primeira representación que 
realiza, no Salón Teatro, o día 18 de Febreiro, preséntase como "un grupo de 
amadores", levando a escena O rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. A 
obra que interpretan os compoñentes de «Cativezas» non responde ao texto da 
primeira edición da obra; agora conta cun actos máis e xa non é un drama, senón 
unha comedia dramática: 
"Esta obra, que fué estrenada con dos actos, [...] sufrió el acertado 
añadimiento de un tercero, que gustó mucho, obligando al público á 
3Ó8 Cfr. "Sección de Noticias", El Compostelano, Santiago, 21.3.1921. 
309 Vid. "El estreno de «Carmiñap", El Eco de Santiago, 18.1.1922. 
Juan Jesús González non figuraba na historiograña teatral, mais si na historia da literatura 
como novelista e xornalista (vid. R. CARBALLO CALERO, op. cit.. pp. 622-633, e Antonio 
COUCEIRO FREUOMIL, op. cit.. s.v.). A única crítica que se coñece sobre esta peza é: "«Carmiña^• 
por Juan Jesús", El Compostelano, Santiago, 18.11.1921. 
31o Supomos que de se conservaren os exemplares de El Compostelarco teriamos máis información 
sobre a obra e o grupo, porque o autor da peza, Juan Jesús Gon7ález, era un dos seus colaboradores. 
155 
salir á escena al autor -D. Ricardo Frade Giráldez-, repetidas 
veces. "31' 
Na seguinte función, en que o grupo aparece xa co nome de «Cativezas», 
baixo a dirección de Xosé Mosquera, estrearon ^ Vaites. .. vaites!, tamén de Frade 
Giráldez, no Teatro Principa131z. En Decembro anuncian unha nova velada, que 
non chega a realizarse até Xaneiro de 1923 por enfermidade do director e primeiro 
actor, Xosé Mosquera. Levarán a escena Minia, de Manuel Lugrís Freire; ^ Vaites. .. 
vaites!, de Frade Giráldez, e mais estrean unha óutra peza deste último escrita 
especialmente para eles, A copla3^3 
Polos nomes das actrices e actores que integran este cadro de declamación, 
«Cativezas» é unha continuación, con outro nome, da «Agrupación Galicia» (1920). 
As actrices eran: Concha Nogueira, Mercedes Iglesias, Felisa Vázquez, Sosía e máis 
Mospollet; os actores: Espasandín, Romar, M. e I. Varela, Hermida e Pereira. 
Como todos os demais grupos, «Cativezas» desparecerá coa ditadura. 
Henrique Rabunhal inclúe a«Cativezas» dentro dos coros e afirma que 
"trabalhou com A Terriña"31a Non indica a fonte de onde tirou esta información, 
mais non responde á realidade documentada. 
§.- «Cadro Escolar». 
En Novembro de 1922 a prensa comunica que un grupo, dirixido por Xermán 
Prieto e integrado por escolares, levará a escena a comedia de Francisco Alcayde, 
3^1 Cfr. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 20.2.1922. 
Esta segunda versión foi tamén publicada: Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, O Rey da 
Carballeira, comedia dramática gallega en tres actos e catro coadros, Santiago, Imp. La Comercial, 
1932. O feito de que nesta edición non se consignase que era a segunda, levou a que na historiograga 
teatral se crease certa confusión acerca da súa clasificación como drama ou comedia. 
3i2 Cfr. "Anoche, en el Teatro", El Compostelano, Santiago, 19.4.1922. 
313 Cfr. "Una velada", El Compostelano, Santiago, 13.1.1923. 
A copla é a única obra de Frade Giráldez que nunca foi editada, quizais por iso non figuraba 
na historiograñia teatral. O único que sabemos sobre esta peza é a información que pmporciona Juan 
Jesús González: "Solo hemos de decir que viendo trabajaz a la señorita Nogueira y al señor Mosquera, 
en los ensayos de A copla, hemos experimentado una desas emociones que quedan grabadas en 
nuestras almas como algo poderoso de lo cual no podemos evadirnos" (JUAN JESÚS, "Teatro 
Gallego", EI Compostelano, Santiago, 10.1.1923). 
31a Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104. 
156 
^Ainda vive!315. O correspondente do xornal vigués Galicia, Rey Alvite, chega 
mesmo a informar sobre a data de estrea: 0 22 de Novembro316 Non obstante, en 
ningún dos xornais consultados aparece confirmada esta estrea. Mais o día 14 de 
Decembro preséntabase no Salón Teatro un novo grupo denominado KCadro Escolar», 
dirixido tamén por Xermán Prieto e integrado por estudantes de bacharelato; isto 
inclínanos a crer que, entre unha noticia e a outra, o grupo variou o programa, 
substituíndo a peza de Alcayde por outra de Manuel Vidal Rodríguez, catedrático do 
Instituto de Compostela, titulada ^De quen é a vaca?317. Na súa actuación da 
Coruña, o grupo estrea outra peza do mesmo autor, O "si " de Gabriela318, que 
tamén leva a Ferrol. Nestas primeiras actuacións o«Cadro Escolar» interpretou tamén 
un drama español do mesmo autor. 
En Xaneiro de 1923, o grupo volveu ao Salón Teatro, mais esta vez cun 
programa totalmente galego en que repetiu as obras de Vidal Rodríguez e estreou o 
monólogo O meu viaxe á Cruña (do sacristán de Boiro), orixinal de José Pan 
Martínez319 O mais probábel é que Manuel Vidal reescribise O "si " de Grabiela 
para esta nova representación, xa que no reparto figuran máis personaxes das que 
interveñen no texto publicado en 1920. Nesta ocasión son as seguintes: 
"uGrabiela», señorita Inés Barreiro; «Tía Nicasia», señorita Carmen 
Ulla; «Tío Brais», señor Cebreiro Refojo (L.); «Florencio», Sr. García 
31s Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 6.11.1922. 
A peza iAinda vive! permanece inédita. Sobre Francisco Alcaide vid. Manuel LOURENZO 
e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo 
Blanco, 1987, s.v. 
316 Vid. REY ALVITE, "Información de Santiago", Galicia, Vigo, 7.11.1922. 
31' Vid. JUAN JESÚS, "La fiesta de mañana en la Casa Social", El Compostelano, Santiago, 
13.12.1922. 
Manuel Vidal Rodríguez figuraba na historia da literatura unicamente como narrador (Vid. 
Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. , p. 549). 
31a O"si " de Grabiela foi publicada en Yda Gallega, Vigo, n° 150, 25.7.1920. Vai reproducida 
no Apéndice. 
319 Vid. F., "Sa16n-Teatm", El Compostelano, Santiago, 29.1.1923. 
José Pan Martínez non figuraba na historiograña dramática. Tampouco achamos o seu nome 
en ningún dicionario nin enciclopedia. A escaseza de dados de que dispomos sobre el fixo imposíbel 
a súa localización. 
157 
Acebal; «Fulipe» Sr. González Muñoz. "320 
Integraban este grupo Lola Rodríguez, Carmen Ulla, Inés Barreiro; e como 
actores, F. Barreiro Salaño, L. Cebreiro Refojo, P. Romero Lema, X. Bastida 
Vizoso, L. García Acebal, E. Rodríguez Cebral, M. Cerviño Gesteira e mais X. 
González Muñoz. O«Cadro Escolaru desapareceu coa ditadura, e Manuel Vidal 
pasouse ao teatro en español. 
§.- «Cadro Universidade^. 
Co fin de recadar fondos para o Comité «Pro-Rusiau, que presidía o 
catedrático Salvador Cabeza de León, formouse na Universidade un grupo que, baixo 
a dirección de Mariano Tito Vázquez, estreou, no Teatro Principal, en Maio de 
1922, dúas obras de Armando Cotarelo: o drama Trebón321, e o monólogo cómico 
Paulos322. Foron levadas tamén ao Teatro Linares Rivas da Coruña3z3. 
$n Marzo de 1923, estrearon as comedias Sinxebra324 e Pillounos^25, 
ambas as dúas tamén de Cotarelo, ao tempo que anunciaban que tiñan en preparación 
a traxedia Negra Sombra, de Posada Curros3zó. O éxito das obras de Cotarelo foi 
tan grande que Sinxebra e Pillounos serian repetidas en Santiago en Abril327 e 
32o Cfr. ibidem. 
3z1 Armando COTARELO VALLEDOR, Trebón, farsada dramática en tres autos, Santiago, El 
Eco Franciscano, 1922. A 2a edición foi impresa en Ferrol, Céltiga, 1923. 
szz Vid. "Ayer, en el Teatro Principal. Estreno de «Trebón^ ĉ ", El Compostelano, Santiago, 
3.5.1922. 
3z3 Vid. "Despues del estreno de «TrebónA", La Voz de Galicia, 8.5.1922. 
3z4 Armando COTARELO VALLEDOR, Sinxebra, comedia bilingiie en dous actos, Santiago, 
Tipograña «El Eco=, 1923. 
3z5 Vid. "Los estrenos del sábado", El Compostelano, Santiago, 6.3.1923. 
A historiograña teatral descoñecía a existencia da comedia Pillounos de Armando Cotarelo. 
Esta comedia e o monólogo Paulos son as úmcas pezas inéditas da produción dramática do catedrático 
compostelán. 
3z6 Vid. JUAN TESÚS, "Negra Sombra", EI Compostelano, Santiago, 27.2.1923. 
3z^ Vid. "Santiago", Galicia, Vigo, 18.4.1923. 
158 
Maio328. Finalmente, leváronas ao Teatro Rosalía de Castro, o día 19 de Maio3z9 
Con motivo dunha serie de actividades culturais que se van celebrar na 
Coruña, en Xullo, en honor dunha embaixada cubana, o grupo acepta a invitación 
realizada pola «Reunión de Artesanos» da Coruña, e anuncia que representará as 
seguintes obras: o día 17, Trebón•, o día 18, Sinxebra e estrea de Negra Sombra, de 
Posada Curros; e por último, o día 19, estrea de Lubicán, de Cotarelo Valledor33o 
Porén, o programa debeu parecer excesivamente galego ás outras entidades 
organizadoras (Concello, "Spoting Club" e mais "Nuevo Club") e así, a última hora, 
o grupo Universidade foi substituído por unha compañía profesional española que por 
esas datas actuaba na Coruña. O cadro da Universidade limitouse a celebrar unha 
función benéfica en que representou Sinxebra, compartindo cartel coa antedita 
compañía profesiona1331 A implantación da ditadura de Primo de Rivera en 
Setembro, retrasará máis dun ano a estrea de Lubicán. 
Neste grupo universitario colaboraron as figuras máis coñecidas do teatro 
galego en Compostela: Xermán Prieto, que dirixía o«Cadro Escolar»; Xosé 
Mosquera, director de «Cativezas»; Juan Jesús González, actor do grupo «La Raza» 
que estreara a súa obra Carmiña; Posada Curros, que co grupo «Asociación Galicia» 
estreara en Vigo o seu drama ^O sangue berra!, e mais Fermín Bouza Brei, gañador 
dun dos premios do Certame da Irmandade da Coruña coa peza Romance de don 
Galeor332. Porén, non podemos deixar de reseñar que non acontece o mesmo coas 
figuras femininas. Entre as actrices do cadro universitario non figuraba ningunha das 
que formaran parte de «Cativezas», nin de «A Temña», nin da «Asociación Galicia»; 
32S Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 27.34.1923. 
3z9 Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 3.5.1923. 
33° Vid. "La excursión de la Habana y el cuadro dramático «Universidad^ ĉ ", El Compostelano, 
Santiago, 22.6.1923. 
Armando COTARELO VALLEDOR, Lubicán, conto dramático de lobos e amores, en tres 
cadros en verso, Santiago, Tipograña «El Ecos, 1924. 
331 Vid. "Función Teatral", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.7.1923. 
332 O feito de que O Romance de don Galeor, obra dun autor tan prestixioso e recoñecido como 
Brou7a Brei, permaneza inédita e mesmo perdida, pode dar a medida das dificultades que se deben 
vencer para reconstruír a historia do teatm galego. 
159 
isto probabelmente se deba a que estas mulleres non formaban parte do mundo 
universitario, ao que só tería acceso unha minoria das fillas das familias máis 
progresistas e mellor situadas economicamente. Foron Olimpia Valencia, Margarita 
Denlofén, Mercedes Aller, Nieves e América Villar e Pilar Cotarelo. 
No capítulo seguinte veremos como a ditadura tamén rematou co «Cadro 
Universidade». 
§.- «Os grupos católicos». 
Os círculos católicos composteláns, que tan ligados estiveran historicamente 
ao rexionalismo e que desde 1917 estreaban obras de autores de seu, despois do lapso 
de 1919 (provocado probabelmente pola definición do nacionalismo) recuperaron o 
costume de representar pezas galegas. 
O cadro infantil das Escolas Dominicais estreou, en Febreiro de 1920, A Señá 
Tiburcia, do Rvdo. Celestino García Romero333 As alumnas do Colexio das 
"Huérfanas", no festival de fin de curso dese mesmo ano, representaron o diálogo 
anónimo, A Pelegrina33a, e no de 1923, un outro diálogo tamén anónimo, Na 
feira33s 
En 1921, o cadro das Escolas Dominicais realizou a súa festa anual, non na 
sede no Círculo Católico, como era habitual, senón no Salón Teatro estreando dúas 
obras: Santa Liberata, do Rvdo. Celestino García Romero e A festa do Patrón, da 
Rvda. Madre Margarita do Convento da "Enseñanza" de Vigo336 A respecto desta 
última autora temos que indicar que na recensión que desta velada redixiu Posada 
Curros para Faro de Vigo figuraba como "reverenda madre Magdalena", e así o 
recolle Manuel de la Fuente na serie "Postal del Año 21" que escribe na actualidade 
333 Vld. "Una velada. Las Escuelas Dominicales", Diario de Galicia, Santiago, 15.2.1920. 
Sobre Celestino García Romero vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Toda a produción 
deste autor permanece inédita. 
33a Vid. "En las Huérfanas", Diario de Calicza, Santiago, 14.7.1920. 
33s Vid. "Velada literario-musical", El Compostelano, Santiago, 16.7.1923. 
336 Vld. "Fiesta en la «Casa Social=", Diario de Galicia, Santiago, 10.2.1921. 
160 
para o devandito xornal337. Con todo, mantemos a nome de Margarita porque así 
é como figuraba nas reseñas dos anos 1915, 1916 e 1917, que, na nosa opinión, son 
máis fiabeis pola proximidade no tempo e no lugar, posto que as dúas primeiras 
representacións de que temos noticia foron celebradas no propio Colexio a que estaba 
adscrita a autora. 
Lamentabelmente, nin as obras da reverenda madre Margarita nin a de García 
Romero, escritas expresamente para os grupos de alumnas, foron publicada, que nós 
saibamos; así, forman parte da longa lista do teatro galego perdido. De Santa 
Liberata a prensa comentou o seguinte: 
"1° Santa Liberata, drama histórico gallego en tres actos, escrito en la 
dulce lengua de Rosalía de Castro, por el R.P. García Romero, S.J., 
atildado escritor y consumado arqueólogo, quien se ha inspirado en 
pasajes de la vida de la referida virgen, mártir gallega, que murió en 
tiempos del gran tirano y emperador Nerón. ^^338 
Destas palabras temos que deducir que Santa Liberata foi o primeiro drama 
haxiográfico da historia literaria galega. Porén, todas estas obras formarían un grupo 
específico de teatro escrito para escolares, no que se incluiría tamén o Diálogo en 
verso, que Juan Barcia Caballero redixiu, en 1921, para a festa de fin de curso da 
Escola de Bastabales339, así como as pezas que vimos no capítulo anterior neste 
tipo de festivais: Boa Festa, da Rvda. Madre Margarita, e todos os monólogos e 
diálogos "en galego" dos diversos colexios e aulas de ensino nocturno para adultos. 
Non podemos deixar de apuntar a posibilidade que se estivese intentando crear 
un teatro didáctico galego, que coincidiría no tempo coa creación en Madrid do 
tamén fracasado "Teatro de los Niños"340. Mais non se nos escapa que o fin último 
dese teatro didáctico galego non sería o mesmo que o do teatro infantil español. A 
educación en Galiza foi sempre unha vía de españolización, e unha simple ollada 
33' Vid. Manuel de la FUENTE, "Un jesuita y una monja, comediógrafos de actualidad", Faro 
de Ygo, 13.2.1996. 
33s Cfr. "Escuelas Dominicales. Gran Festival", Diario de Galicia, Santiago, 8.2.1921. 
339 Vld. "Fiesta Escolar en Bastabates", EI Compostelano, Santiago, 12.8.1921. 
^0 Vid. Carmen BRAVO VILLASANTE, Historia de la Literatura Irtfantil Española, Madrid, 
Doncel, 3a ed., 1969, pp. 259-272. 
161 
sobre os grupos escolares que representaban teatro galego (Escolas Dominicais, 
Colexios de Orfos, escolas nocturnas de adultos, etc.) indica que estaba dirixido ás 
clases máis desposuídas, a alumnos e, sobre todo, alumnas que formarían parte das 
clases traballadoras, non das dirixentes. Por tanto, o máis probábel, na nosa opinión, 
é que o emprego do galego non se debese á vontade de creación dunha literatura 
dramática escolar galega, senón a que os rapaces/zas a quen vai dirixido este teatro 
tiñan como lingua de seu o galego. Por cuestións de eficacia conviría adoutrinalos 
na súa propia lingua. 
Intimamente ligados a este teatro das escolas católicas está o que realizan 
outras entidades da mesma ideoloxía. Así, en 1922, a Universidade Pontificia incluíu 
nunha festa literaria Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida3ai En 1923, 
Juan Barcia Caballero redixiu para ser representado no Salón Teatro, nun festival pro 
"Asociación de la Visita Domiciliaria de la Medalla Milagrosa", o monólogo Caso 
de Conciencia342. Neste mesmo ano, os Antonianos levaron á escena, Axúdate, de 
Charlón e Hermida3a3 
§.- «Cántigas e Agarimos». 
En Xullo de 1922 preséntase ao público o coro popular «Cántigas e 
Agarimos^, coa estrea de O Alalá, de Francisco Porto Rey3aa, e a representación 
3a1 Vid. falta a cabeceira do programa, El Compostelano, Santiago, 17.4.1922. 
3az Vid. "Información de Santiago. Velada literario- musical", Galicia, Vigo, 17.11.1922. 
Tampouco Juan Barcia Caballero figuraba na historiografía teatral galega (vid. Ricardo 
CARBALLO CALERO, op. cit. , pp. 423^25). De momento, a súa produción dramática fica 
establecida da seguinte forma: un Diálogo estreado 0 7 de Agosto de 1921 polos alumnos da Escola 
de Bastabales, e un monólogo, Caso de conciencia, estreado por Xermán Prieto 0 24 de Novembro 
de 1922 no Salón Teatro de Santiago. Ambas as dúas permanecen inéditas. 
3a3 Vid. "Juventus Antoniana", El Compostelano, Santiago, 2.2.1923. 
saa Francisco PORTO REY, O Alalá, doálogo en verso gallego, Vilagarcía de Amusa, 
TipograíJa •^El Eco de Arosa», 1906. 
Damos como estrea de O Alalá esta representación porque figuraba na historiograíia teatral 
como publicada, mais non estreada (vid.Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Diczonário do Teairo Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.); de todas as formas, 
dado que agora sabemos da existencia de grupos de amadores que actuaban pola zona de Vilagarcía 
antes desta data, somos conscientes de que achados posteriores poden retrasar a estrea da peza. 
162 
do monólogo de Xesus San Luís Romero, No Quinteiro3as Segundo o seu autor, 
este monólogo fora estreado en Vilagarcía no ano 1918, e aínda que na prensa 
consultada non achamos constancia desta estrea, non temos motivos para dubidar das 
palabras de San Luís^. 
Mais en 1923 «Cántigas e Agarimosu incorpórase ao grupo de coros que 
prescinde do teatro e, agás unha representación de Axúdate, de Charlón e Sánchez 
Hermida347, no resto das actuacións, en Noia e Vilagarcía348, non traballa o cadro 
de declamación. 
3a5 Vid. LUÍS AGOTTI, "Cántigas e Agarimos", El Compostelano, Santiago, 22.7.1922. 
^ No Arquivo de Leandro Carré consérvase unha folla manuscrita de Xesús San Lufs Romero 
en que este autor relaciona as súas obras dramáticas indicando, ademais, as datas e lugares daquelas 
que foron estreadas e/ou publicadas. 
3a' Vid. "La velada de «Cántigas e Agarimosy, en el Sa16n Teatro de la Casa Social", EI 
Compostelano, Santiago, 19.7.1923. 
^ Vid. CORRESPONSAL, "Crónica Compostelana", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.7.1923. 
163 
Ourense.-
Toda a actividade dramática realizada na cidade das Burgas vai estar 
vinculada aos coros populares. 
§.- «De Ruada^. 
En Febreiro de 1919 comezan os ensaios dun coro que, en Abril, elixe Xunta 
Directiva. Esta nova agrupación denomínase «De Ruadap e conta entre os seus vocais 
con Xavier Prado e Vicente Risco3a9 A grande atención que lle dedica o xornal 
local La Región permite facermos un seguimento polo miúdo deste novo coro. A 
presentación ao público realizouse o 24 de Xuño no Salón Apolo de Ourense coa 
estrea de dúas obras de "Lameiro" (pseudónimo de Xavier Prado), a comedia 
bilingúe Luís de Castromouro e o sainete Na Corredoira3so 
Polos comentarios de prensa e mais polos Libros de Actas dos coros «Toxos 
e Frolesp e«Cántigas da Terrau, sabemos que o habitual neste tipo de agrupacións 
era ensaiaren determinadas pezas, musicais e dramáticas, con vistas a unha actuación 
concreta (por exemplo, a celebración dun aniversario ou dunha homenaxe) ou para 
as festas de verán. Loxicamente esta falta de traballo continuo, esta improvisación, 
tiña que se reflectir na calidade dos espectáculos. Vexamos un comentario sobre esta 
cuestión: 
"Es medida generalizada en todas las agrupaciones corales escoger
 
siempre lo mejor de lo mejor para resultar airosas en la empresa.
 
"Despues... casi síempre viene el enfriamiento [...]
 
"Esta característica, bien censurable por cierto, es la nota fatídica, casi
 
siempre postrera de todas las agrupaciones.
 
"La causa eficiente, a nuestro modo de ver, estriba muchas veces en la
 
precipitación con que son organizadas estas colectividades o en el deseo
 
de excesiva personalidade que prontamente quiere dárselas. "3s'
 
«De Ruada^ parecía nacer baixo outro signo, xa que neste primeiro ano 
planificou perfectamente o seu repertorio. Ao longo dos meses do outono-inverno 
^9 Víd. "«De Ruada^. Coro Gallego", La Región, 11.4.1919. 
sso Vid. "Gran Festival Gallego", La Región, Ourense, 19.6.1919. 
3s1 Cfr. UN ORFEOIVISTA VIEJO, "Impresioaes", Diario de Galicia, Sanriago, 10.4.1920. 
164 
ensaiou catro obras dramáticas novas, todas de "Lameiro", para ofrecer, en Febreiro 
de 1920, en Ourense, tres días seguidos de programación. Estrearon, con decorados 
de Camilo Díaz, Almas sinxelas, Estebiño, A retirada de Napoleón e O cego da 
Xestosa35Z. O éxito do coro foi tal que, de acreditarmos no que conta a prensa, 
houbo revenda de entradas: 
"A xente foi tanta nas tres funciós que houbo que poñer ringleiras de 
sillas suprementarias que xa non había entradas dend'a víspora pola 
tarde, i-o último día houbo moitas que daban por unha tres ou catro 
veces o seu precio. "353 
Fose como for, o certo é que a empresa Fraga contratou o coro ourensán para 
facer unha xira polas cidades galegas: actuarían tres días nas máis populosas, Vigo 
e A Coruña; dous en Santiago e Ferrol, e un en Pontevedra e Lugo3sa O éxito foi 
grande e as críticas boas. Quizais a máis representativa, porque salienta que non se 
trata dun grupo improvisado, sexa a do Diario de Galicia, de Santiago: 
"En las obras cantadas por el coro -foliadas, alalás y cantos de ameiro­
nos ha demostrado esta colectividad que no era labor momentánea en 
la dirección, ni en los ensayos: es obra de tiempo, mucho tiempo. 
"Y si en los cantos culminaron tanto el coro de mujeres como el de 
hombres, ^qué menos podríamos esperar del cuadro de declamación y 
de las parejas de baile regional? "Sencillamente que aquello fué 
estupendo. "3ss 
Por vez primeira un coro popular era contratado por unha empresa de 
espectáculos, e isto, inevitabelmente, produciu un efeito en cadea que levou a uDe 
RuadaH a Madrid, Mondariz, Baiona, Verín..., até o punto de computar, no seu 
3sz Vid. XAN D'OUTEIRO, "De Ruada", La Región, Ourense, 9.1.1920. 
Henrique Rabunhal data a estrea de Almas sinzelas o 16 de Xuño de 1923 no Teatro Linares 
Rivas, interpretada por «Cántigas da Terray (Henrrique RABUNHAL, op. cit., p. 103), como non 
cita a fonte, é de supor que este estudioso considera como estrea a primeira vez que A Nosa Terra 
reseña súa representación, ou non caeu na conta de que os xornais da época cualifican de "estrea" a 
primeira vez que unha obra se representa nunha cidade ou por un gnipo determinado que non a 
representase antes. Tamén data a estrea de A retirada de Napoleón no Teatro Jofre de Fenol, 
interpretada por «Toxos e Froles=; e Na corredoira, no mesmo Teatro e polo mesmo coro, o día 31 
de Decembro de 1923. 
3s3 Cfr. "Arte enxebre. Os grandes éxitos do coro «De Ruada^•", La Región, Ourense, 18.3.1920. 
3sa Vid. "Excursión del coro «De Ruada^", La Región, Ourense, 30.3.1920. 
3ss Cfr. UN ORFEONISTA VIEJO, "Impresiones", Diario de Galicia, Santiago, 10.4.1920. 
165 
primeiro aniversario, 32 actuacións3só 
O comezo fora bon e así parecía que ía continuar, xa que en Decembro de 
1920 anuncia para a próxima temporada a estrea de outras catro obras de "Lameiro", 
entre elas a zarzuela Soledá, con música do mestre Courtier357. Mais este proxecto 
aparece xa reducido en Abril de 1921: 
"Es muy probable, casi seguro, que en el próximo Mayo, el coro «De 
Ruada», haga su tercera presentación al pueblo orensano, a quien tantas 
atenciones y cariño debe. 
"Con tal objeto viene activamente ensayando tres obras nuevas del 
infatigable Lameiro, y una colección de hermosos cantos, recogidos 
hace poco en nuestras aldeas. "3ss 
Mais non chega a preparar ningunha obra nova nin a celebrar ningún festival 
en Ourense. Ao longo de 1921 «De Ruada» actúa nas festas de Monforte3s9, 
Quiroga360, Vigo361 e Maside362, ao tempo que colabora nunha velada benéfica 
no propio Ourense, mais sempre representando obras estreadas o ano anterior: 
Estebiño, A retirada de Napoleón e mais Almas Sinxelas. Asf, este coro ourensán, 
que prometía ser modélico e romper coa monótona rotina dos restantes, segue os 
mesmos roteiros deles. Non podemos deixar de indicar que Vicente Risco abandonara 
a directiva do coro en 1920, aínda que isto, por suposto, podería ser pura 
casualidade, sen ter nada que ver coa decadencia de «De Ruada». 
A partir de 1922 o coro xa non volverá a celebrar festivais propios, 
limitándose aos contratos que lle poidan xurdir e a colaborar nas celebracións 
benéficas da cidade. En Xaneiro celebra un festival a beneficio dos soldados de 
África, no Teatro Principal de Ourense, en que estrea Tratos, e repite O cego da 
3s6 Vid. "El coro «De Ruada». Su primer aniversario". La Región, Ourense, 24.6.1920. 
3s^ Vid. "Del coro «De Ruada=", La Región, Ourense, 28.12.1920. 
3ss Cfr. "El coro «De Ruadap", La Región, Ourense, 14.4.1921. 
3s9 Vld. "El coro «De Ruadar", La Región, Ourense, 14.4.1921. 
36° Vid. "Com «De Ruada^", La Región, Ourense, 29.5.1921. 
361 Vid. "Com «De Ruada^", La Regi6n, Ourense, 23.6.1921. 
36z Vid. "Com «De RuadaD", La Región, Ourense, 23.8.1921. 
166 
Xestosa363, ambas de "Lameiro". En Febreiro colabora noutro festival a prol dos 
nenos rusos representando Estebiño364. En Xuño actúa dous días en Tui poñendo 
en escena A retirada de Napoleón, Estebiño, Almas Sinxelas e mais O cego da 
Xestosa, todas de "Lameiro"3^. Para cerrar o ano, en Setembro leva aos escenarios 
de Vilafranca do Bierzo A retirada de Napoleón e mais O cego da Xestosa3C^. A 
estas alturas xa é evidente que o cadro de declamación de «De Ruadap está 
especializado nun único dramaturgo, Xavier Prado "Lameiro". Así se manterá 
durante todo o período abranguido por este traballo. 
En 1923 todas as actuacións do coro serán realizadas por contrato: en Xullo 
fai unha xira por Asturias e León, semellante á que pouco antes fixera «Cántigas da 
Terra^, da Coruña, e a única obra dramática que representa é A retirada de 
Napoleón367; en Vilafranca do Bierzo leva a escena Almas Sinxelas368; mais da 
súa actuación nas festas de Ribadeo, descoñecemos o programa369 
Aínda que nas reseñas de prensa non figura nunca o nome do director do 
cadro de declamación, o feito de que unicamente representen obras de Xavier Prado 
"Lameiro", unido á presencia continua deste dramaturgo en todos os desprazamentos 
do coro, lévanos a pensar que fose el propio quen se encargase de orientar os 
actores. O que si coñecemos é a identidade destes actores; en 1919 o cadro estaba 
integrado polas Stas. Las Heras e Figueiral e os Srs. Iglesias, Prieto, Fernández, Las 
Heras e Destar. En 1920, por Miguel Calviño, António López, Avelina Espiñedo e 
Virxilio Fernández. As reseñas do 1921 unicamente nomean ao Sr. López; e 
descoñecemos totalmente aos integrantes do cadro en 1923. 
363 Vld. "Pra los soldados Orensanos. Festival del Teatro", La Región, Ourense, 11.1.1922. 
3^ Vid. "En el teatro. El festival de anoche", La Región, Ourense, 23.2.1922. 
3^ Vid. "El com «De Ruada= en Tuy", La Región, Ourense, 29.6.1922. 
3^ Vid. "En Villafranca del Bierzo. El coro «De Ruada^ ĉ ", La Zarpa, Ourense, 19.9.1922. 
36^ Vid. "En Asturias «De Ruada^ ĉ ", La Región, Ourense, 5.7.1923. 
3^ Vid. iJN ORFEONISTA, "El com «De Ruada^ ĉ ", La Zarpa, Ourense, 20.9.1923. 
3^ Vid. "El coro «De Ruada^ en Ribadeo", La Región, Ourense, 11.9.1923; e tamén "El coro 
«De Ruada^ĉ en Villafranca del Bierzo", La Región, Ourense, 20.9.1923. 
167 
§.- «Os Enxebres». 
Aos poucos meses de se dar a coñecer «De Ruada», en Decembro de 1919 
preséntase, tamén no Salón Apolo de Ourense, un segundo coro popular, «Os 
Enxebres». Na velada inaugural unicamente representan un monólogo, estrean 
^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías3'o 
A pesar da enorme riqueza da música popular galega, para que nunha 
pequena cidade como Ourense puidesen convivir dous coros sen que o público 
cansase coa repetición de programas, a única alternativa posíbel era a potenciación 
da actividade dramática, xa que esta si permitiría ofreceren cada temporada obras 
novas e diferentes ás da competencia. Así, en 1920, «Os Enxebres» amplían o seu 
repertorio con Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré e estrean O señor 
Dalagado, escrita expresamente para eles por Francisco Álvarez de Novoa37 
Porén, como se dun andazo se tratar, tamén «Os Enxebres» entran en 
decadencia en 1921 e só rexistramos na prensa unha saída a Ponteareas e 
Mondariz372, sen que saibamos se levaron con eles o cadro de declamación. De 
1922 coñecemos unha única actuación en Celanova, en que representan Trato a 
cegas, de Charlón e Sánchez Hermida, e O señor Dalagado, de Álvarez de 
Novoa373. A partir deste momento, e ao longo de 1923, a prensa alude unicaménte 
á súá música e ademais o coro celebra todas as actuacións en festas populares ao aire 
libre, polo que deducimos que abandonou o teatro. 
3'Ó Vid. "Coros Gallegos. «Os Enxebresg", La Región, Ourense, 25.12.1919. 
Manuel Lourenzo e Francisco Pillado datan a estrea deste monólogo de Avelino Rodríguez 
Elías o 29 de Xaneiro de 1919 (Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Antolozia do 
Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 101); Henrique Rabunhal trasládaa ao 29 de 
Xaneim de 1929 (Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 102). Cando foi publicado (Avelino 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras teatrales galegas: San Antón o casamenteiro, comedia. O trunfo da 
muiñeira, alegorfa representabre. ^ Cásome ou non me caso? monólogo, Vigo, Establecimientos 
Tipográñcos «Fazo de Vigo=, 1920) o que se pode ler é o seguinte: "Estreado no Teatro Apolo 
d'Ourense con grande éisito, o día 29 de Nadal de 1919"; esta última información coincide coa 
documentada na prensa. 
3'1 Vid. X., "Desde La Estrada", La Región, Ourense, 10.4.1920. 
Sobre Francisco Álvazez de Novou vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
3rt Vid. "El coro «Os Enxebres^", La Región, Ourense, 11.9.1921. 
3'3 Vid. "«Os Emcebres^• a Celanova", La Región, Ourense, 8.12.1922. 
168 
Lugo. -
A cidade de Lugo vai ser un exemplo paradigmático das estreitas relacións 
que garda o teatro galego cos movementos rexionalistas ou nacionalistas, mostrando 
como nas vilas e lugares onde estes movementos non existían, tampouco existiu 
actividade dramática apreciábel. 
En Lugo non se constituíra Irmandade local e o único coro popular, «Cántigas 
e Aturuxos», formaba parte da «Juventud Antonianap, que, como xa vimos, era unha 
organización relixiosa. Isto ten como consecuencia que, en 1919, as únicas 
representacións dramáticas que fan os grupos de amadores locais sexan tres peciñas 
do máis reseso teatro rexionalista: Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de 
Allariz374; Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy375; e O 
miñato e mais a pomba, de Avelino Rodriguez Elías^ó. 
En 1920, o paso pola cidade do coro ourensán «De Ruada^> e do cadro de 
declamación da Irmandade da Coruña debeu axudar a que os grupos lugueses 
reaccionasen resucitando o vello cadro dos «Dependientes del Comerciop. Mais esta 
recuperación realizouse dunha forma mecánica, isto é, reproducindo exactamente o 
mesmo que se fixera en 1916, e volvendo representar O chufón, de Xesús Rodríguez 
López e mais O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Con este programa visitaron 
Sarria3T7 e Monforte378, mais non celebraron ningunha velada na cidade. Aínda 
que non coñecemos a causa disto, non é difícil imaxinala: as dúas obras eran xa 
demasiado coñecidas para o público iugués. 
En Lugo, nesta etapa, cérranse as actividades dramáticas desvinculadas dos 
coros con outra representación, en 1920, de O miñato e mais a pomba, de Avelino 
Rodríguez Elías, a cargo do «Orfeón Gallego^379. 
3'a Vid. "Las Fiestas de San Froilán", El Progreso, Lugo, 5.10.1919. 
^5 Vid. "La Patrona de la Infanterfa", EI Progreso, Lugo, 9.12.1919. 
3'6 Vid. "Justa Poética". El Progreso, Lugo, 11.10.1919. 
37 Vid. "Excursión Artística", El Progreso, Iugo, 4.9.1920. 
378 Vid. "=O Chufónp en Monforte", El Frogreso, Lugo, 24.9.1920. 
3'9 Vid. "Fiestas de S. Froilán", EI Progreso, Lugo, 1.10.1920. 
169 
§.- «Cántigas e Aturuxos». 
«De Ruada» e o cadro da Irmandade da Coruña tamén provocaron a reacción 
de «Cántigas e Aturuxos» que este ano, por vez primeira na súa historia, incorporou 
o teatro galego ás súas actividades. Levou a escena O Pazo, de Manuel Lugris 
Freire380 e mais convocou un certame de Literatura e Música. As bases deste 
certame a respecto do teatro resultan moi ilustrativas acerca da resistencia que 
presentaban certos coros a admitiren calquera tipo de renovación escénica: 
" 1° Se concederá un premio de 200 pesetas a la mejor obra dramática 
sobre costumbres del país. "381 
É evidente que os directivos de «Cántigas e Aturuxos» non queren un teatro 
galego que ultrapase o costumismo. Este certame quedará deserto, probabelmente 
porque o prazo de presentación de obras foi moi limitado, xa que se convocou en 
Setembro e o xurado emitiu o fallo nas festas de San Froilán, na primeira semana 
de Outubro: 
"El Jurado calificador de las obras literarias presentadas al Certamen 
anunciado por «Cántigas e Aturuxos», acordó declarar desiertos los 
premios ofrecidos, por no encontrar méritos suficientes en ninguno de 
los trabajos examinados, otorgando solamente una mención honorífica 
a la composición que lleva por lema «Co-a miña lira de ferro», por la 
corrección con que está escrita. "3^ 
En Xuño de 1921, «Cántigas e Aturuxos» volve representar en Viveiro a 
mesma obra do ano anterios, O Pazo, de Manuel Lugrís383. A partir de aquí, non 
achamos en ningunha das súas actuacións dos anos 1922 e 23, a menor referencia a 
actividades dramáticas. 
§.- «Frores e Silveiras». 
Haberá que agardar a Novembro de 1923, data en que se presenta ao público 
un novo coro, «Frores e Silveiras», para que en Lugo se poida ver teatro galego. De 
380 Vid. "La velada de anteanoche", El Progreso, Lugo, 21.9.1920. 
3s1 Cfr. "Certamen literario y musical gallego", El Progreso, Lugo, 2.9.1920. 
3^ Cfr. "Certamen Literario", El Progreso, Lugo, 7.10.1920. 
3^ Vid. "KCántigas e Atunixos= en Vivero", El Progreso, Lugo, 12.7.1921. 
170 
todas as formas, esta representación tampouco traerá nada novo, porque «Frores e 
Silveirasu repite o vello monólogo de Nan de Allariz, Recordos dun vello 
gaiteiro3^. 
3^ Vid. "El Coro ^Frores e Silveiras'", El Progreso, Lugo, 13.11.1924. 
171 
Vigo.­
§.- «Agrupación Artística». 
A«Agrupación Artística» realizou ao longo de 1919 un intenso labor. Baixo 
a dirección de Xulio Rúa, o cadro de declamación representou en Tui, O Pazo, de 
Manuel Lugrís Freire385, e organizou unha grande festa galega no Teatro Tamberlik 
de Vigo en que levou a escena Minza, tamén de Manuel Lugris Freire e Na casa do 
ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo386. En Maio, ao regreso da 
homenaxe a Curros Enriquez en Celanova, a«Agrupación Artística» celebrou no 
Salón Apolo de Ourense dúas veladas con O Pazo e Minia, de Lugrís, Na casa do 
ciruxano, de Rivero e Sestelo, e mais Marzadas, de Xavier Prado, "Lameiro"387. 
A mediados deste ano Xulio Rúa debeu abandona a dirección do cadro de 
declamación, xa que no festival que celebraron en Xullo, no Teatro Odeón de Vigo, 
figura como director Leopoldo Enderiz. Nesta ocasión, a«Agrupación» estreou dúas 
pezas: O Lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela388, e mais Noite de ruada, de 
Leandro Carré Alvarellos389. Compuñan o cadro María Ramallo, Amelia Argibay, 
Carmen Rodríguez, Xulio Rúa, García, Iglesias e Quirós. Despois dunha actuación 
en Santiago e outra no Carballiño, en Setembro anuncian que van comezar os ensaios 
da zarzuela Flor de Seixalvo, de Xavier Soto, con música de Dositeo Vázquez390; 
mais que nós saibamos, esta estrea non chegou a realizarse e o cadro da 
«Agrupación» entrou nunha fase de silencio que se prolongou durante máis dun ano. 
En Xullo de 1921 publícase no Faro de Vgo un chamamento a"cuantos aman 
3s5 Vid. EL CORRESPONSAL, "La Agrupación Artística. En Tuy", Faro de Ygo, 17.2.1919. 
3s6 Vid. "La Agrupación Artística. Gran Fiesta Gallega", Faro de Ygo, 30.4.1919. 
387 Vid. "La Agrupación Artística de Vigo", La Región, Ourense, 6 e 7.5.1919. 
3ss 
^vier SOTO VALENZUELA, O Lóstrego, comedia en galeho, de costumes. Orixinal, 
Vigo, Tip. «La ConcordiaA, 1919. 
Sobre Xabier Soto Valenzuela vid. Mauuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
3s9 Vid. "Teatro tamberlik. Grandioso Festival Gallego", Faro de ^go, 26.7.1919. 
Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Noite de ruada, comedia nun acto, A Coruña, Tip. P. 
Gallega, 1918. 
390 Vid. "Teatro gallego. «Flor de SeixalvoA", Faro de Ygo, 29.9.1919. 
172 
el arte regional"391 para reactivaren a«Agrupación» e aos poucos días celébrase 
unha Asemblea en que se nomea unha nova directiva. O cadro de declamación queda 
encomendado a Fabriciano García. En Decembro, os socios da entidade confirman 
"por aclamación" a esta directiva, agás nun dos cargos, o de director de 
declamación, que recae agora en Xavier Soto Valenzuela. 
A presencia de Xavier Soto Valenzuela, vinculado ás Irmandades, na 
dirección do cadro ten como consecuencia que no primeiro festival en que participa 
a«Agrupación», en Decembro deste mesmo ano, leve a escena, no Teatro Tamberlik, 
A man de Santiña, de Ramón Cabanillas3^, interpretada por Maruja Martínez, 
Encarnación Vázquez, Benedicta Prego, E. Lorenzo e mais os Sr. X.X., N.N., José 
R. Fernández, José Gómez e Sergio Alonso. 
Semellaba un bo principio, pois o novo director optara pola obra máis 
emblemática da renovación teatral, pero transcorre outro ano máis sen que a 
«Agrupación» represente nada, o que nos leva a pensar que Xavier Soto debeu 
abandonar a sociedade. O tipo de obras, outra vez costumistas, . con que a 
«Agrupación» volve aos escenarios en Decembro de 1922, no Teatro Odeón de Vigo, 
parece reforzar a idea de que Soto xa non estaba nela. Agora escenifican Pra vivir 
ben de casados, de Leandro Carré, e Marzadas, de Xavier Prado, "Lameiro". Como 
"artista convidado" figura Xulio Rúa (que non aparece no reparto das outras pezas) 
interpretando os monólogos Unha reunión de corcfianza, anónimo, e mais Un vello 
paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy393. Compoñían o cadro de declamación 
Luísa Lorenzo, Maruja Iglesias, Benedicta Prego, Santiago Picón, José R. Iglesias 
e José Barbosa. 
En Xuño de 1923, de novo dirixido por Xulio Rúa, o cadro de declamación 
da «Agrupación» semella que queria facer unha grande homenaxe á institución do 
matrimonio, levando a escena, no Teatro Odeón, San Antón o Casamenteiro e 
^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elías; Bodas de ouro, de Galo Salinas; 
391 Cfr. "La Agrupación Artística", Faro de Ygo, 6.7.1921. 
3^ Vid. "Función Benéfica. Hoy, en el Tamberlik", Faro de Vgo, 2.12.1921. 
3^ Vid. "Mañana, en el Odeón", Galicia, Vigo, 15.12.1922. 
173 
e mais Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré3^. Aos poucos días celebra 
unha outra velada teatral en beneficio do seu director e representa San Antón o 
Casamenteiro e mais Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías; Na casa do 
ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo; o monólogo Un match 
internacional, de Manuel Rey Pose39s; e Bodas de Ouro, de Galo Salinas3^. A 
grande novidade deste ano, baixo a dirección de Rúa, é que as dúas actuacións da 
«Agrupación Artística» foron veladas exclusivamente teatrais. 
§.- «Actores independentes». 
A situación económica de Xulio Rúa, do que nada sabemos, non debía ser 
moi sólida como o demostra o feito desa velada no seu beneficio, e non será difícil 
encontralo interpretando monólogos nas festas e veladas das máis variadas 
sociedades. Lamentabelmente, nestes casos a prensa limítase a facer comentarios do 
seguinte teor: "El señor Rua en sus monólogos estuvo «magnífico» causando la 
hilaridad del público"3^, ou "El conocido monologuista señor Rua recitará 
regocijadas producciones del socarrón ingenio gallego"39a 
Tamén colabora, en 1923, cos outros coñecidos actores "enxebres" da época 
(Xermán Prieto e doselín Rodríguez de Vicente3^, na Festa Galega que, para 
conmemorar o 25 de Xullo, organiza a Irmandade Nazonalista Galega de Vigo. 
394 Vld. "La velada de la «Agrupación Artística^", Galicia, Vigo, 3.6.1923. 
3^ O único que cotaemplaba de Manuel Rey . Pose a historiograña teatral (víd. Manuel 
LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, 
Sotelo Blanco, 1987., s.v.) era a sfia zarzuela A lenda de Monte Longo, escrita en colaboración con 
J. Buhigas Alavarrieta. Agora, ademais deste monólogo, Un match internacional de foot-ball, que 
incluímos no Apéndice, sabemos tamén que estreou en Vilagarcía, en 1920, a comedia O Trasno. O 
feito de que xa en 1920 Rey Pose contase na súa vila natal cun cadro de declamación, lévanos a 
pensar que o presente monólogo fose estreado tamén por ese grupo moito antes de 1923, afnda que 
non estexa documentado. 
3^ Vid. A^io do Teatro Odeón, in Galicia, Vigo, 8.6.1923. 
3^ Cfr. EL CORRESPONSAL, "Bouzas", Faro de Ytgo, 16.6.1920. 
3ss Cfr. "La Vida I.ocal. Vigo al dta", Galicia, Vigo, 6.9.1923. 
3^ José Rodrfguez de Vicente "Joselin° é o único dos actores da época que, dada a súa condición 
de xornalista, figura en obras xerais (vid. Gran Enc^clopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, 
s.v.). 
174 
Representan, aparte de varios monólogos dos que a prensa non recolle o título, Trato 
a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida, e estrean o diálogo de Carré, Carne 
fraca40°. 
§.- «Sindicato Agrario de Teis^. 
Aínda que por estas datas Teis e Lavadores non formaban parte da cidade, 
como na actualidade, a súa vinculación con Vigo e, sobre todo, o feito de que a 
prensa viguesa recolla as súas actividades sociais coa mesma atención que as da 
propia vila lévanos a incluír a súa actividade dramática dentro da de Vigo. 
O«Sindicato Agrario de Teis^ contaba cun cadro de declamación máis ou 
menos estábel que de cando en cando realizaba veladas en español. A primeira vez 
que incorporou o teatro galego a súa programación foi en 1920, na celebración do 
Día do Traballo, en que levaron a escena, O Lóstrego, de Xavier Soto 
Valenzuela401. En 1922, o director do cadro, Isidoro Saavedra, estreou unha peza 
propia, O Xusto402. Por último, en 1923, os integrantes do cadro do Sindicato 
estrearon o drama nun acto e dous cadros, Terra Ceibe, de Xavier Soto 
Valenzuela403. A única información que temos sobre esta obra é a que nos ofrece 
o xornal Galicia: 
"Terra ceibe del periodista local Sr. Soto (D. Xavier), en el que se 
ventila una palpitante cuestión social, que afecta principalmente al 
40° Vid. "Velada en el Odeón", Faro de Ygo, 24.7.1923. 
O diálogo Carne fraca non figura na historiografla dramática atribuído a ningún dos Carré 
(Leandro, Eugenio e Luís Carré Alvarellos e Eugenio Carré Aladao). A lóxica lévanos a atribuíla a 
Leandro Carré pola súa dedicación ao teatro, a pesar de que tampouco figura na autobibliografia que 
se conserva no seu Arquivo. Permitfmonos esta ousadfa por dúas razóns: 1°) a devandita 
autobibliograña foi redixida, segundo declaración dos seus herdeiros, nos últimos anos da súa vida, 
e dado que contempla máis de vinte e cinco obras dramáticas, a ausencia de Carne fraca puido ser 
un descoido; 2°) na antedita bibliografla tamén se pode percibir doadamente algún outro lapso: por 
exemplo, a ausencia da reseña bibliográfica de algunhas obras publicadas. 
4°1 Vid. "El 1° de Mayo. En Teis", Faro de ^go, 27.4.1920. 
^ Vid. "De Teis. Velada Teatral", Galicia, Vigo, 2.8.1922. 
Isidoro Saavedra tampouco figuraba na historiograga teatral galega. A súa obra permanece 
inédita. 
^ Vid. "Lavadores", Galicia, Vigo, 2.9.1923. 
A historiograña dramática tampouco incluía este drama de Soto Valenzuela que nunca foi 
editado. 
175 
agro. "^ 
§.- «Queixumes dos Pinos». 
O coro popular «Queixumes dos Pinos», de Lavadores, non comezou as 
actividades dramáticas até Marzo de 1921, en que representou, na súa sede, Pra vivir 
ben de casados e mais Tolerías, de L.eandro Carré Alvarellos405. En Abril, a prensa 
comunica que «Queixumes» acaba de recibir unha obra especialmente escrita para el 
por Leandro Carré, Almas en pena406, e que axiña a dará a coñecer nun teatro da 
cidade coincidindo coa súa presentación ao público de Vigo407. Como xa aconteceu 
máis veces, cando un coro comunica que está a preparar unha estrea, prodúcese algo 
que o mantén inactivo durante máis dun ano, e así ocorreu con «Queixumes dos 
Pinos», que non volveu representar nada até Abril de 1923, de modo que Almas en 
pena, tivo que agardar varios anos na gabeta antes de subir aos escenarios. 
Fose polo que for, «Queixumes» non realizou a súa presentación ao público 
vigués até Abril de 1923, en que representou no Teatro Odeón, O Chufón, de Xesús 
Rodríguez López, e mais O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías408. Por 
estas datas o cadro estaba dirixido por Manuel Castro Seijo, sendo os seus integrantes 
Rosa Agudo, Elisa Garrido, Primitiva Bastos, José Garrido, Ángel Fernández, 
Hilario Cameselle, Manuel Castro Mella, Humberto López e Manuel Fernández. 
A seguinte actuación do coro será xa durante a Ditadura. 
404 Cfr. "Lavadores. La velada de hoy en Teis", Galicia, Vigo, 2.9.1923.
 
^ Vid. "Queixumes d'os Pinos. Una velada", Faro de Ygo, 16.3.1921.
 
^ Lendm CARRÉ ALVARELLOS, Almas en pena, drama nun acto, Braga, Separata de Quatro
 
Yentos, 1957. 
^ Vid. "«Queixumes dos Pinos^ĉ Nueva obra de teatro", Faro de Vgo, 30.4.1921. 
408 Vid. "Una velada de «Queixumes d'os Pinos^•", Faro de Ygo, 18.4.1923. 
176 
Pontevedra. -
A actividade dramática da capital da provincia ficou diminuída debido a que 
nesta etapa desparece o cadro de declamación da «Juventud Cultural Obrera». 
§.- «Asociación Artística». 
En Outubro de 1919, a«Asociación Artística» celebrou unha velada-homenaxe 
en memoria de Heliodoro Fernández Gastañaduy levando a escena a súa zarzuela en 
dous actos O Pote, con música do mestre Serrano. Segundo comenta a prensa, o 
primeiro acto xa fora representado, mais non acontecía o mesmo co segundo: 
"El primer acto es conocido del público, pero el segundo aún está 
inédito, por cuyo motivo la fiesta tiene todo el interés de un 
estreno. "409 
Antonio Losada Diéguez presenta o acto por medio dunha louvanza ao 
falecido escritor, informado tamén de que a peza fora atopada por casualidade: 
"Esta lembranza á un morto co'a felice ocasión de s'atopar papeles 
traspapelados que que compoñían esta obra. "a^o 
No Arquivo do coro ferrolán «Toxos e Froles» consérvase unha copia 
dactilografada da peĉiña nun acto titulada Pote Gallego, de Heliodoro Fernández 
Gastañaduy. Na primeira folla pódese ler: 
"Cuadro de costumbres original de D. Heliodoro Fernández 
Gastañaduy. 
"Estrenado y escrito para el festival celebrado en el Teatro Principal de 
Pontevedra en la noche del 19 de Enero de 1913 y dedicado a sus 
amigos residentes en América D. José B. Casas, D. Demetrio Durán 
y D. Aurelio García Mariño. "a" 
Posibelmente O Pote fose unha segunda versión deste cadro de costumes. 
Descoñecemos as modificacións que Gastañaduy introduciría no texto orixinal, mais 
sabemos que engadiu personaxes porque na primeira versión hai un único papel 
feminino, o de Rosa, e na segunda aparecen, cando menos, dous. A raíz da súa 
^ Cfr. "La representación de «O Potes", Diario de Pontevedra, 22.10.1919. 
aio Cfr. "La Sociedad Artfstica. O Pote", Diario de Pontevedra, 25.10.1919. 
all Cfr. Arquivo Toxos e Froles, Carp. 60. O texto de Pote gallego vai reproducido no 
Apéndice. 
177 
representación en Marín polo coro pontevedrés «Foliadas e Cantigas», a prensa 
realiza o seguinte comentario: 
"La Rosiña, cuyo papel es desempeñado por la señorita Herminia 
Álvarez, simpatiquísima pontevedresa llena de gracia y saturada de un 
hermoso estilo, estuvo admirable, y lo mismo le sucede a Carlota 
Pacheco representando la vieja. "a'Z 
Con todo, esta incursión da «Asociación Artística» no teatro galego foi 
circunstancial xa que, aínda que a iins deste mesmo ano algúns xornais anuncian que 
vai estrear a comedia O estudiante de Armenteira, de José Fernández Tafall, non 
chega a facelo e volve ao teatro en español. De todas as formas, resulta moi 
significativo e clarificador acerca do grao de colonización cultural do país, o seguinte 
dado: ao longo dos anos 20-23 a«Asociación Artística» nos festivais que realiza en 
Pontevedra capital interpreta teatro en español, mais cando vai contratada a vilas 
máis pequenas, como Marína13, Vilagarcíaa1a ou Ponteareasals, repite unha e 
outra vez O Pote, de Gastañaduy, co único acrementamento no programa do 
monólogo en verso Micaela, de José Fernández Tafall. Este monólogo fora estreado 
polo autor nunha función benéiica en Pontevedra, en 1920a'6 
§.- «Foliadas e Cantigas». 
Quizais para compensar a eiva da «Asociación Artística» aparece o coro 
popular «Foliadas e Cantigas» que participou xa na homenaxe que os coros galegos 
fixeron a Perfecto Feijoo en 1919, mais que non contou con cadro de declamación 
até 1920. 
Coma case sempre nas primeiras actuacións, este cadro, dirixido por Manuel 
Gómez Cortacero, limitouse a pór en escena diálogos e monólogos: O miñato e mais 
aiz Cfr. DUQUE DEL CASTILLO, "Desde Marin. El festival del sábado", Diario de 
Pontevedra, 11.11.1924. 
a13 Vid. "Desde Marín", Diario de Pontevedra, 5.7.1920. 
aia Vid. "Sociedad Artfsdca. Gran Función en Villagarcfa", Diario de Pontevedra, 3.8.1920; 
e tamén "La Artística en Villagarcfa", Diario de Pontevedra, 6.9.1921. 
ais Vid. "Apuntes... noticieros", Diario de Pontevedra, 9.9.1922. 
a16 Vid. "Teatro Principal. Funciones benéficas",Diario de Pontevedra, 25.2.1920. 
178 
a pombaa" e Os catro túnelesal8, de Avelino Rodríguez Elías. Mais para realizaz 
a súa presentación perante o público de Pontevedra, preparou un programa un pouco 
máis complexo, representando OAlalá, de Francisco Porto Rey e estreando Un home 
de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Aínda que non hai constáncia de que O Alalá, de 
Porto Rey, fose representado con anterioridade a esta data, non nos atrevemos a 
consideralo estrea porque no programa aparece o seguinte: 
Primera Parte 
"3° El diálogo gallego O Alalá de Porto Rey, interpretado por los 
señores Torres y Abraldes.
„4° ^ .^ 
"Segunda parte
 
"1° Estreno de la comedia gallega Un home de pau e ferro original de 
R. Rivero, interpretada por las señoritas Álvarez, Novoa (C. y M.) y 
los señores Abraldes, Fontán y Torres. "a19 
Na nosa opinión, se O Alalá fose estrea tamén estaría indicado, como se 
indica na peza de Roxelio Rivero; por outra parte, dado que este diálogo foi 
publicado en 1906, o máis probábel é que xa fose estreado previamente por algún 
grupo local. 
En 1921 «Foliadas e Cantigasp debeu pasar, como todos os coros, por unha 
fase de esmorecemento, xa que unicamente temos noticia dunha actuación ao aire 
libre en que o coro se limitou a cantar. Mais en 1922 volveu levar a Marín420, A 
Coruña421, e Vigoa22 a obra de Roxelio Rivero. Por fin, en Abril de 1923, amplía 
o repertorio estreando en Marín A dona do Agrario, de Antón Presa VisoaZ3, e 
a1' Vid. X, "En La Toja. Un gran festival gallego", Faro de Ytgo, 17.8.1920. 
ais Vid. "Pontevedra. El coro Foliadas°, Faro de Ygo, 14.10.1920. 
al9 Vid. "Velada en el Teatro. Foliadas e Ca^igas", Diario de Ponievedna, 21.9.1920. 
aZ° Vid. "El coro «Foliadas e CantigasA", Diario de Pontevedra, 7.8.1922. 
a21 Vid. "La Fiesta Gallega", La Yoz de Galicia, A Coruña, 10.8.1922. 
a^ Vid. A^io do Teatro, Galicia, Vigo, 20.10. i922. 
a^ Sobre Antonio Presa Viso vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PIL.LADO MAYOR, 
Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. A dona do Agrario 
mmca foi publicada. 
179 
máis Unha boa misa, de Enrique Labarta PoseaZa. Este costume de estrear as novas 
obras en vilas pequenas para prever a acollida que van ter non deixa de ser curioso 
e sintomático da pouca confianza que en si mesmos tiñan grupos e autores, ao tempo 
que complica o labor de investigación porque, en moitísimas ocasións, a prensa 
consultada (e conservada) non recolle o programa deste tipo de actuaciónsa^. 
Ese mesmo ano (1923), «Foliadas e Cantigas» levou ao Teatro Tamberlik de 
Vigo todo o seu repertorio e ademais estreou a segunda obra de Presa Viso, A 
Morriñaa2ó. Por último, garantida xa unha boa crítica, «Foliadas e Cantigas» 
representa tanto A dona do Agrario como A Morriña, as dúas pezas de Presa Viso 
na súa cidade de orixe, Pontevedraa2'. 
a^ Vid. X., "Desde Marín. Festival «enxebre^", Diario de Pontevedra, 23.4.1923. 
azs Noutras ocasións a falta de confianza, como xa vimos, levaba aos autores (por exemplo, Lois 
Amor Soto) a optar polo anonimato o día da estrea. 
a26 Vid. "EI coro «Foliadas e Cántigas=", Galicia, Vigo, 5.6.1923. 
A. PRESA VISO, A Morriña, Ourense, Imp. La Industrial, 1926. 
aZ' Vid. "La enxebre fiesta de anoche", Diario de Pontevedra, 10.7.1923; e tamén "Una fiesta 
simpática, benéfica y«enlcebre=", Diario de Pontevedra, 15.11.1923. 
180 
A comarca de Ortigueira, un exemplo do medio rural. 
§.- A prensa consultada neste traballo é, fundamentalmente, urbana, mais nela 
xorde tamén, de cando en vez, algunha información sobre as actividades dramáticas 
no medio rural que non podemos deixar de consignar e comentar. 
Na prensa de Santiago achamos unha reseña sobre a conmemoración da Festa 
da Raza polo «Sindicato Agrario» de Teo, onde se representou o diálogo galego Entre 
compañeiros, anónimo42g. Na de Ourense recóllese o programa do festival con que 
o«Sindicato Agrario» de Lamamá celebrou a súa patrona representando Carballos 
e rubideiras, de António López, e o diálogo Parola, de dous socios429 
Deducirmos destas breves notas que a representación de obras galegas era 
práctica frecuente no medio rural, semella unha inxenuidade; máis acreditarmos en 
que esas representacións foron as únicas que se fixeron ao longo de todos estes anos 
e que, precisamente, polo seu carácter excepcional foron recollidas pola prensa non 
sería moito máis apropiado. 
A pervivencia dun semanario como La Voz de Ortigueira vainos permitir 
seguir de cerca as actividades dramáticas dunha zona rural, a comarca do Ortegal, 
e tirarmos algunhas conclusións. 
Vimos xa no capítulo anterior que en 1917, na parroquia de Santiago de 
Mera, un grupo de afeccioados representara unha serie de obras no local da «Liga 
de Amigos» de Santiago de Mera. Non sabemos se son estas mesmas persoas as que 
a fins de 1919 crean o cadro de declamación «Ponte de Mera», mais o lóxico é 
pensarmos que non, porque o novo grupo forma parte do Sindicato Agrario 
«Xuntanza Labrega» e a extracción social de ambas as dúas asociacións é moi dispar: 
as Ligas nutríanse da clase media, mentres que os Sindicatos Agrarios tiñan unhas 
bases máis populares. 
O grupo «Ponte de Mera» presenta unhas características propias que merecen 
ser comentadas. A súa actividade limitábase aos meses do ano en que o labor da terra 
4^ Vid. EL CORRESPONSAL, "Desde Teo", Diario de Galicia, Santiago, 17.10.1920. 
azs Vid. "Agrarismo Católico. Sindicato de Lamamá", La Región, Ourense, 27.12.1920. 
Ningunha destas obras figuraba até agora na historiograga dramática galega. 
181 
practicamente desaparece; isto é, a partir de Novembro ensaiaban as obras que, 
normalmente, estreaban nas festas do Nadal, a maior parte das veces o día de Reis, 
iniciando unha "temporada" brevísima que remataba a fins de Febreiro, cando de 
novo eran reclamados polas actividades agrícolas. Neses dous meses escasos facían 
representacións no local do Sindicato ou nas parroquias viciñas que os reclamaren. 
O programa da súa primeira actuación é o seguinte: 
"Como habíamos anunciado en el número anterior, el próximo martes 
6, festividad de Reyes, se pondrá en escena en el salón de recreo 
«Xuntanza Labrega^ la preciosa comedia en gallego titulada 
NA CASA DO CIRUXANO 
"interpretada por los jóvenes siguientes: Pilaira, Sta. Carmen Barro;
 
Don Felipe, D. Luís Martínez; Climente, D. José Prada y Mingos, don
 
Manuel Prado.
 
"También se pondrá en escena la preciosa joya teatral:
 
MAREIRAS 
"bajo el siguiente reparto: Carmela, Srta. Josefa López; Andrea, Srta. 
Concha Prado; Don Amadeo, D. Luís Martínez; Paulos, don José 
Prada; Cidrán, D. Raimundo López y Marcelo, D. José Antonio 
Castrillón. 
"El precio de las localidades será de 60 céntimos y la hora de entrada 
a las 8 y media en punto. "a3o 
O primeiro que chama a atención nesta reseña é que, a diferencia do que 
pasaba nas cidades, as actrices de «Xuntanza Labrega^ non teñen reparos en daren 
os seus nomes. A vergoña perante o feito de representar obras galegas só aparece nos 
ambientes españolizados, non no medio rural que ten como lingua normal o galego. 
É de consignar, non obstante, que nin o grupo «Ponte de Mera^, do que estamos a 
falar, nin ningún outro dos que irán xurdindo na comarca do Ortegal, actuarán na 
vila, en Sta. Marta de Ortigueira, a pesar de que alí existía un verdadeiro teatro, o 
Teatro da Beneficencia. Se isto se debe a que os rapaces do rural temían ser 
ridiculizados polos señoritos dunha vila tan profundamente diglósica como 
Ortigueira, ou se eran os administradores do Teatro da Beneficencia os que non 
concedían categoría suficiente a estes grupos, é algo que dificilmente podería ser 
documentado. 
aso Cfr. EL CORRESPONSAL, "De Sanĉago de Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de 
Ortigueira, n° 189, 3.1.1920. 
182 
Para darnos unha idea de como foi recibida a aparición do grupo «Ponte de 
Mera», reproducimos uns fragmentos da reseña que publicou La Voz de Ortigueira 
con motivo da súa primeira velada: 
"Mucho antes de dar principio el acto se hallaban vendidas todas las 
localidades. A última hora y despues de estar el local completamente 
abarrotado de gente, hubo que dar entrada a muchas personas de fuera 
de la parroquia que a duras penas pudieron pasar. Tal era el Ileno que 
ocupaba el salón de fiestas. [...] 
"A repetidas instancias de los que integran la culta y entusiasta sociedad 
«Unión Cariñense», irá mañana domingo a Cariño el ya afamado cuadro 
de declamación «Ponte de Mera», en donde, una vez más, hará gala de 
sus excepcionales condiciones artísticas. "a31 
Nos fins de 1920, cando se deberían estar preparando as obras que se 
representarían en 1921, a zona de Mera está inmersa nun conflito que tarda máis dun 
ano en resolverse e que, na nosa opinión, non debeu deixar tempo para o teatro. O 
problema era o seguinte: o escola de Mera funcionaba, como tantas outras no país, 
gracias aos cartos da emigración, neste caso cubana, e era unha escola laica. A 
persecución contra a Escola Laica non foi algo exclusivo de Galiza, produciuse a 
nível de Estado a comezos de século e a súa historia e repercusións no noso país 
foron maxistralmente novelados por Eduardo B1anco-Amor en Xente ao Lonxea32 
A escola de Mera non tivo máis dificultades das habituais até 1920; porén, 
a partir dese momento comeza a dar froito o traballo que, desde o ano anterior, 
realizaban os propagandistas do sindicalismo católico. O sindicalismo agrario 
ortegano, na súa primeira etapa, de 1893 a 1918/19, funcionara basicamente como 
asociacionismo de seguros do gando e de axudas mutuas; mais o que acontece a 
partir de 1919 fica resumido nestas palabras de Anxel M. Rosende: 
"A partir daquí «católicos» e non católicos («neutros», como lles 
chamaban os opositores; ou «libres» como se chamaban a si mesmos) 
mergúllanse nunha loita permanente que pasa do meramente agrario a 
a31 Cfr. OLOMAN, "Se Santiago de Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 
10.1.1920. 
a3z 
^^do BLANCO-AMOR, Xente ao lonxe, Vigo, Galaxia, 1985, 4a ed., esp. pp. 151-229. 
183 
tódalas cuestións locais. "a33 
Que «Xuntanza Labrega» era un sindicato libre demóstrao Acción Agraria, 
órgano do sindicalismo católico da comarca, que data en 1920 a súa implantación en 
Santiago de Meraa3a A guerra do sindicalismo católico materializouse na negación 
de todos os Sacramentos aos nenos, pais e socios da escola de Mera. Na nosa 
opinión, coñecendo as repercusións sociais que en Galiza ten o enfrontamento de 
toda unha parroquia co sacerdote, isto é o que explica que o grupo «Ponte de Mera» 
non volva a celebrar representacións até 1923. Non obstante, temos que supor que 
os seus actores si participarían no cadro de declamación creado pola "Comisión de 
Festas para o ano 1921" yue representou un "drama gallego"a3s «Ponte de Mera^» 
reanudou en 1923 as actividades no seu local, levando a escena D menciñeiro, de 
Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, e mais Na Corredoira, de 
"Lameiro"a36. Tamén as representou na parroquia de Feása3'. 
A actividade dramática nesta comarca, de todas as formas, non se limitou á 
protagonizada polos rapaces de «Ponte de Mera». En Maio de 1921 constituíuse en 
Cariño un grupo que representa A Man de Santiña, de Ramón Cabanillas, e San 
Antón o Casamenteiro e mais O miñato e máis a pomba, de Avelino Rodríguez 
Elías. A simples escolla das obras xa indica que agora non estamos perante un grupo 
de mozos e mozas labregos; os rapaces que integraban o grupo de Cariño pertencían 
a familias de armadores e conserveiros, eran a"boa sociedade" da vila e, por tanto, 
o cronista da representación, ademais de non dar a coñecer os nomes das actrices, 
fai comentarios que serían impensabeis nas crónicas sobre as actuacións de «Ponte 
de Mera»: 
"El gallego ha sido pronunciado por todos, especialmente por las 
señoritas, admirablemente. Muy dulce, muy melodioso, con meigas 
a33 Cfr. Anxel M. ROSENDE, O Agrarismo na comarca do Ortegal (1893-1936), A Coniña, 
Ed. do Castro, 1988, p. 48. 
a3a Vid. Anxel M. ROSENDE, op. cit. p. 56. 
a3s Cfr. "De la semana.En Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 10.12.1921. 
a^ Cfr. "De la semana.En Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 13.1.1923. 
a37 Cfr. "De la semana.En Feás", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 21.1.1923. 
184 
armonías cantarinas, como unicamente bocas de tan angelicales niñas 
pueden decirlo, demostrando que nuestra fala no es chabacana, palurda 
y bruta, como se creen muchos, sino que en armoniosa y dulce supera 
a todas las lenguas ibéricas y se aproxima mucho al italiano. ^^438 
Henrique Rabunhal cita unha agrupación teatral de Cariño (Ortigueira) 
afirmando: 
"[...] o Quadro de Declamaçom de Carinho que leva ao palco nos anos 
20 A man de Santiña, várias peças de Lameiro (A retirada..., Luís... 
Todo ten goberno, O cego..., Almas sinxelas, etc.)"a39 
Como non indica as fontes nin as datas concretas en que se representaron as 
obras ficamos sen saber se se refire ao grupo de Cariño que nós temos documentado 
(que non representou ningunha obra de Lameiro); se está a falar dun outro grupo 
tamén de Cariño que nós non ceñezamos; ou se está a facer unha mestura cos 
diferentes cadros de declamación da comarca. O mesmo estudioso nomea tamén, sen 
citar ningunha obra, a unha "Agrupaçom Cultural de Ortigueira"440 que na nosa 
documentación non figura como grupo de teatro galego, senón como unha sociedade 
que contaba cun cadro que representaba, de cando en vez, obras en español. 
Tamén a sociedade «EI Progreso^ de Santa María de Mera creou un cadro de 
declamación que representou en 1923 Tolerias, de Leandro Carré, e Trato a cegas, 
de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermidaaa'. En 1924, Pra vivir ben de 
casados, de Leandro Carré e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e 
Telesforo Sestelo442. 
A existencia de toda esta actividade que acabamos de ver na comarca de 
Ortigueira non sería coñecida se o semanario local estivese perdido, como ocorreu 
con case toda a prensa destas caracteristicas. Isto lévanos a pensar que de se 
438 Cf[. 1^RH1Tr11^, "«Debut» del cuadro de declamación", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta 
de Ortigueira, 28.5.1921. 
a39 Cfr. Henrique RABiTNHAL, op. cit. , p. 105. 
440 Cfr. ibidem, p. 105. 
Cfr. "De la semana. En Sta. Marfa de Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de 
Ortigueira, 28.4.1923. 
aaZ Cfr. "De la semana. De Sta. Marfa de Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de 
Ortigueira, 12.4.1923. ^ 
441 
185 
conservar toda a prensa que floreceu nas vilas galegas, o catálogo da actividade 
dramática sería moito máis amplo, permitindo, ademais, coñecer en que medida esa 
actividade estivo vinculada aos movementos agrarios, ás sociedades culturais da clase 
media e/ou ás asociacións obreiras ou artesanais. De todos os xeitos, tamén foi 
revisada outra publicación das mesmas carácterísticas, El Emigrado^3 da Estrada 
{Pontevedra), en que non se achou a máis mínima referencia a representacións de 
teatro galego. 
^3 El Emigrado. Periódico Independiente. Órgano de las Sociedades de Emigrados y de 
Agricultores, A Estrada. 
186 
Outras vilas.-
Para cenarmos o capítulo, ofrecemos a información sobre aquelas vilas das 
que o único que coñecemos é algunha función isolada. Este coñecemento é froito da 
casualidade, depende de que os xornais das cidades conten con correspondentes nas 
vilas, por tanto serve unicamente como mostra ou cala do que puido existir e que 
non poderá ser investigado mentres non se recupere a prensa das localidades máis 
pequenas. 
1.- Nos escasos exemplares aos que tivemos acceso da revista Nerio de 
Corcubión, rexistramos dúas representacións: unha en Cee, no Colexio da 
«Fundación Blanco»^, e outra no «Liceo de Artesanos» de Corcubión^5, en 
ambas as dúas a obra representada foi Mal de Moitos, de Euxenio Charlón e Manuel 
Sánchez Hermida. 
Este mesmo Liceo de Corcubión convocou un certame literario en Xuño de 
1921 que, pola limitación temática a respecto do teatro, lembra o celebrado en Lugo 
o ano anterior: 
"Tercer premio.- 75 pesetas, regalo del «Círculo de Recreo», de 
Corubión, a la comedia o pieza dramática en un acto y en prosa, escrita 
en idioma regional y sobre costumbres o asunto gallego. "^ 
De novo estamos perante un certame que limita a dramaturxia galega a 
costumes ou "asuntos" propios. A obra premiada foi O corazón dun pedáneo, de 
Leandro Cané Alvarellos^". 
2.- Mondariz Balneario era un importante centro de veraneo que os irmáns 
Peinador transfonnaron nun centro de reunión e punto de referencia para todas 
aquelas persoas vinculadas á cultura galega. Todos os anos, en Agosto, celebraban, 
dentro da programación do balneario, unhas xornadas galegas en que se incluían 
veladas literarias, actuacións musicais, verbenas e romarías. 
^ Vid. "A Cee. Dos veladas", Nerio, Corcubión, 1.8.1920. 
^5 Vid. "De Sociedad. Velada en el Liceo", Nerio, Corcubión, 1.7.1920. 
^ Cfr. "Liceo de Artesanos. Certamen Literario Musical", Nerio, Corcubión, 15.6.1921. 
^^ Vid. "Notas enxebres", A Nosa Terra, A Coruña, n° 149, 15.10.1921. 
187 
Como xa vimos, os coros populares máis coñecidos actuaron alí: «De Ruada» 
(1919), «Os Enxebres^> (1921), «Toxos e Froles» e«Cántigas da Terra» (1922),... A 
presencia no balneario dos actores galegos máis destacados era tamén constante. Así, 
por exemplo, Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida seguiron indo mesmo 
despois de abandonaren «Toxos e Froles». 
O coro popular «Agarimos da Terra», que formaba parte da Sociedade 
Artística do Tea, nestes anos non incluía teatro na súa programación, aínda que o 
cadro de declamación da sociedade representou, en 1920, Pra vivir ben de casados, 
de Leandro Carré Alvarellos^, e Estadeiña, de Manuel Lugrís Freire^9. 
3.- Do cadro de Declamación que en 1923 creou a Irmandade da Fala de 
Vilaíba sabemos que representou, na súa sede, O Fidalgo, de Xesús San Luís 
Romero, e O menciñeiro e mais Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez 
Hermidaaso Na terceira velada, celebrada o 28 de Febreiro, levou a escena o 
monólogo ^A loita!, de Carmen Prieto Roucoasi; Pra vivir ben de casados, de 
Leandro Carré Alvarellos; Bodas de Ouro, de Galo Salinas; e Axúdate, de Euxenio 
Charlón e Manuel Sánchez Hermidaa52. Descoñecemos se houbo ou non máis 
actividade. 
4.- En Redondela, o cadro de declamación do «Centro Científico Deportivo», 
^ Vid. M. LAMARTÍN, "Mondariz. Función pro imagen de Nuestra Señora de Lourdes", Faro 
de Vgo, 21.4.1920. 
^9 Vid. M. SAMARTÍN, "Mondariz. Estreno de Estadeiña", Faro de ^go, 9.5.1920. 
as° Vid. "Teatro Galego. En Villalba", A Nosa Terra, A Coruña, n° 178, 1.2.1923. 
asi 
^^ p^TO ROUCO, Horas de Febre, poesías galegas, monólogos representabres. 
Segunda edición correxida e aumentada. Prologo po-lo doutor D. Ramón Ferreiro Lago (Abodado 
e notáreo), Vilalba, Imprenta «El Progreso Villalbés^•, 1928. Na 1 a edicibn de Horas de febre, de 
1926 non se inclufan as obras dramáticas. Sobre Carmen Prieto Rouco vid. Mamiel LOURENZO e 
Francisco PILLADO MAYOR, Diczonário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 
1987, s.v. 
as2 Vid. "Teatm Galego. En Villalba", A Nosa Terra, A Coruña, n° 180, 1.3.1923. 
188 
levou a escena en 1919, O Fidalgo, de Xesús San Luís Romeroas3 
5.- De Vilagarcía, unicamente sabemos que en 1920 se estreou a comedia O 
Trasno, de Manuel Rey Poseasa 
6.- En Ponteareas, os Antonianos representaron, en 1921, o monólogo 
anónimo, Pouca cousaass 
7.- En Bide de Baños, un grupo local representou, tamén en 1921, "a parola" 
O tio Carpazos, de Eloy Vidalasó 
8.- En Arcade, a Sociedade Recreo Artístico, levou a escena, en 1923, o 
monólogo ^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elíasas^ 
9.- En Carballo, o grupo «Farándula Bergantiños», dirixido por Fernando 
Herce, estreou no KIdeal Cinema» desa localidade, en Marzo de 1923, a comedia O 
que din dela, orixinal do directorasg. 
Síntese.-
Os ambiciosos planos do Conservatorio Nacional abranguían todos os aspectos 
da actividade teatral co fin de crear unha dramaturxia galega de carácter culto. A 
as3 Vid. DOSITEO, "De Redondela. «O Fidalgo^", Faro de Vgo, 10.6.1919. 
asa Vid. EL CORRESPONSAL, "Villagarcfa. Estreno de «O Trasno^", Faro de Vgo, 14.4.1920. 
ass Vid. EL CORRESPONSAL, "Puenteareas. Gran Velada", Faro de ^go, 2.1.1921. 
4s6 Vld. X., "Vide de Baños. Fiestas solemnes", La Región, Ourense, 23.6.1921.
 
Eloy Martfnez non estaba referenciado na historiografia dramática.
 
as^ Vid. "Arcade. Veladas Teatrales", Galicia, Vigo, 25.1.1923. 
ass Vid. Fernando HERCE, "Mi primera salida", Yda Gallega, Vigo, n° 219, 10.3.1923. 
Fe^ando Herce non figuraba na historiograSa dramática galega, vid. Gran Enciclopedia 
Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. A súa obra permanece inédita. 
189 
formación de actores profesionais era o primeiro paso para alcanzar a dignidade da 
escena. O segundo era rematar de vez coa exclusiva vinculación da lingua ao medio 
rural, trasladando ao escenario ambientes pacegos, señoriais ou da clase media. 
Evidentemente, este aspecto estaba vinculado ao labor de concienciación nacional e 
de espallamento do idearium das Irmandades: o teatro rexionalista contaba cun 
público esencialmente popular, o novo teatro estaba pensado para atraer ao público 
urbano da clase media, ao público burgués. 
Intentábase crear un teatro culto, unha dramaturxia galega que, partindo da 
problemática específica de Galiza, alcanzase categoría de arte universal. Non 
abondaba, por tanto, con que os dramaturgos abandonasen a temática costumista, era 
preciso tamén renovar as técnicas e mais a estética. No momento en que se 
inaugurou o Conservatorio o teatro galego non contaba con ningunha peza que 
respondese a estas pretensións; por iso Antón Vilar Ponte procurou a Ramón 
Cabanillas para lle encargar, A man de Santiña. O prestixio do "Poeta da Raza" 
garantía que a prensa se fixese eco do evento. 
Mais Cabanillas redixiu unha peza en dous actos que non era suficiente para 
cubrir o programa de presentación, e o Conservatorio recorreu ao teatro naturalista 
portugués. Mentres non existise un repertorio propio, as obras do país irmán 
cumprirían a misión de ir afacendo o público a ese novo teatro de técnica naturalista 
e fonda protesta social. Un teatro dirixido ao público das cidades, coa intención de 
que acudise ás representacións de teatro galego da mesma maneira que asistía ás 
representacións de teatro español feitas por compañías profesionais. 
A intención do Conservatorio era que o teatro rexionalista seguise sendo 
utilizado polos coros populares, que xa tiñan un público determinado, porque nas 
súas programacións encaixaba perfectamente a representación de obras costumistas. 
Á maioría dos dramaturgos en activo non Ile debeu agradar o feito de que a 
súa produción non fose tida en conta polo Conservatorio. O que comezaría sendo 
simple descontento ou desacordo, mudaría en franca oposición cando o Conservatorio 
decidiu levar a escena Donosiña, de Xaime Quintanilla. 
Ademais dos preconceptos morais que puidese espertar, o drama do médico 
ferrolán representaba unha drástica ruptura co teatro rexionalista tanto na técnica 
dramática como na concepción global do feito teatral. A man de Saraiña, de Ramón 
190 
Cabanillas, tecnicamente no presentaba innovacións: era unha comedia realista; 
mentres que Donosiña era un drama naturalista. Cabanillas seguía na liña do teatro 
"didáctico", demostrando que o galego podía ser a lingua das clases altas; mentres 
que Quintanilla prescindía de calquera tipo de adoutrinamento coa intención de facer 
unicamente arte. Cando o Conservatorio anuncia que representará Donosiña, as súas 
declaracións son as dun grupo de Teatro Libre, de un teatro para minorías: 
"[representará Donosiña] sin chamar ó púbrico para que acoda a vela, 
engaiolandoo con fis benéficos e con elementos estranos á arte 
dramático. Coidan, e coidan ben, que ou o arte s' impón pol-o arte 
mesmo, ou hai que renunciar a facelo"as9 
Aos resentimentos persoais, os descontentos podían agora engadir un 
argumento de peso que a política das Irmandades non podía deixar de atender: un 
teatro para minorías, e por cima que atentase contra a moral imperante, non podía 
ser beneficioso nin para a lingua nin para o espallamento do idearium do 
nacionalismo. Os dramaturgos rexionalistas non estarían dispostos máis que a 
colaborar na creación dun teatro culto, redixindo obras en que se prescindise do 
ambiente rural e que se aliñasen coa de Cabanillas. Estes deberon ser os argumentos 
expostos, mais sabemos tamén, pola obra posterior de todos eses dramaturgos, que 
ningún deles estivo disposto a admitir outra estética dramática que non fose a do 
realismo beneventiano. 
O Conservatorio recolleu velas, renunciou ao proxecto, e ficou reducido a un 
Cadro de Declamación que conxugaría o vello co novo. A representación de obras 
portuguesas continuou, seguindo as pautas iniciais, durante a temporada 1919-20, 
mais despois entrou nun roteiro de dexeneración en que o criterio de selección 
semella ser totalmente comercial. A escisión das Irmandades en 1922 deixou o leme 
do teatro na Coruña en mans de Leandro Carré Alvarellos que transformou o Cadro 
de Declamación en «Escola Dramática Galegan e retomou a tradición galega 
enlazando cos proxectos e a programación da «Escola Rexional de DeclamaciónN de 
comezos de século (1903). 
A pesar de todas estas discusións internas, o feito de as Irmandades interviren 
as9 Cfr. "No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Coniña, n° 90, 
25.5.1919. 
191 
no teatro tivo repercusións moi profundas, xa que, ademais de crear un teatro culto, 
desatou a polémica acerca da posibilidade de existencia dun teatro en lingua galega 
que non se limitase a ser complemento folclórico do teatro español. Polémicas que 
trataremos en capítulo á parte. 
O fracaso do Conservatorio tal como estaba planifacado puxo en evidencia 
que tanto o público como os dramaturgos galegos precisaban dunha formación 
dramática que sobrepasase os límites da estancada escena española, e isto levou a un 
cambio de estratexias que variarían segundo os lugares e medios dos que dispuñan 
aqueles homes que, como Quintanilla, Vilar Ponte ou Risco, estaban comprometidos 
coa renovación dramática. 
Xaime Quintanilla optou por aproveitar ao máximo o que existía na súa 
cidade e non dubidou en incorporarse ao coro de Ferrol, «Toxos e Frolesu, formando 
nel un verdadeiro cadro de declamación e incorporando ao seu repertorio obras non 
ruralistas (San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías, por exemplo). 
Antón Vilar Ponte escribiu para o cadro de declamación da Irmandade unha 
peza de ambiente señorial, Entre dous abismos, mais tampouco dubidou en permitir 
que se estrease o seu drama A patrea do labrego. De todas as formas, non renunciou 
a educar tanto o público como os dramaturgos desde as páxinas dos xornais 
comentando polo miúdo as obras que, na súa opinión, deberían servir de modelo ao 
teatro galego, trazando tamén as liñas ideolóxicas da grande peza do teatro histórico 
galego: O Mariscal. 
Vicente Risco, de acordo co seu refinado espírito, non foi quen de se afacer 
ao mundo dos coros populares, do teatro rural e dos grupos de amadores, por tanto 
o seu labor seguiría a outro nivel. Esta renuncia de Risco a intervir na realidade 
dramática do seu entorno, facilitou que en Ourense a actividade teatral estivese 
dirixida por Xavier Prado, "Lameiro" quen, aínda á altura de 1928, acreditaba en 
que o único teatro posíbel en galego era o costumista. O labor de Risco centrouse en 
artigos a través dos que intentaba adoutrinar e guiar os dramaturgos, ao tempo que 
redixía, para demostrar a viabilidade do Simbolismo, unha das máis fermosas obras 
dramáticas da historia literaria galega, O bufón de El Rei, que, lamentabelmente, non 
foi coñecida até 1924, cando xa a ditadura impedía toda posibilidade de 
representación. 
192 
A partir de 1919 o teatro que representaron os coros dependeu de que a/s 
persoa/s que os dirixían estivesen ou non vinculadas á ideoloxía rexionalista ou 
nacionalista. Vimos xa como coa excepción de «De Ruada», que unicamente 
interpretaba pezas de "Lameiro", os restantes coros tanto levaban a escena A man de 
Santiña ou San Antón o Casamenteiro, como o máis reseso teatro rexionalista, e que, 
polos mesmos motivos, tanto podían incluír na súa programación representacións 
dramáticas como non incluílas. 
Por outra banda, coincide tamén que as cidades con maior actividade 
dramática son aquelas que tiveron máis protagonismo no movemento galeguista desta 
etapa: A Coruña e Santiago. A Coruña, co Conservatorio, o Cadro da Irmandade e 
a«Escola Dramática Galega», continuou a tradición da «Escola Rexionalista» e non 
precisou da escusa dos festivais benéficos ou celebracións especiais para realizar 
veladas teatrais. En Santiago apareceu o primeiro grupo especializado nun tipo de 
teatro determinado, «A Terriña», continuando a tradición do grupo «Brisas Futuras» 
que unicamente representaba teatro social, como correspondía a un cadro de 
organizacións sindicais obreiras. Tamén son estas as únicas cidades en que se 
intentou crear compañías de repertorio, grupos que aspiraban á profesionalización 
(«Asociación Galicia» e mais «Cativezas», en Santiago; o cadro de Rodrigo García 
e a«Escola Dramática Galega», na Coruña); polo contrario, nas restantes cidades e 
vilas a actividade dramática estivo nestes anos vinculada aos coros ou a festivais 
benéficos. 
A entrada do mundo universitario no panorama da dramaturxia galega 
realizárase de man da Tuna na etapa anterior. Nesta, a organización estudiantil volve 
á súa peor tradición, mais este abandono fica compensado pola aparición do «Cadro 
Universidade» dirixido por Armando Cotarelo Valledor. De todas as formas, non 
debemos esquecer que este grupo apareceu tamén protexido tras o veo das 
recadacións con fins benéficos. As repercusións que ten na prensa o feito de que un 
catedrático e un grupo de universitarios fagan teatro galego son enormes. A 
publicidade que alcanza cada estrea de Cotarelo supera mesmo á que tivo a 
inauguración do Conservatorío coa obra de Cabanillas. 
A nivel propagandístico foi maior o labor deste grupo, na súa curtísima vida, 
que todo o traballo realizado pola Irmandade da Fala da Coruña en cinco anos (1919­
19^^ 
1923) de actividade continua. É realmente clarificador da valoración que a sociedade 
galega concedía á lingua e ao teatro, compararmos a diferente repercusión que 
tiveron na prensa as obras e os grupos. Cando os autores ocupaban postos ben 
valorados pola sociedade, as súas obras eran anunciadas por toda a prensa galega 
moito antes de seren levadas a escena, e isto aconteceu mesmo con algunhas que 
nunca foron representada. Este é o caso dos catedráticos (Armando Cotarelo, 
Francisco Alcayde, Cabeza de León), dos vellos rexionalistas (Galo Salinas, Manuel 
Lugrís), xornalistas vinculados aos círculos de poder (Avelino Rodríguez Elías, José 
Fernández Tafall), etc. Como exemplo do que acabamos de dicir, á parte dos que 
xa vimos, podería valer o feito de que a única vez que na prensa compostelá se citou 
a«Escola Dramática Galega» foi para anunciar que ía representar a obra dun 
catedrático da Universidade, !Ainda vive!, de Francisco Alcayde^°. 
E o mesmo podemos afirmar dos grupos e coros. Resulta altamente 
significativo que da data da última actuación de «A Terriña» de Santiago, teñamos 
que enteirarnos pola prensa de Vigo e A Coruña; os xornais de Compostela 
limitáronse a comunicar que "en breve" volvería a actuar. Isto ocorre porque a estas 
alturas «A Terriña» contaba na cidade do Apóstolo con moitos competidores de moita 
máis categoría social: o«Cadro Escolar», «Cativezas», e o«Cadro Universidade». E 
mesmo acontece cos coros: o espacio que lle dedique a prensa local dependerá da 
posición social dos seus directivos e coristas: a«Agrupación Artística» de Vigo será 
sempre máis atendida que «Queixumes dos Pinos», e«De Ruada», en Ourense, moito 
máis que «Os Enxebres». 
A prolíferación de coros e o costume xa afianzado de as vilas e cidades 
contrataren algún para animaren as festas locais, levou a que, pouco a pouco, fosen 
competindo entre eles na procura dunha orixinalidade que, na realidade, era 
incompatíbel co que representaban, xa que a única verdadeira diferencia que podía 
existir entre eles era a da calidade, posto que todos interpretaban música popular. Ao 
longo destes anos foron entrando dunha dinámica, que poderiamos denominar 
"comercial" tanto na escolla de obras dramáticas como nas musicais e na vestimenta, 
coas conseguintes protestas por parte das persoas máis concienciadas. 
°b0 Vid. °Noticias", El Compostelano, Santiago, 20.1.1923. 
194 
4. O TEATRO DURANTE A DITADURA {1923-1931).
 
195 
Vimos na etapa anterior que o maior ou menor desenvolvemento do teatro nas 
vilas e cidades dependía da presencia de homes comprometidos coa cultura galega, 
de modo que no momento en que se couta a súa capacidade de movemento, na 
mesma medida ficarán reducidas as actividades teatrais. 
Unha das primeiras medidas que tomou o Directorio Militar foi ditar o 
Decreto contra o Separatismo, que no seu artículo 1° di: 
"Serán juzgados por los tribunales militares, a partir de la fecha de este 
Decreto, los delitos contra la seguridad y unidad de la Patria y cuanto 
tienda a disgregarla, restarle fortaleza y rebajar su concepto, ya sea por 
medio de la palabra o por escrito, ya por la imprenta o cualquier medio 
mecánico o gráfico de publicidad y difusión, o por cualquier clase de 
actos o manifestaciones. "1 
Contra a"unidad de la Patria" atentaban todos os movementos nacionalistas 
e, inevitabelmente, desaparece todo o aparello organizativo das Irmandades. Se o 
Decreto abranguese absolutamente todas as manifestacións en lingua galega, non 
caberían dúbidas á hora de analizar a época, mais o Ditador abrigaba certas 
"simpatías" cara ao rexionalismo. En palabras do historiador Raymon Carr: 
"Para el dictador, regionalismo significaba folclore, danzas, literaturas 
regionales y artesanía local, es decir, cosas que fueran politicamente 
seguras, atractivas para los turistas y que constituyeran una prueba de 
la diversidad dentro de la unidad. "Z 
De aí que no Real Decreto contra o separatismo iiguren as seguintes 
salvidades: 
"El expresarse o escribir en idiomas o dialectos, las canciones, bailes, 
costumbres y trajes regionales no son objeto de prohibición alguna... "3 
Esta "permisividade" debeu ser a causa de que a historiografía dramática non 
analizase nunca as repercusión da Ditadura na evolución e desenvolvemento do teatro 
galego. Ao longo deste capítulo comprobaremos que, efectivamente, as actividades 
teatrais non desapareceron, mais ficaron reducidas ao teatro costumista representado 
1 Cfr. Gaceta de Madrid, n° 262, 19.9.1923, p. 1140. 
Z Cfr. Raymond CARR, España: 1808-1975, Barcelona, Ariel, 1988, p. 546. 
3 Cfr. "Real decreto dictando medidas y sanciones contra el separatismo", Guceta de Madrid, 
19.9.1923. 
196
 
polos coros populares dentro de festivais folclóricos. 
En 1923 a corrupción política e o estancamento e ruína económica do Estado 
Español eran tan alarmantes que, en xeral, a Ditadura foi ben recibida. O mainel que 
o Decreto contra o separatismo deixaba aberto á lingua, unido ás promesas de 
eliminar as Deputacións e de conceder certo grao de autonomía para as "rexións", 
foron suficientes para colmar as aspiracións de todos aqueles que non eran 
nacionalistas. De feito, desde o poder, creouse unha entidade, a"Hermandad 
Gallega", que pretendía substituír ás Irmandades da Fala. O historiador X. R. 
Barreiro explica o que Primo de Rivera pretendía con este organismo: 
"Durante a Ditadura houbo un tento frustrado de crear dende o poder 
un galeguismo domesticado. Trátase da chamada "Hermandad Gallega", 
presidida polo marqués de Quintanar e polo Conde de Castelo que 
publican o manifesto fundacional 0 7 de Novembro de 1923. "4 
En teoría, a"Hermandad Gallega" pretendía aglutinar a todos os homes "bos 
e apolíticos" que quixeran defender a Galiza, mais a verdade do que realmente 
agachaba fica ao descuberto nas palabras de Narciso Rivas, presidente da sección de 
Ourense: 
"Los que no pueden ser admitidos son los profesionales, los vividores 
de la política. Estos ni los admiten los estatutos del Somatén armado, 
ni pueden serlo tampoco en esta especie de Somatén desarmado, 
fascismo español o como se le quiera apellidar. "5 
De todas as maneiras, os límites impostos pola Ditadura deberon ser 
suficientes para determinados rexionalistas galegos, xa que unicamente iso pode 
explicar certos comportamentos como, por exemplo, o de Eladio Rodríguez 
González, presidente do coro KCántigas da Terra» e membro das Irmandades da Fala, 
que se incorporou á directiva da "Hermandad Gallega" da provincia da Coruñab. 
Ademais das medidas tomadas contra "os separatistas" e a lingua, o estado 
de guerra decretado en Setembro de 1923 non se levantou até Maio de 1925, e nestas 
4 Cfr. X.R. BARREIRO FERNANDEZ, Historia de Galicia lV. Edade ContemRoránea, Vigo, 
Galaxia, 1981, p. 530. 
5 Cfr. Narciso RIVAS, "Actuación Ciudadana. La Hermandad Gallega", La Región, Ourense, 
12.12.1923. 
6 Vid. "Nueva Entidad Regional. La Hermandad Gallega", EI Compostelano, Sanriago, 
16.11.1923. 
197
 
condicións non é difícil imaxinar cal sería a postura de moitos dos actores, 
directores, e público en xeral á respecto do teatro galego. 
Coa política de Primo de Rivera os coros serán máis mimados que nunca ­
«De Ruada» é agasallado polas Deputacións Españolas', «Os Enxebres» reciben unha 
gravata do propio ditador, algúns desprázanse a Madrid coa Unión Patriótica para 
celebrar os aniversarios da Ditadura8, e a«Toxos e Froles» outórganlle o título de 
"Real"-, porque eran útiles e necesarios para a política da Ditadura; mais os grupos 
que non podían ser utilizados con fins folclorizantes, é dicir, os que eran 
exclusivamente dramáticos, desapareceron. 
Os decretos con que, ao longo dos anos, a Ditadura foi controlando que o 
ensino fose exclusivamente en español, que en ningún centro oficial (incluídas 
Universidades) existisen catédras de idiomas "rexionais", e que nas escolas non 
houbese máis que libros escritos na lingua oficial indican que a cuestión lingúística 
non era algo anecdótico nin circunstancial, senón que respondía a unha política moi 
clara e definida9. Mais a extravagante personalidade do ditador, a boa acollida que 
tivo (en principio) a Ditadura, a redención de foros, así como certas melloras na vida 
material, unidas a que non se prohibiu a publicación de literatura galega (sempre que 
non atentase tematicamente contra a"unidad de la patria") deberon contribuír a que 
a historiografía dramática esquecese que a ditadura de Primo de Rivera funcionou 
realmente como ta1. 
O certo é que a revista Nós foi suspendida e non volveu ver a luz até Xullo 
' Vid. "Obsequio de las Diputaciones españolas al coro «De Ruada»", La Región, Ourense, 
27.2.1925. 
S Vid., por exemplo, "Cantigas e Atunixos a Madrid", El Progreso, Lugo, 6.9.1928. 
A nota de prensa comunica o seguinte: "Con los elementos de la Unión Patriótica de esta 
provincia que el próximo día 11 se desplazan a Madrid, con motivo de las fiestas del 13 de 
septiembre, irá el notable coro lucense Cantigas e Aturuxos" . 
9 Para comprobarmos isto abondará coa lectura do artigo 2° da Real Orde do 13 de Outubro de 
1925: "Los Inspectores de Primera Enseñanza, en las visitas que realicen, examinarán los libros de 
textos en las escuelas, y si no estuvieran escritos en español o contuvieran doctrinas o tendencias 
contrarias a la unidad de la patria [...] los harán retirar inmediatamente de manos de los niños y 
procederán a formar expediente al maestro, suspendiédole de empleo. .. ". 
Para unha información exhaustiva sobre a problemática lingiiística nesta época, vid. "La 
persecució del catal^ per la dictadura de Primo de Rivera" in Josep BENET, L'intent franquista de 
genocidi cultural contra Catalurrya, Barcelona, Public. de 1'Abadia de Monserrat, 1995. 
198 
de 1925; que Rexurdimento, órgano da Irmandade Nazonalista Galega, desapareceu; 
en fin, que a censura foi brutal: 
"Con el sello de la Comandancia militar, y bajo el epígrafe «CensuraN, 
hemos recibido, á las cinco y media de la tarde de hoy la siguiente 
nota: 
"«Con el fin de sentar un criterio claro y terminante que evite dudas 
respecto á cuanto á censura en la prensa se refiere, queda en absoluto 
prohibida la publicación de: 
"1 °. Comentarios sobre las distintas medidas que publique el Directorio 
que hoy ejerce la Gobernación del Estado. 
"2°. Declaraciones, manifestaciones ó cartas de personas, grupos ó 
entidad alguna, sobre los sucesos políticos que actualmente se 
desarrollan, con excepción de aquellas que envueIvan adhesión firme á 
los actos y disposiciones del citado Directorio y 
"3°. Noticias de reuniones y trabajos preparatorios de cualquier género 
para promover disturbios, ó huelgas que puedan alterar la marcha 
normal y tranquila, tanto en los núcleos de población como en el 
^po„^^ io 
Á parte de toda a represión legal, a sinistra rede de control que organizou 
Primo de Rivera cos Alcaldes, Delegados Gobermanentais e Gobernadores debeu 
facilitar que cada censor dese un toque persoal ao seu labor, pois unicamente unha 
situación deste teor pode explicar a seguinte queixa de Antón Vilar Ponte: 
"Yo, francamente, ya estoy cansado de ver como artículos míos mucho 
menos enjundiosos que otros que se publican en Madrid y en algunas 
provincias privilegiadas, son condenados al ineditismo o a la 
mutilación, y como en los mismos diarios donde yo colaboro hay 
quienes pueden decir algo análogo a lo por mi escrito que no se me 
dejó publicar."'1 
Unha outra proba de que en moitas ocasións a maior ou menor permisividade 
dependía do gobernador, do alcalde ou do censor correspondente, apórtaa o relato 
que, unha vez recuperadas as liberdades, publica o presidente da Irmandade 
Nazonalista de Betanzos: 
"A toque de corneta vímonos amenazados por un bando que nos incluía 
en delito na lei de xurisdiciós a todol-os que fixeramos algunha 
Io Cfr. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 21.9.1923. 
Cfr. A. VII..LAR PONTE, "Si se me permite decirlo...", El Pueblo Gallego, Vigo, 
26.11.1929. 
11 
199 
manifestación de agarimo pol-a nosa terra... non dependía mais que da 
interpretación que lle quixera dar o gobernador ou seu delegado para 
nos levar a cadeia. 
Tiñamos por aquela fecha un xornal na,zonalista: Rexurdsmento [sic], 
que era órgao da Irmandade nazonalista Galega e imprentabamolo un 
fato de rapaces que contabamos con axuda dos intelectuaes e mais 
destacados galeguistas, cuyos artigos era todo miolo da mais vital 
riqueza. Aos poucos días do golpe de estado chamoume o alcalde de 
Betanzos, quen por certo era un médico que viñera facía poucos anos 
d'un povo d'outra provincia e tomou a este povo e seus habitantes por 
cousa distinta que lle merece; obligoume a darlle o meu nome para me 
facer responsable do que oubera; pero como eso non era talo fón 
necesario ademais que se nos proibira a pubricación d'ese xornal hasta 
nova orden, asi como toda manifestación de galeguismo. O local social 
da Irmandade tivo que fechar as suas portas.. ."'Z 
Se temos en conta que a Irmandade Nazonalista era o sector non político das 
Irmandades da Fala e que o seu presidente, Vicente Risco, colaboraba coa Ditadura, 
resulta absurdo que prohibisen a publicación do seu órgano, Rexurdimento, e non 
fixesen o mesmo con A Nosa Terra, órgano do séctor político. Tampouco é doado 
de entender que a Irmandade de Betanzos, como a de Ferrol, tivesen que pechar as 
portas, mais que a da Coruña continuase funcionando, xa que temos constancia, por 
exemplo, de que proseguíu celebrando ciclos de conferencias13 e de que, en 
Febreiro de 1924, contaban con retomar o ensino nas súas Escolas. A única 
explicación posibel a tanta contradición é a que denuncia Antón Viíar Ponte no artigo 
citado: que a maior ou menor permisividade dependese da interpretación e simpatías 
persoais do represor/censor local. A cidade da Coruña, cun «Instituto de Estudios 
Gallegos^ que contaba co beneplácito das autoridades e cunha Real Academia 
Gallega, en xeral, inoperante e estéril, vai gozar de máis "privilexios" do que as 
restantes cidades e vilas galegas. 
Unicamente unha situacíón de incerteza a respecto do posbel delito das 
representacións de determinado teatro galego pode explicar o que aconteceu co grupo 
compostelán ^A Terriña^. Vimos xa que esta agrupación nomeara nova directiva aos 
12 Cfr. Luís CORTIÑAS, "O ano derradeim en Betanzos", A Nosa Terra, A Coniña, n° 279, 
1.1.1931. 
13 Vid. "Irnaandade da Fala. Conferencias", La voz de Galicia, A Coruña, 4.1.1924. 
200 
dous meses de se impor a Ditadura, que dela desapareceran todos os directivos 
anteriores (que eran tamén actores) e que o grupo levara a escena unha obra en 
español antes de se disolver definitivamente. Non obstante, en Xullo de 1924 
volveuse representar en Santiago O Fidalgo, de Xesús San Luís. A escasa 
información coa que contamos sobre esta representación confírelle un carácter semi­
clandestino: dos tres xornais composteláns conservados (El Compostelano, Diario de 
Galicia, Eco de Santiago), unicamente o primeiro recolle a noticia, mais non en 
forma de reseña, senón como un anuncio pagado: 
"-Teatro Principal­
"O FIDALGO"
 
20-Domingo-20
 
Representación d'o popular
 
drama de
 
XESÚS SANLUÍS ROMERO"la
 
Este anuncio é todo o que se sabe desa representación. Na nosa opinión, 
debeu ser unha función organizada polo propio autor cos elementos que con el 
abandonaran «A Terriña», moitos deles familiares seus. San Luís repetirá a 
experiencia anos máis tarde, como el propio conta nas súas Memorias Sintéticas: 
"En Santiago non deixou de aparecer, de cando en cando, O Fidalgo 
nos carteis. Polos anos 1929-30 deron-se várias representacións nas que 
interviron miñas fillas Lola e Helena, funcións estas que deron case 
sempre benefícios. "ls 
San Luís tería que recorrer á familia porque a desaparición de «A Terriña» 
como grupo especificamente galego fora fulminante. Porén, a morte da «Escola 
Dramática Galega» da Coruña semella que se produciu de forma máis lenta. En 
Febreiro de 1924, apareceu en A Nosa Terra unha nota comunicando que esa 
temporada a«Escola» representará Mareiras, de Manuel Lugrís1ó, O engano, de 
la Cfr. El Compostelano, Santiago, 19.7.1924, p.2. 
ls Cfr. "Memorias Sintéticas de Xesús San Luís Romero. Sintéticas porque só figuran nela os 
feitos máis saintes da sua vida. Santiago ano de 1961", in Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidcĉgo, 
ed. de Ma do Pilar Garcia Negro e Xosé Ma Dobarro Paz, Edicións do Castro, A Coruña, 1985, p. 
164. 
16 Manuel LUGRÍS FREIRE, Mareiras, drama en tres actos en prosa, Imprenta y Fotograbado 
de Ferrer, 1904. 
201 
Leandro Carré" e mais algunhas das obras premiadas pola Irmandade18: 
"ESCOLA DRAMATICA GALEGA" 
"Encomenzaron os ensaios d'esta notabre agrupación artística que tantos 
éisitos leva conqueridos. 
"Vense estudando o fermoso drama en tres actos Mareiras, de Lugris, 
e a obra tamén en tres actos O Engano, de Leandro Carré. 
"Tamén se estudarán logo algunhas das obras presentadas ao certame 
celebrado por esta Irmandade da Fala. "19 
Sabemos que nin O engano, de Carré, nin ningunha das obras premiadas no 
Certame da Irmandade chegou a ser estreada pola «Escola Dramática». O que se 
descoñece é se as súas actividades foron interrompidas por orde gobernativa ou 
porque funcionasen a autocensura e o medo nos seus integrantes. Fose como for, na 
nosa opinión, o máis probábel é que, aínda que o intentase, a«Escola Dramática» 
non podería conseguir o permiso necesario para retomar as actividades, visto que as 
súas veladas non cabían na categoría do folclórico. A súa finalidade de 
concienciación do feito diferencial galego, a súa vinculación ao proxecto político da 
Irmandade da Coruña e a reivindicación da lingua non eran asimilabeis pola 
Ditadura20. 
Aínda que Irmandade da Coruña soubo aproveitar as condicións de maior 
permisividade que, nalgúns aspectos, gozou a cidade, tamén pagou custos moi altos, 
xa que non perdeu unicamente a«Escola Dramática», tamén as súas aulas se viron 
afectadas. Para continuar coas Escolas de Ensino Galego tivo que aproveitar as 
posibilidades folcloristas da lexislación e impartilas en español: 
17 Este drama de Leandro Carré fora premiado no polémico certame da Irmandade de Betanws 
en 1921, vid. p. 148. 
18 Verbo deste certame convocado pola Irmandade da Fala da Coruña en Outubro de 1923, e 
fallado en Xaneiro de 1924, vid. Capítulo V, p. . 
19 Cfr. "Festas Galegas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 1.2.1924. 
2Ó Como vimos xa no capítulo anterior, Leandro Carré falseon a realidade histórica con 
declarcións do seguinte teor: "Durante os anos 1922 ao 1926, tempada a mais intensa en realiTacións 
de teatro galego, pois chegaron a se facer unhas cen representacións por ano das mellores obras 
rexionaes e algunhas portuguesas, no seu propio teatriño e noutros grandes escenarios da Cruña e 
d'outras cidades da Galiza" (Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], p. 7). 
Dunha forma totalmente acritica, a historiograña dramática reproduciu esta afirmación (vid. , por 
exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PII,LADO MAYOR, O teatro galego, A Coruña, Ed. 
do Castro, 1979, p. 74; ou tamén Henrique RABUHNAL, op. cit., p. 113). 
202 
"O xefe do autual Goberno ten dito en varias ocasións que se 
robustecería a persoalidade das rexiós e que habería respeto para as 
linguas rexionaes. 
"Asi o pregoa tamén a Real orden do 21 de Nadal pubricada na 
uGaceta^ do 29 que no seu preámbulo di: 
"uConsiderando que no existe ninguna disposición que prohiba en el 
orden privado la enseñanza de dialectos o lenguas regionales, por lo que 
sin incluirla en los establecimientos docentes oficiales pueda 
considerarse su enseñanza y práctica particular.^ 
"Pol-o tanto nas uEscolas do Insiño Galego^ temos perfeitísimo direito 
á cultivar o noso idioma, que tantos froitos leva dado a nosa literatura, 
e que tantos ainda pode dar. 
"Poí-o demais, xa é sabido que, nas escolas, que axiña se abrirán, 
faráse o insiño no idioma hespañol... "21 
Unha vez comprobado que o único teatro galego permitido vai ser o 
relacionado cos coros, o labor dos homes máis concienciados ten que se volver cara 
a eles. Antón Vilar Ponte nun artigo de Decembro de 1923, titulado "El teatro que 
necesitamos", traza as liñas que deberian seguir estas agrupacións: 
"Los coros gallegos, que con sus cantos "folck-lóricos" reflejan las 
caracteristicas mas puras y quintaesenciadas del alma popular, cuyo 
lirismo original entusiasma a propios y extraños, con sus piezas 
teatrales, negación del buen gusto y del ingenio, que casi siempre 
ofrecen al público, infringen un daño enorme a la cultura gallega y al 
buen nombre de Galicia. Por no soportar tales esperpentos y para 
librarse de aparecer negándoles la menor sombra de solidaridad, 
muchos coterraneos de probado amor a la tierra tienen que renunciar al 
deleite emotivo de oir las cantigas enxebres. 
"La parte teatral de los programas de los coros debe, pues, dejar de 
seguir siendo una parte de relleno, si se quiere de veras educar al 
pueblo y elevarlo, mostrándole como espejo donde su conciencia se 
recree, las depuraciones estéticas de lo mejor de su espontaneismo, 
fijado en lo consuetudinario y perpetuado por la tradición. Solo así las 
fiestas de los coros gallegos serán fiestas de cultura; y solo así tales 
fiestas tendrian algo de fecundas y pedagógicas en el mas lato sentido 
de la palabra. 
"Hay que huir de las anécdotas ramplonas, ramplonamente escritas y 
ramplonamente desarrolladas, que no muestran mas que lo genérico de 
la barbarie rasticista, tan de nuestros agros -salvo lo del idioma- como 
21 Cfr. "Fomentando o Insiño. As Escolas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coniña, n° 197, 
1.2.1924. 
203
 
de los agros de todas las tierras. Hay que hacer de lo que ahora es 
incidental y accidental en el curso de dichas anécdotas -un leve pellizco 
a la costumbre y a la tradicíón autóctona, en el mejor caso- ío esencial 
y céntrico. El ambiente, el paisaje, el Iirismo, con las bellas y 
exquisitas leyendas de que resultan generadores, deben ser los 
elementos heroicos de las obras teatrales que los coros muetren en sus 
programas como complementaria de su labor "folk-lorica" . Los 
personajes de las piezas escénicas que los coros nos ofrezcan, han de 
ser, si honradamente deseamos el resurgimiento de nuestra personalidad 
espiritual, productos de la tierra destilados de modo escrupuloso por los 
mejores alquimistas literarios de la raza. Sólo así esas fiestas enxebres 
que con tanta frecuencia se realízan, perderán su carácter de vulgar 
envulgarizamiento, para trocarse en justas señoriales de un pueblo que 
creó una lírica que fue toda una fuente de cultura universal en el 
medicevo. "22 
O nacionalismo non podía manterse impasíbel perante o aceleramento do 
proceso dexenerativo en que entraron os coros coa Ditadura, proceso que anulaba o 
espírito redencionista de moitos deles, sobre todo daqueles que contaban nas súas 
directivas con persoas de credo rexionalista que acolleran con agrado as limitacións 
impostas polo ditador. Este era o caso, como vimos, do coruñés «Cántigas da Terra^, 
cuxo presidente, Eladio Rodríguez González, se incorporara á"Hermandad Gallega" 
de Primo de Rivera. As consecuencias disto non tardaron en facerse evidentes: na 
primeira actuación do coro durante a Ditadura, en Decembro de 1923, suprimiu do 
programa o Himno Galego, que era de obriga como cerramento dos festivais: 
"Como o coro non cantou o Hino, como o facia sempre nos seus 
festivás, unha grande parte do púbrico pediullo, sen conquerir ver 
satisfeitos os seus desexos. "23 
Ao pouco tempo, «Cántigas^ protagonizou un episodio vergonzante que 
resulta moi ilustrativo acerca do ambiente de temor en que se realizaban os actos 
galeguistas, como se a xente non soubese a que se ater a respecto do que ía ser 
permitido ou sancionado. Producíuse a raíz da homenaxe aos mortos ilustres que 
anualmente se celebraba na Coruña: 
"E así commemorouse este ano este acto xeneroso e patriótico, que 
^ Cfr. A. VILLAR PONTE, "El Teatro que necesitamos", Galicia, Vigo, 18.12.1923. 
^ Cfr. "Festas galegas. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coniña, n° 196, 1.1.1924. 
204 
algún ano voltarase a celebrar con toda a solemnidade que debe ter e 
que tivo outras veces ----------------------------------- [liña censuradaJ 
"Houbo unha nota cómica e ridícula que deu o coro «Cántigas da 
Terra^. Ao se enterar pol-a prensa local de que iba ser a Irmandade 
quen organizaba o acto, anticipouse a celebralo pol-a sua conta, cando 
os outros anos o fixera xuntamente co'as demais entidades, indo ao 
cimeterio o domingo anterior e anunciando que non levaría o estandarte 
nin habería cantos. i«Eso chámase ser prudentes e comedidosk! 
"Como despois organizou o«Circou o acto do 16, tiveron que voltar 
porque senón quedaban mal co «Circo^. Así que este ano «Cantares de 
la Tierrap, fixo o homenaxe por partida dobre. ^Hainos patriotas! "Z4 
«Cántigas da Terra^ fora creado pola propia lrmandade da Coruña, así que 
estas renuncias tiñan que doer moito aos redactores de A Nosa Terra. De todos os 
xeitos, probabelmente non fose o coro coruñés o único en protagonizar episodios 
deste teor. 
A fins de 1924, despois dun ano de Ditadura e co Estado de Guerra aínda 
vixente, a degradación dalgúns coros era tan evidente que Federico Zamora denuncia 
a situación recompilando certas choqueiradas habituais nas actuacións destas 
agrupacións: 
"Non se pode negar -é isto está dito milleiros de veces- que os Coros 
fixeron nos seus comezos unha fonda labor galeguista... 
"Hoxe temos en Galicia unhos vinte Coros que non deixarán labor 
galeguizante algunha, e para que chegue a coñecemento d'aquelas 
xentes certa.s cousas que fixeron algús d'eles vou referir algús casos 
concretos que falan ben ás craras da labor que fan. 
"Comezaron os Coros co-a monomanía de ser dar a coñecer en Madrid, 
[...] e ao ir aló a maioría d'eles non fixeron outra labor mais outa que 
o pSrnos en ridículo con cada representacíón que daban e houbo algún 
Coro que no seu afán de facer mais que os outros chegou a argallar no 
cativo estanque do Retiro -nada menos que unhos Caneiros- e para facer 
a festa mais enxebre chegaron a ir bebendo un mal viño en tiestos de 
prantas, porque eran de barro e non había cuncas; os comentarios 
folgan. 
"Outros Coros no desexo de cantar pezas mais ou menos orfeónicas non 
dubidaron en perdel-o tempo en ensaiar obras en castelán... 
"Outro Coro para lle dar sen dúbida mais amenidade ao espectáculo 
faille cantar a un rapaciño de unhos 10 anos unha especie de jotas 
baturras, que lle sentan que da xenio oubilas. 
^ Cfr. "O homenaxe a os mortos ilustres", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 199, 1.4.1924. 
205 
"E xa non falemos da presentación; hai Coros nos que as rapazas saen 
con panos de percal estampados na cabeza de córes que nunca foron 
usados na nosa terra, outros nos que tamén as rapazas locen unhos 
magníficos pendientes goyescos de pasta blanca e ainda non vin á unha 
rapaza que non saia co-as patillas... moi rizadiñas por certo. 
"Dos homes que direi eu, cuáseque todos gardan unha informidade [sic] 
da que lles pode ter envexa o ejército alemán... 
"^Costará tanto facer un Coro Galego en vez de moitos coros que se 
convertiron en número de Varietés?"^ 
Federico Zamora probabelmente tivese toda a razón do mundo, non obstante 
había unha realidade que non se podía obviar: o éxito dos coros entre o público 
popular. En palabras de Xosé Lesta Meis: 
"Eu non sei si o haber moitos non será a morte de todos. Poida que si. 
Pero o caso é que cada vez que un se presenta a xente vai a velo como 
a cousa millor. Onte no Teatro Rosalia Castro donde cantou uSaudadeu 
non cabia a xente. Despois de vendidas todal-as butacas puxeronse sillas 
por donde se poido, e ainda quedaron moitos sin se poder sentar. Eu 
tuven que sacar unha silla das da miña fila, porque estaban tan xuntas 
que non había modo de se poder sentar sin que os [sic] esmagasemos 
a outros. E iso que se venderon a tres pesetas. Fai ben tempo que non 
vin o teatro tan cheo de xente. 
"Cos coros dáse unha cousa moi notable e consoladora pra nós. Vai a 
xente a eles como a unha gran romaxe. A fatos. Pero é a xente do que 
chamamos pobo. A xente das aldeas. Veñen pais, fillos, mozos e 
vellos. Veñen aeito. Creo que o dia que canta un coro hai moitas casas 
que quedan baldeiras. Esto proba que ó pobo gústalle os coros e que 
os coros recollen as cousas que o pobo leva na i-alma. [...] 
"O renacimento da nosa terra deberálle moito os coros. Como eles 
sigan así, cada día ha de ser mais o amor as nosas cousas. Deixemos 
a un lado a preparación musical. Fan o que poden e poden moito. "Z6 
O problema da función dos coros, do seu papel dentro da cultura galega e, 
sobre todo, da dexeneración cara á que alancaban eran cuestións que preocupaban 
non unicamente aos homes de teatro senón tamén aos músicos. Nun intento de 
reconducilos por vieiros máis axeitados, Xesús Bal y Gay publica, en 1924, a súa 
u Cfr. Federico ZAMORA, "Os Coms Galegos", A Nosa Terra, A Coniña, n° 206, 1.12.1924. 
^ Cfr. José LESTA MEIS, "Aquf pra entre nós. «Saudades", El Pueblo Gallego, Vigo, 
18.12.1924. 
206 
obra Hacia el ballet gallego27. Nas "Palabras Iniciales" con que abre o libro, o 
autor aclara: 
"Si no existiesen actualmente en Galicia los denominados «Coros 
Gallegos», este libro no se hubiera escrito. Y si esos Coros no 
ostentasen graves defectos, no habría surgido en mí la idea de una 
nueva orientación para ellos. "28 
Despois de facer un percorrido polos motivos líricos galegos (ambiente, 
costumes, paisaxe, música, bailes...) sinala as causas que motivaron a aparición dos 
Coros e con que obxectivos naceran: 
"La dehiscencia de ese fruto suculento que es nuestro arte popular, 
latido del ser ya vivo y necesitado de exterior, se cumplió con la 
formación de los organismos, hoy tan en auge, llamados «Coros 
Gallegos», que vinieron al mundo, como todo instrumento a servicio del 
arte popular, para fijar dicho arte y difundirlo en necesaria medida. 
"Pero también para proporcionarle una veste universal y artística. "29 
A partir de aquí, Xesus Bal analisa como de vagariño estes coros foron 
desvirtuando o seu papel por mor de que a proliferación antinatural do número destas 
agrupacións, unido á falta de coñecementos musicais dos seus compoñentes, os levou 
a unha competencia absurda. Nesta competencia pretendían interpretar obras 
orfeónicas que, compostas para unha masa coral integrada por oitenta ou cen voces, 
resultaban ridículas interpretadas por vinte ou vinte e cinco; tamén recollían moitas 
cancións "supostamente populares" sen se preocuparen de comprobar e depurar a súa 
procedencia, confundindo -asegura Bal- "grosería con virginidade". A estas 
"desgracias", engádese o hieratismo e a uniformidade na presentación: entraban no 
escenario como se fosen de romaría, mais inmediatamente formaban o círculo propio 
das masa corais e, coa maior rixidez, cantaban tanto un alalá como unha regueifa. 
As críticas de Bal acentúanse cando comenta os elementos plásticos. Con 
criterios de coreógrafo, o músico afirma que resultan absurdas as monta^ces de 
decorados e a vestimenta tradicional, se o que se vai facer é cantar en roda; ou que 
se interprete baixo a mesma intensa iluminación unha alborada, unha ruada ou un 
27 Xesús BAL, Hacia el ballet gallego, Lugo, Ed. Ronsel, 1924. 
28 Cfr. ibidem, p. 16. 
29 Cfr. ibidem. p. 38. 
207 
canto de sega. Tamén comenta, por exemplo, o mal efecto que produce o aturuxo 
lanzado a destempo e cando non procede, e mais a uniformidade dos vestiarios. 
Por último, como modelos que deberían seguir os coros, Bal propón os 
Teatros de Arte e os grupos de balé: 
"Teatros de Arte y ballets: arquetipos que para el futuro Coro serán la 
vena caudalosa de una vida ancha y profunda si, además, se halla 
conscientemente saturado del espíritu gallego. "30 
E para aclarar que tipo de espectáculo, na súa opinión, sería o máis adecuado 
para alcanzar a total realización deses proxectos, especifica: 
"El modo de espectáculo por ahora más accesible y que nos puede 
hacer llegar al ballet, pasado el tiempo, es el de cierta especie de 
cuadros o escenas cortas a base de música y plástica que nos han 
ofrecido Ios «teatros de arteu de que antes hablé. El argumento para 
tales escenas puede nacer facilmente de la misma letra de nuestras 
canciones populares -y hasta de su música. i31 
As propostas de Xesús Bal e as teorizacións de Antón Vilar Ponte (á música 
tradicional debería corresponder un teatro que recollese as tradicións e as lendas 
propias da cultura galega) van obter unha resposta moi dispar dentro dos coros, 
dando lugar a un panorama moi variado. Uns levarán a escena estampas costumistas 
(que fican fóra do ámbito dramático) con diferentes resultados que iremos vendo en 
cada caso concreto. Outros optarán por combinaren o teatro e a música na vella 
fórmula da zarzuela. E, por último, uns terceiros continuarán representando teatro 
costumista. 
Pouco sabemos a respecto das estampas costumistas, xa que non existe 
documentación gráfica, mais cando os críticos e comentaristas da prensa comenzan 
a louvar a nova forma de se presentar algúns coros e a relacionaren as estampas coas 
propostas de Xesús Bal, este rexeita tal parentesco: 
"He visto con relativa sorpresa, que se quiere hacer del coro coruñés 
«Saudade^ el manantial ideológico de mi libro. "32 
A severidade de Bal y Gay transfórmase en ira cando a raíz da estrea de Unha 
3o Cfr. ibidem, p. 89. 
31 Cfr. ibidem, p. 91. 
32 Cfr. Jesús BAL Y GAL, "Marginales. Auto-marginal", EI Pueblo Gallego, Vigo, 44.7.192s^. 
208 
noite no muiño, polo coro vigués «Queixumes dvs Pinosb, a prensa relaciona de novo 
esta obra de Leandro Carré Alvarellos co libro Hacia el ballet gallego: 
"Y quiero que conste, de una vez para siempre, que no admito 
confusionismos de ese linaje. No puedo consentir, por honradez 
intelectual y por congruencia lógica, que se quieran hacer coincidir mis 
ideas con las de aquellos contra quienes va, en varios momentos, mi 
libro. Yo no he hablado de zarzuelas, ni de coros con orquesta, que es 
lo que ahora hacen ciertas entidades quizá más nefastas que las 
primitivas. A los señores que sostengan la coincidencia de mi ensayo 
con las actuaciones de esos coros, no podré menos que extenderle 
certificado de analfabetos, a no ser que reconozcan la miopía de su 
egotismo. Si cuando mi libro veía la luz hubieran surgido ideas 
análogas yo lo hubiera reconocido jubilosamente, pues mi trabajo no se 
encamina, como el de muchos, a erigirme un pedestal, sino a 
labrárselo, muy humilde y amorosamente, a Galicia. "33 
O caso é que o coro «Queíxumes dos Pinos^ presentaba a peza de Carré como 
"zarzuela" , a pesar de que o autor prefería chamarlle "estampa ou cadro de 
costumes". Evidentemente ao identificaren as propostas de Bal coa vella fórmula da 
zarzuela, os críticos demostraban ou ben que non leran o libro ou ben que a súa 
cultura dramática e musical era absolutamente escasa. 
Xesús Ba134 formaba parte dunha nova xeración que desexaba romper 
definitivamente con certas dependencias da cultura galega. Consideraba 
verdadeiramente pobre a maior parte do teatro galego ^ e así o declarara na súa 
obra35. De todas as formas, Bal y Gay nesta ocasión atacaba particularmente a 
Leandro Carré que, por suposto, contestou inmediatamente: 
"Asombroume a carta pubricada no número 599 de EL PUEBLO 
GALLEGO e firmada por Jesus Bal. 
"Asombroume porque non vexo que houbera ofensa algunha para ele 
[...] nin vexo por qué ha de vir o Sr. Bal combatiendo tan sañuda e 
33 Cfr. Xesús BAL, "En torno al ballet gallego. Una carta aclaratoria de Jesvs Bal", EI Pueblo 
Gallego, Vigo, 31.12.1925. 
^ Acerca de Xesús Bal y Gay vid. Antonio COUCEIItO FREUOMII., op. cit, s.v.; e tamén 
Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 
3s Para ilustrarmos a valoración de Bal sobre a literatura dramática galega, abondará con 
reproducĉ algunhas das súas frase: "Hay en nuestra desmedrada y rastrera dramática tantos tipos de 
caciques como obras escritas" (op. cit., p. 68); ou ben: "Toda la dramática, y en generai todo el arte 
gallego, se resiente de un aplastante lastre de vulgaridad" (op. cit. , p. 74) 
209 
inxustamente ó autor da obra, que son eu. [...] 
"É necesario recomendar estudo, atención, arte, a cantos pretenden 
presentar calquera das manifestacións artísticas galegas no escenario 
d'un teatro. Inda que o Sr. Bal non o seipa, teño predicado eu moito 
tamén encol d'esto (véxase a miña conferencia "A moderna orientación 
do teatro galego", Abril 1923, e"Algo sobre arte dramático" A Nosa 
Terra, Febreiro e Agosto de 1922); mais non pretendo quitarlle a ele 
a groria de ser o primeiro que escribiu un libriño tratando estas 
cuestións. Pra min eso é secundario, o primordial é que se fagan as 
cousas como deben de se facer, e por eso eu, aindo atopando ben e util 
o libro de Bal, en vez de me adicar a escribir ensayos como o seu, 
puxen todo o meu interés en facer algo práutico no senso que eu, xa 
d'antigo, entendia que debia de se facer. E o meu ensaio, que non foi 
palabrado senón acción, levouse ao Teatro Rosalia, da Cruña, en 10 de 
Nadal de 1924, como agora se estrenará outro semellante en Vigo. 
"Houbo xornaes que, tendenciosamente, mirando de quien venían las 
obras, cando apareceu o libro de Bal, e sen ter en conta que as miñas 
"escenas", musicadas pol-o maestre Farto, foran trazadas, ensaiadas e 
postas en escena denantes que o tal libriño aparecera nas libreirias (nas 
da Cruña aínda hoxe se non atopan), dixeron que a Alborada, A 
Espadela e Unha palillada en Camariñas eran o primeiro froito do 
ensaio de Bal. E mais eu non dixen ren. [...] 
"Non fun nin son enemigo do Sr. Bal pois non teño motivos para elo. 
O Sr. Bal debe ser moi novo ainda pois xa teme aos enemigos que lle 
estorban a sua groria, e inda que non hai motivos para que os tema, 
inventaos i Vaia por Deus! 
"E perdóneme Sr. Bal que dende a miña insinificancia de homildísimo 
literato galego me atreva a enfrontarme coa sua Grandeza..,'^36 
Perante esta resposta de Leandro Carré Alvarellos, a carraxe de Bal aumenta 
e, coa falta de delicadeza propia da mocidade, entra na aldraxe: 
"En mi ensayo y en artículos sueltos se puede ver en qué bajo concepto 
tengo el teatro gallego. Hay dentro de él algunos casos consoladores, 
pero contadísimos. Para la reforma de los Coros -si, señor: yo siempre 
hablé de ellos- pensé en hombres casi inéditos -al menos en el teatro­
que pudiesen traer ipor fin! una noble visión de nuestra tierra. ^Cómo 
voy admitir [sic], entonces, la coincidencia de la labor de «Saudade» y 
de «Queixumes dos Pinos» con mi pensamiento, cuando precisamente 
el autor que les suministra materia escénica es uno de los que más 
36 Cfr. Leandm CARRE, "En tomo del ballet gallego. Mais aclaraciós", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 6.1.1926. 
210 
empequeñecieron y ensuciaron nuestra posible dramática?"37 
Se acreditamos nas palabras de Xesús Bal, ningunha das súas propostas foi 
seguida polos coros, cando menos até 1929, ano en que «De Ruada» deixa de ser un 
coro popular para transformase en «Agrupación Coral». 
En canto ás propostas de Antón Vilar Ponte (a plasmación escénica de lendas 
e tradicións), de se conservar o texto das zarzuelas A lenda de Monte Longo, de 
Manuel Rey Pose e Xosé Buhigas ou A fantasma de Teixido, de José Sánchez Pérez, 
permitirianos saber en que medida respondían a elas. Mais de todo o teatro lírico (ou 
como quer que o designemos) representado nestes anos, unicamente puidemos achar 
unha copia dactilografa da escenificación do costume da hospitalidade labrega, 
realizada polo propio Antón Vilar Ponte a partir dun poema de Rosalía de Castro: 
A probiña está xorda38. A raíz da estrea desta peza, o adaptador, sempre 
conciliador, rompe unha lanza a favor dos coros: 
"Estas institucións "enxebres", aunque a veces cometan yerros bien 
señalados por Jesús Bal y Jaime Quintanilla, cumplen un fin admirable: 
el de despertar el dormido sentimiento regional, el de alumbrar en los 
soterraños de la raza las puras esencias de la propia alma colectiva. 
"La reacción experimentada en pocos años por las urbes gallegas al 
influjo de los coros, resulta indudable. El absoluto divorcio existente 
entre la ciudad y el campo, los coros han sido los primeros en 
romperlo. El pristino respeto para el labrego de "cirolas" y la aldeana 
de "frandillo" que ponían su nota exótica en las ruas, obra de los coros 
puede reputarse. Hasta que estos surgieron, la mofa de las gentes de la 
"civitas" cebábase en las venerables gentes del "rus". [...] 
"Conviene pues seguir estimulando a los coros "enxebres", aunque 
veamos con dolor que algunos de ellos, convirtíendose a veces en 
comparsas de personas y cosas recusables, contradicen de modo serio 
su propio espíritu. "39 
Non sería Antón Vilar Ponte o único que defendese aos coros dos ataques de 
que eran obxecto por parte da xeración máis nova, pois, ao longo dos primeiros anos 
37 Cfr. Xesús BAL, "En torno al ballet gallego. Lector:", El Pueblo Gal[ego, Vigo, 1926. 
38 Na capa desta copia pódese ler: "«A probiña está xorda». Romance de costumes montañesas, 
escrito pol-a xenial Rosalfa de Castro. Escenificado en dous cadros pra RSaudadey, por Antón Villaz 
Ponte, e musicado por Mauricio Fazto". O texto vai reproducido no Apéndice. 
39 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Los Coros Gallegos", EI Pueblo Gallego, Vigo, 13.3.1926. 
211 
da Ditadura, A Nosa Terra cobre o espacio que antes dedicaba á«Escola Dramática 
GalegaN con artigos sobre os coros populares. Nestas reseñas, os xornalista da 
Irmandade loitaban continuamente por mantelos dentro da dignidade, denunciando 
a súa utilización e folclorización no sentido máis wlgar. 
Como parte deste labor de educación dos coros, podería entenderse o feito de 
que A Nosa Terra publique tamén pequenas peciñas dramáticas ou escenas doutras 
máis amplas: unha escena de O pecado alleo40, Pra o día de mañánal, e^Probe 
do probe!^Z, de L.eandro Carré Alvarellos; o monólogo No Íntimo, de Xacobe 
Casal43, e mais unha escena de Lubicán, de Armando Cotarelo Valledof ``. 
Até que se levante o estado de guerra e remate a denominada primeira fase 
da Ditadura, a finais de 1925, non se volverá intentar a formación de grupos de 
teatro desvinculados dos coros. Por outra parte, como na étapa anterior, o maior ou 
menor desenvolvemento da actividade dramática dependerá da presencia/ausencia de 
persoas comprometidas coa cultura galega. 
Nesta etapa (1924-1931), a incorporación á vida pública dunha nova xeración 
de escritores galegos (os denominados Vangardistas) desatará intensas polémicas 
sobre todos os aspectos da cultura galega e, por suposto, sobre a viabilidade dun 
teatro galego e os modelos que debería seguir. Por razóns metodolóxicas e por mor 
dunha maior clareza na exposición, estas polémicas serán tratadas polo miúdo no 
capítulo seguinte, reservándomos este para o estudio da actividade dramática durante 
estes anos. E, outra volta e polas mesmas razóns, organizamos esa actividade por 
localidades. 
40 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 200, 1.5.1924. 
al Vid. A Nosa Terra, A Comña, n° 204, 1.9.1924. 
a2 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 216, 1.9.1925. 
a3 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 20b, 1.11.1924. 
aa Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 212, 1.5.1925. 
212 
A Coruña.-
Esta cidade, que fora o berce das actividades dramáticas e a grande impulsora 
da súa renovación, durante a Ditadura vai ficar relegada a un segundo plano. A este 
proceso de decadencia non é allea a política de españoliza.ción dos costumes que se 
impulsa desde o poder. A Coruña foi unha das cidades galegas que mellor asimilou 
a aculturación das masas que se propugnaba desde Madrid: as corridas de touros 
multiplicáronse e transformáronse no eixo das festas cidadás, chegándo ao extremo 
de que en troques dos vellos festivais benéficos se celebrasen becerradas benéficas; 
as tradicionais Festas Galegas foron substituídas por Festas Rexionais en que 
participaban grupos folclóricos traídos desde todas as partes do Estado; as veladas 
de boxeo ocuparon as noites do Teatro Rosalía de Castro; o fútbol acabou tendo 
páxinas propias dentro dos xornais; e, por último, as sociedades coruñesas reduciron 
ao mínimo as veladas dramáticas eliminando delas o teatro galego. 
Este proceso resulta máis rechamante nesta cidade que noutras porque nela 
contaran cunha maior presencia os grupos máis activos do nacionalismo. Quizais por 
isto tamén, e para contrarrestar o labor realizado polas Irmandades na etapa 1916­
1923, o esforzo das autoridades fose máis intenso que noutras localidades galegas. 
Como proba disto podería servir o acontecido cando o sector máis progresista da 
intelectualidade coruñesa intentou demostrar cunha ópera galega, O Mariscal, a 
validez da cultura e a arte galega: será "subtilmente" boicoteadaas. O resultado foi 
que, a partir de 1927, de toda a actividade da etapa anterior o único que fica na 
Coruña é un coro popular, «Cántigas da Terrau, ancorado artisticamente no ano 
1916. 
§.- «Saudade^. 
Cando os homes da «Escola Dramática Galega» comprenderon que a Ditadura 
ía ser duradoira, que o estado de guerra non se levantaria axiña, e que a única 
posibilidade que lle restaba ao teatro estaba nos coros, incorporáronse a«Queixumes 
dos Pinosp. En Xuño de 1924 os compoñentes desta agrupación celebraron unha 
asemblea en que se cambiou o nome á entidade e se elixiu xunta directiva. O novo 
as 
^^emos este episodio na apartado correspondente, p. 25. 
213 
nome sería «Saudade» e na nova directiva figuraban Víctor Casas e Leandro 
Carréaó. Os cambios non se limitaron a isto senón que foron moito más profundos, 
pois a nova sociedade non reducirá as súas actividades ás dun coro popular: 
"A la vez orfeón y coro enxebre, participará esta entidad artística del 
carácter de las antiguas masas corales y de los coros actuales, siempre 
dentro de una. modalidad nueva, culta, progresiva e interesantísima. "a' 
«Saudade» presentouse ao público no Teatro Rosalía Castro, os días 10, 11 
e 14 de Decembro de 1924, estreando o"cadro de costumes" A Espadela, con letra 
e escenificación de Leandro Carré e música de Mauricio Fartoag. A Espadela, como 
o resto das estampas e cadros de costumes, aínda que adoitan figurar como obras de 
teatro, non responde ás ca.racterísticas propias do xénero. Dado que descoñecemos 
o texto, reproducimos o resumo que de A Espadela realiza A Nosa Terra para 
demostrarmos a nosa afirmación: 
"3 ° A Espadela letra e escenificación de Carré e música de Farto. 
Aparecen as rapazas espadelando baixo un alpendre e logo de cantar 
soias van chegando os mozos e xá todos en escena hai baile, desafío e 
diversos cantos hasta o final en que o gran baixo Venancio Deus canta 
un trozo delicadísimo en que aconsella aos rapaces váianse para as suas 
casas denantes que chegase a noite e póidase atopar co'a Santa 
Compaña. Salen todos cantando unha foliada acompañados pol-o 
Gaiteiro. E romata o festival. "49 
A nova modalidade concitou o entusiasmo xeral. Mesmo antes de ser 
estreada, A Espadela fora louvada repetidas veces pola prensa que a sinalaba como 
exemplo do que deberían facer todos os coros populares. Un anónimo comentarista 
de La Voz de Galicia, despois de asistir ao ensaio xeral, afirmaba: 
"Estamos ante una nueva fase, mas teatral, de los coros gallegos. Lo 
que falta luego es que alguien escriba un buen libro de zarzuela, para 
aprovechar la base admirable de colectividades como esta a que nos 
ab Vid. "Agrupacións Artisticas Galegas. Saudade", A Nasa Terra, A Coruña, n° 202, 1.7.1924. 
a^ Cfr. "Una nueva Agrupación Coral. «Saudade=", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.10.1924. 
a$ Vid. "El coro `Saudade= y la zarzuela gallega", La Voz de Galiáa, A Coruña, 10.12.1924. 
a9 Cfr. "Festas galegas. Agrupación coral galega aSaudad^r", A Nosa Terra, A Coruña, n° 208, 
1.1.1925. 
214 
referimos. "so 
Estes comentarios provocaron unha resposta inmediata de Galo Salinas, 
recordando que el fora o primeiro en escribir zarzuelas, e que Entre o deber e o 
querer fora estreada no Teatro Rosalía Castro o ano anteriorsl. De todas as formas, 
tanto o anónimo xornalista como Galo Salinas interpretaban mal o que se pretendía 
coas estampas. uSaudade» estaba intentando levar á práctica unha vella idea de 
Castelao que non tiña nada que ver coa zarzuela. Nos Diarios de Arte Castelao 
deixou recollidas as seguintes anotacións: 
"Estiven no Teatro dos KChamps-Elysées» pra ouvir os coros 
ukranianos. Istes coros cantan, sen orquesta, cousas enteiramente 
populares pero amañados por artistas do país. Serían uns cincoenta 
coristas (homes e mulleres). Preséntanse cos traxes do país e cada un 
levaba un traxe diferente; o conxunto sómente podo dicir que unha 
delas era enteiramente un alalá. Compre, pois transformar un pouco os 
nosos coros cando xa leven algúns anos de recoller e cantar sen adobos 
a nosa música e logo pensar en amostrarla ó mundo pra faguer 
universal e mais da humanidade a nosa Galicia. "s2 
Tamén insistira no mesmo Xaime Quintanilla, en 1921, a raíz dunha xira que 
por Galiza realizara un coro ucraniano53, intentando, inutilmente, levalo á práctica 
no coro ferrolán KToxos e Froles». E unha outra proba que nos permite confirmar 
que as estampas non pretendían ser zarzuelas, senón que respondían á devandita idea 
de Castelao, é o seguinte comentario de A Nosa Terra: 
"Preséntase o coro d' un xeito compretamente novo en Galicia que nos 
so Cfr. "Un nuevo coro gallego. «Saudades=", La Voz de Galicia, A Coruña, 9.12.1924. 
sl Cfr. "El coro «Saudade^ y la zazzuela gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.12.1924. 
O artigo inclúe a carta de Galo Salinas ao Director do xornal. 
Non podemos deixaz de salientar a falta de memoria que caracteri7aba a certos dramaturgos 
cando se querfan gabar a si mesmos, xa que Galo Salinas sabía perfectamente que a primeira zarzuela 
galega era ^Non máis emigración!, de Ramón Armada Teijeiro, estreada e publicada na Habana en 
1886. El mesmo a citara na súa Memoria acerca de la Dramática Gallega (A Coruña, Imprenta y 
Librerta de Eugenio Carré, 1896, p. 38). 
s2 Cfr. [A. D. Rodríguez] CASTELAO, Obras completas 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 
1982, p. 163. 
s3 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, 
Laiovento, 1995, pp. 37-38. 
215 
fai lembrar os ademirabres Coros Ukranianos. "s4 
Tampouco Leandro Carré Alvarellos debía considerar as súas estampas nin 
como zarzuelas nin como obras dramáticas, xa que na auto-bibliografía que deixou 
dactilografada constitúen un grupo diferente baixo a epígrafe "Cuadros de costumbres 
y estampas folclóricas" : 
"Picueiras o Gallardo. En col. con Ant° Orozco. Música Mauricio 
Farto. 
"A Espadela. Música de M. Farto 1924 
"Alborada no dia da festa. Música de M. Farto " 
"Unha palillada en Camariñas. " " " " 
"Unha noite no muíño, música de Santos Rodríguez 1925"ss 
O éxito das estampas foi enorme e, probabelmente, positivo para a evolución 
artística dos coros, mais significou o abandono do teatro. Haberá que agardar dous 
anos para que volva xurdir a cuestión de se as pezas levadas a escena por «Saudade» 
entrarían ou non na categoría de teatro. Os días 7, 8 e 9 de Maio de 1926, no Teatro 
Rosalía Castro, estréase a peza A probiña estk xorda, adaptación escénica do poema 
de Rosalía de Castro, realizada por Antón Vilar Ponte e musicada por Mauricio 
Farto56. Nesta ocasión todos están de acordo en definir a peza como zarzuela e, 
aínda que non se recolle así no subtítulo da copia que ofrecemos no Apéndices', a 
análise do texto permite esta catalogación. 
A pesar de que as críticas deste festival foron excelentes, non volvemos ter 
noticias do coro KSaudade» até un ano máis tarde, en Maio de 1927, en que unha 
minúscula nota de prensa dá conta de que están a ensaiar unha zarzuela en dous 
s4 Cfr. "Festas galegas. Agrupación coral galega «Saudade^", A Nosa Terra, A Coruña, n° 208, 
1.1.1925. 
ss C^. 
^q^vo persoal de Leandro Carré Alvazellos. 
Este documento poderia servir tamén como outra proba de que a«Escola Dramática Galega^• 
xa non existía en 1924 e que Leandro Carré se dedicou, este ano e o seguinte, á escrita de estampas 
e cadros de costumes, pois na relación de obras de teatro que incorporou ao devandito documento, 
non ñgura ningunha datada nestas dous anos (vid. p. 104). 
s6 Vid. "El festival de «Saudade^ ĉ ", El Noroeste, A Coruña, 8.5.1926. 
s^ Na capa da copia dactilografada que se conserva no Arquivo Toxos e Froles, carp. 35, o título 
completo é: A probiña está zorda. Romance de costumes montañesas, escrito pol-a xenial Rosalia de 
Castro. Escenificado en dous cadros pra "Saudade", por Anton vllar Ponte, e musicado por 
Mauricio Farto. 
216 
actos58, mais non celebraron ningún outro festival nin sabemos de que actuasen en 
ningures. 
A última vez que a prensa fale de «Saudade» será en Decembro deste mesmo 
ano, 1927, nun outro aviso en que informa aos coristas do comezo dos ensaios no 
local da Asociación de ex-alumnos do Colexio Salesianos59. O feito de que este 
coro non contase nin con local propio facilitaría a súa desaparición. 
§.- «Cántigas da Terra». 
Vimos xa como da man de Eladio Rodriguez, «Cántigas da Terra» comezara 
a marcar distancias coas Irmandades eliminando, como símbolo deste novo 
posicionamento, o Himno Galego do seu repertorioó0. Esta submisión á política 
folclorizante da Ditadura vaille proporcionar, en principio, moitas posibilidades de 
multiplicar as súas actuacións fóra de Galiza. 
Nos primeiros meses de 1924 o coro mantivo o mesmo tipo de programación 
que na etapa anterior: cantos e danzas populares con pezas dramáticas de tipo 
costumista. Así celebraron dous festivais en honor dos socios, no Teatro Rosalía 
Castro, levando a escena Tolerias, de Leandro Carré Alvarellosó1, e mais Na casa 
do cirt^ano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sesteloó2. A respecto destes festivais 
A Nosa Terra comentou o pouco interese do coro en que as representacións 
alcanzasen un mínimo de dignidade: 
"A seición de declamación interpretou medianamente Tolerias de Carré 
Alvarellos. 
"Non nos espricamos por qué «Cántigas da Terra» concede tan pouca 
importancia a unha parte dos festivaes que fai desmerecer o conxunto 
da agrupación. "63 
58 Vid. "El coro «Saudadey", La Voz de Galicia, A Coniña, 8.5.1927. 
s9 Vid. "La Agrupación Coral «SaudadeA", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.12.1927. 
60 Vid. p. 204. 
61 Vid. "EI coro «Cántigas da Terra=", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.2.1924. 
^ Vid. "Un concierto de «Cántigas da Terra=", La Voz de Galic.ia, A Conuia, 15.3.1924. 
63 Cfr. "Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 198, 1.3.1924. 
217 
Esta falta de interese pola parte dramática dos festivais non tardará en 
conducir á desaparición do cadro de declamación. En Xuño o coro fixo algo que 
seria impensábel antes da Ditadura: participou, sen Ens benéficos, na interpretación 
da revista La Voz de Galicia, de J. Álvarez, representada durante varios días no 
Teatro Rosalía Castro. Mesmo o xornal La Voz de Galicia, polo xeral pouco 
favorábel ás manifestacións de galeguidade, nin tampouco demasiado esixente en 
cuestións de calidade artística, realizou unha crítica negativa poñendo moito interese 
en que o seu nome non se vinculase a tal espectáculo: 
"Por ese patrón fueron cortadas hace lustros obras que dieron muchas 
pesetas, desde La Gran Vía al Certamen Nacional; pero hoy pasó el 
género. [...] Toreros, futbolistas, bailadores de jotas, estudiantes, tipos 
vascos, coupletistas, «randas»... todo el abigarrado conjunto de 
personajes a que se sumaban antaño el cesante y el maestro de escuela. 
Un par de señores plantados en escena y con un periódico en la mano, 
anoche el periódico era LA VOZ DE GALICIA, para más justificar el 
título- como en Valladolid puede ser El Norte; en Valencia, El 
Mercantil, etc. ... y eso es todo. 
"La música entreverada de andaluza y galaica [...] 
"La apoteosis, patriótica y tal, coronó la obra que fué aplaudida en 
algunos momentos. "^ 
Despois desta desafortunada intervención, «Cántigas da Terra» estrea, o día 
19 de Xullo de 1924 no Teatro Xofre de Ferrol, o drama Feromar, de Galo 
Salinas`^. A obra non debeu ter moito éxito, porque non se volveu representar. 
Este verán de 1924 é realmente moi produtivo para o coro coruñés, xa que 
asina un contrato para realizar unha longa xira por León, Santander e Asturias, mais 
non inclúe na programación ningunha obra dramática. 
No festival celebrado en Decembro na Coruña, o coro quere incorporarse á 
nova moda das estampas, que tanta resonancia estaban al^amando perante a próxima 
^ Cfr. "Teatralerfas. ^La Voz de Galicia^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 4.6.1924. 
^ Vid. "Teatro Jofre, «Cántigas d'a TerraA", EI Correo Gallego, Ferrol, 20.7.1924. 
Henrique Rabunhal, reproducindo o afirmado por Mamiel Lourenzo e Francisco Pillado (O 
Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 190), data esta representación de Feromar no 
Teatro Xofre de Ferml, o dfa 19 de Xullo, mais do ano 1922 (Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 
59). 
Consideramos estrea esta representación do drama de Salinas, porque ademais de figurar 
como tal tanto nas reseñas xornalísticas como no pmgrama de man (Arquivo Toxos e Fmles, Carpeta 
«Cántigas da Terra^ ĉ), non existe documentación que probe ningunha representación anterior a ela. 
218 
presentación de «Saudade», estreando no Teatro Rosalía Castro, o cadro A 
Muiñada`^. Con esta peza vólvese repetir a historia do anonimato inicial: nos 
programas de man e nos primeiros anuncios de prensa aparece como "cuadro de 
costumbres, creación del coro"67. Co tempo saberemos que a letra era de Iglesias 
Roura e a música de Fernández Amor, director do coro. 
Esta incursión de «Cantigas da Terra» nas estampas non foi afortunada pois 
A Muiñada non conseguiu boas criticas: Iglesias Roura e Fernández Amor non 
atinaran coa fórmula de Leandro Carré e Mauricio Farto. Mais despois do éxito 
alcanza.do por «Saudade», na Coruña non parecía posíbel que un coro popular puidese 
continuar cunha programación tradicional que incluíse teatro costumista, e«Cántigas 
da Terra» abandonou as representacións dramáticas. 
O coro coruñés limitarase a interpretar os cantos e danzas de sempre, pondo 
en escena moi de cando en vez, probabelmente como solución de recheo, algún dos 
máis vellos e coñecidos parrafeos. Este será o caso do festival celebrado en Marzo 
de 1926, no Teatro Rosalía Castro, en que representaron Trato a cegas, de Charlón 
e Sánchez Hermida^, e o do 3 de Maio de 1928, no Linares Rivas, con O 
Menciñeiro, dos mesmos autoresó9. 
§.- A ópera O Mariscal. 
A respecto do papel xogado pola cidade da Coruña no desenvolvemento do 
teatro galego durante os anos da Ditadura, quizais o fenómeno máis significativo sexa 
o acontecido arredor da estrea da ópera O Mariscal. 
O libreto fora preparado polo arquitecto Rodríguez Losada, autor da música, 
a partir da traxedia histórica de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte'Ó. Non se 
^ Vid. "Música gallega. rCántigas da Terra^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.12.1924. 
67 Vid., por exemplo, "«Cántigas da Terra^•", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.12.1924; tamén 
o programa de man (Arquivo Toxos e Froles, carpeta «Cántigas da Terrap. 
^ Vid. "rCántigas da Terra=. El fesúval de mañana", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.3.192b. 
^ Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Froles, Carpeta «Cántigas da Terrap) 
70 Ramón CABANII..LAS e Antonio VII,LAR PONTE, O Mariscal, trazedia histórica en verso 
por, A Conu^a, Laz, 1926. 
219 
escatimaron esforzos para que a representación tivese a dignidade e calidade precisas: 
os ensaios prolongáronse máis dun ano, o vestiario foi encargado a Valencia, Camilo 
Díaz deseñou os decorados, e José Álvarez a posta en escena. 
A data de estrea, o luns 27 de Maio de 1929, no Teatro Rosalía Castro da 
Coruña, estaba sinalada desde moito antes, e así o publicou a prensa de toda Galiza. 
O día 25 de Maio, sábado, puxéronse á venda as localidades: 
"El encargo de localidades para el estreno de O Mariscal puede hacerse 
a partir de hoy en el domicilio de la Filarmónica desde las once hasta 
la una de la mañana y desde las cuatro hasta las siete, excepto el lunes 
que ya se pondrán a la venta en la taquilla del teatro. "" 
O domingo, día 26, tanto El Noroeste como La Yoz de Galicia ofrecen ampla 
información sobre a obra, os decorados, o vestiario, e mesmo publican os nomes de 
todos os actores e actrices, aos que vaticinan un merecido éxito: 
"Se augura a O Mariscal un éxito resonante y merecido que muy de 
veras deseamos a los prestigiosos autores. "72 
O 27 de Maio, día da frustrada estrea, era luns e non houbo prensa. Os 
coruñeses deberon enteirarse da supresión da obra no propio teatro. O lóxico sería 
que nos xorna.is do día seguinte, martes 28, aparecese algún comentario sobre a 
suspensión, mais a censura debeu impedilo xa que ningún deles publicou 
absolutamente nada. A primeira, e única, información sobre a orde que impediu a 
estrea de O Mariscal na Coruña, apareceu nun xornal de Vigo, El Pueblo Gallego, 
o mércores 29 de Maio: 
"Pues esta obra que iba a ser estrenada en La Coruña, donde radican 
sus autores, por decisión de la Junta de espectáculos hubo de aplazarse 
su estreno. "73 
O silencio da prensa coruñesa, unido a que por eses días saíra unha orde do 
Gobernador Civil da Coruña que impuña o cerramento dos locais públicos que non 
71 Cfr. "El estreno de la Opera «O Mariscah•", La Voz de Galicia, A Convña, 25.5.1929. A 
mesma información ofrece tamén El Noroeste. 
72 Cfr. "Un suceso artístico. EI estreno de «O Mariscal^", La Yoz de Galicia, A Coruña, 
26.5.1929. 
73 Cfr. "Una gran noticia para Vigo. La ópera «O Mariscal. sera estrenada en miestra ciudad", 
El Pueblo Gallego, Vigo, 29.5.1929. 
220
 
reunisen certas condicións de seguridade, levaron a que Francisco RodrígueZ 
atribuíse a supresión da estrea á devandita orde: 
"A sua estreia non estivo exenta de problemas técnico-administrativos. 
Preparada para ser estreada o 27 de maio de 1929 no Teatro Rosalia de 
Castro da Coruña, coincidindo deste xeito coa recepción de Ramón 
Cabanillas na Real Academia Española que se celebraba en Madrid o 
dia 26, domingo, non se puido efectuar porque a Xunta de 
espectáculos, en aplicación dunha circular do Governo Civil sobre a 
seguridade dos locais públicos, asi o dispuxo por canto o teatro non 
reunia as condicións de seguridade. "74 
Mais a orde gobernativa non entraba en vigor até o día 1 de Xuño75, polo 
que o Teatro Rosalía Castro o día 26 de Maio ofreceu sesións cinematográficas, así 
como o resto da semana: non puido ser esta a causa, por tanto. Quizais puidesemos 
atribuír o aprazamento da estrea ao temor das autoridades a que o evento se 
transformase nunha grande manifestación de nacionalismo nun momento tan convulso 
no Estado; feito por outra parte improbábel xa que, en palabras do propio Antón 
Vilar Ponte, "O Mariscal «musicado» sólo palidamente dejará entrever la obra 
literaria que Cabanillas y yo hemos concebido y hecho"76. 
De todos os xeitos, a ópera non perdera toda a súa carga simbólica, e que 
existía certo temor por parte das autoridades e de certos sectores perante a reacción 
social que puidese espertar, fica ao descoberto no seguinte comentario de Faro de 
Vigo, publicado ao día seguinte da estrea de O Mariscal: 
"Esta galleguidad viguesa, Kcontrolada» por el cosmopolitismo vigués, 
74 Cfr. Francisco RODRÍGUEZ, O Mariscal, estudo comparativo da traxédia en verso e da 
ópera, no prelo. 
75 A Circular do Gobernador ordenaba o seguinte: "Terminando el día 31 del actual el plaw 
concedido por la Superioridad para que todos los teatros reunan las condiciones que han de serles 
exigidas para su funcionamiento, las cuales figuran en el Boletfn Oficial de esta provincia 
correspondiente al 20 de Octubre del pasado año, y dispuesto a que lo ordenado con respecto al 
particular tenga el más exacto cumplimiento; he acordado disponer que finalizado dicho plazo, es 
decir el día 1° del próximo de Junio, aquellos teatros [...] queden automaticamente clausurados para 
toda representación teatral", in Boletln Oficial. Provincia de la Coruña, n° 123, 28.5.1929. 
O cerramento que sufriu posteriormente o Teatro Rosalía Castro non estivo relacionado coa 
devandita orde, senón que respondía a un vello proxecto de renovación do local, aprobado no pleno 
do Concello da Coruña que se celebrou o 30 de Agosto de 1929 (vid. "Reunión ordinaria del pleno 
municipal", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.8.1929). 
76 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Carta abierta. Acerca del Teatro Gallego", El Fueblo Gallego, 
Vigo, 13.1.1928. 
221 
se patentizó anoche ostensiblemente. Al conjuro de la música netamente 
gallega con que Losada ha sabido rimar los versos de O MARISCAL, 
el alma celta de Vigo vibró enardecida y soltó a las manos para que 
batiesen aplausos ensordecedores y a los labios que querian aturuxar y 
no aturuxaban porque sabían que el aturuxo ha de blandirse en mitad 
del agro o en la ribera de la mar, pues en la sala del coliseo se ahoga. 
"Nos halaga y nos emociona profundamente el galleguismo de Vigo; 
que es de cepa, que es de raíz, que está «controlado» por el 
cosmopolitismo vigués y por eso es sincero, mucho más sincero que ese 
otro galleguismo de lacón con grelos que algunos pueblos pretenden 
cotizar a máximo precio. "" 
Ao galeguismo político da Coruña deberon ter medo as autoridades da cidade 
cando impediron a estrea de O Mariscal. Temor infundado, se temos en conta que 
os prezos das localidades ( 10 pts. butaca) e a procedencia social dos actores e 
actrices, "juventud «chic» de la Coruña"78, levarían ao Teatro Rosalía Castro a un 
público "selecto", non demasiado propicio e este tipo de manifestacións. De feito, 
a petición do público, despois da representación na Coruña, que non se realizou até 
0 28 de Xuño, celebrouse unha función, o día 30, con "prezos populares" (4 pts. 
butaca, cando o habitual en espectáculos non operísticos, era 2 pts.). 
O dano económico que para os promotores debeu supor a suspensión da estrea 
programada posibelmente fose enorme, xa que a urxencia con que se realizaron as 
representacións de Vigo e Pontevedra non poden ser explicadas máis que polo temor 
a novos "aprazamentos". A noticia de que a estrea se realizaría en Vigo foi coñecida 
o día 29 de Maio, 0 31 estreábase, e ao día seguinte estaban xa actuando en 
Pontevedra. En menos de 24 horas tiveron que levantar, transportar e volver a 
instalar os enormes decorados de Camilo Díaz cos medios da época. Os comentarios 
da prensa pontevedresa non deixan dúbidas a respecto desa urxencia: 
"A pesar del escaso anuncio hecho, el Teatro se vio Ileno como en las 
grandes solemnidades.79 
De estrearse na Coruña, como estaba programado, onde contaba, cando 
^ Cfr. "Viguesas", Faro de Ygo, 1.6.1929. 
78 Cfr. Emilio CANDA-HIJO, "Estreno de =O Mariscal^ ĉ en el Tamberlik de Vigo", Yidu 
Gallega, Vigo, n° 415, 10.6.1929. 
79 Cfr. "El estreno de •^O Mariscal'", Progreso, Pontevedra, 2.6.1929. 
222 
menos, co público emparentado cos actores, actrices e todos os compoñentes da 
Filarmónica, a ópera chegaría a Vigo precedida xa das excelentes críticas de que foi 
obxecto e, probabelmente, o teatro contaría con máis público do que asistiu. 
Que determinados sectores da sociedade non vían con bos ollos o nacemento 
dunha ópera autóctona, dun espectáculo galego con categoría artística, fica 
demostrado non só no exposto até agora, senón tamén noutros moitos detalles. Todas 
as autoridades foran convidadas á estrea de O Mariscal en Vigo, mais non asistiron. 
Esta ausencia adquire o súa verdadeira dimensión se temos en conta que todas elas 
acudiran á representación de Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña80. 
Quedaba claro que tipo de teatro galego estaban dispostos a respaldar. 
O esforzo artístico e económico que realizaran Camilo Díaz, Rodríguez 
Losada, José Álvarez e todos os actores e músicos da Filarmbnica, que ensaiaran 
máis dun ano para conseguiren unha obra que non puidese ser rexeitada polo público 
culto, unha obra autenticamente galéga destinada á clase media, a pesar das boas 
críticas; non conseguiu que a prensa lle dedicase o mesmo espacio do que dedicara 
a Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña, ou a El Monte de las Ánimas81. Por 
último, debemos indicar que a ópera de Cabanillas e Vilar Ponte unicamente foi 
representada en catro cidades: Vigo, Pontevedra, Ferrol e A Coruña. Que O 
Mariscal non chegase aos escenarios de Santiago, en teoría centro da cultura galega, 
é un indicador máis das reservas, preconceptos e temores de certos sectores da 
sociedade galega^. 
80 Vid. p. 43. 
81 EI monte de las Ánimas, primeira ópera de R. Losada con libreto de Casal e Núñez de 
Cepeda, inspirada mmha lenda de Bécquer, foi estreada no Teatro Rosalía Castro da Coruña en 1927. 
Aínda que se lle criticou a falta de orixinalidade do argumento, a prensa galega celebmuna con 
alborozo, felicitando a Losada pola modernidade da partitura e augurandolle grandes é^citos futuros. 
Vid. , por exemplo, Fermín GUTIÉRREZ DEL SOTO, "Despues del estreno de la ópera ^En el monte 
de las Ánimas^", El Compostelano, Santiago, 18.5.1927. 
^ Para unha analise pormenorizada do libreto de O Mariscal e da súa recepción polo público 
e a crftica vid. Francisco RODRÍGUEZ, op. cit. 
223 
Ferrol.-
A traxectoria de Ferrol vai ser diferente á da capital da provincia. Poida que 
debido ao seu carácter militar, os medios de comunicación da cidade departamental 
celebraron a imposición da Ditadura sen o máis mínimo recato. O xornal local 
dedicou grandes titulares, que ocupaban totalmente as primeiras planas, a gabar o 
decreto contra o separatismo e a prohibición das linguas nacionais83. A Irmande da 
Fala local esfarelouse completamente e todos os homes que até ese momento movían 
as actividades dramáticas da vila desapareceron da vida púbíica. 
§.- «Toxos e Froles». 
A Ditadura de Primo de Itivera sorprende ao cadro de declamación de «Toxos 
e Froles», dirixido por Xaime Quintanilla, prepara,ndo o festival de Nadal. Para este 
festivai o secretario do coro, Lois Amor Soto, escribira unha obra en que intentaba 
conxugar o teatro coa música, incluíndo nela unha regueifa. Con esta regueifa, A 
fiada, presentáranse ao público, en 1921, os elementos femininos do coro. 
Vermos os cambios que sufriu o título desta peza pode darnos a medida do 
medo á represión e á censura pola que pasaron os cadros de declamación. Nos papeis 
copiados para seren utilizados polos diferentes actores e actrices, figura como título 
da obra Os bos e xenerosos^; no exemplar manuscrito en que o autor deixa 
constancia da data e lugar de estrea da obra, así como unha dedicatoria a Xaime 
Quintanilla, o título que figura é Na Fiada^; e, finalmente, nos programas de man 
e mais na prensa, apareceu co título de Dous Amores8ó. 
Sabemos polos Libros de Actas de «Toxos e Froles» que cando se estreaba 
unha obra, o cadro de declamación comezaba os ensaios arredor de tres meses antes 
da data prevista para o festival, que neste caso concreto era Decembro de 1923. As 
^ Para un estudio pormenorizado da situación en Ferrol, vid. Laura TATO FONTAfÑA, op. 
cit.. pp. 9-29. 
84 Vid. Os bos e xerterosos, Arquivo Toxos e Froles, Carpeta n° 19. 
^ Vid. Na Fiada, Arquivo Toxos e Froles, Catpeta n° 21. Vai reproducida no Apéndice deste 
traballo. 
8ó Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. át. p. 73. 
224 
copias para os actores están manuscritas polo propio Amor Soto, por tanto é de supor 
que comezaría a escribilas bastante antes de que Primo de Rivera chegase ao poder. 
O Decreto contra o separatismo faría desistir ao autor de empregar o primeiro título 
(Os bos e xenerosos) polas súas connotacións políticas, xa que remitía directamente 
ao Himno Galego e con estes dous adxectivos se autodenominaban os afiliados ás 
Irmandades da Falag'. O segundo título, Na Fiada, probabelmente fose rexeitado 
polo coro debido a que era tan parecido ao título da regueifa (A fiada), que na 
publicidade podería levar a confusión. Desta maneira chegaríase ao título Dous 
Amores, que figura na prensa e mais nos programas de man, pero que non se 
conserva no Arquivo Toxos e Froles. 
A obra presentaba a novidade de que no segundo "paso" interviña o coro 
cantando a antedita regueifa, cunha posta en escena que rompía coa tradicional forma 
de cantar en roda. Desde logo, non tiña nada que ver coas propostas que un ano máis 
tarde faría Xesús Bal y Gay, mais non deixaba de ser un precedente das "estampas" 
de Leandro Carré Alvarellos. A novidade foi tan celebrada polos xornais de Ferrol 
que o coro a levou ao Teatro Linares Rivas da Coruña os días 25 e 27 de Xaneiro 
de 1924ga, e ao Salón Teatro de Santiago o día 26 do mesmo mes89, completando 
o programa coa peza Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". 
A prensa da Coruña e Santiago non se mostrou tan entusiasta como a de 
Ferrol a respecto da obra de Amor Soto, da que salientaron, sobre todo, as pasaxes 
en que intervén o coro, ao tempo que censuraban a reivindicación social da peza: 
"Dos obritas de caracter regional en que no faltan las diatribas 
obligadas contra el caciquismo y los próceres tiranos que "chupan o 
sangue" del labriego -tópicos de que todo autor nóvel, que se precie de 
algo por acá, no puede por lo visto prescindir- fueron puestas en escena 
con bastante desenvoltura y gracia. 
"Da la primera de las producciones ocasión para que cante el coro y 
esto anima la escena. Por cierto que una cántiga a telón corrido y a 
^ Vid. sobre este tema Manuel FERREIItO, De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego, 
Santiago, Laiovento, 1996. 
88 Vid. "El Concierto de rToxos e Froles^", La Yoz de Galicia, A Coruña, 26.1.1924. 
^ Vid. "Toxos e Froles", Diario de Galicia, Santiago, 25.1.1924. 
225 
media voz, fué de lo mejor dicho y sentido de todo el concierto.90 
A peza de "Lameiro" representada nese festival non contén a máis mínima 
referencia ao caciquismo, mais a de Lois Amor Soto si. Isto puido ser o que levou 
«Toxos e Froles» a substituír, nos festivais celebrados ao mes seguinte no Teatro 
Campoamor da Graña (Ferrol), no Salón Cardoeiro de Maniños e mais no Salón 
Pelaio de Mugardos, a obra de Amor Soto por O corazón dun pedáneo, de Leandro 
Carré Alvarellos91. Baseamos a nosa suposición en que non era habitual deixaren 
de representar unha obra recén estreada, para substituírena por unha das 
representadas na temporada anterior, como acontece neste caso. 
A partir deste momento, as obras escollidas polo cadro de declamación de 
«Toxos e Frores» non conterán a máis mínima referencia política, serán todas pezas 
costumistas: en Agosto, nas festas de Ferrol, representaron no Teatro Xofre, Na 
corredoira, de Xavier Prado "Lameiro" e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio 
Rivero e Telesforo Sestelo^. Un grupo dramático plantexado nestes termos xa non 
podía interesar a Xaime Quintanilla, que abandona a dirección do cadro, ficando este 
encomendado a Xosé Castro Moreno. Co novo director celebraron un festival en 
Novembro, no Teatro Xofre, en que levaron a escena Bodas de ouro, de Galo 
Salinas, e Na casa do ciruxano, de _Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo93; este 
programa sería repetido aos poucos días no Teatro Alfonsetti de Betanzos9a 
En Decembro de 1924 prodúcense dous feitos que van ter grande repercusión 
nos coros populares: realiza a súa presentación ao público o coro «Saudade», da 
Coruña, e sae do prelo a obra de Xesus Bal y Gay, Hacia el ballet gallego. Malia 
isto, «Toxos e Froles» vai permanecer ancorado no que sempre fixera: semella que 
todas as polémicas sobre a necesidade de renovación dos coros populares non tivesen 
nada que ver con el. Esta impermeabilidade ten a súa explicación na propia historia 
90 Cfr. "El concierto de «Toxos e Froles»", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.1.1924. 
91 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 73. 
^ Vid. "Las fietas de Amboage", EI Correo Gallego, Fenol, 22.8.1924. 
^ Vid. "Del Ferrol. Fiesta Gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 8.11.19?A. 
^ Vid. °Del Ferrol. Toxos e Froles", La Voz de Galicia, A Coruña, 1.11.1924. 
226 
do coro. 
Mentres fora presidente de «Toxos», Xaime Quintanilla intentara, en 
colaboración co mestre Baudot, transformalo nunha agrupación artística semellante 
aos coros ukranianos, mais estes intentos remataran nun fracaso rotundo que tivera 
como cosecuencias a marcha de Baudot e a renuncia de Quintanilla á Presidencia95. 
Parece ser que «Toxos e Froles» non estaba disposto a cambiar mentres 
seguise tendo contratos e o público non llo esixise: continuou combinando o teatro 
costumista coa intecpretación de cantos e danzas populares. En 1925, en tres festivais 
celebrados no Teatro Xofre de Ferrol, así como nas saídas a Vigo, Pontevedra, 
Santiago, Noia, Pontedeume e A Pobra do Caramiñal, representou Na casa do 
ciruzano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo; Pra vivir ben de casados, de 
Leandro Carré; Andacio, de Xosé Ares Miramontes; e Sabela, de Galo Salinas^. 
Até este momento, por tanto, o cadro do coro ferrolán limitárase a representar 
teatro costumista, mais dentro dunha certa dignidade e facendo a escolla das obras 
entre a produción de autores cun prestixio recoñecido neste tipo de teatro. En 1926, 
por contra, levaron a escena un par de obras que romperon con esta liña de 
actuación: Non hai mellor vida, de X. Rodríguez e Quén debe mandar, de X.^. 
Ambas as dúas permanecen no Arquivo do coro e a súa comparación, tanto estilística 
como técnica e lingiiística, lévanos a supor que proceden da mesma man. Tamén as 
dúas entrarían no que Eduardo Blanco-Amor cualificou de "choqueirada ruín", en 
que se procura o riso fácil a través da ridiculización dos vicios considerados como 
"propios" do carácter galego. Na nosa opinión, o máis probábel é que X. Rodríguez 
fose alguén vinculado ao coro, quizais o anónimo redactor de EZ Correo Gallego que 
se autodeclaraba socio de «Toxos e Froles» e asinaba as recensións de espectáculos 
como X. Alguén "importante", a quen habería que ter contento e a quen o coro non 
95 Vid. para un estudio en detalle do tema, Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 30-43. 
^ Vid. ibidem, p. 73. 
^ Acerca de X. Roddguez vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII,, Diccionario Bio-Bliográfico 
de escritores, Santiago, Bibliófilos Gallegos, 1952, s.v. 
De X. e a súa obra nada sabía a historiograña dramática. 
Tanto o manuscrito de Non hai mellor vida, de X. Roddguez, como o de Quen debe mandar, 
de X. están conservados no Arquivo Toxos e Fmles, Carpetas n° 41 e 18 respectivamente. O texto 
de ambas as dúas obras vai incluído no Apéndice deste traballo. 
227 
puidese negar a representación das súas pezas. 
Este ano de 1926, ademais das obras de X. Rodríguez, levaron a escena unha 
outra peza de Leandro Carré Alvarellos, A primeira conquista, e mais O Pazo, de 
Manuel Lugrís Freire. 
Nos dous anos seguintes, 1927-28, as actividades do coro sofren unha certa 
paralización: deixan de celebrar os festivais que antes realizaban no Teatro Xofre 
para os socios. En 1927 unicamente temos noticia de dúas actuacións no Salón da 
Mariña de Mugardos, en que representaron O Pazo, de Manuel Lugrís; Trato a 
cegas, de Charlón e Sánchez Hermida e O primeiro amor, anónima. 
A respecto desta última peza, na nosa opinión, o título é un erro (por A 
primeira conquista) do cronista que redixiu a nota de prensa98. Baseamos a nosa 
hipótese no seguinte: 
1°) esta sería a primeira vez que uToxos e Froles» levase a escena unha obra 
anónima. 
2°) non existe no Arquivo ningún exemplar de O primeiro amor, nin quedou 
referencia nos Libros de Actas nin nos Libros de Contas de ningunha peza con ese 
título. 
3°) o habitual era que a cadro de declamación representase as pezas nun 
mínimo de dous festivais. Se realmente existiu esa obra titulada O primeiro amor, 
tanto ela coma A primeira conquista, de Leandro Carré só foron representadas unha 
vez. 
4°) se a obra de Leandro Carré, A primeira conquista non fose representada 
máis que unha vez, as perdas que isto suporian ficarían reflectidas nos Libros de 
Contas, de igual maneira que figuran rexistradas as 3'S pts. que se abonaron ao 
copista^. 
En 1928 á inactividade anterior vense sumar o feito de que morra nun 
accidente de circulación o director do coro. Mais para paliar a mala situación 
económica en que ficaba a familia do finado, o coro decidiu celebrar un festival. 
^ Vid. Recorte de prensa, Libro da Historia, vol. I, Arquivo Toxos e Froles. 
^ A primeira conquista, como xa d'vremos, foi publicada en 1931. O exemplar conservado na 
Carpeta n° 37 do Arquivo Toxos e Froles é unha capia dactilografada. 
228 
Para contribuír a recadar fondos, Leandro Carré enviou a comedia Un caso 
compricado, cedendo todos os seus dereitos sobre ela. A peza foi estreada no Teatro 
Xofre o 28 de Xullo10°. 
Malia a súa escasa actividade, este ano resultou positivo para o teatro, porque 
o coro estableceu unhas estreitas relacións coa sociedade «Amigos da Paisaxe Galega» 
do Seixo (Mugardos) a través do pintor Felipe Bello Piñeiro, que nese momento 
desempeñaba o cargo de Bibliotecario en «Toxos e Froles». Os «Amigos da Paisaxe» 
contaban con dous cadros de declamación. Este feito insólito ten a súa explicación 
nos fins crematísticos que perseguían; así o manifesta unha das súas integrantes: 
"La directiva del Paisaje gallego decidió entonces comprar los campos 
y ese fue el motivo de los teatros y con eso pagamos, en 5 años. 
Trabajamos muy duro pero con entusiasmo y una feliz Juventud. 
"Los cuadros de declamación eran 2, los formaban diez o doce 
muchachos y muchachas cada uno; mientras un grupo trabajaba el otro 
se ensayaba, y así durante 5 años cada 15 dias había una función. j...) 
Yo tenía el cargo del vestuario, y copiaba los papeles del teatro, era 
muy entusiasta y ayudaba lo que podía. 
"Las funciones se hacian en «La Marina» y luego nos mudamos al 
Casino..."'ol 
As obras representadas por estes grupos eran inicalmente en español, aínda 
que de cando en vez incluían o recitado dalgunha poesía de Rosalía ou Cabanillas; 
mais a presencia do pintor Bello Piñeiro, vinculado por esas datas ao que ficaba das 
Irmandades, vai facilitar que estes rapaces colaboren co coro de Ferrol na posta en 
escena de O médico a paus, de Moliére. Sobre isto temos tamén información directa 
de Teruca Bouza, resposábel da tradución: 
"Ya usted sabrá que O médico a Paus lo traduje yo; necesitábamos una 
obra gallega; queriamos hacer un teatro con el coro «Toxos e Froles» 
y D. Manuel Lorenzo, que era el gaitero, era simpático y Felipe Bello 
me pidió que tradujera la obra. Me trajo los libros necesarios de la 
100 Manuel Lourenzo e Francisco Pillado datan a estrea desta obra en 1919 (vid. Mamiel 
LOURENZO e Francisca PII.LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do 
Castro, 1982, p. 174). Qui7ais e eno proceda de que 1919 é a data de escrita, como indica L.eandro 
Carré na auto-bibliograPia (Arquivo Leandm Carré). 
O manuscrito consérvase na Carpeta n° 8 do Arquivo Toxos e Froles. Vid. Apéndice. 
lol Cfr. Carta de Teruca Bouza a Jorge Gómez Rodriguez, Fresideme da sociedade KAmigos da 
Paisaxe Galega=, datada en New York, 0 1 de Febreiro de 1991. Arquivo da S.A.P.G., Seixo 
(Mugardos). 
229 
Academia Gallega de Coruña, y lo hice. 
"La pusimos en el Teatro Jofre en Ferrol y resultó un éxito, las 
muchachas eran del [sic] nuestro cuadro de declamación del Seijo; y los 
hombres del coro ferrolano. 
"Luego los del Coro, lo han hecho una o dos veces por su cuenta.102 
Efectivamente, a obra foi representada o 11 e o 26 de Xaneiro de 1929, no 
Teatro Xofre de Ferrol polas actrices do cadro de declamación de «Amigos da 
Paisaxe» e os actores do de «Toxos e Froles». Con todo, un artigo que a propia 
Teruca Bouza escribiu para El Correo Gallego, fai acreditar máis nunha versión a 
través do español do que nunha tradución directa do francés: 
"Recorría yo mentalmente el escaso repertorio gallego de obras teatrales 
y recordé esa admirable adaptación que hizo Moratín de la obra de 
Moliere, y que yo había visto representar algunas veces. 
"Se me ocurrió que el papel de protagonista podía tener una 
sorprendente equivalencia en gallego, y que la interpretación que 
Manolo [Lorenzo] pudiera hacer, sería rebosante de gracia y de 
carácter. 
"Además me pareció muy interesante el contraste de ver a Manolo, que 
no concebimos sin el típico traje tradicional, engalanado con peluca y 
un pomposo traje de gran señor del siglo XVIII.lo3 
No festival estreouse tamén o diálogo de Manuel Lugrís Freire, O canl°4. 
As restantes actuacións deste grupo verémolo no apartado correspondente (vid. p. 
293); aínda que o labor a prol do teatro galego por parte dos «Amigos da Paisaxe 
Galega», realizouse fundamentalmente durante os anos da República (época 
descoñecida para Teruca Bouza, que emigrara aos Estados Unidos de América en 
1931), período que fica fóra do ámbito cronolóxico deste traballo. 
Pola súa banda, «Toxos e Froles» continuou coa mesma tónica que o 
caracterizaba antes desta incursión no teatro universal e, no Outono-Inverno deste 
ano (1929), presentou no Teatro de Vilalba, no Coliseo García Novoa de 
Pontedeume e na antiga fábrica de zocas das Somozas, as obras Trato a cegas, de 
Charlón e Sánchez Hermida, e mais Na Corredoira, de "Lameiro". 
l02 Cfr. ibidem. 
l03 Cfr. Teruca BOUZA, "O médeco a paus", El Correo Gallego, Ferrol, 11.1.1929. 
i°4 Cfr. "La fiesta gallega", El Correo Gallego, Ferrol, 12.1.1929. 
230 
As tensións políticas que se viven ao longo de 1929-30 no Estado español 
teñen tamén o seu reflexo nas relacións entre os elementos dos coros: a directiva de 
«Toxos e Froles» pensou na expulsión do director e primeiro actor do cadro, Castro 
Moreno'os A vinculación deste home a certo sector do nacionalismo era evidente, 
vindo xa de moi lonxe o seu labor a prol do teatro galego, pois traballara como actor 
desde 1918 no cadro dos uDependientes del Comercio». As actividades políticas de 
Castro Moreno durante os anos 1929-30 non podían ser do agrado de Carmelo 
González, presidente de «Toxos e Froles», que insistía unha e outra vez en que o 
coro era "apolítico"106. De todos os xeitos, a pretendida expulsión non se leva a 
cabo e o cadro de declamación representou este ano de 1930, no Teatro Campoamor 
da Graña e no Salón Severa de Fene, O Pazo, de Manuel Lugris Freire e mais Un 
caso compricado, de Leandro Carré Alvarellos. En Decembro, no Teatro Xofre de 
Ferrol, levaron de novo a escena Pilara ou Grandezas dos humildes, de Manuel 
Comellas Coimbra e, nunha excursión que realizan este mesmo mes a Bilbao, 
representaron Na Corredoira, de "Lameiro". 
Non podemos deixar de salientar que, coa excepción de O médico a paus, o 
coro non renovara o repertorio desde 1926: semella que tivese esgotada a 
imaxinación ou o orzamento para obras, pois cada vez que o precisan volven ao 
arquivo, desenterrando algunha das xa representadas; así, en Marzo de 1931, levaron 
ao escenario do Teatro Xofre, outra volta, O Pazo, de Manuel Lugrís, e A primeira 
conquista, de Leandro Carré. 
Cando «Toxos e Froles» decidiu que había que renovarse era xa demasiado 
tarde. A sublevación do 36 sorprendeuno ensaiando a obra de Antón Vilar Ponte e 
Mauricio Farto, A fésta da Maiat°', mais nunca chegou a estreala. 
§.- KEcos da Terra». 
ios Vid. Libro de Actas, sesión do 12.2.1930 (Arquivo Toxos e Froles). 
l06 Como exemplo da teimosía "apolítica" deste presidente (que en 1936 será dos primeiros en 
se alistar na Falange Española) pódense ler as súas declaracións ao respecto no Libro de Actas, na 
sesión do 8.5.1931 (Arquivo Toxos e Froles). 
107 Esta peza, derradeira obra de Antón Vilaz Ponte, nunca foi editada. O manuscrito está, 
segundo testemuños orais, en poder de Domingo García Sabell. 
231 
Este coro naceu en 1921 froito dunha escisión de «Toxos e Froles» aínda que, 
por cuestións económicas, non celebrou a súa presentación ao público até 1924'os 
A comezos de 1921, cando o cadro de declamación de uToxos e Froles» 
estaba integrado unicamente por Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, ambos 
os dous negáronse a participar nun festival a prol do monumento aos "herces" de 
Cuba e Cavite: 
"A idea desta homenaxe nacera en Valladolid, por iniciativa dos 
mandos militares e tivera moi boa acollida en Madrid porque a 
exaltación do patrioteirismo podia contrarrestar o descontento popular 
polo envio de tropas a África. A cidade de Ferrol aspiraba a que o 
monumento se levantase nela xa que moitos dos homes sacrificados 
nesas batallas eran galegos, e El _Correo Gallego, sempre compracente 
co governo, insistia en recordar ao Coro o seu compromiso con este 
proxecto. 
"O sistema de recrutamento da época permitia que as clases 
acomodadas redimisen os seus fillos do servizo ao rei mediante o pago 
dunha determinada cantidade de diñeiro. Evidentemente, os 
compoñentes do Coro, agás a Directiva e os sócios protectores, non 
pertencen a esa privilexiada clase média e os elementos máis 
concienciados ven esa homenaxe, tal como se propón desde o poder, 
como unha burla.lo9 
No que atinxe ao teatro, a escisión que provocou o necemento de uEcos da 
Terra» facilitou a Xaime Quintanilla a formación dun verdadeiro cadro de 
declamación en «Toxos e Froles», cadro en que Charlón e Hermida unicamente 
colaboraron esporadicamente. A partir da presentación ao público de «Ecos da 
Terra», os dous artesáns traballarán en exclusiva con este novo coro. 
Charlón e Hermida eran tan coñecidos polo público de Ferrol e tiñan tan 
garantido o éxito, que a prensa local, no festival de presentación de ^Ecos da Terra», 
non ofreceu os títulos das pezas que representaron, limitándose a comentar: 
"Los notabilísimos Hermida y Charlón mantuvieron durante gran 
ioa Non é infrecuente que, cando existen dous coros nunha mesma localidade, o máis tardfo no 
tempo sexa unha escisión do primeiro; mais esta división de «Toxos e Fmles^• tivo unhas conotacións 
e unhas consecuencias para o teatro que lle confiren un interese especial. 
109 Cfr. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 35. 
232 
espacio de tiempo, la hilaridad de los espectadores."1'o 
Se a isto se engade que a prensa de Ferrol moitas veces non publicaba o 
programa dos festivais de «Ecos da TerraN, a información con que contamos sobre 
este coro vai ser moito máis reducida que a doutros (por exempo, «Toxos e Froles^). 
O feito de que non se publique o programa dos seus festivais podería deberse a que 
unicamente actuaba con fins benéficos e por tanto non lle interesase pagar para facer 
publicidade, ou, simplemente, a que ninguén do coro remitise o programa á prensa. 
Fose como for, o certo é que en moitas ocasións non saberemos que pezas foron 
representadasll' 
De todas as formas, a partir desta primeira actuación, o cadro de declamación 
non se vai limitar aos dous comediógrafos, xa que no festival seguinte, celebrado én 
Marzo de 1925, representaron o sainete Tempo Perdido, de Xosé Sánchez Pérez, que 
era o director do cadro de declamación"^. Esta mesma obra será tamén a que leven 
ao Teatro Rosalía Castro, da Coruñal13 Por estas datas Manuel Sánchez Hermida 
caera dcente, deixando a Charlón sen parella no escenario, feito que deu lugar a que 
os parrafeos que adoitaban representar fosen substituídos por un monólogo de 
Charlón que algún xornal cualifica de "cuentos galicianos ""a, mais que no 
programa de man figura co título Dibtcxos meus e alleos"s A información máis 
ampla sobre este monólogo, ou monólogos, é a ofrecida por A Nosa Terra: 
"Euxenio Charlón deleitou ao púbrico con uns debuxos descriptivos que 
titula Debuxos meus e alleos, que son un acerto de ironia e gracia 
natural encantadoras. 
"Os catro ou cinco que dixo están ateigados d'un humorismo fino e 
lIO Cfr. "Ecos d'a Terra. El éxito de Ayer", El Correo Gullego, Ferrol, 28.9.1924. 
111 Como é doado comprobaz polas fontes citadas nas actuacións deste coro, con «Ecos da Terra^ ĉ 
acontece algo similar ao que ocorrfa co cadro de declamación do «Grupo Femenino Socialista^: a 
maior parte da información procede da prensa coruñesa. Segundo fontes orais, os integrantes desta 
agrupación foron duramente represaliados en 1936, moitos asasinados, e o seu arquivo queimado. 
llz Cfr. "Ecos d'a Terra. El festival del sábado", EI Correo Gallego, Ferrol, 10.3.1925. 
113 Vid. "El coro de Ferrol «Ecos d'a Terra^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.5.1925. 
lla Cfr. ibidem. 
lis Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Fmles, en catalogación). 
233 
elegante e son ao mesmo tempo unha acertadísima crítica de moitos 
defeitos naturás nos galegos en relación cas cousas propias e cos 
problemas da Terra.16 
«Ecos da Terra^ celebrou un festival no Teatro Alfonsetti de Betanzos, en 
Xuño, co mesmo programall'. A última actuación deste ano, tamén en Xuño, 
realizouna en Lugo, no Círculo das Artes. No programa figura unha outra obra, até 
agora descoñecida, de Charlón e Sánchez Hermida, Polo pan baila o can. O feito 
de que non sexa presentada como estrea, pero que tampouco se falase dela na crónica 
que A Nosa Terra fixera da actuación de «Ecos da Terra» na Coruña, lévanos a supor 
que debeu ser estreada no festival celebrado dous días antes de ir a Lugo, no Teatro 
Xofre de Ferrol118. Todo o que sabemos sobre esta obra é o que publica o xornal 
lugués: 
"Segunda Parte"
 
"I. El cuadro artístico pondrá en escena la chispeante obra, original de 
Charlón y Hermida, titulada «Pol-o pan baila S canu."19 
En 1926 celebraron un único festival en que representaron A venganza, de 
Leandro Carré Alvarellos, e mais Axúdate, de Charlón e Hermida. Tampouco esta 
vez a prensa deu a coñecer o título dos monólogos que interpretou Euxenio 
Char1ón120. Despois deste festival, parece que o coro quere incorporarse á nova 
moda de representar zarzuelas: así, en Xaneiro de 1927 estrean o sainete lfrico A 
fantasma de Teixido, de Xosé Sánchez Pérez, con música de Francisco Escobar'21 
O libreto está perdido, mais polo título, poderíase conxecturar que se tratase dun 
intento de levar á práctica os consellos de Antón Vilar Ponte: basear as 
representacións dramáticas en lendas tradicionais. 
116 Cfr. "Ecos da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, 1.6.1925. 
il' Vid. "Ferrol al dfa. Fiesta Teatral" La Voz de Galicia, A Coiuña, 5.6.1925. 
lls Vid. "Ecos da Terra. Su último festival", El Correo Gallego, Ferrol, 23.6.1925. 
119 Vid. "Ecos d'a Terra", El Progreso, Lugo, 21.6.1925. 
12° Vid. "Ecos da Terra°, El Correo Gallego, Ferrol, 18.6.1926. 
121 Cfr. CORRESPONSAL, "Del Ferrol. Ecos da Terra", La Voz de Galicia, 15.1.1927. 
A fantasma de Tei^ido era a única obra de Xosé Sánchez Pérez coñecida pola histogriograSa 
dramática. 
234 
Descoñecemos o programa que nEcos da Terra» levou a Sada, en 
Setembro122, así como o representado en Ribadeo, Viveiro e Ortigueira, en 
Decembro'z3 
Ao longo destes anos, as relacións entre os dous coros locais non foran boas, 
mais en 1928 chegan a unha ruptura total e«Toxos e Froles» remite a seguinte nota 
á prensa: 
"Nos ruega la Junta directiva de esta colectividad, hagamos público el 
acuerdo tomado por la misma de no asistir a ningún acto en el que 
tome parte cualquier otro coro análogo de la localidad.'za 
Tampouco sabemos se nas saídas realizadas por KEcos da Terra» en 1929 a 
Sada, Covas1zS e Fene'26 representou algunha peza. En Xaneiro de 1930, nun 
festival para os socios celebrado no seu local, estrearon dúas obras do director Xosé 
Sánchez Pérez: a comedia dramática As escrituras do avaro, e mais o xoguete 
cómico, A volta ao mundo'z'. Imaxinamos que este sería tamén o programa que 
levaron a Pontedeume128, xa que será o que representen no Teatro Principal de 
Lugo, en Decembro, engadindo o monólogo Un vello paroleiro, de Fernández 
Gastañaduy129. 
Aínda que tampouco coñecemos o texto destas novas obras de Xosé Sánchez, 
a súa clasificación (comedia e xoguete) parece indicar que tamén «Ecos da Terra» 
renunciara á zarzuela e volvera ao teatro convencional. 
izz Cfr. FREIRE, "Sada. Ecos da Terra", La Voz de Galicia, 6.9.1927. 
Iz3 Vid. "Ferrol. EI coro «Ecos d'a Terra•", El Noroeste, A Coruña, 9.12.1928. 
i2a Cfr. "El «Real Coro Toxos e Froles=", El Correo Gallego, Ferrol, 21.9.1928. 
lzs Vid. "Fenol. El coro «Ecos d'a Terra^", El Noroeste, A Coruña, 21.9.1929. 
Iz6 Vid. "Ferrol. El coro «Ecos d'a Terra^", El Noroeste, A Coruña, 6.10.1929. 
lz^ Vid. "Ferrol. Ecos da Terra", EI Noroeste, A Coruña, 5.1.1930. 
iz8 Vid. "Una salvajada. Agresión a los coristas de «Ecos da Terrap", El Noroeste, A Coruña, 
22.1.1930. 
lz9 Vid. "En el Teatro Principal", El Progreso, Lugo, 13.12.1930. 
235 
Santiago. -
Igual que na Coruña, en Santiago a Ditadura vai acabar con todos os grupos 
dramáticos que non formaban parte de coros populares: «Cativezas», «Cadro 
Escolar» , «Cadro Universidade» e «A Terriña»13o 
A única representación que fai o cadro «Cativezas» antes da súa desaparición 
definitiva non se celebrou en Compostela, senón en Vilagarcía, en Febreiro de 1924, 
onde levaron a escena O rei da Carballeira e mais ^Vaites... vaites!, de Ricardo 
Frade Giráldez'31 
Vimos xa no capítulo anterior como o«Cadro Escolar», de man de Manuel 
Vidal Rodríguez, se pasaba ao teatro en español, e o mesmo aconteceu con toda 
aquela actividade que desenvolvían as agrupacións e o ensino católico. A única 
representación escolar en galego de que temos constancia, foi a celebrada polas 
alumnas do colexio dirixido por María e Carmen Calvo Abollo, no Salón Teatro, o 
18 de Xuño de 1927, en que levaron a escena a"comedia gallega Un día de 
romería", de autor anónimo13z 
Tampouco o«Cadro Universidade» vai ter mellor sorte. A historiografía 
dramática inclúe no haber deste grupo a estrea de Lubicán, de Armando Cotarelo, 
realizada no Teatro Principal o día 24 de Novembro de 1924133 Efectivamente, os 
actores masculinos e o director son os mesmos. Non obstante, esta representación é 
13o A desaparición de «A Terriííay foi vista xa neste capítulo, vid. p. 200. 
131 Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 25.2.1924. 
13z Vid. "El Sábado en el «Socialg. Una fiesta sinapática", El Compostelano, Santiago, 
22.6.1927. 
, 133 Vid. "La ñesta de anoche. Homenaje a Carracido", El Compostelano, 25.11.1924. 
Armando COTARELO VALLEDOR, Lubicán, conto dramático de lobos e de amores, en 
tres cadros en verso, Santiago, Tip. «El Eco^ĉ , 1924. 
Como exemplo de que a historiografia dramática galega adoita considerar que o«Cadro 
Universidade^• mantivo a súa actividade normal durante o primeiro ano da Ditadura, abondará con 
reproducir as palabras dunha estudiosa: "Pero máis de destacar, pola trascendéncia que ten para este 
noso estudo, é o ensaio de teatro universitário, que polos anos vinte (de 1922 a 1924), baixo a 
dirección de Cotarelo, e cos estudantes da Universidade de Santiago como actores, vai escenificar, 
entre outras, as obras do seu profesor" (Aracéli Herrero Figueroa, "Introdución", in Armando 
COTARELO VALLEDOR, Teatro histórico e mariñeiro (Hostia, Beiramar e Mourenza, ed., 
introdución e notas de Aracéli Herrero Figueroa, prólogo de Ricardo Carballo Calero, A Coruña, Ed. 
do Castm, 1981, p. 19). 
236 
un feito illado, algo que se preparou para unha homenaxe a un fillo ilustre da 
Universidade formando parte dun programa alleo ao teatro galego, e sen 
continuidade. En ningún momento se pensou en levala a outras cidades, nin sequera 
en repetir a representación no propio Santiago, ficando así limitado o seu 
coñecemento ao público asistente a un acto académico. 
Por unha minúscula nota aparecida en El Compostelano, en Decembro13a, 
sabemos que por estas datas Armando Cotarelo xa tiña escrito o seu drama Beiramar, 
que non poderá ser estreado até 193113s Este feito encaixaba perfectamente na 
lóxica da Ditadura e na súa política de folclorización das actividades culturais que 
puidesen ter certa repercusión social. Política que conlevaba a desaparición da 
actividade dramática desligada dos coros populares e que, máis ou menos acochada, 
se mantivo durante todo o período. Isto explicaría, como xa vimos, as pexas postas 
á estrea de O Mariscal en 1929. 
Por todo iso, resulta tan rechamante e merecente de certas reflexións a 
andrómena montada, en 1927, arredor da estrea do pcema dramático de Herminia 
Fariña Cobián, Margarita a Malfadada136 A finais de 1926 toda a prensa galega 
recolleu a noticia da súa lectura, estreándose no Teatro Principal de Santiago 0 23 
de Marzo de 1927. O cadro de declamación que a representou estivo dirixido por 
Mariano Tito Vázquez, director do antigo «Cadro Universidade»; non obstante, 
ningún dos actores do vello cadro (Bouza Brei, Juan Jesús, Xermán Prieto, etc.) 
figurou no reparto. Isto sería normal a respecto das actrices, que se renovaban 
continuamente, mais non con relación aos homes que, como vimos, colaboraban en 
todas as representacións galegas de Compostela, o que nos leva a pensar que 
posibelmente non se contase con eles debido á súa ideoloxía. O papel da protagonista 
foi interpretado pola propia autora, completando o elenco os seguintes nomes: 
13a Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 2.12.1924. 
13s Armando COTARELO VALLEDOR, Beiramar, drama en tres actos, A Coruña, Nbs, 1931. 
Foi estreada pola =Agrupación Dramática Galega^, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 3 de agosto de 
1931. 
t36 Verbo de Herminia Fariña Cobián vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Ningunha 
das súas obras dramáticas foi publicada. 
237 
"Las demás actrices señoritas Faustina Noya, Maruja Calvo, María 
Espino, Mercedes Ameneiro y María Teresa Rivas [...J 
"Los actores Paulino Hernández, X.X., Eduardo Zabarte y Ricardo 
García. "137 
Fronte á escasa atención que merecera Lubicán, de Cotarelo, os xornais de 
Santiago dedicaron á estrea de Margarida a Malfadada planas case enteiras, ao 
tempo que o resto da prensa galega reseñaba o acontecimento con moita máis 
atención do que a prestada, por exemplo, dous anos máis tarde, a O Mariscal de 
Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte. Porén, o máis notábel foi que á estrea de 
Herminia Fariña asistiron, ou enviaron representación, as autoridades: 
"De diversas localidades gallegas se adhirieron al grandioso acto 
muchas corporaciones y personalidades, algunas personalmente y otras 
por telégrafo. 
"La Diputación de Pontevedra estuvo representada por el diputado Sr. 
Espinosa y al Ayuntamiento de aquella ciudad lo representó por 
delegación, el Alcalde de Santiago."13s 
Cando se representou en Pontevedra, a grande atracción social estivo 
protagonizada pola presencia no escenario do Gobernador Civil agasallando á autora 
e actriz139; e o mesmo acontecería en Vigo. Tanta solicitude cara a unha autora 
galega por parte dunhas autoridades que acabaran con toda a actividade dramática 
emprendida polas Irmandades da Fala esixe certa reflexión. 
Herminia Fariña contaba unicamente 23 anos cando estreou Margar<da a 
Malfadada, limitándose o seu "curriculum" literario en galego a un poemario, Seara, 
publicado cando tiña 21 anos. Descoñecemos o texto do poema dramático, mais 
cústanos acreditar en que fose un novo Hamlet, dada a idade da autora e a súa 
inexperiencia teatral. Tampouco podemos presumir que as autoridades fica.sen 
impresionadas pola extraordinaria beleza que, segundo os comentarios de prensa, 
adornaba a Herminia Fariña, ou que as abraiase o feito de que, tamén segundo a 
prensa, fose "la primera escritora gallega que escribe en su lengua natal para el arte 
13^ Vid. "É^tito colosal. Los estrenos de Herminia Fariña", El Compostelano, Santiago, 
24.3.1927. 
13s Cfr. ibidem. 
139 Vid. "Teatm Principal. El acontecimiento de hoy", Diario de Pontevedra, 2.6.1927. 
238 
de Talía"140. 
Na realidade, como escritora Herminia Fariña presentaba unhas características 
que eran perfectamente asumibeis pola Ditadura. Contaba no seu haber con dous 
pcemarios en español e un en galego; este último respondía á estética e á temática 
decimonónicas. En palabras de Ricardo Carballo Calero: 
"Contén trinta e catro pcesías, na súa maioría de tendencia modernista 
pola métrica e o estilo, románticas polo contido sentimental, dominadas 
pola tristeza. Algunhas composicións revelan unha estética anterior ao 
modernismo. Amiude os temas son galegos e rurais.14' 
O bilingĉismo da autora fica plasmado na diglosia do "evento", xa que estrea 
a obra galega, Margarida a Malfadada, "drama de la tiema, rural e fuerte"142, e 
a peza en español, La Marquesa de Miraflores, "delicada comedia inspirada en los 
naturales caracteres de la vida elegante y señorial°143 ^ modelo era acorde coa 
ideoloxía dominante. 
O éxito de prensa foi tal que Herminia Fariña comezou a escribir unha 
zarzuela, O Avarento, co propósito de levala nunha xira por Galiza e América. 
Reproducimos un dos moitos artigos que lle dedicou El Compostelano para dar idea 
da desmesurada atención que se prestou a esta autora, chegando a convencela de que 
realmente estaba destinada a ser a grande figura do teatro galego: 
"O AVARENTO" 
Zarzuela 
"La fama de la ilustre pcetisa santiaguesa Herminia Fariña Cobián, se 
ha difundido a los cuatro vientos, y de todas partes la felicitan, la 
inquieren y la interviuvan. 
"Su pcema dramático poético Margarita a Malfadada ha sido objeto del 
l4° Cfr. "Éxito colosal. Los estrenos de Herminia Fariña", El Compostelano, Santiago, 
24.3.1927. 
A desmemoria parece ser unha das caractertsticas dos xornalistas galegos xa que non pasazan 
tantos anos desde que eles mesmos infon^naran da representación en Santiago das obras da Rvda. 
Madre Margarita (1921); por non citarmos tamén a Dolores del Río. 
i41 Cfr. Ricardo CARBALLO CALERO op. cit., p. 609-610. 
1°2 Cfr. Gerardo ÁLVAREZ LIMESES, discurso de apresentación prominciado no Teatro 
Principal de Pontevedra, con motivo da representación de Margarida a Malfadad, e n^ollido en El 
Compostelano, Sarniago, 6.6.1927. 
Ia3 Cfr. "Teatro Principal. Herminia Fariña Cobián", El Compostelano, Santiago, 31.3.1927. 
239 
más vibrante elogio por parte del público de Santiago y Pontevedra que 
ha presenciado su representación y por parte de la prensa regional, de 
Madrid, de Barcelona y de América, que ha recogido ya directamente 
la obra, ya los latidos de la opinión. 
"El anuncio de su nueva obra teatral, O Avarento, con música del 
notable compositor Sr. Jané, ha despertado tal ansiedad que apenas pasa 
día de que algún periodista de significación no comparezca 
expresamente en el domicilio de Herminia a celebrar interviú repecto 
a su nueva y prodigiosa labor teatral. 
"Hace días el muy culto ingeniero y notable periodista aragonés don 
Alfonso Beltrán Sierra, celebró una interviú con Herminia respecto a 
su Zarzuela, próxima a representarse, O Avarento, y ha tomado notas 
para publicar en uno de los más importantes rotativos de Zaragoza y de 
España.l^ 
Todo isto, unido a unha visión non demasiado realista da situación de Galiza, 
quizais debida aos poucos anos, levárona a facer declaracións que, probabelmente, 
fixesen sorrir con tristeza aos homes das Irmandades. Nunha das moitas entrevistas 
que concede, nesta ocasión ao xornalista C. Belaustegui para La Patria, Herminia 
declara que se impuxo o labor de revitalizar o teatro galego: 
"Nos dijo del profundo sentimiento que le causaba ver el teatro regional 
olvidado, aletargado, cerrado todavía en los moldes arcaicos de una 
configuración irreal, falto de expresión y de sinceridad. [...] 
"- ^No le parece sensible -nos decía- que no posea nuestro teatro una 
sola zarzuela? 
"Que se había impuesto la tarea de comenzar esta labor. [...] Para ello 
había comenzado por escribir Margarida movida por la íntima, natural 
satisfacción de que seria esta obra suya la que iniciase la expansión del 
teatro regional. 
"- ^Y está usted satisfecha de su primer paso en tal sentido? -le 
preguntamos. 
"- Mucho -nos responde- La forma en que Galicia ha acogido 
Margarida, me ha llenado de alientos para seguir la labor que me he 
1^ Cfr. "Teatro Regional", El Compostelano, Santiago, 22.6.1927. 
Vid. tamén, por exemplo, "Un drama de la poetisa Herminia Fariña" (La Zarpa, Ourense, 
27.12.1926); "Enorme Expectación" (El Compostelano, Santiago, 21.3.1927); CORRESPONSAL, 
"De Arte Escénico. Obras de Herminia Fariña" (La Yoz de Galicia, A Conu^a, 23.3.1927); "Éxito 
colosal. Los estrenos de Herminia Fariña" (El Compostelano, Santiago, 24.3.1927); "Estreno de las 
obras de Herminia Fariña" (Faro de ^go, 25.3.1927); "Sus éxito y su fama literaria en América" (El 
Compostelano, Santiago, 31.5.1927); "El Teatro en Galicia" (Vda Gallega, Vigo, n° 361, 
10.12.1927). 
240 
impuesto.'as 
Estas declaracións demostran a ignoráncia, e/ou inxenuidade, da escritora, xa 
que se por algo se caracterizou o período da Ditadura a respecto do teatro galego, 
foi pola proliferación de zarzuelas: había só tres anos que o coro «Cántigas e 
Agarimos» estreara no mesmo Santiago A lenda de Monte Longo, de Manuel Rey 
Pose e José Buhigas. Herminia Fariña anunciou a estrea de O Avarento para ese 
mesmo Outono en Vigo, así como o proxecto de levar as súas obras dramáticas aos 
escenarios de Cuba e Arxentina. Mais ao final da entrevista descobre perante o 
xornalista, e todos os lectores, o seu grande soño, a súa maior ilusión: triunfar nos 
escenarios de Madrid 
"- ^Y no piensa usted presentar alguna de sus obras en Madrid? 
"- Quizás... más adelante -nos responde-. Ahora creo deberme a mi 
teatro regional, que tan olvidado se encuentra. Más tarde... tal vez 
pueda atenderme mejor a mi misma y me atreva a presentarme en 
Madrid. Ese Madrid que tengo soñado como premio mayor a mis 
ilusiones. "'^ 
Velaí unha boa razón para que o teatro galego de Herminia Fariña fose tan 
celebrado polas mesmas persoas que acabaran con KA Terriña», «Cativezas», o 
«Cadro Escolar», o KCadro Universidade» e mais a«Escola Dramática Galega». Mais 
os soños da escritora ficaron reducidos a cinzas. Non hai constancia en ningures de 
que se chegase a estrear O Avarento, nin de que se realizase a xira por Galiza e 
América; de feito, a historiografía dramática non sabía da existencia desa zarzuela. 
Aos únicos que interesaba realmente a obra de Herminia era á aqueles que estaban 
vinculados co nacionalismo: 
"Entre los agasajos de que fue objeto en nuestra ciudad [Vigo] 
Herminia Fariña, figura una fiesta dada en su honor por nuestro dilecto 
amigo y notable literato Luis Peña Novo, y a la cual aistieron gran 
número de escritores y artistas; entre ellos podemos citar al poeta 
Manuel Antonio, Compostela, Paz Andrade, Blanco Torres, Agra, 
Dieste y los señores Vidás (don Luciano y don Benito), el director de 
ias Cfr. C. BELAUSTEGUI, "Herminia Fariña. Una noble aspiración y in magno prollecto", 
El Compostelano, Santiago, 18.8.1927. 
1^ Cfr. ibidem. 
241 
la «Agrupación Gallega» señor Nogueira,...la' 
Para que a«Agrupación Dramática Galega» de Vigo representase Margarida 
a Malfadada, Herminia Fariña substituíu a comedia La Marquesa de Miraflores por 
unha outra peza galega, O soldado Froita. Con esta estrea, celebrada no Teatro 
Tamberlik de Vigo, en Decembro de 1927'ag, rematou a súa carreira como 
impulsora do teatro galego. 
§.- «Cantigas e Agarimos». 
O coro compostelán, que en 1923 practicamente prescindira das 
representacións dramáticas, en Xaneiro de 1924 retomou esta actividade levando ao 
escenario do Salón Teatro ^ Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giráldez149 Como 
xa vimos, esta obra era unha das do repertorio do grupo «Cativezas», así que este 
feito é unha proba máis de que coa Ditadura o teatro galego ficou limitado aos coros 
populares. 
Hai que supor que esta mesma obra sería representada nas saídas que o coro 
realizou na primeira metade do ano xa que en Xuño, volveron representala no Salón 
Teatro de Santiagolso 
Mais 1924 era o ano en que corrían ventos de renovación entre os coros, e 
«Cantigas e Agarimos» prepara a súa primeira, e única, zarzuela, A lenda de Monte 
Longo, con libreto de Manuel Rey Pose e José Buhigas Olavarrieta e música de 
Bernardo del Río, estreada no Salón Teatro de Santiago en Decembro's' Nos 
primeiros meses de 1925 levárona a Vigols2, Ferrol153 e A Coruñaisa A pesai. 
la' Cfr. "Herminia en Vigo", EI Compostelano, Sanriago, 28.11.1927. 
ia8 Vid. "«Margarita a Malfadada^• mañana se estrena en el Tamberlik", Faro de Vigo, 
4.12.1927. 
la9 Vid. "Las veladas de «Cántigas e AgarimosD, Diario de Galicia, Santiago, 17.1.1924. 
iso Vid. "Una velada benéfica", Diario de Galicia, Santiago, 15.6.1924. 
lsl Vid. "Cantigas e Agarimos", El Compostelano, Santiago, 19.12.1924. 
Verbo de Manuel Rey Pose e José Buhigas Olavarrieta vid. Manuel LOURENZO e Francisco 
PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987; 
tamén p. 174. 
isz Vid. "El coro ^Cantigas e AgarimosB", Faro de Ygo, 6.1.1925. 
242 
de que as críticas foron boas, como case sempre, predominaron os comentarios deste 
tipo: 
"A lenda de Monte Longo es un libreto zarzuelesco con muchos ribetes 
de sainete. Hay en el acertados chistes que hacen reir al público 
repetidas veces. [. . . ] 
"Los señores Rey Pose y Buhigas han logrado entretener al público esta 
vez, aunque no hayan hecho una obra de consistencia literaria. 
"El Sr. Del Río, autor de la música, ha obtenido un franco éxíto.'ss 
De todas as formas, non debía resultar doado para os coros conseguiren e 
prepararen obras deste tipo, porque na temporada seguinte, cando ten que renovar 
o repertorio, «Cantigas e Agarimosp volve ao teatro costumista e leva a Noia a peza 
Antón de Freixide, de Manuel María González's6 
Esta foi a última vez que actuou o cadro de declamación do coro compostelán 
que, a partir deste momento, prescindiu definitivamente das representacións 
teatrais's' 
Henrique Rabunhal inclúe entre as obras representadas por KCantigas e 
AgarimosN A man de Santiña, de Ramón Cabanillas, e mais Lubicán, de Armando 
Cotarelo Valledor, sen indicar nin data e lugar de representación nin as fontes de 
ls3 Vid. "Cantigas e Agarimos de Santiago", El Correo Gallego, Ferrol, 17.3.1925. 
Esta visita de «Cántigas e Agarimos» a Ferrol, debeu ser a causante de que Henrique 
Rabunhal incluíse A lenda de Monte Longo no repertorio de «Toxos e Froles» (vid. Henrique 
RABUNHAL, op. cit., p. 2), mais nin o Arquivo de Toxos e Froles, nin a prensa documentan tal 
feito. A primeira zarzuela representada polo coro ferrolán está datada o 24 de Abril de 1944 (vid. 
^ Laura TATO FONTAfÑA, op. cit. , p. 63). 
tsa Vid. "Gran festival de arte regional", La Yoz de Galicia, A Coruña, 15.3.1925. 
iss Cfr. "Cantigas e Agarimos", EI Compostelano, Santiago, 22.12.1924. 
lsó Cfr. "Cantigas e Agarimos", Diario de Galicia, Santiago, 26.9.1925. 
ls^ A partir destas datas «Cantigas e Agarimos= intentou crear o tipo de espectáculo que para os 
coros propugnaba Castelao: "El com lleva una nueva labor, hecha a fuerza de enormes sacrificios y 
que sin duda alguna es el último grito en esta clase de festivales: nos referimos a la adaptación 
escénica de canciones populares del más rancio abolengo gallego. Decoraciones, vestuario, atrezzo, 
etcétera, etcétera, es lo más perfecto que hasta hoy se presentó al público. En el festival del 25 
presentará tres de estas visiones musicales que son obra de Bernardo del Río y de Camilo Díaz Baliño; 
además cantará el coro obras orfeónicas y canciones populares" ("«Tournée» artística. El coro 
«Cantigas e Agarimos=", EI Compostelano, Santiago, 9.6.1927). 
243 
onde tira a información1S8; non obstante, a documentación non confirma esas 
atribucións. 
§.- «Agrupación Compostelana^.-
En 1930, cando xa se albisca unha nova etapa na historia do Estado, Xesús 
San Luís Romero volve a formar un grupo para representar a súa obra. Os actores 
principais eran os mesmos que estrearan con «Brisas Futurasu en 1918 O Fidalgo: 
J. S. Calvelo, Valentín Canedo e Manuel Dopico; as actrices nesta ocasión foron as 
fillas do autor, Elena e Lola. 
Desta forma, O Fidalgo volveu subir ao escenario do Salón Teatro de 
Santiago en Maio de 1930159, e levada no mes seguinte á Proba do Caramiñalló0. 
San Luís iniciaba así unha serie de representacións "familiares" da súa obra, que se 
prolongaría durante a República. 
isa Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104.
 
159 Vid. REY ALVTTE, "La reposición de •^O Fidalgo=", Faro de ^go, 3.6.1930.
 
16°
 Vid. "Puebla del Caramíñal. ^O Fidalgo^ de San Luís", Faro de ^go, 16.7.1930. 
244 
Ourense.-
A cidade das Burgas convertirase nesta etapa nun dos núcleos do teatro 
galego, debido, na nosa opinión, á influencia social que tivo a transformación de «De 
Ruada» nun dos coros protexidos polo réxime. . 
§.- «De Ruada». 
Este coro adquirira xa en 1923 certo aire de profesionalización: suprimira os 
festivais en honor dos socios limitándose a actuar cando era contratado, ou cando era 
solicitada a súa colaboración nalgunha función benéfica. Nunha destas colaboracións, 
a raíz do sonado atraco ao Expreso de Andalucía, estreou no Salón Apolo de 
Ourense, 0 20 de Maio de 1924, dúas pezas: o sainete bilingúe, Os trasacordos de 
Mingos, e o monólogo Un home de sorte, ambas as dúas da autoría do seu 
Presidente, Xavier Prado "Lameiro", repoñendo tamén O cego da Xestosa, do 
mesmo autor161 O monólogo foi interpretado polo afeccionado José Rodríguez de 
Vicente (Joselín), "para el que fué expresamente escrito"16z 
O cego da Xestosa, e mais Almas Sinxelas, tamén de "Lameiro", constituirían 
o programa que levou o cor ourensán ao Balneario de Mondariz nas festas de 
Agosto163 
En Xullo, «De Ruada» foi contratado polo Centro de Galicia en Madrid para 
as celebracións do Apóstolo Santiago. Compararmos a atención que a prensa 
madrileña dedicou ao coro ourensán coa que prestara a«Toxos e Froles» en 1918, 
permitirá comprobarmos o cambio operado na política do Estado. O coro ferrolán 
tivera mesmo que suspender parte das actuacións programadas: 
161 Vid. "El festival benéfico de esta noche", La Región, Ourense, 20.5.1924. 
Xavier PRADO (LAMEIRO), Farsadas. «Os trasacordos de Mingos», «Soledá», «Vida 
Vlenga», «Marta», «N-a Corredoira», «EstebirTo», «Marzadas», Ourense, Imprenta de «La Región•, 
1928. 
Xavier PRADO (LAMEIRO), Monifates. «Almas sinxelas», «Tratos», «Lufs de 
Castromouro^, «A retirada de Napoleón», «Todo ten goberno», «Un home de sorte», «O cego d'a 
XestosaN. Primeiro tomo d'a coleución d'obras teatrás por, Ourense, Imprenta de «La Región^, 1928. 
lbz Cfr. ibidem. 
163 Vid. "Jornadas de enxebrismo. La fiesta de Mondariz", Galicia, Vigo, 26.8.1924. 
245 
"As crónicas xornalísticas desta viaxe semellan o relato dun andácio: O 
Presidente da "Casa de Galicia"... desaparece das actuacións e 
recepcións..... e como remate, Toxos e Froles suspende parte dos 
compromisos e regresa antes de tempo... 
"O certo é que nunha reseña do Heraldo de Madrid, lemos que o 
Teatro do Príncipe, no día da apresentación, non estaba cheo, habia 
unicamente "alguna gente" porque a función dos galegos non fora 
anunciada. "1^ 
Agora, en plena Ditadura, a prensa madrileña agarima a«De Ruada», malia 
que ande un pouco desnortada a respecto do que era un coro popular galego, como 
se pode deducir da seguinte crónica do ABC, reproducida por La Región: 
"«Anoche en el Ideal Retiro, y ante un público numerosísimo, debutó 
la compañía del notable poeta orensano Xavier Prado (Lameiro). "'^ 
En Madrid subiron a escena O cego da Xestosa e A retirada de 
Napoleón"^; mais o fundamental foi que, a partir desta viaxe, «De Ruada» 
transformouse nun dos coros máis protexidos polas autoridades. En Xaneiro de 1926 
volvería á capital do Estado para ser agasallado. pola Deputación madrileña: 
"El señor presidente de la Excma. Diputación provincial, general 
Casar, ha recibido la carta siguiente: 
"El presidente de la Diputación provincial.- Madrid 
"Excmo. Sr. D. Celso Casar Blanco. Mi distinguido amigo y 
compañero: Esta Diputación provincial, al dar cumplimiento al acuerdo 
adoptado por todas las de España, referente al regalo de una corbata 
para la bandera del coro «De Ruada», tiene una verdadera satisfación 
en hacerle el envio de ella por conducto del Director general de 
Administración Sr. Calvo Sotelo. "167 
As restantes actuacións do ano 1925 celebraríanse xa no verán: unha xira por 
Asturias onde a única peza de teatro representada foi O cego da Xestosa168; e mais 
1^ Cfr. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , p. 33. 
1^ Vid. "EI coro «De Ruada^, en Madrid", La Región, Ourense, 27.7.1924. 
1^ Vid. "EI coro «De Ruada^ ĉ llega hoy de Madrid", La Región, Ourense, 29.7.1924. 
16^ Cfr. "Obsequio de las Diputaciones Españolas al coro «De Ruada^", La Región, Ourense, 
27.2.1925. 
1^ Vid. "Por tierras de Asturias. Sigue triunfando el «De Ruada^•", La Región, Ourense, 
7.7.1925. 
246 
unha serie de festivais en vilas e cidades galegas co gallo das festas patronais. Como 
exemplo da grande actividade que desenvolvía «De Ruadau, reproducimos a seguinte 
nota de prensa: 
"Esta notabilísima agrapación [...) acaba de firmaz varios contratos
 
para el presente mes de Agosto.
 
"Entre las fechas comprometidas figuran: el día 15 en Pontevedra, [...]
 
el 23 y 24 en la villa de Noya.
 
"Aprovechando la circunstáncia de hallarse en Pontevedra el 15, han
 
hecho proposiciones desde Villagarcía al coro para celebrar un festival
 
en dicha localidad, que de tener realización, sería el domingo 16.
 
"[...] no pudo aceptar otro contrato para Viana, (...]
 
"[...] tuvo que renunciar otra invitación de la Comisión de Festejos de
 
Vigo [...].,^^^
 
Efectivamente, «De Ruada» actuou en Agosto nas vilas que anuncia esa nota 
e ademais tamén en Maside"°. 
No verán de 1926 desprazouse á Coruña11 e mais a Ribadavial^. En 
Decembro foi contratado para actuar no Teatro Tamberlik de Vigo compartindo 
escenario cunha compañía profesional española. Esta mestura era realmente insólita 
na historia do teatro galego: en funcións de 7 e 10'30 h. a compañía de Ricardo 
Vargas representaba obras tales como "Ha entrado una mujer" ou "El doctor 
Jiménez ", e a continuación «De Ruada» celebraba unha festa galega en que cantaba 
alalás, bailaba muiñeiras e subía a escena as obras dramáticas Un home de sorte e 
mais O cego da Xestosa, de "Lameiro"13. 
De igual maneira, foi outra novidade, e tamén caso único na historia do teatro 
galego, que o coro ourensán fose contratado pola mesma empresa para celebrar a 
chegada do aninovo; así, na noite do 31 de Decembro, en función única, 
representaron no Teatro Tamberlik, A retirada de Napoleón e, outra volta, O cego 
1^ Cfr. "El coro «De RuadaA. Próximas excursiones artísticas", La Región, Ourense, 5.8.1925. 
l^o Vid. "El coro «De Ruada• en Maside", Faro de V'igo, 29.8.1925. 
1^1 Vid. "La excursión del com «De Ruadap", La Zarpa, Ourense, 8.8.1926. 
^^ Vid. °El coro «De RuadaD a Ribadavia", La Zarpa, Ourense, 10.9.1926. 
173 Vid. Publicidade do Teatro Tamberlik, Faro de vgo, 18.12.1926. 
247 
da Xestosa. A publicidade deste festival levaba a seguinte nota: 
"Obsequio de la empresa a los espectadores con las clásicas uvas."1'a 
Todo isto, que pode cualificarse de novidoso, hai que entendelo dentro do 
marco da cidade de Vigo, que conseguira deslocar o centro da actividade dramática 
galega. No período anterior, A Coruña e Santiago co Cadro da Irmandade da Fala 
(despois «Escola Dramática Galega^), «Cántigas da Terra», «Cativezasp, o«Cadro 
Universida.de» e mais «A Terriña^, eran o centro neurálxico do teatro galego. Agora, 
durante a Ditadura, ese centro desprázase ao Sur, a Ourense e, sobre todo, a Vigo 
que, gracias ao labor realizado pola «Agrupación Dramática Galega^, «Queixumes 
dos Pinos^, a«Agrupación Artísticau e mais «Xestas e Frolesu, contará co público 
máis receptivo ao teatro autóctono. 
En Ourense, «De Ruada» continuou coa política de colaboración en funcións 
benéficas: 0 18 de Abril de 1927, no Teatro Principal, representou A retirada de 
Napoleón e i^n home de sonel's; e en Outubro contribuíu a recadar fondos en 
Leiro con O cego da Xestasa"6 
A política "rexionalista" do Ditador contemplaba a celebración de grandes 
festivais folclóricos de ámbito estatal e a súa difusión por todós os medios da época. 
Para contribuír a este proxecto, «De Ruadau foi contratado para realizar unha xira 
por Andalucía co seguinte programa: 
"En la noche del 23 dará el coro un concierto en la Estación 
transmisora de la T.S.H. sevillana. 
"El 24, por la noche, hará su presentación al público sevillano en el 
Teatro San Fernando, actuando también los días 25 y 26 en el mismo 
coliseo. 
"El 26 se trasladará a Cádiz para dar en la noche de ese día y en la del 
siguiente dos conciertos en uno de los teatros de aquella capital; y el 
29, regresará a Sevilla, a fin de tomar parte en un grandioso festival de 
arte regional que se celebrará en la plaza de toros de la Maestranza, en 
la tarde de dicho día."'^ 
i^a Cfr. Publicidade do Teatro Tamberlik, Faro de Ygo, 31.12.1926. 
l^s Vid. "La función benéfica de mañana", La Región, Ourense, 17.4.1927. 
1^6 Vid. CORRESPONSAL, "Leiro. Velada Teatral", La Región, Ourense, 6.10.1927. 
1^ Cfr. "fil coro ^De Ruada' y su excursión por Andalucía", La Región, Ourense, 14.5.1927. 
248 
Na redución a folclore da cultura nacional galega xogaron un papel moi 
destacado os coros populares: alí onde chegue calquera representante do Goberno, 
ou en calquera acto oficial, haberá un coro. É de tal dimensión a utilización política 
que deles se fai, que os Reis de España, na súa visita a Galiza en 1927, asisten 
estoicamente á actuación dun, ou varios, en cada vila que cruzan. En Ourense, «De 
Ruada» celebrou no seu honor unha velada, no Teatro Principal, 0 29 de Setembro, 
en que representou Un home de sorte178. 
En Xaneiro do ano seguinte (1928), en agradecemento ao moito que o seu 
presidente, Xavier Prado "Lameiro", contribuíra a transformalo nun dos coros máis 
coñecidos, «De Ruada» decide facerlle unha grande homenaxe: 
"Consistirá éste, en el obsequio de una edición impresa de las obras 
teatrales del gran autor, a cuyo efecto, varios entusiastas del coro y 
muchos amigos del señor Prado han ofrecido su concurso económico; 
la Excma. Diputación provincial, digna protectora de los hijos 
sobresalientes de la provincia, ha ofrecido su apoyo a esta obra y en la 
misma forma se adhirió a este homenaje, nuestro Excmo. 
Ayuntamiento. "19 
As razóns que conducen a que institucións oficiais como a Deputación e o 
Concello de Ourense subsidien a edición das obras de "Lameiro", deben explicarse 
no seu contexto. É evidente que non actuarían da mesma maneira perante O 
Mariscal, de Cabanillas e Vilar Ponte. 
Xavier Prado, a pesar das súas vinculacións coas Irmandades da Fala e con 
Vicente Risco, tiña unha concepción moi limitada do teatro galego. Un concepto que 
era plenamente asimilábel polo "regionalismo sano y bien entendido", como 
transparece nos prólogos das súas obras. Nas palabras "Ó Leutor" con que as abre, 
"Lameiro" limítase a declarar: 
"Sei d'abondo que a miña labor teatral é cativa, pro tamén sei que n-a 
autualidade non pode haber máis teatro netamente gallego que o teatro 
do agro y-o hestórico: o primeiro representable; o segundo, somentes 
178 Vid. "Teatro Principal", La Región, Ourense, 29.9.1927. 
179 Cfr. X., "Grandioso homenaje del coro rDe Ruada^• a su presidente", La Región, Ourensse, 
14.1.1928. 
249 
literario. C'o témpo, Dios dirá. "lso 
Esta rotunda afirmación de que a teatro galego só pode ser rural ou histórico, 
co engadido final de que o único representábel é o primeiro, fica ampliada e 
matizada no "Prologuiño" ao segundo volume das súas obras, Farsadas. Nesta 
segunda entrega, "Lameiro" non se limita a expor as súas teorizacións sobre a escena 
galega, senón que ataca directamente aos defensores do teatro non rural. A única 
razón que aporta para explicar a inviabilidade de calquera outro tipo de teatro galego 
é a falta dunha grande cidade: 
"Con todo respeto ós gustos alleos, a mín non me agrada o 
superrealismo; pra mín o teatro é o retrato d'a vida, [...] 
"Pensando d'esta maneira, craro é que a miña obra non póde satisfacer 
ós preciosistas nin ós que, escomenzando a faguel-a casa pol-o tellado, 
sóo queren que se produza en Galicia, literariamente, obra 
quintaesenciada, obra cume, como si o mundo fose parbo e comulgase 
co'a róda de muiño de que o nóso pobo chegou á meta, [...] 
"Galicia, que n-outras manifestacións artísticas está moi bén, anda n­
estas angueiras do teatro e d'a música d'abondo retrasada, e coido 
qu'inda ha chover moito denantes de que poida poñerse ó día, pois non 
é fácele improvisar a gran cibdade que ha soster compañías y-estimular 
autores de teatro gallego."'s' 
Na nosa opinión, o simple feito de que Xavier Prado continúe a empregar o 
adxectivo "gallego", no canto de "galego", resulta moi ilustrativo da súa concepción 
de Galiza e da cultura galega, concepción que coincide plenamente co papel que a 
Ditadura tiña reservado aos nacionalismoslsZ. É tal a identificación do coro «De 
iao Cfr. Xavier PRADO (LAMEIRO), Monifates. «Almas sinxelas», «Tratos», «Lufs de 
Castromouro», «A retirada de Napoleón», «Todo ten goberno», «Un home de sorte», «O cego d'a 
Xestosa». Primeiro tomo d'a coleución d'obras teatrás por, Ourense, Imprenta de «La Regióna, 1928, 
p. 6. 
181 Cfr. Xavier PRADO (LAMEIRO), Farsadas. «Os trasacordos de Mingos», «Soledá», «Vida 
Vilenga», «Marta», «N^ Corredoira», «Estebiño», «Marzadas», Ourense, Imprenta de «La Región», 
1928, pp. 5^. 
1s2 Un caso semellante ao de Prado Lameiro a respecto de emprego de "gallego", no canto de 
"galego", é o do poeta Noriega Varela, vid. Xosé Ramón FREIXERO MATO, A cara oculta de 
Noriega Yarela, Santiago, Laiovento, 1992; tamén do mesmo autor, Antonio Noriega Yarela. Estudio 
e Edición da Obra Completa, 2 vol., Lugo, Deputación Provincial, 1994. 
A simpatía, tanto de Prado "Lameiro" como de Noriega Varela, polo fascismo fica 
demostrada nos poemas que ambos os dous redixiron, anos máis tarde, para gabaren o seguinte 
ditador (vid. Xesús ALONSO MONTERO, "Poesía francófila no 36", La Yoz de Galicfa, A Coruña, 
22.8.1996). 
250 
Ruada» coas autoridades que, en Setembro, trasladouse a Madrid para participaren 
nas celebracións do cuarto aniversario da Ditadura: 
"Nuestro coro formará en el grandioso desfiíe de las Uniones 
Patrióticas de toda España; pero actuará también en el Teatro Apolo, 
en donde dará cuatro audiciones. "ls3 
A homenaxe a"Lameiro" incluíu tamén un magno festival celebrado 0 6 de 
Febreiro, no Teatro Principal, en que «De Ruada» levou a escena Estebiño, ademais 
de estrear unha outra peza do seu presidente, o"pasillo cómico nun acto e en prosa", 
titulado Amor barato184. Lamentabelmente, nin esta nin ningunha das obras que a 
partir deste momento estreou "Lameiro" foron nunca publicadas; a maior parte delas 
nin sequera aparecen referenciadas na historiografía do teatro galego. 
A comezos de 1929 Xavier Prado abandona a Presidencia, sen que isto 
implique que deixe o coro, ao tempo que o director explica á directiva entrante a 
"nova modalidade" que están a ensaiar: 
"El Sr. Prado «Lameiro» dijo que su mayor orgullo lo sentía por haber 
contribuído con su esfuerzo a la organización de esta agrupación, [...]; 
manifestando que tan intimamente estaba ligado al coro «De Ruada», 
que si alguna vez pensara en prescindir de su actuación, él no lo 
abandonaría y continuaría trabajando lo mismo en su favor, con todo 
su entusiasmo. [...] 
"El director, don Daniel González, expuso a los nuevos directivos la 
nueva modalidad, que se está ensayando y que pronto darán a conocer 
en Orense.'^ 185 
Os ensaios da nova modalidade duran máis do previsto, polo que na velada 
a prol da "Casa del Pueblo", celebrada o 27 de Abril no Teatro Losada, a 
programación seguiu a ser a mesma: levaron a escena Estebiño e Tratos, de Xavier 
Prado186. En Xullo anuncian que será na exposición de Barcelona onde o público 
poderá coñecer esas novidades, mais as xestións para iren a Cataluña fracasaron e a 
ls3 Cfr. "El coro «De RuadaA a Madrid", La Región, Ourense, 12.9.1928. 
ls4 Vid. "Teatro Principal. El homenaje a«LameiroD", La Región, Ourense, 2.2.1928. 
1s5 Vid. "Coro «De Ruada^•", La Regi6n, Ourense, 8.1.1929. 
Isb Vid. "La velada de anoche a beneficio de la Casa del Pueblo", La Región, Ourense, 
28.4.1929. 
251 
presentación sufriu un novo retraso. Nos desprazamentos que realizou nesta 
temporada de 1929 a Pontevedra e Verín, o coro representou Tratos, de 
"Lameiro"1^. 
De todos os xeitos, «De Ruadap é un coro consagrado e protexido, case 
profesional, que nese mesmo verán grava os seus primeiros discos: 
"Y ya que del coro «De Ruadau hablamos, debemos también decir que 
ayer impresionó nueve discos de cantos harmonizados y otros de duos 
de gaitas y zanfona. 
"Esta noche continuará la impresión de cantos populares."188 
Ademais debía contar con subsidios oficiais porque as melloras de tipo social 
que a agrupación vai conseguindo para os seus coristas (que non disfruta ningún 
outro coro popular), non poderían custearse coas actuacións e a venda de discos, por 
moitos que vendesen: 
"Seguidamente dióse lectura y se puso en vigor los artículos 33, 34, 35 
y 36 del reglamento, por el cual los coristas disfrutarán de médico y 
medicinas gratuitamente, así como en caso de fallecimiento de alguno 
de ellos, la familia percibirá la cantidad de ciento cincuenta pesetas para 
lutos."'^ 
Por fin, en Decembro dan a coñecer a"nova modalidade", ao tempo que 
modifican a denominación da entidade, que deixa de ser coro popular para se 
transformar en «Agrupación Coral De Ruada». Preséntanse en dous festivais 
celebrados no Teatro Losada de Ourense os días 30 e 31 de Decembro de 1929. As 
novidades son, na súa maior parte, de carácter escenográfico: por vez primeira «De 
Ruadau ía conxugar música, canto, luz, decorados, coreografia e mesmo arrecendos. 
A mellor descrición destes cantos escenificados foi a realizada por un anónimo 
cronista do xornal arxentino La Nación: 
"Reservada para la tercera parte del espectáculo la nota de más alto 
interés artístico, logró ésta abonar en sus reales merecimientos el fruto 
de los esfuerzos directivos de Daniel González y del pintor Camilo Díaz 
Baliño al escenificar con tan seguro acierto teatral y efecto decorativo 
1^ Cfr. "El coro =De Ruada=", La Región, Ourense, 20.10.1929. 
isa Cfr. "El coro DE RUADA. Irá a la Exposición de Barcelona. Impresibn de discos", La 
Región, Ourense, 5.7.1929. 
189 Cfr. "Agnipación Coral Orensana =De RuadaD", La Región, Ourense, 5.10.1929. 
252 
una série de canciones populares. 
"Son ellas «N'a seiturap, canto de siega, que llega como caricia sedante 
para mitigar la faena de los labriegos, cuya respuesta se enlaza a la 
duice invitación al trabajo. «Canto de arrieiro» donde se oye una voz 
que en la noche iluminada ritma sus nostalgias y las recoge la brisa para 
confiárselas a los altos pinares que bordean el camino; «El canto de 
chirimias^, escena en la catedral de Santiago de Compostela, que anima 
una composición plena de unción y de recogimiento, y que se dilata 
bajo las bóvedas del templo hacia las que eleva su incienso el 
botafumeiro. i190 
Lamentabelmente, as novidades que incorporou «De Ruadap non alcanzaron 
nin ao cadro de declamación nin a Xavier Prado "Lameiro", que seguiu cos sainetes 
rurais e coa estética realista. Nos festivais de presentación da Agrupación Coral 
levaron a escena Tratos, e estrearon o monólogo en prosa ^ Onde vai a Mansamina ?, 
e mais o xoguete cómico nun acto e en prosa., O curiso de Penagache, ambas as dúas 
tamén de "Lameiro"'91 
As escenificacións de Camilo Díaz axiña se convertiron no centro de atención, 
tanto do público como da prensa. A partir de agora, nas actuacións que o coro 
realizou na Coruña, Santiago'^, Vigo193 e Betanzosl^ ao longo de 1930, as 
referencias ás obras dramáticas de "Lameiro" fican reducidas a dúas liñas. Poderíase 
atribuír esta falta de información a que o xoguete representado neseĉ festivais, O 
curioso de Penagache, fose de menor calidade do que a produción anterior, mais 
existen razóns obxectivas para acreditar en que a causa non foi esa. 
Xa en 1924 o coro coruñés «Saudadep escenificara estampas populares e, 
aínda que foran ben acollidas tanto polo público como poia prensa, non chegaran a 
alcanzar nin a calidade nin a sona das realizadas por «De RuadaN. Na nosa opinión, 
19Ó Cfr. "Los Coros «De RuadaA. El espectáculo popular es de colorido sabor", La Región, 
Ourense, 16.4.1931 (artigo reproducido de La Nación, de Buenos Aires). 
191 Vid. "De Ruada. Los próxi.mos conciertos de está Agrupación Coral", La Región, Ourense, 
25.12.1929. 
1^ Vid. "El coro «De Rua.da=. En Santiago obtiene un mievo élcito clamoroso", La Región, 
Ourense, 6.4.1930. 
1^ Vid. "Grandioso festival gallego por el coro «De Ruadap°, Faro de Vgo, 10.8.1930. 
i^ Vid. "La coral gallega «De Ruada= a Betanzos", La Región, Oarense, 17.8.1930. 
253 
o éxito das escenificacións do coro ourensán hai que llo atribuír á calidade artística 
da obra de Camilo Díaz Baliño e Daniel González nos seus respectivos labores de 
pintor e coreógrafo. A crítica centrou a súa atención no primeiro e, nunha das moitas 
entrevistas que Ile fan ao longo deste ano, o pintor ferrolán explicaba que a clave do 
seu acerto radicaba na galeguidade da súa arte: 
"- Yo puse «lo mio»; lo puse con toda mi alma, de pintor y de gallego. 
"La técnica que empleé es «nueva». No quiero decirle que sea de 
«vanguardia», pues esta manera de llamarle a lo «nuevo» la 
desacreditaron muchos a fuerza de fusilar cosas alemanas y rusas. No; 
mis decoraciones para este asunto son sin ribetes extranjeros. Yo creo 
que para hacer arte gallego, «hay que hacerlo en gallego», sino no será 
nuestro, y cuanto más gallego sea, más universal será.^^195 
A calidade artística da obra de Díaz Baliño relegou a un segundo plano 0 
teatro decimonónico de "Lameiro", demostrando que o público, a pesar do que 
afirmaba nos seus prólogos o comediógrafo ourensán, estaba disposto a aplaudir as 
novidades cando ían avaladas pola calidade. De todas as formas, Xavier Prado debeu 
atribuír á nova obra a pouca atención que a prensa dedicara ao teatro, porque en 
1931, tanto na xira que «De Ruada» realizou por Galiza antes de embarcar para 
América, como no concerto de despedida, no Teatro Principal de Ourense, recuperou 
un dos antigos éxitos: Os trasacordos de Mingos196; mais o resultado foi o mesmo: 
a crítica e o público unicamente tiñan ollos e ouvidos para os cantos escenificados 
de Díaz Baliño e Daniel González, que serviron a este último como tarxeta de 
ingreso no Seminario de Estudos Galegosl^. 
A alta calidade do espectáculo proporcionou a«De Ruada» un contrato para 
actuar na Arxentina. Segundo o seu director, levarían aos escenarios americanos 
obras dramáticas novas: 
"- Además del asunto musical, ^qué otras cosas piensan presentar en 
América? 
"- El teatro gallego, para lo cual hemos aumentado nuestro archivo con 
I^ Vid. "El coro "De Ruada" y Díaz Balin`o", La Región, Ourense, 5.4.1930. 
1^ Vid. "La Agrupación Coral «De Ruada^•", La Región, Ourense, 20.2.1931. 
1^ Vid. "El director de «De Ruada^ĉ . Miembro del Seminario de Estudios Gallegos", La Regi6n, 
Ourense, 14.11.1930. 
254 
algunas obras nuevas del popular y festivo escritor orensano don Javier 
Prado («Lameiro»), cuyos argumentos tienen por principal objeto el 
ensalzamiento de Galicia y de los gallegos."19s 
Non obstante, das únicas obras que temos constancia é de dúas xa moi 
coñecidas: O cego da Xestosa e Marzadas199. A caída da monarquía e o advento 
da II República sorprenderon ao coro «De Ruada» por terras americanas. 
§.- «Os Enxebres». 
A actividade dramática do outro coro ourensán, «Os Enxebres», está 
caracterizada pola irregularidade. Vimos no capítulo anterior que ao longo de 1923 
desaparecera o cadro de declamación e nos seus programas non se incluía teatro, non 
obstante, en Xuño de 1924 semella que queren recuperalo e celebran un festival no 
Teatro Principal, en que representan As chancas de Maripepa, comedia nun acto e 
tres cadros, de Alfredo Nan de Allariz e, outra volta, O señor Dalagado, de 
Francisco Álvarez de Novoa200. Mais o cadro de declamación non coalla e haberá 
que agardar outros dous anos para que suban ao escenario do mesmo teatro unha 
comedia de Roxelio Rivero, Un home de pau e ferro201. Esta mesma comedia será 
a que representen tamén en Setembro de 1928, no Balneario de MondarizZ°Z. 
Evidentemente, a pobreza da actividade dramática de «Os Enxebres» contrasta 
vivamente coa de «De Ruada». As causas desta diferencia non son difíciles de 
explicar. «De Ruada» contaba cun dramaturgo propio, Xavier Prado, que ademais 
dirixía o cadro de declamación e que como escritor parecía acertar nos gustos do 
público. Por outra banda, «De Ruada» era unha entidade independente, mentres que 
19s Cfr. "Una charla con el director de la Agrupación Coral Gallega", La Región, Ourense, 
25.1.1931. 
1^ Vid. "Los Coros «De Ruadaa. El espectáculo popular es de colorido sabor", La Región, 
Ourense, 16.4.1931 (artigo reproducido de La Nación, de Buenos Aires). 
200 Vid. "El festival de «Os Enxebres^", La Región, Ourense, 11.6.1924. 
As chancas de Maripepa permanece inédita e forma parte das obras de Nan de Allariz que 
non estaban referenciadas na historiograña teatral. 
zoi Vid. "Para la Casa del Pueblo. Un festival benéfico", La Zarpa, Ourense, 8.5.1926. 
z°z Vid. "El coro «Os Enxebres^ obtiene en Mondariz un éxito clamoroso", La Región, Ourense, 
5.9.1928. 
255 
«Os Enxebres», dunha maneira ou doutra, dependía do orfeón "Unión Orensana" xa 
que o cargo de Presidente das dúas asociacións recaía sobre a mesma persoa, ao 
menos desde 1924. Que os coristas fosen tamén membros do orfeón ourensán, 
explica feitos como o seguinte: a última actuación de «Os Enxebres» rexistrada pola 
prensa está datada en Setembro de 1928, porén, en Decembro de 1929 celebraron 
unha comida para festexar o décimo aniversario do coro e ningún xornal falou del 
en pasado. 
Poderiamos pensar que a protección coa que contaba «De Ruada» facilitase 
a súa prosperidade en detrimento de «Os Enxebres», mais contra isto temos as notas 
de prensa en que se informaba do apoio e agasallos que as autoridades prestaban 
tamén a«Os Enxebres», que tamén contaba coas simpatías do propio Ditador: 
"EI presidente del Coro gallego «Os Enxebres», D. Alejandro 
Rodríguez Cobelas, ha recibido cariñosa carta del Presidente del 
Directorio Militar Excmo. Sr. D. Miguel Primo de Rivera, en la que 
participa que en obsequio a dicha colectividad coral, ha ordenado se 
confeccione una corbata de los colores nacionales para que sea colocada 
en el asta de la bandera regional. "ZO3 
Na nosa opinión, o que acontece é que «Os Enxebres» era unha sección máis 
do Orfeón ourensán, que contaba tamén cun cadro de declamación que representaba 
teatro en español: estes actores prepararían, esporadicamente, algunha peza en galego 
para acompañaren ao coro. De feito, a partir de 1928, cando «De Ruada» era xa un 
"coro oficial" que contaba co apoio das institucións e da Unión Patriótica, 
practicamente «Os Enxebres» deixaron de actuar, ficando compensada esta ausencia 
co aumento das actuación do Orfeón. 
§.- Outros grupos. 
A actividade desenvolvida polos coros locais, sobre todo por «De Ruada», non 
pode ser allea ao aumento das representacións de teatro galego na capital ourensá. 
Comezou timidamente, a finais de 1925, unha vez levantado o estado de guerra, coa 
representación dun monólogo, Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey 
^ Cfr. "El Coro «Os Enxebres=. Un obsequio del Mazques de Estella", La Región, Ourense, 
24.8.1924. 
256 
Pose, na sociedade "La Troya"204. Continuou en 1926, nun grande festival benéfico 
organizado polo Concello: a carón dun violinista da Sinfónica de Madrid e dunha 
cupletista profesional, actuaron Emilio Nogueira e Xulio Rúa205 representando 
Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida; tamén colaborou o actor do cadro de 
«De Ruada», Borrás, co monólogo Un home de sorte, de "Lameiro"206. Mais sería 
en 1927, consagrado xa «De Ruada», cando a actividade teatral ourensá chegou a 
alcanzar o mesmo número de representacións que houbera na Coruña ou Santiago na 
etapa anterior. 
Durante tres anos (1927-29), polas festas do Entroido formáronse comparsas 
que fixeron representacións de teatro galego. En 1927, a compazsa «Los Trovadores» 
representou, no Teatro Principal de Ourense, Leria... leria, de Gonzalo Vázquez 
Estévez2Ó', e Mal de moitos, de Chazlón e Hermida2Ó8; tamén levou ao escenazio, 
en Monforte, Trato a cegas, de Charlón e Hermida e mais Un home de sorte, de 
"Lameiro"209. A comparsa de 1928, chamada «Los Pierrots», actuou tamén no 
Teatro Principal, interpretando Trato a cegas, de Charlón e Hermida e O cego da 
Xestosa, de "Lameiro"210; levando a Verín, ao salón "La Peña", Estebiño e mais 
Un home de sorte, de "Lameiro", e Trato a cegas, de Charlón e Sánchez 
Hermida2'1. Finalmente, en 1929, a comparsa «Mascarada Incógnita», levou ao 
Teatro Losada da capital ourensá, AGnas Sinxelas, de "Lameiro"Z'Z. 
Z°4 Vid. "En «La Troyap. Una gran velada", La Región, Ourense, 18.11.1925. 
Z°5 Emilio Nogueira e Xulio Rúa eran actores da «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, vid. 
p. 267. . . 
^ Vid. "El festival del Jueves en el Teaĉo Principal", El Agro, Ourense, 24.11.1926. 
207 Gon7alo Vázquez Estévez non figuraba na historiograña drawática galega. 
2Ó8 Vid. "El festival de «L.os Trovadores=", La Región, Ourense, 22.2.1927. 
209 Vid. "«Los Trovadoress en Monforte", La Región, Ourense, 8.3.1927. 
2io Vid. "EI festival de la comparsa de Pierrots", La Región, Ourense, 15.2.1928. 
211 Vid. "La comparsa «Los PiermtsD Obtine un gran éxito en Verfn", La Región, Ourense, 
29.2.1928. 
Z12 Vid. "La comparsa «Mascarada Incógnita=", La Región, Ourense, 5.2.1929. 
257 
Tamén o ensino retomou o costume de incluír, nos festivais de fin de curso, 
unha peciña galega. As alumnas das Escolas Dominicais representaron, 0 21 de Xuño 
de 1925, Consulta da miña afillada, anónima213. No Colexio da Purísima 
Concepción, 0 16 de Xullo de 1927, representouse a comedia anónima PauciñoZ'a 
O Colexio Carmelistas de Ourense, 0 10 de Marzo de 1929, estreou o diálogo 
Cabeciña de aire, de "Lameiro"215. Os alumnos do Colexio Concepción Arenal, 
0 28 de Marzo de 1930, interpretaron O Zapateiro, xoguete en prosa e nun acto e 
catro cadros, anónimo216 
Os «Xaimistas» foron a sociedade que, a partir de 1929, crearon un cadro de 
declamación máis ou menos estábel. No Círculo Católico de Obreiros, 0 28 de Abril 
1929, representaron Mal de moitos, de Charlón e Hermida21. En Xinzo, 0 26 de 
Maio deste mesmo ano, a esta obra engadiron Un home de sorte, de "Lameiro"218. 
En 1930 levaron a Moreiras Na Corredoira, de "Lameiro"219. Finalmente, en 1931 
inician unha serie de veladas na súa sede, en que soben a escena, Un home de sorte, 
de "Lameiro", os días 22 de Febreiro220 e 1 de Marzo221; e tamén Mal de moitos, 
de Charlbn e Hermida, os días 5 e 12 de AbrilZZ2. 
213 Vid. X., "En la Escuela Dominical. Una ñesta simpática", La Región, Ourense, 24.6.1925. 
214 Vid. "En el Colegio de la Purtsima Concepción", La Región, Ourense, 19.7.1927. 
2is Vid. "Bodas de Oro del CoIegio de Santa Teresa de Jesús", La Región, Ourense, 9.3.1929. 
Cabecitía de aire é outra das obras de "Lameiro" que nunca foi publicada nin reseñada na 
historiograña galega. 
z16 Vid. "Fiesta Simpática", La Región, Ourense, 29.3.1930. 
ZI^ Vid. "En el Cfrculo Católico", La Región, Ourense, 30.4.1929. 
Zl8 Vid. "Velada Teatral. Los Jamistas en Ginzo", La Región, Ourense, 28.5.1929. 
Zt9 Vid. "Velada teatral en Moreiras", La Región, Ourense, 13.8.1930. 
^0 Vid. "En el Cfrculo Jaimista. Una velada teatral", La Región, Ourense, 24.2.1931. 
^t Vid. "Círculo Jaimista", La Región, Ourense, 1.3.1931. 
^ Vid. "Círculo Jaimista. Una velada teatral", La Región, Ourense, 7.4.1931. 
258 
Lugo.-
A vida cultural da cidade de Lugo durante os anos da Ditadura estará 
presidida polas actividades musicais, ficando nun segundo plano as representacións 
dramáticas que, cando se producen, van estar en grande medida vinculadas a aquela. 
§.- «Cántigas e Aturuxos^. 
Este coro prescindira xa do cadro de declamación en 1921 e dedicábase 
unicamente á música e ao canto, reforzado cos elementos do "Orfeón Gallego" con 
que se fusionou en 1924. Temos documentadas actuacións en Noia, Fonsagrada, e 
mesmo unha xira por varias localidades de Asturias e LeónZ^, mais sen que 
apareza para nada o teatro. 
A situación cambia cando se fai cargo da dirección do coro o músico Ángel 
Teijeiro, que, para o festival a prol dos soldados lucenses en África, "improvisa" a 
zarzuela Carmela: 
"Se puso en escena, despues, una zarzuela ideada en pocas horas, 
escrita en menos que se pensó y ensayada a escape, que recibió el 
nombre de Carmela. 
"Teijeiro es el autor de la música de esta zarzuela. Reciba nuestra 
cordial enhorabuena el amigo Teijeiro. [...] 
"La letra, sin pretensiones, logró gustar... [...] Para el Sr. González 
hubo también aplausos y enhorabuenas. i224 
Evidentemente, non acreditamos en que a zarzuela fose improvisada, e 
tampouco puidemos identificar a González, autor do libreto, aínda que o máis 
probábel é que fose alguén vinculado ao coro. 
No mes seguinte, Xaneiro de 1925, o coro celebrou, no Círculo das Artes, 
un festival en honor dos seus socios protectores, estreando a zarzuela nun acto e tres 
223 Vid. por exemplo, "Cantigas e Aturuxos" El Progreso, Lugo, 5.7.1924; ou tamén "Cantigas 
e Atunixos", EI Progreso, Lugo, 6.8.1924. 
^ Cfr. A., "Otra velada a beneficio de los soldados lucenses que están en Áfiica", El Progreso, 
Lugo, 15.12.1924. 
A zarniela Carmela, con libreto de González e música de Angel Teijeĉo, non estaba 
referenciada na historiograña galega. 
259 
cadros Amor na cume, de Glicerio Barreiro Freire musicada por Ángel TeijeiroZ25. 
Non deixa de ser curioso, de todos os xeitos, que este coro levase anos sen celebrar 
este tipo de festivais, e que decida retomalos no momento en que conta cun texto 
dramático que representar; podería pensarse que non pagase a pena celebralos sen 
actividades dramáticas. 
O éxito obtido con Amor na cume anima ao coro e despois de levaren as dúas 
zarzuelas, Carmela e Amor na cume, ao Teatro Nemesio de ViveiroZZb, o cadro de 
declamación prepara a obra Os trasacordos de Mingos, de "Lameiro", para completar 
o programa dun novo festival no Círculo das Artes de Lugo, en que volve a escena 
a zarzuela de Glicerio Barreiro2z'. 
En Abril, Amor na cume foi representada no Teatro Principal de 
Monforte228. Parecía que a recuperación do cadro de declamación era algo xa 
consolidado, mais non foi así, porque a partir deste momento volveu desaparecer. 
Esta falta de actividade dramática podería vir condicionada polos lugares en 
que actuou o coro e polas vilas e cidades que visitou, xa que en Xuño foi á Coruña 
para participar nun grande festival galego celebrado na praza de touros, en Xullo foi 
contratado para actuar en Astorga e Ponferrada, cerrando o ano nas festas de Outono 
de Madrid. Por unha banda, as prazas de touros non podían ser, como é obvio, o 
lugar máis acaído para representar o teatro dos coros e, pola outra, ao público de 
Astorga e Madrid tampouco podía interesar demasiado o teatro galego. 
For como for, o caso é que se pode considerar totalmente anulado o cadro de 
declamación de «Cantigas e Aturuxos», pois a única actuación que volvemos a 
rexistrar está datada a iinais de 1927, no Círculo das Artes: a obra representada foi 
o monólogo Os catro túneles, de A. Rodríguez Elías229. 
^ Vid. "Festival gallego", El Progreso, Lugo, 9.1.1925. 
Verbo de Glicerio Barreiro Freire vid. Antonio COUCEIRO FREUOMIL, op. cit., s.v. 
ZZ6 Vid. "•^Cantigas e Aturuxos^ ĉ en Vivero", El Progreso, Lugo, 21.2.1925. 
22^ Vid. "Cantigas e Atunixos", El Progreso, Lugo, 14.3.1925. 
ZZg Vid. CORRESPONSAL, "De Monforte. El coro ^Cantigas e Aturuxos. Fiestas Gallegas", 
El Progreso, Lugo, 14.4.1925. 
229 Vid. "Las Fiestas de San Froilán", El Progreso, Lugo, 5.10.1927. 
260 
A pesar de que en Setembro de 1929 o Faro de Uigo anuncia que o coro 
lugués está a ensaiar dúas obras de Rodríguez Elías: 
"La comedia se titula O pano amarelo y es francamente cómica. El 
monólogo tiene por título A venganza do sultán. 
"Estas dos obras están siendo ensaiadas por el cuadro de declamación 
de "Cantigas e Aturuxos" de Lugo. "Z3o 
en ningún dos festivais que «Cantigas e Aturuxos» celebrou en 1930, temos 
constancia de que as estreaseZ31. Confirma isto o feito de que cando Rodríguez 
Elías as publica non indica que fosen estreadas, como fai coas outras que integran 
o volumez3z. 
§,- «Frores e Silveiras». 
Viramos no capítulo anterior que este coro fixera a súa presentación ao 
público lugués, en 1923, co monólogo Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de 
Allariz, cando xa a peciña estaba considerada como o máis reseso do teatro 
costumista. Isto debíase a que, en realidade, este será un deses coros que 
practicamente prescinde do teatro e que só de tarde en tarde representa algo. De 
feito, o seu cadro de declamación estaba integrado, como o cadro primitivo de 
«Toxos e Froles» de Ferrol, unicamente por dous homes: 
"Los aficionados Sres. Blanco y Barral dieron una entretenida parte 
cómica de obritas gallegas, y el coro «Frores e Silveiras» dió cantos del 
país, bailes regionales y una acertada escena típica de Galicia con lindas 
zso Cfr. "Teatro Gallego. Dos nuevas obras de Rodríguez Elías", Faro de Ygo, 21.9.1929. 
231 Existe documentación acerca de tres saídas a Vigo ("El coro «Cantigas e Aturuxos». 
Excursión a Vigo", EZ Progreso, Lugo, 13.7.1930), Ponferrada ("El coro «Cantigas e Aturuxosy a 
Ponferrada", El Progreso, Lugo, 27.7.1930), e mais a Vilalba ("«Cantigas e Aturu7cos^•. Excursión 
a Villalba", El Progreso, Lugo, 28.8.1930). 
z3z Vid. Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras Teatrales Gallegas. San Antón o casamenteiro, 
comedia. O guarda mor, comedia. O sobriño do abade, entremés. O pano amarelo, entremés. O 
miñato e mais a pomba, diálogo. O trunfo da muirleira, alegoría. A tixeira da vida, alegorfa. Os 
catro túneles, monólogo. O embargo, monólogo. ^Cásome ou non me caso?, monólogo. A venganza 
do sultán, monólogo, Vigo, Establecimiento Tipográfico Fazo de Vigo, 1930. 
Todas as obras de Avelino Rodríguez Elías foron estreadas agás A tixeira da vida e A 
venganza do sultán. A primeira delas fora xa publicada co título "A Tixeira, soño representabre n-un 
auto", en ^da Gallega, Vigo, n° 187, 5.1.1922. A segunda, A venganza do sultán, a pesar da súa 
catalogación como monólogo non é unha peza dramáticas senón un poema narrativo, como xa indicou 
Ricardo Cazballo Calero (op. cit., p. 550). 
261 
galleguitas. "233 
En Setembro de 1924, en Vilalba, ao monólogo de Nan de Allariz engadiron 
Axúdate, de Euxenio Charlón y Manuel Sánchez Hermida^; esta última volveu 
a subir ao escenario en Lugo, en Decembro deste mesmo ano^s. 
A partir deste ano o coro continuou basicamente co labor musical e as 
actividades dramáticas foron escasas e moi espaciaáas no tempo: en 1926 representou 
O menciñeiro, de Charlón e Hermida236, e en 1929 Bodas de ouro de Galo Salinas, 
e mais Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy^'. 
En Marzo de 1930, o xornal lugués anuncia que aFrores e Silveirasu está a 
preparar varias excursións: unha a León e outra a Poriugal, para as que ensaia 
"varias graciosas obras de declamación"23e. Non obstante, non temos constancia 
de que esas excursións se realizasen e, desde logo, cando o coro participa nas 
celebracións do 25 de Xullo, non inclúe teatro no seu programa, nin tampouco nas 
Festas de San Froilán, en Outubro. 
Segundo Henrique Rabunhal "Flores e Silveiras monta o O pote de 
Gastanhaduy"239, mais non indica data e lugar da representación, nin a fonte de 
onde tirou a información. A documentación non coniirma esa atribución. 
^3 Cfr. "La función de anoche en el Círculo", El Progreso, Lugo, 10.6.1924. 
z3a Vid. Programa de man, arquivo Toxos e Froles, en catalogación. 
^S Vid. "Círculo de las Artes", El Progreso, Lugo, 29.11.1924. 
^6 Vid. "Ayer en el Principal", El Progreso, Lugo, 4.7.1926. 
^' Vid. "Las Fiestas de San Froilán", EI Progreso, Lugo, 6.10.1929. 
^a Cfr. °aFmres e SilveiraD Próximas egcursiones", EI Progreso, Lugo, 9.3.1930. 
^9 Cfr. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104. 
262 
Vigo.-
A cidade de Vigo será o centro das actividades dramáticas galegas desta 
etapa. Este fenómeno non é casual. En Vigo ven a luz os dous únicos xornais, 
primeiro Galicia e despois El Pueblo Gallego, en que poderán expresarse (dentro dos 
límites da censura) os nacionalistas. A presencia na. cidade dos homes das Irmandades 
e de Nós a través destes periódicos, unido á presencia (tanto na prensa como física) 
das novas xeracións, creará na cidade o clima axeitado para que volva xurdir nela 
un grupo teatral desvinculado dos coros e para que o público vigués se vaia afacendo 
ao teatro galego. 
§.- «Agrupación Artística^. 
Viramos no capítulo anterior que a reincorporación de Xulio Rúa á 
«Agrupación Artística^ reavivara a actividade dramática galega nesta sociedade que, 
por vez prímeira, realizaba veladas exclusivamente teatrais sen a participación do 
coro. A Ditadura trouxo consigo longos meses de silencio, suprimindo o festival con 
que normalmente se celebraba as festas do Nadal; haberá que agardar máis dun ano 
para que a«Agrupación^ celebre outra velada, esta vez baixo a dirección de Emilio 
Nogueira. O 16 de Outubro de 1924, representaron no Teatro Odeón O Rei da 
Carballeira, de Frade Giráldez, e mais unha serie de monólogos e diálogos 
interpretados por Rúa e Rotlríguez de Vicente ("Joselín") dos que descoñecemos o 
título^0. 
En Xaneiro de 1925 recuperan a tradición de celebrar unha velada a beneficio 
dos socios levando a escena dúas obras de Leandro Carré Alvarellos: A Venganza e 
Tolerías^``l. É evidente que no cadro de declamación da «Agrupación^ hai 
verdadeiros afeccionados, xa que as actuacións van ser continuas: en Marzo 
celebraron unha función representando, no Teatro Tamberlik, A Ponte, de Manuel 
Lugris Freire, e mais o monólogo Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey 
Pose, interpretado por Xulio Rúa242. En Maio, na Festa do Traballo dese mesmo 
^0 Vid. Publicidade do Teatro Odeón, Faro de Vgo, 16.10.1924. 
^1 Vid. "«Agmpación Artfsricaa La velada de anoche". Faro de Ygo, 4.1.1925. 
^2 Vid. "«Agrapación Artfsticaa". Faro de Vgo, 3.3.1925. 
263 
ano, celebrada no Teatro Odeón, o mesmo grupo de actores, aínda que sen utilizar 
o nome da «Agrupación», volveron representar a obra de LugrísZa3. En Xuño 
levaron ao Salón Apolo de Ourense, A Ponte, de Manuel Lugrís e mais Un vello 
paroleiro, de Fernández Gastañaduy2^. 
De todos os xeitos, os compoñentes do cadro debían ter dificultades dentro 
da «Agrupación Artística» porque en dúas ocasións anunciaron veladas teatrais que 
despois non se celebraron ou que foron moi adiadas; isto último aconteceu coa 
proxectada a beneficio de Xulio Rúa: non se celebrou até Outubro. Nesta ocasión, 
ademais de varios monólogos, representaron Esclavitú, de Manuel Lugrís2as^ 
contando coa colaboración especial de Xermán Prieto. 
A partir deste momento o grupo dramático debeu lograr certo grao de 
independencia dentro da «Agrupación» pois, en Novembro, desprázase contratado a 
Porriño, onde volve representar, no Salón Diz, Esclavitú2^. 
Os problemas entre a«Agrupación Artística» e o seu cadro de declamación 
materializáronse definitivamente en Xaneiro de 1926, cando ao se renovar a Xunta 
Directiva Emilio Nogueira e a maioría dos actores abandonan a sociedade para 
fundar a«Agrupación Dramática Galega». Coa súa marcha, o teatro galego 
desapareceu da programación da «Agrupación». 
En 1929, despois de tres anos sen cadro de declamación galego, a 
«Agrupación Artística» volverá a formalo. Isto puido deberse á presencia de Urbano 
R. Moledo247, que será o dramaturgo representado. Non obstante, non podemos 
deixar de comentar un fenómeno que tamén puido influír na decisión da 
«Agrupación». Á altura de 1929 estaban funcionando en Vigo dous grupos de teatro 
galego, a«Agrupación Dramática» e«Xestas e Frores^>, que eran contratados con 
relativa frecuencia polos teatros e salóns das pequenas vilas da provincia. Este feito 
^3 Vid. "Vida Obrera. El 1° de Maio^ ĉ ". Faro de ^go, 30.4.1925. 
^ Vid. "Acontecimiento artístico en el Apolo", La Región, Ourense, 6.6.1925. 
^5 Vid. "A beneficio de Julio Rua. La función de hoy". Faro de ^go, 20.10.1925. 
^ Vid. "Porriño. Velada gallega". Faro de Ygo, 17.11.1925. 
^' Verbo de Urbano Rodríguez Moledo vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 
264 
demostra que, en maior ou menor medida, existía unha demanda de teatro galego e, 
ademais dos ingresos que puidera xerar, estes grupos dramáticos privaran á 
«Agrupación Artística» do protagonismo cultural do que gozara noutros tempos, nos 
anos en que contaba cun cadro de declamación galega. 
Fose como for, en Febreiro de 1929 o novo cadro da «Artística» presentouse 
en Marín, no Salón Quiroga, representando unha obra española e estreando un 
xoguete cómico galego, Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo248. Repetiu 
programa, dous meses despois, no Salón Príncipe Alfonso, de Cangas do 
Morrazo249. Na velada que, tamén en Abril, celebraron en Caldas de Reis, o 
programa foi xa todo galego, tanto na parte musical como na dramática, levando a 
escena Un vecho pequeno, e estreando unha outra peza de Urbano R. Moledo, 
Castrapadas, xoguete cómico nun acto^0. En Maio, no salón do antigo Círculo 
Mercantil de Redondela, volveu ao escenario Castrapadas, e mais estrearon o 
diálogo Un vello con folgos, de Roxelio Rivero251. Cerraron a temporada repetindo 
o programa de Redondela no Salón Diz de Porriño^2. 
A temporada 1929-30 abriuse co anuncio de que estaban a ensaiar unha 
zarzuela galega, O primeiro amor, con libreto de Urbano R. Moledo e música de 
Ángel Teijeiro253. Non obstante, antes estrean, no teatro Colón de Ponteareas, O 
248 Vid. "Agrupación Artística.Los festivales de hoy". Faro de Vigo, 9.2.1929. 
Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo, non estaba referenciada na historiografia galega. 
Permanece inédita. 
249 Vid. "«La Artfstica^ a Cangas". Faro de Vigo, 5.4.1929. 
u0 Vid. "«La Artística^ ĉ a Caladas de Reyes". Faro de Vigo, 21.4.1929. 
Castrapadas, de Urbano R. Moledo, tampouco estaba referenciada na historiografta 
dramática galega. 
^1 Vid. "La «ArtísticaA a Redondela". Faro de Vgo, 5.5.1929. 
A obra Un vello con folgos, de Roxelio Rivero non estaba referenciada na historiograña 
dramática galega. ^ 
^Z Vid. "La Artfstica a Porriño", Faro de Vgo, 11.5.1929. 
^3 Vid. "Arte teatral gallego", Faro de Ygo, 13.10.1929. 
265 
Guarda Mor, de Avelino Rodríguez Elías^4, que levan tamén ao Teatro Principal 
de Tui, en Febreiro de 1930^5. Por fin, en Abril de 1930, estrearon no Teatro 
García Barbón a tan anunciada zarzuela, O primeiro amo^b. 
Como case sempre acontece cos coros galegos, despois do esforzo que 
significaba levar a escena unha zarzuela, a«Agrupación Artística» caeu no silencio. 
Urbano R. Moledo desapareceu da «Agrupación» e do teatro galego co mesmo 
misterio co que entrara e Ángel Teijeiro abandonou a dirección musical. O feito de 
que isto sexa unha constante na historia destas agrupacións, lévanos a supor que o 
esforzo económico e persoal de montar unha obra deste tipo non debía compensar 
a causa das poucas representacións que delas se facían. 
O caso é que o cadro de declamación da «ArtísticaN, dirixido por Manuel 
Castro, realizou a última actuación en Decembro deste mesmo ano, no Salón Cine 
de Caldas de Reis, levando a escena O Chufón, de Xesús Rodríguez López257. Sen 
pretendermos restar méritos á obra do médico lugués, a escolla do novo director da 
«Artística» significaba un retroceso, porque a fins de 1930, coa República en portas, 
a sociedade e o teatro galegos evoluíran o suficiente como para que o costumismo 
de 1915 estivese máis que superado. 
A«Agrupación Artística» continuou sendo un coro popular de corte 
tradicional até 1931, ano en que decidiu incorporarse á renovación estética que para 
este tipo de agrupacións estiveran reclamando, desde había máis dun lustro, as 
Irmandades. O seguinte comentario de prensa a respecto do cambio na «Artística» e 
de como acolle o público a esceniEcación de cancións e cadros populares, explica 
que os coros populares fosen abandonando pouco a pouco as representacións 
^ Vid. "La Artfstica a Puenteareas", Faro de Ygo, 4.12.1929. 
Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras Teatrales Gallegas. San Antón o casamenteiro, 
comedia. O guarda mor, comedia. O sobriño do abade, entremés. O pano amarelo, entremés. O 
miñato e mais a pomba, diálogo. O trunfo da muiñeira, alegorfa. A tizeira da vida, alegorfa. Os 
catro túneles, monólogo. O embargo, monólogo. ^Cásome ou non me caso?, monólogo. A venganza 
do sultán, monólogo, Vigo, Establecimiento Tipográfico Faro de Vigo, 1930. 
^5 Vid. "La «Agrupación ArtísticaA de Vigo en Tuy", Faro de Vgo, 13.2.1930. 
^6 Vid. "El estreno de «O Pirmeiro Amor^ ĉ en el García Barbón", Faro de Vigo, 12.4.1930. 
Tampouco esta zarzuela de Urbano R. Moledo estaba referenciada na historiografia galega. 
^' Vid. "La Agrupación Artística", Faro de Vigo, 9.12.1930. 
266 
dramáticas: 
"También, y como ensayo, serán llevados a escena cuadros de nuestras 
costumbres, en los cuales si bien es música fragmentaria, -más 
dedicadas al detalle escenográfico que al comentario profundo de la 
emoción-, música de intensidad sonora más que de intensidad efectiva, 
música que busca más el efecto teatral que el efecto artístico, tendrá sin 
embargo, la virtud de entusiasmar a la masa. "^a 
§.- «Agrupación Dramática Galega^. 
Este grupo nacía, como xa vimos, en Xaneiro de 1926, fundado por Emilio 
Nogueira e Xulio Rúa unha vez que abandonaron a«Artísticap. 
As razóns que moveron a estes dous actores a crear a seu propio grupo serían 
comentadas, anos máis tarde, polo xornalista vigués Otero-LÓpez: 
"Hace unos cinco años, la Sociedad Artística de Vigo tenía un cuadro 
de declamación. Bueno, indudablemente; pero acoplado á un coro 
regional. Acaso situado en un plano de dependencia de él. No agradaba 
este régimen de inferioridad á los jóvenes actores. Y un día en que las 
ansias de liberación no les cupieron en el cuerpo, tomaron la decisión 
de poseer su casa á parte. Aquel día nació la Agrupación Dramática. 
Gallega. "^9 ^ 
Probabelmente sexa certo que Nogueira e Rúa pretendesen para o cadro de 
declamación unha independencia que a«Artística^ non estaba disposta a concederlle, 
aínda que, como xa vimos, desde Xuño de 1923 celebraban veladas exclusicamente 
teatrais. Mais a este problema, na nosa opinión, cumpriría engadirmos algúns 
factores máis. A fins de 1925 cambiou un pouco a situación política, comezaba a 
segunda fase da Ditadura e cabía a posibilidade de que aparecesen grupos de teatro 
galego desvinculados dos coros. Non pode ser casual que Emilio Nogueira, en Vigo, 
e Juan Jesús González, en Santiago, pretendan crear, en Xaneiro de 1926 e non 
antes, unha compañía dramática sen que isto estea relacionado coas condicións sociais 
reinantes. Por outra banda, ao longo do biénio 24-25 producírase unha aceleración 
na degradación dos coros e poucos seguiran os sabios consellos, a respecto do teatro, 
^8 Vid. "La Agrupación Arásrica", Faro de Ycgo, 13.2.1931. 
^9 Cfr. J. OTERO-L6PEZ, °Ante la inminencia del estreno de aLubican=. Hablemos de la 
Agrupacibn Dramárica Gallega", Vda Gallega, Vigo, n° 434, 20.12.1929. 
267 
de Antón Vilar Ponte. A«Artística» nin sequera o intentara. Se Nogueira e Rúa 
realmente pretendían dignificar o teatro galego, non tiñan máis opción que abandonar 
o coro. 
As primeiras actuacións da «Agrupación Dramática» celebráronse, 
practicamente sen excepción, en festivais benéficos. En Xaneiro de 1926, a prol do 
"Aguinaldo al niño Pescador" en Cangas, representaron Pra vivir ben de casados, 
de Leandro Carré Alvarellos; O Menciñeiro, de Charlón e Sánchez Hermida; e mais 
Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy260. Repetiron o programa no Teatro 
Tamberlik de Vigo, a beneficio da Xunta de Protección á Infancia261. Como 
excepción, a terceira actuación é"case" profesional, xa que a celebraron en Cangas 
"a instancia de los admiradores de esta villa"262, representando O Menciñeiro e 
Trato a cegas, de Charlón e Hermida. Este mesmo programa sería o que levaran ao 
escenario do Teatro Tamberlik, en Setembro, a beneficio do dramaturgo Manuel 
Sánchez Hermida. A favor do Montepio da Asociación de Empregados Mercantís 
"Mercurio", representaron, tamén no Tamberlik, e xa en Febreiro de 1927, Pra vivir 
ben de casados, de Leandro Carré, e mais O miñato e mais a pomba, de A. 
Rodríguez Elías2^. 
Até este momento, en realidade, a«Agrupación Dramática» non se 
diferenciaba en absoluto do cadro de declamación de calquera coro. As obras do seu 
repertorio eran exactamente as mesmas que as deles (pezas breves costumistas e 
cómica.s), mais isto podería deberse as dificultades de tipo económico e persoal que 
deberon superar, xa que en Abril de 1927 cando se presentaron ao público de Vigo, 
no Teatro Tamberlik, a obra seleccionada, foi un drama en tres actos, O pecado 
alleo, de Leandro Carré Alvarellos2C^. 
z6° Vid. "Cangas. La velada del sábado", Faro de Ygo, 22.1.1926. 
z61 Vid. "Una velada teatral a beneficio de la Junta de Protección a la Infancia", Faro de Vgo, 
1.2.1926. 
zóz Cfr. "Cangas. Función teatral gallega", Faro de Ycgo, 7.3.1926. 
z^ Vid. "La velada regional", Faro de Vgo, 26.2.1927. 
z^ Vid. "Agrapación Gallega", Faro de ^go, 3.4.1927. 
268 
Para esta velada desprazouse a Vigo o dramaturgo coruñés e, ao día seguinte, 
leu no Ateneo unha conferencia sobre Armando Cotarelo e Ramón Cabaniílas co 
gallo do seu ingreso na Real Academia Española. Non deixa de resultar curioso que 
nos resumos e comentarios que a prensa publica sobre esta intervención de Leandro 
Carré non apareza a máis mínima referencia ao teatro. 
Neste momento a«Agrupación Dramática» estaba constituída por oito homes 
e tres mulleres: Emilio Nogueira (director e actor), Marina Quintas, Maruxa e 
Euxenia Fuentes, Farruco Ríos, Xulio Rúa, Miguel Regueira, Luís Pérez, Pablo 
Abelardo, X.X. e G. Alonso. 
En Xuño, celebraron no Tamberlik outra velada, agora a beneficio da viúva 
de Curros Enriquez, representando Almas Sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro", e 
mais estreando D sobriño do Abade, de Avelino Rodríguez ElíasZbs 
En Agosto, xa a beneficio propio, a«Agrupación Dramática» actuou dous días 
no Teatro Principal de Tui representando varias obras: Esclavitú, de Manuel Lugrís; 
Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos; Trato a cegas e O 
Menciñeiro de Charlón e Sánchez Hermida; Un match internacional de fútbol, de 
Manuel Rey Pose; Almas Sirc^elas, de QLameiro" e mais Un vello paroleiro, de 
Fernández Gastañaduy2`^. No intervalo de tempo transcorrido entre a presentación 
(Abril) e estas actuacións en Tui (Agosto), a«Agrupación Dramática» perdera a dúas 
das actrices, Maruxa e Euxenia Fuentes, que foron substituídas por Maruxa Martínez 
e Herminia Reboredo. Evidentemente, seguía a ser un problema para as mozas 
galegas traballaren no teatro. 
En Marzo deste mesmo ano (1927) estreárase en Santiago a obra de Herminia 
Fariña Margarita a Malfadada, que fora, como xa dixemos, moi ben acollida pola 
prensa. A«Agrupación Dramática» púxose en contacto coa escritora, que consentiu 
na representación da súa peza e escribiu para a«Agrupación Dramática» un xoguete 
cómico, O soldado Froita. A velada celebrouse en Decembro, no Teatro 
Z^ Vid. "Por la viúda de C^rros Enriquez", Faro de Ytgo, 22.6.1927. 
^ Vid. "Tuy. La Agrupación Gallega", Faro de Ygo, 30.8.1927. 
269 
Tamberlik267. A presencia no teatro da escritora, do Gobernador civil e mais de 
todas as autoridades locais e parte das de Pontevedra, atraeu a unha grande cantidade 
de público. A prensa viguesa estivo tres días falando do evento. De todos os xeitos, 
as obras de Herminia Fariña non deberon abondar para diminuír os apuros 
económicos da «Agrupación Dramática» porque, malia que tamén as representou no 
Teatro Principal de PontevedraZbg, o grupo entrou nunha fase de inactividade que 
se prolongou máis de seis meses. 
En Xullo de 1928, unha «Agrupación Dramática» diminuída no número de 
actrices (conta só con Marina Quintas) colaborou no Festival da Prensa viguesa. Na 
nosa opinión, a falta de mulleres condicionou o programa limitando as obras; nesta 
ocasión representaron Marzadas, de "Lameiro"; Un match internacional de fútbol, 
de Manuel Rey Pose e mais Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy269. En 
Agosto, a beneiicio das Colonias Escolares, levaron a escena Trato a cegas, de 
Charlón e Hermida; Manadas, de "Lameiro", e mais estrearon o monólogo, ^Eu 
caseime... ^70. A respecto da autoría deste monólogo, o único que se sabe é o que 
comentou a prensa: 
"El escritor gallego Sr. Carré había enviado, como prueba de una 
gentileza que le honra y que la Asociación de la Prensa agradece en lo 
que vale, el monólogo ^Eu caseime...! con destino a ser interpretado en 
el festival; pero ello no fue posible por haberse perdido el mismo y no 
dar tiempo para ser estudiado. "27 
Ficamos sen saber cal dos Carré é autor de ^Eu caseime... !. O máis prolífico 
en producións dramáticas era Leandro, e aínda que non está incluída na 
autobibliografía que deixou redixida no seu arquivo privado, estariamos perante un 
caso semellante ao xa comentado sobre a peza Carne fraca (vid. p). Por outra 
banda, ^Eu caseime...! sería o segundo monólogo de Leandro Carré, que mesmo nos 
zb' Vid. "«Margarita a Malfadada^• mañana se estrena en el Tamberlik", Faro de ^go, 
4.12.1927. 
zbg Vid. "«Margarita a Malfadada- en el Principal", Faro de Vgo, 10.12.1927. 
z69 Vid. "El fesrival de mañana en La Barxa", Faro de Ygo, 7.7.1928. 
z'° Vid. "En el parque de la Barxa", Faro de Vigo, 25.7.1928. 
z'1 Cfr. "El festival de la Asociación de la Prensa", Faro de Vgo, 11.7.1928. 
270 
textos máis minúsculos, amostra unha clara preferencia polo diálogo2n. 
En Setembro a«Agrupación Dramática» celebrou outra velada, esta vez no 
Tamberlik, en honor da Mariña de Guerra, levando a escena Pra vivir ben de 
casados, de Leandro Carré, Almas Sinxelas, de "Lameiro" e mais "unha obra de 
Charlón e Hermidai2'3. 
Semellaba xa que a«Agrupación Dramática» ficaría condenada a ser un cadro 
de declamación de coro, sen coro. Non obstante, en Novembro realiza o esforzo de 
representar no Tamberlik Trebón, de Armando Cotarelo Valledor274. A partir de 
aquí cambia todo. Desde a prensa de Santiago e Vigo animan á«Agrupación» para 
que emprenda unha xira por toda Galiza: 
"En mi artículo anterior publicado en FARO DE VIGO, hacia un 
llamamiento a la "Agrupación Gallega" para que estas obras dignas de 
nuestro teatro y dignamente representadas por ellos las diesen a conocer 
por los principales teatros de Galicia en una tournee que serviría de 
plena demostración de la pujanza de nuestro teatro. Posteriormente, en 
apoyo a mi petición, también, en una desde Santiago firmada por 
A.I.S. despues de ensalzar la labor perseverante de la «Agrupación 
Gallega», hace también idéntico llamamiento del cual interésannos las 
siguientes líneas que reflejan el interés que existe en Galicia por 
conocer el teatro gallego interpretado por tan excelentes artistas. 
"Luego de representar Trebón en Vigo, culta ciudad que cerrará vuestra 
labor con nutridas ovaciones, donde apurareis las primeras mieles del 
triunfo, decidiros a emprender una excursión artística a través de las 
principales ciudades gallegas -Compostela la primera- Ilevando como 
obras de cartel todas aquellas que tengais ensayadas. Y para empezar, 
aúnque no fuera más que Trebón. Yo os garantizo un éxito rotundo, así 
económico como artístico. "Z'S 
Por estas datas, non podemos precisar se antes ou despois da representación 
de Trebón, a«Agrupación Dramática» comeza a contar cunha certa cantidade de 
diñeiro fixo, procedente das cuotas dos socios protectores. Para eles celebraron unha 
velada no Tamberlik, 0 20 de Marzo de 1929. A nota de prensa que publicou Emilio 
2'Z Estamos perante un caso semellante ao do diálogo Carne fraca, vid. p. 175. 
2'3 Cfr. "La función de mañana", Faro de Vgo, 13.9.1928. 
Z'4 Vid. "Figuras del Teatro Gallego", Faro de Vgo, 23.11.1928. 
Z'S Cfr. I. BOUZO RAMÍREZ, "Para la «Agrupación Gallega=", Faro de ^go, 15.12.1928. 
271 
IVogueira explicando as razóns dun cambio de programa nesta velada, parece apoiar 
a hipátese de que a constitución dun grupo de persoas que contribuíse 
ecomonicamente ao mantemento da «AgrupaciónN foi posterior á representación de 
Trebón. A nota di o seguinte: 
"Habíendose anunciado la próxima velada en honor de los socios 
protectores con la reposición del drama de Carré Alvarellos O pecado 
alleo, se acercaron muchos de elíos, que por causas ajenas a su 
voluntad no pudieron asistir a la representación de Trebón, para que 
esta fuera repetida. Pero, como la seriedad preside nuestras decisiones, 
mantenemos la obra anunciada y complacemos también a los 
peticionarios. Es decir, que en eí mismo día serán puestas en escena 
Trebón en la función de las siete y O pecado alleo en ía de las 
diez. i2'6 
O feito de que nas reseñas de prensa sobre a representación de Trebón non 
se fale de que se esgotasen as iocalidades, incíínanos a pensar que foi a raíz desta 
función cando naceu a idea de contribuír economicamente ao mantemento da 
«Agrupación Dramática^. De aí que as persoas que non asistiran á obra de Cotarelo, 
agora que están pagando recíamen o seu dereito a vela. 
Fose cando for, o certo é que en 1929 a«Agrupación DramáticaN conta cuns 
ingresos fixos: 
"Hoy esta veterana sociedad cuenta con un número determinado de 
socíos (bien pocos por cierto) que viendo el gran entusiasmo y cariño 
que estos amantes de nuestras custumbres vernáculas ponen en su saber, 
no dudaron en prestarle el más decidido apoyo económico, no 
solamente para este Vigo que es la única ciudad que puede emprender 
tan bellísima labor, sino para que toda Galicia, y hasta fuera de ella, 
saboreen las delicias que nuestras obras teatrales encierran. "2^ 
A actividade da «Agrupaciónu revitalizouse e representou o mesmo programa 
da velada en honor dos socios no Teatro Miramar de Sabarís, este mesmo mes de 
Marzo278, e no balneario de Mondariz en Agosto279. Ao Teatro Principal de Tui 
2^6 Cfr. "Las veladas de la «Agrupacibn Gallegap", Faro de Vgo, 12.2.1929. 
^^ Cfr. UN ENTUSIASTA, °La «Agiupacibn Galtega=", Faro de V'igo, 25.3.1929. 
^8 Vid. °La «Agrupacibn Gallega^• a Sabads", Faro de vgo, 23.3.1929. 
^9 Vid. "La «Agrapación Gallega= a Mondariz Balneario", Faro de Vgo, 23.7.1929. 
272 
levou en Xuño Trebón, de Armando Cotarelo280, e en Vigo representou Esclavitú, 
de Manuel Lugrís Freire, nunha velada homenaxe ao músico Torres Creo281. 
No Outono deste mesmo ano (1929) a«Agrupación Dramática» comezou a 
ensaiar Lubicán, de Armando Cotarelo. Nesta ocasión contaron coa axuda directa do 
ilustre dramaturgo: 
"Invitados por la Agrupación Gramática [sic] Gallega de Vigo, hemos 
tenido ocasión de admirar el hermosos decorado que el autor de 
Lubicán, señor Cotarelo Valledor ha hecho para el estreno de su obra. 
"Son tres magníficas decoraciones para los tres actos de dicha obra y 
que la Agrupación Dramática de Vigo estrenará en uno de nuestros 
coliseos. "282 
Mais a estrea vaise adiando. O 19 de Novembro a prensa comunica que 
Emilio Nogueira demitiu do seu cargo como director, aínda que esta situación non 
dura nin vinte e catro horas, xa que ao día seguinte podemos íer: 
"Reunidos anoche los elementos que constituyen esta Agrupación, 
acordaron non admitir la dimisión presentada por su director don 
Emilio Nogueira, puesto que esta se basaba en cuestiones de delicadeza, 
ajenas, desde luego, a la buena armonía y compañerismo que siempre 
existieron y existen, entre los componentes, a fin de continuar la 
triunfal marcha de esta sociedad. "Z83 
Superada esta contariedade, en Decembro, o Faro de Vgo volve dar como 
inminente a representación de Lubicán: 
"Vencidas algunas de las dificultades que existían para la celebración 
en Vigo de este nuevo festival, podemos asegurar que este tendrá lugar 
dentro del presente mes. "^4 
Malia estas afirmacións Lubicán non subiu ao escenario até o 20 de Febreiro 
de 19302^. As dificultades coas que atopou a«Agrupación Dramática» foron 
^0 Vid. "La ^Agrupación Dramática Gallegar a Tuy", Faro de ^go, 19.5.1929. 
281 Vid. "EI homenaje a Torres Creo", Faro de Ytgo, 1.8.1929. 
2^ Vid. "«Lubicánb y la Agrupación Gallega", Fam de Ygo, 16.10.1929. 
^ Vid. "La Agrupación Dramática Gallega y su director", Faro de Ygo, 20.11.1929. 
^4 Cfr. "El estreno de •^Lubicán=", Faro de Ygo, 7.12.1929. 
^ Vid. "Hoy se estrena =Iubican^• en el García Barbón", Faro de Ytgo, 20.2.1930. 
273 
realmente variadas e complexas. 
Por unha banda, de compararmos o elenco de actores que representou no 
Teatro García Barbón Lubicán, co que representara O pecado alleo e Trebón en 
Marzo de 1929, poderemos entender, ao menos, parte dos problemas de Emilio 
Nogueira para montar a obra: a única muller que permanecía no grupo era Marina 
Quintas, os nomes das outras catro é a primeira vez que os achamos: Prudencia Rúa, 
Vitoria Lafuente, Luísa Juanes e Amparo Juncal. Por contra, os homes practicamente 
son os mesmos: Emilio Nogueira, Xúlio Rúa, Miguel Regueira e G. Alonso. É 
evidente que aínda non se resolvera o problema da participación femininaZ86. 
Pola outra banda, a posta en escena de Lubicán, tal como pretendía facelo a 
«Agrupación Dramática», choca coa falta de infraestruturas de Galiza. En palabras 
do propio director da «Agrupacibn»: 
"Ahora tenemos un poco limitado el campo de acción por la falta de 
teatros con telón metálico, que , son los únicos que pueden admitir 
espectáculos en el escenario. Ya sabe usted que en Galicia solo hay tres 
autorizados: el García Barbón, el Jofre y, ahora, el Principal, de 
Orense. "Z^ 
Por último, a terceira cuestión era de índole económica: por vez primeira 
unha institución oficial subvencionaba as actividades dramáticas galegas. O concello 
de Vigo concedera 700 pts. á«Agrupación Dramática». Isto puido ser o que levou 
a Nogueira a pór o seu cargo de director a disposición da sociedade, por delicadeza 
ou por mor das suspicacias que sempre xorden cando hai diñeiro polo medio. 
Sabemos da cuantía da axuda polo propio Emilio Nogueira: 
"- ^Estrenaron ustedes muchas obras grandes? 
"- Bastantes, en lo que cabe, pues nosostros solo hace poco tiempo 
hemos logrado una subvención, la del Ayuntamiento de Vigo, que nos 
Z^ O feito de que unha das actrices se apelide Rúa, non pode deixar de lembrarnos a outms 
casos en que dramaturgos e actores se ven obrigados a solicitar a colaboración das mulleres da súa 
familia: a esposa de Manuel Sánchez Hermida (vid. Laura TATO FONTAÍIVA, op. cit., p. 46), a filla 
de Cotarelo actuando co KCadm Universidade^• (vid. p. 160) ou aos nenos Carré colaborando coa 
REscola Dramática Galega^•. Contamos cunha mostra gráfica dos reparos das actrices da rAgrupación 
Dramática Galega^• reflectidos na fotografia do grupo que publica a revista Vda Gallega (Vigo, n° 
434, 20.12.1929) co gallo da estrea de Lubicán: unicamente figuran catro, cando na obra participaran 
cinco. 
^ Cfr. J. OTERO-L6PEZ, "Anie la ^n*ninPncia del estreno de rLubicanp. Hablemos de la 
Agnrpación Dramática Gallega", Ycda Gallega, Vigo, n° 434, 20.12.1929. 
274 
dió setecientas pesetas. "288 
As actuacións deste ano (1930) foron numerosas, posto que representaron en 
tres ocasións Trebón, de Armando Cotarelo: en Ourense289, en Ribadavia290, e 
mais nunha velada en Vigo a prol das viúvas e orfos dunha das múltiples desgracias 
das xentes do mar291. Nunha visita ao Teatro Principal de Tui levaron a escena 
Lubicán, tamén de CotareloZ^. Finalmente, celebraron un festival a prol da "Vejez 
del Marino" representando O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías 
e mais Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos293 
Para a temporada seguinte (1930-31) a«Agrupación Dramática» conta cunha 
estrea: 
"Coincidiendo con la estancia entre nosotros del ilustre vice rector de 
la Universidad de Santiago, don Armando Cotarelo Valledor, éste ha 
hecho entrega a la "Agrupación Dramática Gallega" de Vigo, de un 
nuevo drama, Vieramar [sic], para su próximo estreno por esta notable 
agrupación. "z9a 
Evidentemente, para a«Agrupación Dramática» era moi positivo vincularse 
a Cotarelo, non unicamente pola calidade das súas obras e a grande xenerosidade do 
dramaturgo, senón tamén porque a categoría social e o prestixio do catedrático 
universitario atraían cara a ela as "simpatías" das autoridades e da prensa que, a 
partir de agora, vai reseñar mesmo os ensaios, dando á«Agrupación» unha 
popularidade coa que antes non contaba. Como mostra do desinterese de don 
Armando reproducimos a seguinte nota: 
A raíz del estreno en esta ciudad del drama gallego Lubicán por la 
288 Cfr. ibidem. 
2S9 Vid. "La Agrupación Dramárica Gallega. Estreno del drama «TrebónA", La Región, Ourense, 
9.11.1930. 
290 Vid. "Crónica de Ribadavia, próxima velada", La Región, Ourense, 20.10.1930. 
Z91 Vid. "La tragedia de los pesqueros de Bou7as. En auxilio de viudas, huérfanos y ancianos", 
Faro de Ygo, 27.2.1930. 
2^ Vid. "La «Agrupación Dramática GallegaD a Tuy", Faro de ^go, 9.5.1930. 
2^ Vid. "Por la Vejez del Marino. El festival de hoy", Faro de Vgo, 5.12.1930. 
Z^ Vid. "El Sr. Cotarelo y la «Agrupación Dramárica Gallega", Faro de Vgo, 5.10.1930. 
275 
"Agrupación Dramática Gallega" de Vigo, comentamos favorablemente 
desde estas columnas el desprendimiento del ilustre vice rector al 
condonar sus derechos de autor de la mencionada obra en favor de la 
dicha Agrupación. 
"Hoy, como ayer, tenemos que aplaudir nuevamente otro rasgo del 
señor Cotarelo, mucho más importante que el anterior y que demuestra 
hasta que punto el prestigioso catedrático de la Universidad de Santiago 
de Compostela apoya a nuestra primeira entidad dramática. 
"Además de la condonación de los derechos ^que le corresponden por el 
estreno de Trebón [...] figura un hermoso decorado valorado en más de 
tres mil pesetas donado por el Sr. Cotarelo. "29s 
A estrea de Beiramar, que se realizará no verán de 1931, e a posterior 
desaparición da «Agrupación Dramática» iican xa fóra do ámbito cronolóxico deste 
traballo. 
§.- uQueixumes dos Pinos». 
Despois do lapso obrigado pola implantación da Ditadura, o coro de 
Lavadores celebrou en Agosto de 1924 unha velada no Teatro Tamberlik, poñendo 
en escena Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. A raíz desta representación, Posada 
Curros escribiu unha hiperbólica louvanza do vello dramaturgo e da súa obra en que 
cremos entender, por entre a barroca prosa, un velado ataque a todos os que, como 
Vicente Risco, buscaban a renovación do teatro galego a través de modelos 
europeos296: 
"Y nos complace de modo extraordinario que nuestra dramática, que al 
igual de todo teatro, es yunque de dolor y de alegría, y lo más a 
propósito para realizar esa decantada campaña de cultura honda que se 
preconiza por doquier, cuente con obras capaces de resistir la tremenda 
agitación producida por teóricos que anhelan nuevas formas de teatro, 
nuevas como arquitecturas y nuevas como espectáculo, para desterrar 
el diluvio de los dramitas de salón, la manía universal del siglo XIX de 
copiar lo nbrdico como quinta esencia de avance. [...] 
"De todas estas obras de Lugris -y conste que en esto coincidimos con 
el criterio del joven y aplaudido dramaturgo señor Carré Alvarellos- es 
2^ Vid. "D. Armando Cotarelo y la •^Agtupación Dramática Gallega", Faro de Ygo, 
14.10.1930. 
2^ Con estas insinuacibns, Posada Curros tomaba postura tanto na polémica que acabara co 
Conservatorio (vid. p. 83), como nas que se están iniciando entre os vangazdistas (vid. p. 345) 
276 
sin duda, la más sobresaliente Mareiras. "z^ 
Viramos xa que para facer a súa presentación ao público de Vigo, en 1921, 
«Queixumes» buscara algo orixinal co seguinte resultado: 
"La popular Sociedad coral «Queixumes d'os Pinos» [...] ha recibido 
estos días un ejemplar de un nuevo drama teatral gallego titulado Almas 
en pena, producto del celebrado escritor gallego D. Leandro Carré 
Alvarellos, que dedica a esta sociedad para su estreno, la cual está 
ensayando con verdadero cariño, compañía de otra obra, poderla dar a 
conocer en un teatro de la localidad dándose con esto a conocer al 
público vigués. "2^ 
A pesar deste agasallo, «Queixumes dos Pinos» presentárase con O Chufón, 
de Xesús Rodríguez López, e mais O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez 
Elías. Leandro Carré debeu considerar que isto o liberaba do compromiso adquirido 
co coro vigués, e presentou a peza ao Certame convocado pola Liga de Amigos de 
Santiago, en Xullo de 1924. A demostración deste feito resulta un tanto complexa: 
a prensa compostelá foi publicando a relación de traballos recibidos para o Certame 
e así sabemos que, entre outras, se presentou o seguinte: 
"Almas en pena (drama en un acto). Lema K Ut fata trahunt»i299 
Cando se fai público o fallo do xurado, a Liga especifica que no caso das 
mencións honoríficas o nome dos autores non se dará a coñecer a non ser que estes 
o soticiten: 
"El Jurado calificador de los trabajos presentados al Concurso da Festa
 
da Lingua Galega ha concedido premio á íos lemas: [...]
 
"Tema IV. Premio: Lema: «Salamántiga»
 
"Mención: «Ut fata trahunt»
 
"En los temas considerados dignos de mención no serán conocidos sus
 
autores ínterin estos no lo soliciten de la Liga. "300
 
Leandro Carré Alvarellos non debeu considerar oportuno que isto se soubese, 
e cando publica o obra, vinte e sete anos máis tarde, menciona unicamente, en nota 
Z^ Cfr. POSADA-CURROS, "La dramática gallega y^Mareirasy de Lngzis Freire", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 9.8.1924. 
Z98 Vid. "Queixumes d'os Pinos. Nueva obra de teatro", Faro de Vgo, 30.4.1921. 
2^ Cfr. "Liga de Amigos", El Compostelano, Santiago, 23.6.1424. 
30° Cfr. "Festa da Lingua Galega", El Compostelano, Santiago, 22.7.1924. 
277 
a pé de páxina, a data de estrea, suprimindo tamén a dedicatoria ao coro vigués3o' 
«Queixumes dos Pinos», por fin, estreou Almas en pena o 14 de Febreiro de 
1925302. Esta estrea realizouse no local do coro, e a peza nunca foi levada ao 
escenario dun teatro de verdade. Este feito ten certa lóxica desde a visión folclorista 
que do teatro tiñan certos coros, porque Almas en pena, ademais de ser unha obra 
deficiente, era un drama que remataba "mal" .«Queixumes dos Pinos» volveu 
rapidamente á comedia representando en Abril Pra vivir ben de casados, tamén de 
Carré e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero3o3 
De todos os xeitos, a supresión de Almas en pena do repertorio do coro 
vigués, non embazou as relacións de Carré con «Queixumes», xa que para eles 
escribiu Unha noite no muíño, estreada no Teatro Tamberlik, en Xaneiro de 1926. 
A peza, con música de Santos Rodríguez, foi cualificada por toda a prensa de 
"zarzuela"; non obstante, o propio Carré, na súa autobibliografía, a incluíu na 
categoría de "Cadros de Costumes e Estampas Folklóricas", fóra do Teatro3°4. 
Poida que fose, como A Espadela ou A Esfolla, máis que unha zarzuela unha 
estampa e, por tanto, ficaría excluída deste traballo. A aceda polémica que desatou 
esta estrea entre Xesús Bal e Leandro Carré vímola xa no comezo deste capítulo (vid. 
p. 209). 
Ao longo deste ano (1926), o coro actuou en Mondariz e noutras localidades, 
mais non temos noticia de que fixeran representacións dramáticas e pouco a pouco 
esvaíuse a súa sona até desaparecer das páxinas dos xornais, onde unicamente o citan 
para comunicar os bailes de sociedade que celebra. Que este silencio correspondía 
a unha desas etapas de esmorecemento propias dos coros e non a falta de 
información, demostrouno o seguinte comentario datado en 1928: 
"Hace ya una temporada a esta parte que no se hablaba de este 
popularísimo coro gallego y la casualidad o el interés que tengo en que 
301 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Almas en pena, drama nun acto, Separata de Quatro 
Uentos, 1957. 
302 Vid. "Queixumes d'os Pinos", Faro de ^go, 12.2.1925. 
3°3 Vid. "Queixumes d'os Pinos. La velada de hoy", Faro de Vgo, 26.4.1925. 
3°4 Vid. p. 216 . 
278 
esta masa coral reverdezca. .. "3os 
Efectivamente, «Queixumes dos Pinos» viña de contratar un novo director, 
Ángel Teijeiro, que en 1925 estreara en Lugo, con uCantigas e Aturuxos» a zarzuela 
Amor na Cume, con libreto de Glicerio Barreiro e música propia. Agora vai intentar 
repetir o éxito en Vigo, no Teatro Tamberlik, 0 24 de Marzo de 1928. As crónicas 
foron moi positivas: 
"El fioreciente teatro regional consiguió en la brillante jornada de ayer 
en el Tamberlik un éxito franco, rotundo, que debe enorgullecernos. 
Cuantos intentos se hagan para elevar el arte teatral gallego merecen ser 
alentados con el más fervoroso entusiasmo. 
"El estreno de la zarzuela Amor n'a cume, libro de Glicerio Barreiro y 
música del maestro Ángel Teijeiro fue un triunfo pleno para autores e 
intérpretes. "306 
Este triunfo animou a Teijeiro e, en Maio, ademais de repetir Amor na Cume, 
estreou unha outra zarzuela, O retorno do soldado, con libreto de Eloy 
Martínez307. 
O éxito alcanzado polas dúas zarzuelas vai xerar outro dos episodios 
"pantasma" da historia da literatura dramática galega. 
O Faro de Vigo informa de que o axente teatral arxentino, Jesús Varela, 
comprou os dereitos de autor tanto do músico como dos libretistas: 
"El popular agente teatral de la Argentina D, Jesús Varela, que ayer 
embarcó en el "Cap Ampano" entabló contrato para llevar obras a 
Buenos Aires, Rosario, Montevideo y Mendoza. 
"Como director figurará el maestro Ángel Teijeiro autor de las bellas 
partituras de dichas obras. 
"El contrato que autor y empresario han firmado dice que todos los que 
tomen parte en la representación serán gallegos. 
"También se ha pedido al autor del libreto de Amor na Cume 
3°5 Vid. "El coro •^Queixumes d'os Finos^", Faro de Vgo, 27.1.1928. 
3°6 Cfr. "El éxito clamoroso de la zarzuela rAmor n'a Cume^•", Faro de Vgo, 25.3.1928. 
307 Vid. "La fiesta gallega de hoy en el Tamberlik", Faro de Vgo, 24.5.1928. 
Eloy Martfnez non estaba referenciado na historiograña dramática galega. A escaseza de 
dados imposibilitaron a súa localización, mais probabelmente fose alguén vinculado ao com 
«Queixumes dos Finosr. 
279 
autorización para traducirla al castellano. "3oa 
Non sabemos se as obras chegaron a ser representadas en Arxentina, mais si 
que Amor na cume, zarzuela en tres actos, foi publicada en Buenos Aires, en 1934, 
e que como autor figuraba Jesús Varela. Esta información procede do libro de 
Vilanova Rodriguez, Los Gallegos en la Argentirca309, así que caben dúas 
posibilidades: ou que Vilanova trabucase a información, ou que Jesús Varela 
considerase improbábel que Glicerio Barreiro chegase a coñecer o fraude. 
«Queixumesu levou as dúas zarzuelas a Ribadavia e aquí comezou o 
esmorecemento do coro, quizais porque a crítica non foi tan entusiasta como en 
Vigo. O corresponsal de turno, despois de indicar que unicamento dous dos actores ­
dos que non sabe o nome- traballaron axeitadamente, concluía: 
"El resto cumplió como Dios le dió a entender. 
"Como la orquesta era, aunque no tanto como rezaban los programas, 
bastante numerosa, y las voces no lograban alzarse sobre ella, no 
pudimos enterarnos de las supuestas bellezas del libreto y nada sobre el 
podemos decir. ^ 
"Lo que gustó muchísimo fue la música de Teijeiro. Fácil, ligera, 
pegadiza, jugosa, riente. A ratos peca de monótona, pero no obstante 
es un conjunto muy hermoso y acusa en Teijeiro un compositor 
aceptable, que hará carrera. "3'0 
Aínda que non hai por que atribuílo a esta mala crítica senón máis ben á 
propia natureza dos coros, despois desta actuación «Queixumes dos Pinosu volve ao 
3oa Cfr. "EI Teatro Gallego", Faro de Vigo, 3.6.1928. 
309 A. VII.ANOVA RODRÍGUEZ, Los Gallegos en la Argentina, Buenos Aires, Ed. Galicia, 
1966.
 
Non é probábel que o Jesús Vazela que figura como autor da zarzuela Amor na cume 
publicada en Buenos Aĉes sexa unha persoa diferente ao Jesús Varela, axente teatral, que mercou os 
dereitos de autor de Glicerio Barreĉo; tampouco pazece posíbel que dous autores cheguen a escrib ĉ 
libretos diferentes co mesmo título. O erro, ou apropiación indebida, pasou á historiografía dramática 
galega, e Jesús Varela figura como autor da zarzuela Amor na cume nas seguintes obras: Manuel 
LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, 
p. 198; Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671­
1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; Luis PÉREZ RODRÍGUEZ, Breve historia do teatro 
galego na Arxentina, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, n° 89, 1991, p. 5; Henrique 
RABUNHAL, op. cit. , p. 251; Camilo FERNÁNDEZ, "Primeiro Acto: Eduazdo Blanco Amor e o 
Teatro", in AA W, Eduardo Blanco Amor e o Teatro. Teatros Libres de Preguerra. Procés a 
Jacobusland, Universitat de Barceloma, 1995, p. 119. 
31o Cfr. "Ribadavia. La velada del domingo", Faro de Ygo, 14.6.1928. 
280 
silencio, de onde non sairá até 1930. 
Na súa volta aos escenarios o coro de Lavadores semella que recuou no 
tempo, que volveu ao período anterior á Ditadura, porque representou na Festa do 
Traballo de 1930, no local do Sindicato Agrario de Teis, Bodas de ouro, de Galo 
Salinas, Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos e mais o monólogo anónimo 
Cousas da aldea31. A súa historia remata, para nós, cunha velada no seu propio 
local celebrada aos catro días da anterior e co mesmo programa, ao que engadiron 
Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida312. Semella que, para «Queixumes 
dos Pinos», o tempo se tivese conxelado en Setembro de 1923. 
§.- «Xestas e Frores». 
O panorama teatral de Vigo que, como puidemos comprobar, foi a cidade 
máis activa durante os anos da Ditadura, péchase cun grupo realmente curioso na 
historia teatral galega: «Xestas e Frores». 
Esta agrupación naceu como sociedade recreativa dedicada fundamentalmente 
ás excursións e paseos polo campo, cun programa semellante ao que, neste aspecto, 
tiña a Universidade Popular da Coruña. A súa primeira actuación, baixo a dirección 
dos Srs. Pérez Garra y López, foi celebrada no seu local 0 7 de Setembro de 1928. 
As obras galegas representadas foron A venganza, de Leandro Carré, e mais O 
Menciñeiro, de Charlón e Hermida313 Aos poucos días repitiu a actuación no local 
do Sindicato Agrario de Teis para acompañar ao coro popular desta sociedade, 
«Airiños do Mar»31a A partir deste momento, aínda que «Xestas e Frores» segue 
a ser unha asociación diferente, acompañará a este coro sempre que se inclúan 
representacións dramáticas nos seus festivais. 
En Outubro deste mesmo ano (1928), «Xestas e Frores» representa no Salón 
Príncipe Alfonso de Cangas o mesmo programa anterior con dúas peciñas máis: 
311 Vid. "El Primero de Mayo", Faro de Vgo, 1.5.1930. 
312 Vid. "Queixumes d'os Pinos. Una velada", Faro de Ygo, 8.5.1930. 
313 Vid. "Lavadores", Faro de ^go, 7.9.1928. 
31a Vid. "Airiños do Mar. Su festival en Teis", Faro de Ygo, 16.9.1928. 
281 
Axúdate, de Charlón e Sánchez Hermida e ^Cásome ou non me caso?, de Avelino 
Rodríguez Elías31s En Decembro repetirá o espectáculo en Vilagarcía316 
En Xaneiro de 1929 volveu a Cangas, mais a única obra galega que levou 
nesta ocasión foi Axúdate, de Charlón e Hermida31; que o programa fose bilingúe 
nunha velada teatral non era nada extraordinario, mais ese biling ĉismo trasladado ao 
festival dun coro popular adquiría un matiz diferente. De aí o choqueiro que debeu 
resultar o festival de «Airiños do Mar» celebrado ese mesmo mes en Teis, xa que 
entre as cantigas populares e o parrafeo de Charlón e Hermida, os atrevidos mozos 
de «Xestas e Frores^ representaron La venganza de la Petra31g. 
Volveron ao programa monolingiie galego no Salón Solla de Arcade, en 
Maio, representando A patria do Labrego, de Antón Vilar Ponte, e mais A venganza, 
de Leandro Carré Alvarellos319 Programa que repetiron en Xuño, en 
Ponteareas3zo 
Iniciaron a temporada seguinte (1929-30) levando a escena no Salón Solla de 
Arcade, A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte e mais o monólogo anónimo A 
fonte do demo321, e repetindo este programa en Goián3zz e Marín. Reproducimos 
a reseña desta última actuación porque nela se pode avaliar a acollida destas veladas 
entre o público das vilas: 
"El solo anuncio de esta velada despertó gran interés en Marín y no es 
de extrañar, pues el valor artístico de este cuadro lo acreditan los 
resonantes triunfos obtenidos en Arcade, Cangas, Villagarcía, 
Puenteareas y ultimamente en Goyán (Tuy), en donde quedaron más de 
31s Vid. "El cuadro "Xestas e Frores". Una velada en Cangas", Faro de Vigo, 30.10.1928. 
316 Vid. "El cuadro de declamación «Xestas e Frores=", Faro de Vigo, 5.12.1928. 
31' Vid. "«Xestas e Frores» Excursión a Cangas", Faro de Vigo, 5.1.1929. 
318 Vid. "Gran festival benéfico en Teis", Faro de V<go, 19.1.1929. 
319 Vid. "Arcade. Salón Solla. iHoy gran acontecimiento! ", Faro de Vgo, 5.5.1929. 
3z° Vid. "«Xestas e Frores^• a Puenteareas", Faro de Vgo, 21.6.1929. 
3z1 Vid. "Arcade", Faro de Vigo, 17.11.1929. 
szz Vid. "«Xestas e FroresA a Goyán", Faro de Vigo, 13.12.1929. 
282 
300 personas sin poder presenciar la velada, por haberse agotado las 
localidades dos horas antes de la señalada para la función y donde 
repetirán el festival. "3^ 
Probabelmente o anónimo cronista esaxera un pouco cando cita o número de 
persoas que ficaron sen presenciar a actuación de «Xestas e Froles», mais o simple 
feito de que aos emgresarios deses salóns lles compensase contrataren un grupo de 
teatro galego, proba as posibilidades reais que tería o teatro galego se contar coa 
máis mínima protección oficial. 
Despois desta velada en Marín, «Xestas e Frores» entrou, como xa parece 
habitual, nun período de inactividade que dura até Maio de 1930; mais os encargados 
do cadro deberon ser substituídos, porque cando se reanudan as actuacións, o teatro 
galego desparecera por completo da súa programación. 
3^ Vid. "«Xestas e Frores= a Marín", Faro de Ygo, 28.12.1929. 
283 
Pontevedra. -
Fronte á grande actividade desenvolvida por Vigo neste período, a capital da 
provincia vai ficar nun segundo plano conformándose, practicamente, con asistir ás 
representacións que poidan realizar os grupos vidos de fóra. 
§.- «Sociedade Artística». 
Viramos no capítulo anterior que para a«Sociedade Artística» o teatro galego 
era algo esporádico e limitado sobre todo ás actuacións que se realizaban en vilas 
pequenas máis do que na capital. Durante os anos da Ditadura isto aínda se vai 
acentuar máis e as representacións galegas reducíronse a tres, tan afastadas no tempo 
que non teñen nin sequera valor simbólico. Dúas celebráronse no Salón Quiroga de 
Marín formando parte dun programa en que o resto das obras eran en español: na 
primeira, en 1924, a«Sociedade Artística» representou Na casa do ciruxano, de 
Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo 3 z; r$ segunda, celebrada tres anos máis tarde, 
a obra galega representada foi O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez 
Elías3z5. A terceira foi máis curiosa e corresponde a unha actuación, tamén de 
1927, no Teatro Principal de Santiago: o cerne do programa era unha obra en 
español, mais como aderezo complementar abriron a función co diálogo O miñato 
e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías, cerrándoa coa actuación do 
monologuista enxebre "Joselín"3z6 
§.- «Foliadas e Cantigas». 
O teatro non vai correr mellor sorte con «Foliadas e Cantigas» xa que este 
coro desapareceu en 1924. En Febreiro fixo unha curta xira en que levou ao Teatro 
Principal de Santiago327, e ao Xofre de Ferro1328, A Morriña e mais A dona do 
324 Vid. EL DUQUE DEL CASTILLO, "Desde Marfn. La Artística de Pontevedra. Una 
función", Diario de Pontevedra, 25.10.1924. 
325 Vid. "La Artística a Marfn", Progreso, Pontevedra, 13.5.1927. 
3z6 Vid. "Espectáculos. Teatro Principal", El Compostelano, Santiago, 28.5.1927. 
327 Vid. Programa dos festivais in Diario de Galicia, Santiago, 19.2.1924. 
328 Vid. "Del Ferrol. Fiesta Gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.2.1924. 
284 
Agrario, ambas as dúas de Antón Presa Viso. 
Comentaramos no capítulo anterior que os elementos interesados pola arte 
galega abandonaran a Artística para se integraren en «Foliadas e Cantigas», vendo 
unha proba disto no feito de que, a finais de ano, o coro pontevedrés incluíse na súa 
programación un dos éxitos da «Artística»: O pote, de Heliodoro Fernández 
Gastañaduy. Con esta peza, ademais de Unha boa misa, de Enrique Labarta Pose e 
A dona do Agrario, de Antón Presa Viso, realizaron en Novembro unha outra xira 
que comprendeu o Salón Quiroga de Marín3Z9, o Teatro Rosalía Castro da 
Coruña33o; o Teatro Xofre de Ferro1331, e mais o Teatro Principal de 
Santiago332. A última actuación de «Foliadas e Cantigas» de que temos noticia foi 
unha velada benéfica "Pro Aguinaldo do Soldado", celebrada no Teatro Principal de 
Pontevedra o 13 de Decembro de 1924, en que representou A dona do Agrario, de 
Antón Presa Viso333 
Na nosa opinión, o máis probábel é que a disolución de «Foliadas e Cantigas» 
estea relacionada coa creación da Sociedade Polifónica. O enfoque galeguista e a 
relevancia que esta agrupación vai alcanzar, facían practicamente inútil a existencia 
de «Foliadas e Cantigas», que non deixaba de ser un máis entre os moitos coros 
galegos. Arredor da Polifónica, que conta entre os seus elementos con Castelao e 
Losada Diéguez, xirará o mundo cultural pontevedrés. Semella como se houbese un 
reparto de actividades: en Vigo cultivábase o teatro e en Pontevedra a música. 
A través de Xosé Filgueira Valverde sabemos que Castelao intentara crear en 
Pontevedra un grupo de "Teatro de Arte"; porén, resultou máis doado fundar a 
Polifónica: 
"Denantes de xurdir a Sociedade Polifónica quixo encetar en 
Pontevedra un "Teatro de Arte". Iglesias Vilarelle atopóu máis doado 
3zv Vid. DUQUE DEL CASTILLO, "Desde Marfn. El Festival del sábado" e"Desde Marfn. 
En el Teatro Quiroga. Foliadas e Cantigas", Diario de Pontevedra, 11 e 19.11.1924. 
33° Vid. Programas dos festivais in La Voz de Galicia, A Coruña, 20 e 21.11.1924. 
331 Vid. "La Voz en Ferrol. El coro de Pontevedra", la Voz de Galicia, 20.11.1924. 
33z Vid. Programas dos festivais in El Compostelano, Santiago, 22.12.1924. 
333 Vld. "La velada de esta noche", Diario de Pontevedra, 13.12.1924. 
285 
formar unha Sociedade Coral. ^^334 
A consecuencia disto foi a desaparición de todas as actividades dramáticas na 
capital da provincia. 
3^ Cfr. Xosé FILGITEII2A VALVERDE, "Castelao escenógrafo. Os decorados da Poliffinica", 
Boletfn de la Real Academia Galega, n° 357, Xaneiro 1975 (Reproducido in Manuel LOURENZO 
e F. PII,LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 264). 
286 
A comarca de Ortigueira, un exemplo do medio rural. 
Na comarca do Ortegal a Ditadura produciu tamén un silencio na actividade 
dramática que se prolongou até 1925. Neste ano reanuda as súas actuacións o cadro 
de Mera, poñendo en escena, 0 8 e o 15 de Marzo, Trebón, de Armando Cotarelo, 
no salón do sindicato Xuntanza Labrega33s 
Nesta etapa, o grupo presenta unha novidade que non podemos deixar de 
reseñar polo curioso que resulta visto desde a nosa perspectiva. Nos anos vinte 
popularizárase o fútbol e, malia que as competicións de Liga (copiadas do modelo 
inglés) non comezaron até a temporada 1928-29, durante a Ditadura, potenciado polo 
poder, "en el interior de España, de 1923 a 1930, el futbol ha ido captando la 
atención de las masas"336 . Esta conversión do devandito deporte nun fenómeno 
social pódese seguir na prensa, onde, de vagariño, as columnas que se lle dedican 
van incrementando o seu espacio, ao tempo que pasan a ocupar as primeiras paxinas 
.dos xornais en determinados días da semana33' 
Esta potenciación do fútbol chegou até o último recanto do Estado, 
formándose equipos en todos os lugares. A partir do momento en que Mera conta 
cun equipo deste deporte, o grupo «Ponte de Mera^, despois do período de silencio 
imposto pola Ditadura, pasa a se denominar cadro do "Sporting Mera" e mais a 
acompañar ao equipo nos seus desprazamentos. Cando estes desprazamentos teñen 
como destino unha vila en que haxa un local axeitado, despois do partido celébrase 
unha representación. Desta maneira o grupo levou ao Teatro Nemesio de Viveiro 
Trebón, de Cotarelo33e 
Na temporada seguinte, 1925-26, o semanario local non rexistra ningunha 
33s Vid. UN ESPEC"TADOR, "Festival en Mera", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de 
Ortigueira, n° 461, 14.3.1925. 
336 Cfr. José Luís VILA-SAN-JU^1N, La vida cotidiana en España durante la Dictadura de 
Primo de Rivera, Barcelona, Argos Vergara, 1984, p. 126. 
33^ A novidade que representou nas vilas galegas a introdución do deporte inglés foi utilizado 
como tema dramático por Mamiel Rey Pose no monólogo Un match internacional de foot-ball. 
33e Vid. CH., "Próacimo encuentro", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 464, 
4.4.1925. 
2$7 
actuación, aínda que isto non debe responder á realidade, xa que en Xuño de 1926, 
nun longo artigo sobre a parroquia de Mera, Rafael Fernández Casas comenta: 
"Hace años que viene celebrándose en esta parroquia un acto cultural 
de gran transcendencia: La representación de obras teatrales, 
genuinamente regionales, enxebres, que, a mi juicio -si no lo tengo 
desequilibrado- contribuyeron poderosamente a formar el tipo merense, 
desligado de muchos atavismos y formas externas que caracterizan a los 
rudos; pero honrados y nobles habitantes de Suevia. 
"Esta labor, laudable, de dar a conocer al labriego, que vive apartado 
del bullicio de los teatros pueblerinos, las obras de nuestros más 
aplaudidos autores regionales, que supieron plasmar acertadamente la 
vida gallega, se debe a los animosos hermanos Pita, secundados, 
eficazmente, por el entusiasta aficionado Sr. Rivera.'^339 
De teren rematado as representacións, na nosa opinión, o cronista falaría en 
pasado. Que a información dos actos celebrados nas parroquias chegase ou non ao 
semanario local dependía tanto de que alguén levase a noticia como das boas 
relacións entre os encargados do grupo, ou entidade de que formaban parte, co dono 
do xornal en cuestión. Fose como for, o caso é que non volvemos saber de ningunha 
outra velada do grupo de Mera até Febreiro de 1928; mais cando a achamos, o 
comentario non se debe a que o grupo retome as súas actividades, senón a que esa 
velada concreta ten un fin especial: recadar fondos para dotar de material á nova 
Escola Nacional Mixta: 
"El fin benéfico a que es destinado el producto del espectáculo y la 
fama artística que la juventud merense tiene merecidamente ganada, 
llevó a aquel rincón ortegano gentes de Cedeira, Cariño, Ortigueira y 
parroquias intermedias. "340 
O feito de que o local empregado siga a ser a sede do sindicato «Xuntanza 
Labregay lévanos a acreditar que, ao longo dos anos en que non temos noticias del, 
o grupo seguise co sistema de sempre: facer representacións durante a época do ano 
en que o traballo do campo o permitía. Na velada en cuestión, soben a escena San 
Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías, e Almas Sinxelas, de Prado 
339 Cfr. Rafael FERNÁNDEZ CASAS, "Progreso material e intelectual de Mera. V", La Yoz 
de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 526, 12.6.1926. Os subliñados son do autor. 
34° Cfr. "En Mera. Velada Teatral", La Yoz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 614, 
18.2.1928. 
288 
"Lameiro"3a1 
Outro elemento que apoiaría a hipótese de que o grupo non deixou nunca de 
traballar é o feito de que aos dous meses desta velada actúe por vez primeira na vila, 
en Sta. Marta de Ortigueira, e cunha obra diferente. Esta función ten toda a 
aparencia dun contrato, porque se realiza non no teatro municipal senón nunha sala 
privada, no Cinema Casino, que ese sábado substitúe a sesión habitual de cine pola 
actuación do cadro de Mera: 
"El próximo sábado de Gloria a las 9 de la noche hará su debút en este 
hermoso salón de espectáculos el entusiasta cuadro de declamación de 
Mera, poniendo en escena el drama gallego en tres actos O trebón. 
"Reina gran entusiasmo para presenciar esta función, por venir dicho 
cuadro precedido de gran fama, por sus constantes éxitos. 
"La localidades a fin de evitar aglomeraciones, se despacharán desde el 
próximo jueves. "3a2 
A experiencia resultou positiva e o grupo foi contratado de novo para actuar 
o sábado seguinte. Esta vez representaron Almas Sinxelas, de Prado "Lameiro", A 
tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey, e"un gracioso monólogo a cargo del gran 
actor cómico L. Pita Las Antas"3a3 
A comezos de Maio, participou nunha velada benéfica a prol das vítimas dun 
dos frecuentes desastres marítimos que se producen nas costas, levando ao escenario 
do Cinema Casino, Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire3aa. Evidentemente, o grupo 
contaba cun repertorio bastante amplo que só podía ser froito dun traballo 
continuado, porque é impensábel que un cadro integrado por traballadores puidese 
preparar en catro meses, San Antón o casamenteiro, Trebón, Almas Sinxelas, A tola 
de Sobrán e Esclavitú. Ademais é de apuntar que desde que acontecera o desastre 
marítimo de Cedeira até que o Pósito de Pescadores decidiu solicitar a colaboración 
3a1 Vid. ibidem. 
3a2 Cfr. "De la semana. Cinema Casino", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 
620, 31.3.1928. 
3a3 Vid. "De la Semana. Cinema Casino", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 
623, 21.4.1928. 
saa Vid. "La velada del domingo", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 627, 
19.5.1928. 
289 
do grupo para recadar fondos, non transcorriran nin quince días, sen que, por tanto, 
os rapaces de Mera tivesen tempo de ensaiaren Esclavitú. A obra tiña por forza que 
formar parte do seu repertorio. 
Como consecuencia de toda esta actividade, por vez primeira (e última) a 
Comisión de Festas de Santa Marta incluíu o teatro galego dentro do seu programa, 
coa representación por parte do grupo de Mera de Trehón, de Armando Cotarelo, no 
Teatro de Beneficencia3as A partir de aquí, e até os anos da República -xa fóra do 
ámbito cronolóxico deste traballo- o semanario local deixa de informar sobre as 
actívidades do grupo. 
Do resto da comarca, as noticias con que contamos son esporádicas e illadas, 
porén moi interesantes, xa que abren vías de investigación que quizais algún día 
poidan ser estudiadas en profundidade. O feito de que as comisións de festas das 
parroquias rurais creen cadros de declamación para recadar fondos lévanos a 
acreditar que neste medio as representacións dramáticas deberon estar moi arraigadas. 
Como exemplo disto achamos que, en 1925, a Comisión de Festas da parroquia de 
San Adrián incluíu o monólogo de Nan de Allariz Recordos dun vello gaiteiro, nun 
programa todo en español^. 
Por outra banda, tamén é sintomático o feito de que certos mestres escriban 
pezas dramáticas para seren representadas polos seus alumnos en determinadas 
solemnidades; isto lévanos lamentar, outra volta, que ningunha destas obras se 
conserve, non só polo que puideren dicirnos sobre os métodos de ensino, senón 
tamén polos elementos da literatura popular que puideren conter, ao tempo que 
poderían ser unha testemuña directa do galego falado na zona e mais do grao de 
concienciación do profesorado a respecto da colonización lingiiística. O mestre de 
Loiba, Horacio Fernández Yáñez, estreou cos seus alumnos, 0 17 de Abril de 1926 
na Festa da Árbore, Lonxe d'a Terra, xoguete cómico en dous actos da súa 
34s Vid. La COMISION, "Pmgrama de Fiestas", La Yoz de Orligueira, Sta. Marta de Ortigueira, 
n° 637, 28.7.1928. 
^ Cfr. "De la semana. En San Adrián", La Yoz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 
486, 5.9.1925. 
290 
autoría347; repoñéndoa no local do Pósito de Pescadores de Cariño, en Xullo3as 
Do drama Boa leución, representado polos nenos e nenas da escola de Barral-
Casanova, en Mañón, 0 19 de Xullo de 1926, non coñecemos máis que o título3a9 
Do festival escolar que polo Corpus dese mesmo ano celebraron os escolares das 
Somozas, temos noticia, curiosamente, por un xornal da Coruña: nel representaron 
Unha conversa, diálogo anónimo, pero posibelmente da autoría do mestre, D. 
Santiago Barreiro Paradela, xa que a nota de prensa indica que o autor estaba 
presente no acto: 
"Jesús S. Sueiras y Jesus Echevarria desempeñaron admirablemente los 
respectivos papeles de "Tío Farruco" y"Xaquinciño", de la parodia 
Unha Conversa, cuyo autor fué objeto de merecidas felicitaciones.350 
E aquí, nas Somozas, aparece, en 1931, a sociedade "El Progreso" . Xa o 
nome escollido remite claramente a emigrantes retornados, a indianos; mais o que 
realmente nos indica que non é unha sociedade feita desde "dentro" , como a de 
Mera, é que o cadro de declamación sexa bilingĉe. Que nun lugar tan afastado, 
practicamente illado durante eses anos, haxa quen represente obras en español só 
pode ter esa explicación, xa que en 1935 a zona non tiña médico nen botica e ficaba 
incomunicada a maior parte do inverno. As obras galegas da única velada da que 
coñecemos o programa, foron Tolerias, de Leandro Carré Alvarellos, e mais Trato 
a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida. Non podemos deixar de reproducir a reseña 
do semanario de Ortigueira polo significativo que resulta a respecto da acollida que 
tiñan as representacións dramáticas por parte do público rural: 
"Con una concurrencia no esperada, celebráronse los días 7 y 8 del 
actual dos veladas en los salones de la progresiva Sociedad «El 
^' Vid. "En Loiba. La Fiesta del Árbol", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 
517, 10.4.1926. 
Nin Horacio Fernández Yañez nin a súa obra estaban referenciados na historiografia literaria 
galega. 
3^ Cfr. "De nuestra redacción en Cariño. Excursión escolar", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta 
de Ortigueira, n° 531, 17.7.1926. 
349 Cfr. "Fiesta infantil y exposición escolar en Mañón", La Voz de Ortigueira, Sta. Marta de 
Ortigueira, n° 532, 24.7.1926. 
3so Cfr. M.M., "En las Somozas. Una fiesta educativa", La Voz de Galicia, A Coruña, 
16.6.1926. 
291 
Progreso» de Somozas. [...] 
"Para el próximo día 14 y 15 del actual se darán otras dos veladas con 
programa completamente variado. "351 
É mágoa non sabermos se nesas novas actuacións o grupo incorporou máis 
teatro galego á programación. 
351 Cfr. "De la semana. De Somozas", La YoZ de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 770, 
14.2.1931. 
292 
Outras vilas.-
A información que ofrecemos sobre as vilas que aparecen a continuación 
carece do carácter sistemático da ofrecida verbo das anteriores. Son simplemente 
calas obtidas a través de fontes indirectas (a prensa doutras localidades) dunha 
realidade que precisaría para o seu estudio completo a utilización de fontes directas. 
Son unicamente mostras indicativas da existencia de actividade dramática nas 
localidades correspondentes. 
1.- A actividade dramática de Vilalba, segundo a prensa consultada, foi tamén 
moi esporádica. O 17 de Outubro de 1926 apareceu un grupo de declamación 
vinculado ao "Sporting Club Vilallbés", que representou, para completar un 
programa en español, o monólogo Mirando o pasado, do autor local Pena de 
Olano352; repetindo a velada o día 26 no Teatro Nemesio de Viveiro. En Outubro, 
o grupo volvou visitar Viveiro, mais o que representou xa era teatro en español; a 
única intervención en galego correu a cargo de Xermán Prieto mais, como é habitual 
nestes casos, a prensa non recolleu o título dos monólogos3s3 
Por outra banda, co gallo de recadar fondos para Sánchez Hermida, tamén 
en Outubro de 1926 dese mesmo mes, organizouse unha velada en que participou 
Noriega Varela, ao tempo que un outro grupo de improvisados actores levaba a 
escena Pote Gallego e Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy, e 
mais Axtídate, de Charlón e Hermida3sa 
2.- A sociedade «Amigos da Paisaxe Galega^, do Seixo (Mugardos), en 
Agosto de 1929, estreou Noite de luar, de Felipe Vierna, director do cadro. Todo 
o que sabemos desta peza é o que contan as pequenas recensións que recolleron os 
xornais da Coruña: 
"Es en un acto, en prosa, y contiene preciosas ilustraciones musicales. 
352
 Vid. GARCfA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A ConúSa, 19.10.1926. 
Pena de Olano tampouco figuraba na nómina de autores galegos. 
353
 Vid. GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", EL Progreso, Lugo, 31.10.1926. 
354
 Vid. GARCfA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A Coiuña, 2.11.1926. 
293 
El autor se muestra en ella enamorado del alma gallega, y exalta de 
manera emocionante la pcesía del paisaje mariñán con que enmarca la 
acción. A1 valor literario del libro se une un fino criterio de la 
representación escénica. "3ss 
As actividades case profesionais deste grupo, do que xa falamos a raiz da sua 
colaboración con «Toxos e Froles» na tradución e estrea de O médico a paus, de 
Moliére (vid. p. 229), favoreceu a aparición doutros cadros de declamación na zona. 
Testemuños orais confirman que, por exemplo, Juan, María e Maximino 
Romero Ramos eran actores do grupo do Seixo e tamén da «Agrupación Artística» 
de Meá. A primeira vez que este grupo incluíu teatro galego nas súas veladas foi nun 
acto celebrado en Maniños, en Marzo de 1928; porén, como se trataba de dous 
monólogos, a prensa limitouse a indicar que foran representados por "una niña" o 
primeiro e por "el sr. Jaspe" o segundo3só O día 25 dese mesmo mes, no Teatro 
de Mugardos ofreceu unha velada totalmente galega en que se levaron a escena 
Trebón, de Armando Cotarelo Valledor, e mais Pra vivir ben de casados, de 
Leandro Carré Alvarellos357. As mesmas fontes orais declaran que a«Agrupación» 
de Meá representou Sinxebra, Mourenza, Beiramar e Lubicán, todas de Armando 
Cotarelo. De todos os xeitos, non obtivemos constancia documental destas 
representacións, e o feito de que si teñamos documentado que o grupo «Amigos da 
Paisaxe Galega» levou a escena Beiramar en 1932 fainos abrigar dúbidas acerca da 
fiabilidade da memoria das testemuñas, que facilmente poderían trabucar grupos e 
datas: limitámonos, por tanto, a deixar constancia do testemuño. 
3.- En Ribadavia, o coro do Carballiño, «Airiños do Arenteiro», estreou no 
Cine España, 0 4 de Setembro de 1927, a obra nun acto Orixen do Cabaré, de 
3ss C&. "El Seijo. Dos estrenos teatrales", La Voz de Galicia, A Coruña, 2.8.1929. A nota de 
El Noroeste, que aparece o 26 de Abril, cando comezan os ensaios, é máis breve aíncía, limitándose 
a indicar que se trata dunha comedia nun acto. 
Tampouco Felipe Vierna estaba catalogado como dramaturgo galego. 
3s6 Cff. "Acto cultural en Maniños", El Noroeste, A Conu^a, 9.3.1928. 
3s^ Vid. EL CORRESPONSAL, "Desde Ferrol. Fiesta benéfica", EI Noroeste, A Corwia, 
25.3.1928. 
294 
Camilo Fumega, representando tamén Noite de ruada, de Leandro Carré 
Alvarellos3s8 
4.- En Leiro (Ourense), un cadro local de amadores, levou a escena A festa 
do Patrón, da Rvda. Madre Margarita, en Outubro de 19273sv 
5.- En Guitiriz (Lugo), 0 29 de Decembro de 1928, o cadro de declamación 
do Ateneo incluíu no seu programa o monólogo Un vello paroleiro, de Fernández 
Gastañaduy360. 
6.- En Ares (A Coruña), a«Agrupación Artística^ de Sada celebrou unha 
grande velada teatral, 0 27 de Novembro de 1927, no Casino co seguinte programa: 
"El estreno de Un fillo de bendición, comedia dramática en un acto, 
original del joven sadense y director del cuadro Ricardo Flórez; O 
Mancir^eiro, comedia en un acto, original de los Srs. Hermida y 
Charlón. 
"En la segunda parte interpretarán Consellos d'o tío Xan, comedia 
original de Ricardo Flórez, y A festa d'a saude, monólogo, recitado por 
Avelino Sánchez. "361 
7.- En Sárdoma (Pontevedra), o cadro de declamación da sociedade coral «La 
Aurora^ celebrou na sua sede unha velada, 0 13 de Xaneiro de 1924, en que levou 
a escena o monólogo O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías, e o 
3ss Vid. EL CORRESPONSAL, "Ribadavia. Velada Artistica", La Región, Ourense, 2.9.1927. 
Verbo de Camilo Fumega, que tampouco estaba referenciado na historiograSa dramática 
galega, vid. Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 
3s9 Vid. CORRESPONSAL, "Leiro. Velada Teatral", La Región, Ourense, 6.10.1927. 
36° Vid. "Guitiriz. Una velada", EI Progreso, Iugo, 29.12.1928. 
361 Cfr. TOXOS, "De Sada. Excursión a Ares", El Noroeste, A Coruña, ?^t.11.1927. 
Sobre Ricardo Flórez vid. Lufs PÉREZ, Historia do teatro galego na Ar^ntina. Un autor: 
Ricardo Flores Pérez, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, n° 96, 1992. 
A nota de prensa non deixa claro se o monólogo A festa da safide era tamén da autoría de 
Ricardo Flores, aínda que non figura entre a produción deste autor rexistrada pola historiograña. 
295 
drama de Xavier Soto Valenzuela, Terra ceibe3óZ, repetindo programa o día 20 do 
mesmo mes363 Aos catro anos, en 1928, volveu representar exactamente o mesmo 
programas en dúas veladas, unha en Xuño no seu local3^, e a outra en Xullo en 
Beade3^. 
8.- En Pontecaldelas (Pontevedra), 0 9 de Agosto de 1924, Xermán Prieto ^ 
participou nunha velada de amadores locais, interpretando varios monólogos366 
9.- En Gondomar (Pontevedra), para colaborar na presentación do coro 
popular «Aires do Miñor», Rodríguez de Vicente e Xúlio Rúa interpretaron, en 
Setembro de 1924, Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida3ó' 
10.- Na Estrada (Pontevedra), un grupo de amadores local incluíu o 
monólogo Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy, na velada benéiica que 
celebrou o 16 de Novembro de 192436a 
11.- O cadro de declamación do Casino de Lavadores (Pontevedra), incluíu 
na súa velada do domingo, día 7 de Decembro de 1924, a A venganza, de Leandro 
Carré Alvarellos369 Esta mesma peza volverá ser representada o 28 de Xuño do 
ano seguinte para conmemorar as Vodas de Prata da entidade3'o 
36z Vid. "En Sárdoma. Una velada artística", Galicia, Vigo, 15.1.1924. 
363 Vid. "En Sárdoma. Velada teatral", Galicia, Vigo, 24.1.1924. 
3^ Vid. "La Aurora de Sárdoma", Faro de Vigo, 24.6.1928. 
3^ Vid. "Velada Gallega en Beade", Faro de V'igo, Vigo, 30.6.1928. 
3^ Vid. "Puentecaldelas. Velada", Faro de Vgo, 20.8.1924. 
36' Vid. "Gondomar. Grandes festivales pm asilo", Faro de Vgo, 21.9.1924. 
3^ Vid. "La Estrada. Velada benéfica", Faro de Ygo, 20.11.1924. 
369 Vld. "En el Casino de Lavadores. Velada teatral", Faro de Vgo, 5.12.1924. 
370 Vid. "Casino de Lavadores", Faro de Ygo, 27.6.1925. 
296
 
12.- O Casino de Bouzas (Pontevedra), que celebraba veladas teatrais 
practicamente todos os domingos da temporada, 0 25 de Xaneiro de 1925 nunha festa 
galega, representaron a comedia San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez 
Elías3". O 15 de Xaneiro de 1928 levaron a escena A venganza, de L.eandro Carré, 
e mais A Morriña, de Antón Presa Viso3'Z. 
13.- O cadro de declamación do Sindicato de Agricultores de Teis levou a 
escena, 0 14 de Marzo de 1925, Marzadas, de Prado "Lameiro"3'3 
14.- En Arbo (Pontevedra), un grupo local de amadores estreou, en 
Decembro de 1925, o diálogo Leria... leria, de Gonzalo Vázquez Estévez3'a 
15.- En Ponteareas, creouse en 1926 unha «Agrupación Artística» que realizou 
a súa presentación ao público, no Salón Domínguez en Marzo de 1926, cun 
programa totalmente galego en que a parte dramática estaba cuberta polo diálogo O 
miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías375. No Teatro Colón da 
localidade interpretaron, 0 11 de Xuño de 1927, A Morriña, de Antón Presa 
Viso376. En Febreiro de 1929, levaron ao mesmo escenario a comedia de Roxelio 
Rivero e Telesforo Sestelo, Na casa do ciruxano37. Porén, as restantes actuacións 
das que temos noticia son todas de teatro en español. 
16.- En Raxó (Pontevedra), un grupo local de amadores incluíu o monólogo 
3'1 Vid. "Bouzas. Festivales gallegos en el Casino", Faro de Vgo, 25.1.1925. 
3'Z Vid. "Bouzas. En beneficio de los familiazes de las vlctimas del naufragio del ...", Faro de 
Ygo, 15.1.1928. 
3'3 Vid. "Una velada teatral. En el Sindicato de Teis", Faro de ^go, 14.3.1925. 
3'4 Vid. "Arbo. Función benéfica", Faro de Vgo, 31.12.1925. 
3'S Vid. "Puenteareas. Agrupación Artística", Faro de Ygo, 16.3.1926. 
3'6 Vid. "Puenteazeas. Una velada teatral", Faro de Vgo, 11.6.1927. 
3" Vid. "Puenteareas. Gran velada artística literaria musical", Faro de Ygo, 9.2.1929. 
297 
Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy, na velada benéfica que celebrou en 
Maio de 1925378. 
17.- En Bueu (Pontevedra), amadores locais representaron, en Setembro de 
1927, o monólogo Un match internacional de fiítbol, de Manuel Rey Pose379. 
18.- A Sociedade Cultural de Beluso (Pontevedra), en Maio de 1928, incluíu 
nunha das súas veladas o monólogo Un match internacional de fiítbol, de Manuel 
Rey Pose380. 
19.- A sociedade coral «La Victoria», de Beade (Pontevedra), en Xaneiro de 
1929, levou a escena a comedia Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré3s' 
20.- En Pontedeume, o coro popular «Cántigas e Amoríos» celebrou o seu 
primeiro festival 0 17 de Marzo de 1927, no Salón Cine da vila, coa representación 
de O Pazo, de Manuel Lugrís Freire382; obra que repetiu no Gran Teatro de Sada, 
0 28 de Agosto3a3 
21.- Non sabemos de onde sería o coro popular «Aires da Terriña», porque 
os únicos dados que temos del proceden de tres programas de man que se conservan 
no Arquivo Toxos e Froles, chegados aí entre a documentación de «Cántigas da 
Terra», da Coruña. Os tres están datados en 1924. O primeiro corresponde a unha 
actuación celebrada no "Salón Novedades", 0 21 de Xuño, coas seguintes obras: Na 
casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo, e mais Axúdate, de 
378 Vid. "Rajó. Velada teatral", Faro de Vgo, 21.5.1926. 
379 Vid. "Bueu. Teatro", Faro de Yzgo, 28.9.1927. 
sso Vid. "Beluso. Veladas teatrales", Faro de ^go, 29.5.1928. 
3a1 Vid. "Notas de Sociedad. Sociedad coral "La Victoria" de Beade", Faro de Vgo, 12.1.1929. 
3^ Vid. CORRESPONSAL, "De Puentedeume", La Yoz de Galicia, A Coruña, 25.3.1927. 
3^ Vid. CORRESPONSAL, "En Sada", La Voz de Galicia, A Coruña, 30.8.1927. 
298 
Charlón e Hermida3^. A segunda función realizouse no Salón Doré o día 27 do 
mesmo mes3^. Na terceira, de Novembro, «Aires da Terriña» volveu ao Salón 
Novedades con Trato a cegas, de Chazlón e Hermida386. Dado que os programas 
foron imprentados na Coruña, o máis probábel é que desta cidade ou dos seus 
arredores proceda o coro. 
22.- Non deixa de resultar curioso que da existencia dun grupo na vila de 
Foz, teñamos noticias unicamente a través do xornal coruñés EZ Noroeste. O«Cadro 
de Declamación Focense» presentouse no Teatro Rosalía desta vila, 0 30 de 
Novembro de 1929, cun programa formado por dúas pezas en español e a estrea 
dunha comedia galega nun acto, De vello gaiteiro, orixinal do director do cadro, 
Manuel Lugilde Penelas3^. Repetiron programa en Xaneiro de 1930, en San 
Cibrán, engadindo O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro"388. 
3^ Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Froles, en catalogación).
 
3^ Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Fmles, en catalogación).
 
3^ Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Froles, en catalogación).
 
3^ Vid. "En pm del arte y la cultura popular", EI Noroeste, A Corĉña, 20.12.1929.
 
Mamiel Lugilde Penelas non estaba referenciado na historiograffa galega. 
388 Vid. "Foz. El KCuadro de Declamación Focense^ • ", El Noroeste, A Conĉia, 30.1.1930. 
299 
Un único caso profesional: O Dueto Malvar Vidal.-
A situación de diglosia de Galiza converte a este dueto nunha curiosidade 
digna de ser estudiada á parte. 
O dueto Malvar-Vidal estaba constituído polo pontevedrés Ricardo Vidal 
Vázquez e a arxentina Obdulia Rodríguez. Se acreditamos nas palabras do propio 
Vidal, cando comezaron a súa andaina polos escenarios da Galiza, en 1920, levaban 
mais de 18 anos actuando "en las cuatro Repúblicas del Sur de América: Brasil, 
Uruguay, Argentina y Paraguay, y en todas partes los teatros llenos de público, 
respondían a mi labor artística, dando preferencia a los números gallegos"3s9 
A parella presentábase como "dueto hispano-argentino-enxebre" e sempre era 
contratada para actuar no mesmo local durante varios días, mais nunca cubría por 
completo a programación do teatro ou café contratante, senón que compartía cartel 
con magos, malabaristas, cantantes e/ou grupos musicais; a medida que foron 
pasando os anos e se foi impoñendo o cinema, a súa actuación completaba a 
programación cinematográfica. No seu repertorio figuraban números musicais das 
tres nacionalidades coas que se definían e, como número forte, interpretaban "duetos 
enxebres"390. 
Os duetos responden, estrutural e tematicamente, ás mesmas características 
que vimos para os parrafeos: pezas breves para dous actores (neste caso actor/actriz), 
sen grandes complicacións escenográficas, e que inclúen certa reivindicación 
galeguista. As semellanzas entre duetos e parrafeos son tantas, que O noso mal, de 
Ricardo Vidal, trata o mesmo tema que Mal de moitos, de Charlón e Sánchez 
Hermida. A única novidade aportada polos duetos ao esquema dos dramaturgos 
ferroláns é o feito de remataren todos cunha regueifa ou desafío. 
A maior dificultade que achamos para seguir a traxectoria deste singular 
3^ Cfr. Ricardo VIDAL, Os catro gatos. Comedia C6meco-Dramática, en dous autos, en prosa, 
[Pontevedra], [1927], p. 3. 
390 A casualidade trouxo até nós un mam^scrito incompleto con tres deses duetos: O noso mal, 
O Afilador e mais O zapateiro de Ambroa. Vid. Apéndice. 
Coñecemos tamén o título doutros seis: A volta d'a Feira, ^Ey, bay, ey!, O Pandeiro, O 
Cego Romeiro, Benito o Taberneiro e Pelengrina a Peixeira, e mais N'a Porta (vid. Ricardo VIDAL, 
Op. cit. , p. 32). 
300 
grupo radica en que, polo seu carácter eminentemente popular e polo tipo de locais 
en que actuaban, a prensa non recolle máis que esporadicamente a súa presencia nas 
cidades; salvo en contadas ocasións, a información fica limitada aos anuncios 
pagados polas empresas contratantes. Como excepción contamos cos comentarios que 
lle dedicou a prensa pontevedresa cando debutaron nesa vila, atención debida, sobre 
todo, ao feito de que Ricardo Vidal fose pontevedrés: 
"Alguna vez habíamos de producir duettos. Tenemos de todo. 
Carecíamos tan solo de estas parejas de cantantes a duo, a las que 
hemos convenido en llamar exoticamente «duettos». [...] 
"Los Malvar-Vidal cultivan géneros diversos. Y los cultivan bien. Ella 
tiene una voz bonita, poderosa y limpia. Canta con mucho gusto. El 
tiene «vis cómica» suficiente para entretener agradablemente a la 
clientela. 
"Lo único lamentable es que no sean ambos artistas producto originario 
de la tierra. La pareja sólo es gallega a medias... 
"Ayer gustaron. Había cierta expectación por oirles. El concurso 
llegaba al tejado, como en los días que repican gordo. La asamblea 
pedía números y más números y aplaudió casi frenetiĉamente a los 
artistas. ^^391 
A maior parte das actuacións que temos rexistradas corresponden, dada a 
orixe da prensa consultada, ás sete cidades; non obstante o público natural dos 
Malvar-Vidal debeu ser o das vilas pequenas. Testemuños orais informan de 
actuacións na Guarda ou Ribeira que non puidemos documentar, mais a recensión 
que ofreceremos a continuación, sobre unha actuación en Marín, pode dar idea da 
aceptación que tiñan entre o público popular: 
"Hoy tornará a reaparecer en el Salón Quiroga el famoso dueto Malvar-
Vidal. 
"La noche del pasado domingo, en que debía poner término a su 
segunda campaña en dicho salón, la empresa viose en la absurda 
necesidad de suspender el espectáculo por exceso de público. 
"La airada actitud de centenares de personas agolpadas a las puertas del 
amplio local, su inquebrantable obstinación por franquearlas, cuando ya 
éste rebosaba de espectadores, aconsejó la prudente medida de evitar un 
asalto arrollador, haciendo saber así a los de dentro, como a los de 
fuera, que los aplaudidos artistas arriba citados, habían dejado su 
391 Cfr. "Apostillas Teatrales. Un duetto «enxebre^", Diario de Pontevedra, 17.2.1921. 
301 
trabajo para mejor ocasión. "3^ 
A primeira actuación dos Malvar-Vidal que temos documentada está datada 
en Lugo en 1920393. Volvemos a localizalos en 1921 en Pontevedra, en dúas 
ocasións: Febreiro e Decembro3^; e en Marín, en Marzo. Non temos reseñada 
nengunha das súas actividades durante o ano 1922, aínda que isto o único que indica 
é que quizais non foron contratados por ningún teatro ou café das cidades, xa que 
en Marzo de 1923 volvemos encontralos actuando no Teatro Rosalía Castro da 
Coruña39s; en Xuño, no Teatro Pinacho de Vigo3^; en Outubro, no Teatro Diz 
do Porriño3^; e finalmente, en Decembro, no Salón Victoria de Bueu398. 
A abundante información coa que contamos acerca do último trimestre de 
1923, ven dada polos correspondentes do xornal vigués Galicia. Esta información 
non é recollida, por exemplo, polo Faro de Vigo, nisto nos baseamos para supor que 
durante os meses, e mesmo anos, en que carecemos de información os Malvar-Vidal 
andarían a traballar polas vilas galegas. 
De 1924 sabemos unicamente da súa presencia en Ourense3^, mais en 1925 
deberon ser contratados pola empresa Fraga para completar os programas 
cinematográficos xa que volvemos encontralos nas cidades: no Tamberlik de 
Vigo40°, no Principal de Santiago401, no Apolo de Ourense^, e no Xofre de 
3^ Cfr. "Desde Marfn", Diario de Pontevedra, 3.3.1921. 
393 Vld. "Teatro-Circo", El Progreso, Lugo, 10.11.1920: 
3^ Cfr. "Teatro Principal", Diario de Pontevedra, 5.12.1921. 
395 Vid. Publicidade do Teatro Rosalía Castro, La Yoz de Galicia, A Coruña, 10.3.1923. 
3^ Vid. "Cine y Varietés. Pinacho", Galicia, Vigo, 17.6.1923. 
3^ Vid. "Pomño. Teatro Diz", Galicia, Vigo, 3.10.1923. 
398 Vid. "Bueu. El dueto Malvar-Vidal", Galicia, Vigo, 5.12.1923. 
3^ Vid. "Salón Apolo", La Región, Ourense, 18.2.1924. 
400 Vid. Publicidade do Reatro Tamberlik, Faro de Vigo, 2.1.1925. 
401 Vid. Publicidade do Teatro Principal, Diario de Galicia, Santiago, 27.1.1925. 
^ Vid. Publicidade do Salón Apolo, La Región, Ourense, 15.2.1925. 
302 
Fenoh03. A estas alturas, os Malvar-Vidal contaban cunha nova atracción para o 
público, uns fermosos decorados de Camilo Díaz, aos que se reiire El Correo 
Gallego, de Fenol, nos seguintes termos: 
"Hoy estos aplaudidos duetistas nos darán a conoĉer un nuevo decorado 
alegórico a nuestra ciudad, decorado expresamente para ellos por el 
notable escenógrafo fenolano Camilo Díaz. 
"De tan reputado escenógrafo hemos visto a los «Malvar-Vidal» un 
telón de boca, alegoría de Galicia; el de la ribera de Vigo (panorama 
primitivo); el de las "tres cosas" de Orense; el de Lugo, ciudad del 
Sacramento; el de la parte histórica de Pontevedra y el del panorama 
de la Coruña. "404 
Se o dueto incrementaba os decorados, debemos supor que o negocio non era 
ruinoso, e isto apoia a hipótese de que o groso das súas actuacións se realizarían en 
vilas pequenas, xa que non sabemos de ningunha en 1926 e unicamente dunha en 
Lugo en 1927405. Este mesmo ano saía do prelo Os catro gatos. Comedia Cómeco-
Dramática en dous autos e en prosa, de Ricardo Vidal Vázquez. O libriño carece de 
data e lugar de impresión, mais situámolo neste ano porque en Agosto o diario 
pontevedrés Progreso publica unha crítica sobre el. O autor do escrito, José 
Carbonell, abre o artigo declarando que acaba de recibir un exemplar dedicado polo 
autor^. 
Esta incursión de Ricardo Vidal na escrita dunha obra máis longa que os 
duetos habituais inclina a crer que estaba pensando en formar unha compañía 
dramática galega xa que, como afinna no prólogo, estaba convencido de que era 
economicamente viábel. Descoñecemos por onde andarían os Malvar-Vidal en 1928 
e 1929, mais sabemos por Leandro Carré que en 1930 Ricardo Vidal formou a tan 
4°3 Vid. Publicidade do Teatro Xofre, El Correo Gallego, Ferrol, 12.3.1925. 
^ Cfr. "En Jofre. Semana populaz", El Correo Gallego, Ferrol, 13.3.1925. 
405 Vid. Publicidade do Teatro Principal, E[ Progreso, Lugo, 19.5.1927. 
^ Vid. José CARBONELL, "Un cuazto a letras. «Os catro gatos^• ", Progreso, Pontevedra, 
27.8.1927. 
Ricardo VIDAL, Os catro gatos. Comedia Cómeco Dramática, en dous autos, en prosa, 
[Pontevedra], [1927]. Situamos o lugaz de impresión en Pontevedra porque na p. 6, despois do 
prólogo, figura a seguinte nota: "Esta comedia no podrá representarse sin el consentimiento del autor. 
Está registrada en la Propiedad Intelectual. Dirección: Sierra, 1.- Pontevedra". 
303 
desexada compañía: 
"Recentemente (1930) tamén fixo un ensaio de Compañía o actor 
cómico Ricardo Vidal, no que figuraba como primeira actriz Obdulia 
Rodríguez, e celebrou algunhas representazóns en diversas vilas, das 
que lembramos Padrón, Riveira, Puebla do Caramiñal, Tuy e 
Vilagarcía; estrenaron Rexurdimento, drama nun acto e dos cadros, 
prosa de Carré Alvarellos, e O Farruco, comedia do mesmo Ricardo 
Vidal, ademais de repetir outras obras xa coñecidas. "4Q7 
Ningún dos xornais consultados dá noticia destas representacións, mais esta 
falta de información encaixa perfectamente na dinámica xornalística da época. Que 
saibamos ou non o que acontece nas vilas depende de que os xornais das cidades 
teñan correspondente nelas e, en caso de o teren, de que este considere importante 
o teatro galego. A maior parte dos xornais galegos non contaban con este tipo de 
persoal. 
Non temos por que dubidar da información de Leandro Carré, que deixou no 
seu arquivo persoal un dos folletos de propaganda da Compañia Galega Malvar-
Vidal. O repertorio que figura no devandito folleto é o seguinte: Enredos, 
Rexurdimento, Tolerías, A Venganza e Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré 
Alvarellos; San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodriguez Elías; Na casa do 
ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo; Mal de moitos e Trato a cegas, de 
Charlón e Sánchez Hermida; e O Farruco e mais O lobo do mar, de Ricardo Vidal 
Vázquez. 
O elenco de actores estaba constituído polo propio Ricardo Vidal, Obdulia 
Rodríguez, Luz Villar, Carmiña Rodríguez, Ricardo Rodríguez e mais Luís 
Rodríguez. Como apuntador figura Xan Coucedo, e os decorados eran de Camilo 
Díaz. O folleto foi impreso pola tipografía Baquero de Tui. Pouco durou a 
Compañía, xa que en Febreiro de 1931 volvemos atopar aos Malvar-Vidal actuando, 
outra volta, como dueto, no Café Suízo de Santiago40S. 
Outro factor que puido influir na progresiva ausencia dos Malvar-Vidal nas 
^ Cfr. Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatro Galego", Boletfn da Real 
Academia Galega, A Coruña, n° 235-240, 1° de Outubro de 1931. 
Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Rexurdimento, drama nun acto e dous cuadros, A 
Coruña, Tip. El Noroeste, 1921. 
4Ó8 Vid. Publicidade do Gran Café Suizo, El Compostelano, Santiago, 22.2.1931. 
304 
cidades é o feito de actuaren como complemento das películas en episódios, pois esta 
modalidade cinematográiica vai sendo substituída de vagariño polas longametraxes, 
que non precisan de complementos. A isto habería que lle engadir a cada vez máis 
ampla españolización da poboación urbana. Os Malvar-Vidal volverán ás cidades 
cando aparezan cinemas e cafés nas zonas periféricas, nos bairros e arrabaldos, e aí 
seguirán durante a República409. 
A cuestión que queda sen resolver a respecto dos Malvar-Vidal é coñecer as 
razóns da súa ausencia na historiografía dramática galega. Leandro Carré informou 
da «Compañía Galega Ricardo Vidal» e da existencia da comedia Os catro gatos, 
mais nunca realizou a máis mínima alusión aos Malvar-Vidal nin aos seus duetos. Na 
nosa opinión, as causas deste silencio radican no tipo de espectáculo en que se 
encadraba a parella. O dueto Malvar-Vidal entraba na categoría das "varietés" e o 
máis probábel é que as cancións interpretadas por eles contivesen certas doses de 
picardía e sensualidade, elementos proscritos da literatura galega. Non lle valeu de 
nada a Ricardo Vidal a indicación de "espectáculo altamente moral"alo que incluía 
na publicidade, nin que os seus duetos fosen moito menos groseiros e"verdes" que 
moitas das obras dos dramaturgos costumistas411 Na realidade, no fondo deste veto 
aos Malvar-Vidal latexa un forte clasismo. 
409 Vid. como exempIo a publicidade do Ideal Cinema do bairro coruñés A Gaiteira, La Voz de 
Galicia, A Corwña, 30.1.1932. 
aio Cfr. Publicidade do Café Sufzo, El Eco de Santiago, 23.2.1931. 
all Como exemplo de obras "consagradas" en que o elemento amoroso e mesmo sexual está 
tratado de forma moito máis directa e brutal do que nos inocentes duetos de Vidal, poderiamos citar 
A rufn materia, de Leandro Carré, e Na casa do cirurarco, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. 
305 
Síntese.-
A Ditadura e a represión do nacionalismo acabou cos grupos dramáticos que 
non estivesen ligados aos coros, ficando estes como únicos posibeis intérpretes do 
teatro galego até 1926. 
Os coros levaban oito anos de existencia412 e o seu principal obxectivo 
(resgatar do esquecimento a música tradicional) estaba conseguido, mais a 
extraordinaria proliferación deste tipo de agrupacións levounos a unha 
competitividade que, potenciada polo poder, os conduciu a un beco sen saída. Debían 
renovarse tanto no plano musical e coreográfico como no teatral. 
A respecto do primeiro aspecto, o musical e plástico, a teorización máis 
completa realizouna Xesús Bal y Gay no ensaio Hacia el ballet gallego. A respecto 
do teatro, o primeiro en teorizar foi Antón Vilar Ponte, recomendando a posta en 
escena de costumes galegas de seu e de lendas tradicionais, en substitución dun teatro 
en que o costumismo radicaba unicamente no emprego da lingua galega e na 
ambientación rural. 
Os primeiros ensaios encaminados a renovar os elementos plástico e musical 
foron realizados en 1924 polo coro «Saudade» da Coruña, de man de Leandro Carré 
Alvarellos. Foron as denominadas "estampas ou cadros de costumes" que, a pesar 
da boa acollida que tiveron na prensa, non chegaron a coallar entre os coros, xa que 
unicamente foron montados espectáculos deste tipo polos dous coros da Coruña e non 
máis alá de 1925. 
Non obstante, a mestura das teorizacións musicais coas propostas para o teatro 
tivo como froito a incorporación da zarzuela ao repertorio dos coros: entre 1924 e 
1928 estreouse, cando menos, unha zarzuela por ano413 Con todo, os coros despois 
ai2 
^mbremos que o primeiro coro que incluíu representacións dramáticas foi «Toxos e Froles' 
de Ferrol, que se presentou ao público en Maio de 1915 (vid. p. 30). 
a13 En 1924 o coro compostelán «Cantigas e Agarimos^ estreou A lenda de Monte Longo, de 
Manuel Rey Pose e Juan Buhigas Alavameta; e un grupo de amadores representou en Vigo A Vrxe 
da Roca, de X. M a Barreiro. En 1925 o coro lugués «Cantigas e Atunixos^ estreou Amor na cume, 
de Glicerio Barreĉo, e Carmela, de González, musicadas ambas por Teijeĉo. En 1926 o coro 
«Saudade= da Coruña estreou A probiña está xorda, escenificación dun poema de Rosalia de Castro 
realizada por Antón Vilar Ponte; e o coro vigués «Queixumes dos Pinos' Unha noite no mufño, de 
Leandro Carré. En 1927 sería o coro ferrolán «Ecos da Terra^ quen estrease unha zarzuela, A 
fantasma de Teixfdo, de Xosé Sánchez Pérez. En 1928, outra volta, «Queixumes dos Pinos=, de Vigo, 
estreou O retorno do soldado, de Eloy Martfnez, e representou Amor na cume, de Glicerio Barreĉo. 
306 
de montaren unha zarzuela volvían ao mesmo tipo de teatro que representaban antes 
de Setembro de 1923. 
Unicamente na considerada segunda etapa da Ditadura (1926-1930) volveron 
aparecer grupos de teatro desvinculados dos coros. Estes grupos xurdiron, igual que 
en etapas anteriores, naqueles lugares en que existían persoas comprometidas coa 
cultura galega. O centro das actividades dramáticas desprazouse do Norte ao Sur, da 
Coruña e Santiago a Vigo e Ourense. No Norte de Galiza só ficarían os coros. 
En Vigo saían á luz os únicos xornais comprometidos co país e nos que 
colaboraban os homes das Irmandades e a nova xeración dos vangardistas, Galicia 
e El Pueblo Gallego, aparecendo nesta cidade o primeiro grupo de teatro que non 
forma parte dun coro, a«Agrupación Dramática Galega». De todos os xeitos, as 
dificultades polas que atravesou esta «Agrupación» foron moitas: tardou máis dun ano 
en poder realizar a súa presentación ao público tanto por falta de medios como de 
mulleres dispostas a representar obras galegas, xa que as campañas de españolización 
e a represión do nacionalismo realizados pola Ditadura tiveran, loxicamente, fondas 
repercusións sociais. 
En Ourense, o grande apoio que recibiron desde as institucións o coro «De 
Ruada» e o dramaturgo Xavier Prado "Lameiro", defensor a ultranza dun teatro 
galego apegado ao medio rural, serviron de acicate para a realización de 
representacións de amadores en distintas asociacións (culturais, mesmo políticas e 
relixiosas) nun número que nunca existira antes na cidade das Burgas. A diferencia 
básica entre unha cidade e a outra é que na primeira, Vigo, o teatro galego está 
impulsado e apoiado polos nacionalistas e, por tanto, non produciu esa proliferación 
de amadores esporádicos en sociedades de diversa condición, senón que estivo 
nucleado nun número reducido de grupos que mantiveron certa continuidade. 
A férrea censura de Primo de Rivera limitou de tal maneira a actividade 
xornalística que a única vía que lle quedou aos nacionalistas foi a teorización 
cultural. Nunca polemizaran tanto sobre as directrices que se debería dar á 
dramaturxia galega como nestes anos. Mais tiveron que ficar niso, en pura 
teorización, porque a realización práctica deses proxectos foi imposíbel: cando aúnen 
esforzos e cheguen a preparar a ópera O Mariscal, de Cabanillas e Vilar Ponte, serán 
boicoteados. Con todo, desde posicións antigalegas, e mésmo desde o"regionalismo 
307 
sano y bien entendido", tampouco se perdeu a oportunidade de intervir nas polémicas 
e intensificalas. 
A potenciación do rexionalismo, a limitación das representacións aos 
espectáculos folclóricos, e a persecución ao nacionalismo fixo recuar á maior parte 
dos dramaturgos que, despois de ter abandonado o teatro rural por influxo das 
Irmandades da Fala, volveron a el deixando calquera tipo de renovaciónala De aí 
que perante obras como A man de Santiña, ou San Antón o Casmenteiro, que se 
desenvolven en medios pacegos ou vilegos, teñamos a sensación de que foron simples 
anécdotas ou divertimentos persoais sen trascendencia. 
Coa publicación de obras dramáticas os homes das Irmandades intentaron 
paliar a ausencia de representacións libres de folclorismo, e neste sentido, a aparición 
nestes anos de pezas fundamentais na dramaturxia galega (O Mariscal, de Cabanillas 
e Vilar Ponte; A fiestra valdeira, de Rafael Dieste; O bufón del rei, de Vicente 
Risco; A lagarada, de Otero Pedrayo...) unida á falsa cronoloxía da «Escola 
Dramática Galega» e á superficialidade con que estaban estudiados grupos como «A 
Terriña» ou o«Cadro Universidade», axudaron a velar as repercusións que a Ditadura 
tivo sobre o teatro galego. Nunca saberemos a que se chegaría de continuaren a súa 
andaina até 1936 0«Cadro Universidade», «Cativezas», «A Terriña», o«Cadro 
Escolar» e a«Escola Dramática Galega». 
aia Como exemplo de dramaturgos que a partir de 1919, coa aparición do Conservatorio 
Nacional, se incorporan á renovación do teatro escribindo obras non ruralistas, e en 1923, coa 
Ditadura, recúan e volven ao ruralismo imos citar a Galo Salinas e a Avelino Rodrfguez Elfas. 
Galo Salinas redixiu en 1919 a comedia Entre dous abismos (vid. Apéndice), mestura de 
folletín e comedia policial que se desenvolve na cuberta dun transatlántico. Con ela Salinas 
incorporábase á renovación dramática xa que non estaba ambientada no século XV nin tiña como 
ámbito o medio rural, ademais de que todas as personaxes, de clase media, falaban galego. Non 
obstante, na única obra que coñecemos escrita con posterioridade a esta, Salinas volveu ao teatro 
rural, pois o protagonista do monólogo Os meus amores é un labrego, e a comicidade da peza está 
baseada na torpeza do paifoco perante un entorno "fino" e na procacidade dos "idilios" que conta 
(vid. Apéndice). 
Pero o exemplo máis evidente de involución dramática encontrámolo na produción de 
Avelino Rodrtguez Elias. Até 192A todas as pezas deste autor responden ás caracterfsticas do 
costumismo decimonónico: ou ben presentan tipos populares que viven situacións tinxidas de 
humorismo (Os catro tfaceles, O miñato e mais a pomba e ^Cásome ou non me caso?) ou ben 
expoñen as reivindicacións do programa rexionalista (O embargo e O trw^fo da muirleira). En 1920 
escribiu a súa mellor comedia San Antón o casamenteiro, seguindo as pautas de abandonar ruralismo 
e costumismo, e o mesmo aconteceu con A Tixeira, soño representabre n-un auto (Yda Gallega, 
Vigo, n° 187, 5.1.1922). Mais a partir da implantación da Ditadura, Rodriguez Elfas volveu ao teatro 
rural e costumista (O guarda mor e O pano antarelo) e inclusive bilingiie (O sobrifeo do abade). 
308 
5. TEORIZACIÓNS E POLÉMICAS SOBRE O TEATRO GALEGO.
 
309 
Neste capítulo inclúense aquelas teorizacións e polémicas de carácter xeral 
que, por non estaren directamente relacionadas con ningún grupo ou obra 
determinadas, romperían a continuidade da exposición anterior. 
As Irmandades da Fala superaran a confusa ideoloxía rexionalista aplicando 
o termo de "galega" unicamente á aquela literatura que estivese redixida en lingua 
galegal. Nunha situación de conflito lingĉístico como a vivida pola Galiza de 
comezos de século, escribir en galego significaba unha toma de postura perante a 
realidade do país; non era nunca, por tanto, algo gratuíto ou casual. As Irmandades 
impuxéronse como tarefa urxente deslindar o nacionalismo do rexionalismo, utilizado 
politicamente polos partidos turnantes (liberal e conservador), considerando 
prioritaria a práctica social e artística da lingua. 
A polémica sobre a cualificación de "galega" para obras escritas en español, 
comezara, como vimos2, con anterioridade á intervención directa das Irmandades no 
teatro, mais a partir de 1919 os defensores da galeguidade en español van argumentar 
en dúas frontes. Por unha banda apelan á vaidade dos escritores lembrándolles que 
de escribiren en español o seu público, e por tanto a súa sona, serán moito máis 
amplos. Pola outra, ofrecen unha razón política e de prestixio para empregaren a 
língua A: Galiza sería mellor coñecida e comprendida por España se a seu teatro se 
expresase na lingua oficial do Estado. Como exemplo deste tipo de argumentación 
reproducimos parte dun artigo de Alejandro Barreiro: 
"Ahora va a estrenarse A man de Santiña [...] 
"Y sin embargo será un éxito casero, algo agasajado e íntimo, que 
aunque satisfaga lo bastante á Cabanillas, -prototipo de la modestia- no 
nos complacerá del todo á cuantos por admirarle mucho, por juzgarle 
capaz de mayores empresas, bien quisiéramos que su triunfo traspusiese 
las fronteras galicianas, para que el gran público de todas las regiones 
españolas rindiese á nuestro inspirado cantor el homenaje debido. 
Lugrís -y welvo a él- ha escrito obras Ilenas de vida, de pasión, de 
1 O criterio filolóxico como determinante da caracterización e delimitación da literatura galega, 
como é sabido, non era aplicado polos rexionalistas. Como exemplificación disto reproducimos a 
seguinte aseveración de Eugenio Carré Aldao a respecto de como deberta ser o teatm rexional: "que 
no es lo bastanie el empleo, mas o menos restringido, de la lengua materna para darle carácter propio 
si no va acompañado además del tiempo, medio y acción que son los que lo hacen verdaderamente 
nuestro" (El teatro regional gallego, manuscrito inédito, p. 10). 
Z Vid. p. 64. 
310
 
nervio dramático, coricebidas y desarrolladas con genial arranque y sin 
titubeos técnicos de escritor inexperto. Tanta razón tienen para triunfar, 
si ustedes me apuran ó si ustedes quieren, como algunas de las más 
celebradas de Dicenta, de Rusiñol, de Iglesias, de Oliver, de Ceferino 
Palencia, de Gaspar, del propio Guimerá. Pero lo estrecho del marco 
regional las ahoga, las empequeñece, las mata en flor. [...] 
"Está bien que se hable del renacimiento del teatro gallego ­
renacimiento en relación con aquellas ingénuas producciones dramáticas 
de Camino, la Iglesia, Salinas, etc.- porque bastante significa lo que 
ahora se hace, y ya es mucho que Cabanillas se lance a cultivar el 
género, pero no cabe olvidar, no hay derecho a desconocer que si 
alguna noticia fundada tiene el resto de España de los dramáticos 
gallegos, del sentir gallego y del espíritu de nuestra tierra es graciás á 
Linares Rivas, á Rey Soto, á Sofía Casanova, á Javier Valcarcel, á 
Fernández Mato, á Insua, á Goy de Selva y algunos más, tan 
aplaudidos y celebrados fuera. "3 
Coa aparición do Conservatorio Nacional e do seu ambicioso programa, os 
defensores do autodenominado "galleguismo patriótico" engaden á vella polémica 
unha outra cuestión: a viabilidade dun teatro en lingua galega. Evidentemente, un 
teatro galego limitado ao medio e á problemática rural non entrañaba problemas nin 
para a ideoloxía centralista nin para a rexionalista, porque se limitaba a expor unhas 
cuestións e uns costumes que non afectaban en nada o desenvolvemento da 
dramaturxia ou da lingua españolas: ocupábase, simplemente, de cuestións locais, o 
seu público era popular (os falantes galegos) e servía para dar fe da diferencia 
(Galiza) dentro da unidade (España). 
Porén, un teatro galego culto era xa outra cuestión, porque ía dirixido ao 
público urbano da clase media e non se ía limitar a cuestións locais e costumistas; 
non sería unha literatura dramática complementar da española, senón unha literatura 
dramática en confronto coa española e pensada en termos de chegar a substituíla. Por 
iso aparecen agora as primeiras voces cuestionando a viabilidade e a existencia dun 
teatro autóctono. Vicente Risco, coa elegancia que o caracteriza, contesta a estas 
3 Cfr. Alejandro BARREIIZO, "El teatro gallego y el idioma", artigo publicado en EI Diario 
Español de Cuba e reproducido por Yda Gallega (Vigo, n° 130, do 31 de Xullo de 1919) coa 
seguinte introdución: "En el importante periódico de Cuba EI Diario Español leemos el siguiente 
artículo, lleno de enjundia y de verdad, en el cual el notable periodista D. Alejandro Barreiro aborda 
luminosamente uno de los más importantes problemas literarios actuales de Galicia. Deben leer más 
de una vez este artículo y meditar despues los que tan nerviosos se ponen con nuestras campañas de 
galleguismo patriótico". 
311 
primeiras pexas: 
"Apenas s'o noso teatro principia a rebulir no berce. O profesor 
Aydillo non sabe «o que vai sere» o teatro galego. 
"Doese de que se produzan obras de teatro «escritos en galego» ­
primeira proba de desleigamento- de que se repitan os temas, de que 
tratan d'amores e de políteca... Eu creio que o profesor López Aydillo, 
fala dend'o punto de vista non do arte puro, senón dos éisitos de 
taquilla. Y-esto por duas razós: pirmeiramente por querer que s'escriba 
en castelán, é decir, con vistas os coliseus de Madrid, a representar a 
Bárcena, ou a Alba, i-a qu'os aplaus'o púbrico de Muñoz Seca... 
Segundamente, ó pornos d'eixempro La casa de la Troya. [...] 
"Pode ser qu'a algús lles guste, i-hastra que Iles non conveña, qu'as 
reivindicaciós polítecas e sociaes se leven ó teatro... Mais, créam'o 
profesor López Aydillo: s'o pobo galego sinte arelas de libertade 
políteca e social, os dramaturgos galegos fan ben en expresal-o sentir 
do pobo. 
"Crea tamén que somentes en galego, se pode facer teatro galego. [...] 
"O noso teatro será hastra agora costumbrista e plebeio. Pois mais vale 
que sexa d'iste xeito, e non que sexa unha imitación da pésima 
literatura qu'ench'os teatros da Corte. 
"O teatro galego xa fará o seu camiño. Despois de A man de Santiña 
de Cabanillas, despois de Donosiña de Xaime Quintanilla, temos direito 
a agardar algo. O que seguro é que non hemos ir buscal-os nosos 
mestres nos arredores da Porta do Sol. "4 
A pesar da clareza con que Risco e todos os homes das Irmandades 
explicaban e deslindaban os límites da literatura galega, a prensa non nacionalista 
seguía a fomentar a confusión cualificando de "gallegas" todas as obras ambientadas 
en Galiza. Vexamos, como exemplo, a presentación dunha comedia de Fernández 
Merino: 
"Según nos comunican de la Coruña, el inspirado poeta Sr. Fernández 
Merino, leyó ante un grupo de amigos suyos y de representantes de la 
prensa coruñesa una comedia dramática de que es autor, titulada 
Dorinda Galicia. 
"Esta nueva comedia gallega es toda ella un hermoso canto a Galicia, 
en la que destaca con fuertes destellos el numen del poeta. [...] 
"Nos alegramos que la realidad corresponda a las excelentes 
impresiones que de esta nueva producción galleguista dejamos 
4 Cfr. Vicente RISCO, "Prosas Galeguistas", A Nosa Terra, A Coniña, n° 107, 5.12.1919. 
312 
consignadas. "5 
A confusión que crea este tipo de información dificulta enormemente a 
investigación da dramaturxia galega, porque a maior parte das obras dramáticas 
ficaron sen publicar e por tanto non se pode comprobar se a obra en cuestión estaba 
escrita en galego ou en español. No caso concreto de Dorinda Galicia o problema 
quedaría resolvido pola sorprendente presentación realizada por un anónimo 
comentarista de La Yoz de Galicia: 
"Dorinda Galicia, título de una excelente obra gallega, escrita en prosa 
castellana. .. "6 
Malia todo isto, o teatro galego era unha realidade e, en Xaneiro de 1920, 
Avelino Rodríguez Elías reflexionaba sobre as súas necesidades. Para o dramaturgo 
vigués estaban xa resolvidos os problemas de escaseza de autores, obras e actores, 
ficando unicamente por resolver a cuestións económica: era necesario un empresario 
ou Centro que se arriscase a formar unha compañía profesional: 
^Existe el teatro gallego? Sí, existe. ^Se cultiva? Por parte de los 
autores, sí. Pero es que el teatro necesita, además de autores, 
intérpretes. Sin ellos el teatro es como si no existiera. Se pueden leer 
las obras, pero como ellas han sido creadas contando con el concurso 
de la acción y de las bambalinas, la emoción que producen, en modo 
alguno puede compararse con la que se siente al verlo respresentar. 
"Hasta ahora, nada formal se ha realizado para hacer gustar al público 
las obras que forman nuestro ya rico catálogo teatral. Diversos cuadros 
de declamación, compuestos de aficionados, han ido Ilevando aquí y 
acullá, estas ó las otras obras á la escena. Y en algunas ocasiones, esos 
cuadros se han formado con el exclusivo objeto de estrenar una 
determinada obra. De este modo, nunca se podrá llegar á tener teatro 
gallego, aún cuando las obras sean millares de millares y gusten al 
público, como han gustado casi todas las estrenadas, algunas llegando 
verdaderamente a entusiasmar. 
"Yo creo que un hombre de buena voluntad ó un Centro cualquiera 
podían reunir una verdadera compañía seleccionando los mejores 
aficionados (los hay excelentísimos) y contando también con algunos 
actores y actrices gallegos, dedicados hoy al teatro nacional; y 
entonces, sí que podría decirse que el teatro gallego existía. Porque 
5 Cfr. "El Teatro Regional. ^Dorinda GaliciaA", La Región, Ourense, 11.12.1919. 
6 Cfr. "Teatro Rosalfa Casĉo. Estreno de una obra gallega", La Yoz de Galicia, A Coruña, 
10.3.1920. 
313
 
obras ya las hay. Y no se crea que ellas se circunscriben á un solo 
género y que los dramaturgos y comediógrafos galaicos se han 
concentrado á un solo punto de vista, como la lucha contra el 
caciquismo, los dolores de la Pequeña Patria ó los males de la 
emigración. "' 
Na segunda parte do artigo, Rodríguez Elías completaba a relación de obras 
e autores galegos para acabar afirmando: 
"Para terminar he de dejar sentado que que al trazar estas líneas, no he 
querido hacer un artículo erudito ni bibliográfico, pues para ello 
hubiérame hecho falta reunir datos que hoy por hoy no tengo a mano; 
sino demostrar que el Teatro Gallego existe; que cuenta ya con un gran 
repertorio, y que hace falta que alguien se lance á formar una compañía 
como Dios manda, para que esas obras salgan de las bibliotecas donde 
hoy solo son regalo de unos cuantos, para que vayan al tablado á 
recoger los lauros que sus autores merecen. Y bien sabe Dios que no 
lo digo por las mías, que si alguna bondad tienen, es la de la intención, 
nada mas. "g ^ 
Neste pequeno . ensaio, Rodríguez Elias demostraba que o teatro galego 
contaba con obras de todos os xéneros, mesmo o lírico, citando vinte e oito textos 
e dezanove autores, ao tempo que comentaba a última estrea da «Agrupación 
ArtísticaN de Vigo. Evidentemente, o artigo fora redixido para demostrar que si 
existía un teatro galego. Consecuentemente, tres meses máis tarde, en Abril, nun 
outro artigo titulado "O Teatro Galego. Temos que faguere o seu Católogo", o 
xornalista vigués solicitaba dos dramaturgos galegos que lle remitisen os seguintes 
dados: 
"Títolo da obra. 
"Nome do autore 
"Cras (drama, comedia, xoguete, zarzuela, diálogo, monólogo, etc.) 
"Númaro d'autos 
"Día do estreno 
"Acollemento que tivo 
"Se está emprentado ou non. "9 
^ Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, "Teatro Gallego (n", Faro de Vgo, 19.1.1920. 
8 Cfr. Avelino RODRÍGUEZ ELTAS, "Teatro Gallego (II)", Faro de Ygo, 20.1.1920. 
9 Cfr. Avelino RODRÍGUEZ ELfAS, "O Teatro galego. Temos que faguere o seu Catálogo", 
A Nosa Terra, A Coruña, n° 117, 10.4.1920. 
314 
Rodríguez Elías solicitaba tamén que a prensa diaria reproducise o seu 
chamamento para que puidese alcanzar a maior difusión posfbel. De toda a 
consultada unicamente La Región, de Ourense, atendeu a petición, engadindo 
ademais o comentario seguinte: 
"Es innegable que el teatro gallego está en un período de verdadero 
resurgimiento y de indiscutible progreso. Ya no es hoy una esperanza, 
sino una realidad, como lo proclaman los hechos. 
"En el año anterior se han dado en nuestra región más de cincuenta 
funciones teatrales gallegas, y en lo que va de año, ese número ha 
aumentado considerablemente, habiéndose estrenado muchas obras 
pensadas y escritas en nuestro idioma. 
"Ello es causa natural y lógica de que aumente el número de 
aficionados que formen cuadros de declamación, exclusivamente 
gallegos y de que los autores se animen a seguir enriqueciendo nuestro 
teatro, con lo cual el público va encariñándose cada vez más. "'o 
Lamentabelmente, non sabemos quen escribiu esta nota nin de onde tirou os 
dados sobre as cincuenta representacións que cita. Non obstante, non deixa de 
resultar curioso que, se o anbnimo cronista se refire ao ano 1919, os seus dados 
coincidan cos nosos, xa que temos rexistradas 47 representacións, mais sabemos de 
moitas actuacións dos coros que non figuran na nosa estatística porque non temos a 
seguridade de que incluísen representacións dramáticas. 
Ao tempo que desde as Irmandades se pretendía realizar o catálogo do teatro 
galego, os que non aceptaban (ou non Iles interesaba) que esa dramaturxia 
prosperase, ían matizando e pulindo os seus argumentos en contra. Toda a prensa 
galega recolleu unha entrevista que para El Eco de Galicia, da Habana, concedeu o 
dramaturgo Linares Rivas; as súas declaracións ilustran á perfección a postura 
daqueles que propugnaban a"galeguidade" en español: 
"- ^El teatro gallego? No tiene vida, a causa de «eso», del idioma y de 
la falta de actores."11 
Tamén insistía na malquerencia de que eran vítimas, segundo Linares Rivas, 
os escritores de orixe galega que empregaban o español nas súas obras: 
1Ó Cfr. "Una labor útil. Catálogo del Teatro Gallego", La Región, Ourense, 29.4.1920. 
11 Cfir. X., "Linares Rivas en la Habana. Una sustanciosa interviú", La Yoz de Galicia, A 
Coruña, 9.4.1920. 
315 
"Yo no soy bien visto por los miembros de la «Academia Gallega» ni 
por los de «Las Irmandades d'a Fala». Me miran de soslayo porque no 
escribo mis obras en gallego. 
"iComo si para hacer obras galleguistas fuera preciso escribir en 
gallego! "12 
Os argumentos de Linares Rivas eran, basicamente, dous: que a lingua galega 
non servía para o teatro (é dicir, para os rexistros formais) e que se podía ser 
"galeguista" sen empregala. Evidentemente, o primeiro era demasiado ofensivo como 
para que piudese ser defendido desde, por exemplo, un partido político ou desde a 
posición de quen aspirara a un cargo público; mais o segundo, máis subtil, ofrecía 
moitas posibilidades, porque aiirmaba a galeguidade, apelaba ao orgullo e sentimento 
de ser galego, e proclamaba a defensa dos valores e intereses de Galiza proscribindo, 
"unicamente", a lingua, que ficaba así reducida a un simple obxecto accesorio do que 
era posíbel (e necesario) prescindir. 
Deste xeito, o segundo argumento, a galeguidade sen galego, sería a grande 
panacea da propaganda antinacionalista. Como mostra vexamos como insiste neste 
aspecto o comentario que sobre unha comedia de Fernández Mato, publicou La Voz 
de Galicia: 
"Heroica cobardía -así se titula la comedia- es un poema muy bello, 
sobriamente compuesto y desarrollado. Está escrito en castellano -rico 
en imágenes, esmaltado de felices pensamientos, dialogado con soltura 
y propiedad- pero en el conjunto de los tres actos de que consta, palpita 
el alma de Galicia. Ya hemos quedado en que se puede muy bien hacer 
labor efica,zmente galleguista aun sin escribir "precisamente ", 
indispensablemente, en el idioma regional."13 
Mentres todas estas matizacións sobre a posibilidade de existencia dun teatro 
galego se establecen con e entre xentes alleas a el, o Conservatorio, o Cadro da 
Irmandade da Coruña, os grupos de afeccionados e mais os coros populares ían 
desenvolvendo o seu labor e vivindo todas as polémicas e tensións internas que vimos 
no capítulo correspondente a estes anos. Cómpre lembrarmos como os certames de 
Lugo (1920), Corcubión (1921) e mesmo Betanzos (convocado en 1919 e fallado en 
IZ Cfr. "Linares Rivas y el regionalismo", El Progreso, Lugo, 9.4.1920. 
13 Cfr. "Teatro Gallego. Una nueva comedia de Fernández Mato", La Voz de Galicia, A Coruña, 
16.7.1920. O subliñado é noso. 
316 
1921) propugnaban e premiaban o teatro rural e costumista. 
Até 1922, os aspectos teóricos estiveran en mans de Antón Vilar Ponte e 
Vicente Risco. O primeiro a través das pezas estreadas ou publicadas estes anos, das 
reseñas e mais dos artigos sobre determinados dramaturgos (Florencio Sánchez, Joáo 
de Castro, Manuel de Figueiredo, Almeida Garret). O segundo adoutrinando desde 
as páxinas da prensa e das revistas nacionalistas. Este último, cando redixiu a 
recensión do volume en que Euxenio Carré Alvarellos publicaba A Tentación e mais 
Macias o Namorado, aconsellaba o seguinte: 
"O teatro galego conta xa c'unha enchenta d'obras n-unha xeira ou en 
dúas. Moi bén, se n-unha xeira nos deran a emoción de tres ou catro... 
Sería bén qu'os autores galegos leesen mais cousas extranxeiras, que se 
meteran nos miolos todal-as cousas qu'hoxe andan a rodar pol-o 
mundo. O artista pra selo, ten que ser da sua terra e ten que ser do seu 
tempo... Por eixempro: cando a intención non é puramente a 
reconstrución estórica, non compre pra nada ir buscal-a emoción no 
século XVII ou no XV, no encontro das mesmas paixós qu'hoxe moven 
tamén ós nósos contemporáneos, anque se vistan menos 
artistecamente... Temos direito a esixir dos nósos autores que nos dean 
galeguismo, modernidade y-emoción. Se falla algunha d'estas tres 
condiciós é grave perxuizo pr'o efeuto artísteco. A segunda condición 
é da que s'atopan mais faltosas as obras de teatro galego, e 
singularmente estas dúas d'Euxenio Carré."la 
Para que os dramaturgos galegos adquirisen esa "modernidade" que lles 
faltaba, Risco indicaba tamén cales deberían ser os modelos que os guiasen: 
"Eu tiña trazado un árbre xeneáloxico do teatro moderno, que non pode 
ter valor estórico. Ten valor teórico no senso de ser "verdade racional" 
e coma tal mantéñoo. Está incompreto: 
Drama de detectives 
POE­ Gran Gignol 
Wagner (O Buque Pantasma) 
Maeterlinck (La mort de Tintagiles)ITipo Buque Pantasma-Ibsen A dona do mar 
WAGNER Ibsen (Peer Gynt) 
^ Sar Peladan ` 
D'Annuncio, Maeterlinck 
^Tipo Pequeno Eyolf 
la Cfr. V[icente] R[ISCO], "A Tentación. Macias o Namorado. Duas obras de teatro d'Euxenio 
Carré", N6s, Ourense, n° 5, 24.6.1921. 
317 
J Tipo Brand -Bjorjson, Strindberg, Hauptmann... 
IBSEN­ Tipo Espeutros 
Tipo Solness- Hauptman (Os teceláns) 
Tipo Peer Gynt- Maeterlinck (L'Oiseau Bleu) 
Eiquí remata a parte aproveitabel dos meus estudos sobre teatro. "'s 
Evidentemente, calquera dramaturgo podería achar neste artigo a orientación 
precisa e os modelos que, segundo o criterio de Risco, deberían guiar á dramaturxia 
galega; mais a realidade era outra: os consellos do mestre ourensán caían no baldeiro 
e o Conservatorio fora transformado nun cadro de declamación que non se deixaba 
guiar cara aos vieros correctos. Meses máis tarde, os tristes comentarios de Vicente 
Risco evidencian que xa non cre posíbel a modernización do teatro galego a curto 
prazo: 
"Pol-o d'agora, tendo en conta a educación do noso púbrico, viciado 
pol-o decadente teatro castelán e por traduciós do mais ruin que 
s'escribe no extranxeiro, que é o que nos tran as compañías que por 
eiquí veñen, o Alen do Quintanilla terá que ficar coma teatro pra 
^^ i6ler. 
A escisión das Irmandades, que conlevou a demisión de Antón Vilar Ponte 
como director de. A Nosa Terra, deixou a orientación teórica en mans de Leandro 
Carré Alvarellos, que comezou esta tarefa facendo recapitulación da historia teatral 
e, como Galo Salinas na súa Memoria e mais Rodríguez Elías nos artigos antes 
citados, atribuía todos os males do teatro á falta de bos actores: 
"Hoxe, pois, podemos dicir que o Teatro Galego é unha realidade xa 
que se ben é certo que aparescen ainda moitas obras sen valor algún; 
producidas por xentes que carecen dos conocementos precisos para 
faceren unha labor de proveito, hai tamén quens, sentindo verdadeiro 
cariño pol-o Teatro, e con fé no seu porvir, estudan e traballan 
procurando seguir un camiño de melloramento na arte que praitican. 
"Agora ben, o que ocurre cos autores pasa tamén cos actores. E así 
como moitas das obras que se representan son defeituosas, unha gran 
parte dos «actores^ que trepan o escenario non só non teñen os 
conocementos necesarios á todo artista dramático, senon que nin siquer 
se preocupan de cabilar no que é indispensabre saberen para dar vida 
ls Cfr. Vicente RISCO, "Teorfa y-Estoria do Drama (Anacos de un traballo antigo, que poderan 
servir pr'os galegos qu'escriben pr'a escea)", A Nosa Terra, A Coruña, n° 148, 1.10.1921. 
16 Cfr. "Teatro Galego. ALÉN, por Jaime Quintanilla", N6s, n° 11, 26.6.1922. 
318 
ás figuras que han de xogar. De tal xeito preséntanse algunhas pezas 
que, ainda se foran produto dos mais xeniaes dramaturgos, resultarían 
ridículas ou grotescas. "" 
Para remediar no posíbel esa eiva, este sería o primeiro dunha serie de artigos 
destinados a orientar, non os dramaturgos, senón os actores: "O que se precisa para 
ser actor", "Cómo deben de se estudaz os papés", "Xogo de escena", "A 
cazacterización", "A mímica" e"Os ensaios"'8. A enorme preocupación de Leandro 
Carré polos aspectos técnicos da posta en escena e a formación de actores fica 
reflectida na ampla bibliografía que sobre o tema aínda se conserva na súa biblioteca: 
A arte no Theatro, anónimo (Lisboa, 1884); El teatro, espectáculo literario, de 
Felipe Sassone (Madrid, s/d.); Mímica Melodramática. Bocetos Didácticos, de F. 
Minguell y Tey (Barcelona, s/d.); Arte Dramática, de Manuel de Macedo (Lisboa, 
1885); Manual do Ensaiador Dramático, de Augusto de Mello (Lisboa, 1912); El 
primer libro del actor, de Luís Millá (Barcelona, 191^; Tratado de Tratados de 
Declamación, de Luís Millá Gacio (Barcelona, 1914) e mais unha innumerábel 
colectánea de recortes de prensa sobre maquillaxe, caracterización, etc. 
Entre as propostas que defende Carré Alvarellos para o teatro e as teorías de 
Luís Millá hai coincidencias de vulto: 
"En el teatro las más de las veces la realidad es contraproducente. Pese 
a los modernistas del naturalismo, la práctica teatral destruirá siempre 
sus teorías: por mucho que las hermoseen en floridos discursos, no 
vencerán el artificio del arte, artificio que al pasar por él deja de serlo 
y se transforma en arristico naturalismo. "19 
A pesar do barroquismo e escuridade da segunda frase de Millá, o 
rexeitamento do naturalismo e a idea básica de que o teatro non debe reproducir a 
realidade son conceptos que tamén encontramos en Leandro Carré: 
"O Teatro non debe ser a copia exacta da realidade, tal como ela é. 
t^ Cfr. UN VELLO ACTOR, "Teatro Galego. Algo sobre a arte dramática (n", A Nosa Terra, 
A Conu3a, n° 157, 15.2.1922. 
la Estes artigos foron publicados co pseudónimo Ramón Alvariño nos números 158 (1.3.1922), 
159 (15.3.1922), 160 (1.4.1922), 162 (30.4.1922), 164 (31.5.1922), e 166 (1.7.1922) de A Nosa 
Terra, entre os meses de Marzo e Xullo de 1922. 
i9 Cfr. Luis MILLÁ GACIO, Tratado de Tratados de Declamación, Barcelona, Tip. Félix 
Costa, Biblioteca "Teatro Mundial", 1914, p. 28. 
319 
[...] para ver un cuadro tan realista que imite o mesmo natural, non é 
preciso ir ao teatro. A arte dramática debe ser a creación de algo novo, 
que ainda lembrando a vida real, na que se inspira, tenda ao 
ideal. . . "zo 
Do visto até agora dedúcese que dentro do mundo teatral galego existían dúas 
concepcións diferentes do feito dramático e dúas opinións enfrontadas a respecto das 
solucións que precisaba: a daqueles que achacaban o retraso e pouco 
desenvolvemento do teatro á falla de actores ben formados e a dos que, por contra, 
consideraban que o problema era moito máis complexo, porque, como xénero 
literario eminentemente social, o teatro dun pobo era o espello da súa cultura e, por 
tanto o mal radicaba na sociedade. Na nosa opinión, compararmos as recensións que 
uns e outros publicaron sobre a mesma obra dramática (Alén, de Xaime Quintanilla), 
pode darnos a medida da distancia que afastaba a homes como Carré e Risco. A 
reseña da revista Nós, probabelmente da man de Vicente Risco, di: 
"Alén é un drama nas almas, un drama no silenzo. É unha estoria 
verdadeira, que pasou aló en Nova-York antre persoas d'outras patrias, 
interpretada e sentida asegún as normas da y-alma galega. É un dos 
moitos méretos que tén a obra do Quintanilla, que é unha das mais 
serias e barudas mentalidades da nova Galiza. "zl 
Fronte a estas louvanzas que os redactores de Nós dedicaban a Alén, os de A 
Nosa Terra, despois de gabaren a coidada edición e contaren o argumento, 
limitáronse a dicir: 
"Conocemos outras produciós millores do irmán Quintanilla, mais a que 
hoxe nos ocupa está ben. "zz 
No segundo grupo, naquel que non vía na mala formación dos actores,a única 
pexa do teatro galego, aliñábanse os homes de maior formación cultural. Entre estes 
figuraba Armando Cotarelo Valledor que, perante a pregunta dun xornalista sobre 
as razóns que o levaran a escribir Trebón, comentaba a falta de obras dramáticas de 
calidade na literatura galega e a pobreza da lingua empregada polos dramaturgos: 
20 Cfr. Leandm CARRÉ, "A moderna orientación do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 184, 1.5.1923. 
zl Cfr. "Teatro Galego. ALÉN, por Jaime Quintanilla", N6s, n° 11, 26.6.1922. 
zz Cfr. "Alén", A Nosa Terra, A Convña, n° 158, 1.3.1922. 
320 
"Por satisfacer uná gran inquietud espiritual. [...] El drama celta, la 
pulida gema de su consagración, fue tallada al notar el artista que el 
naciente teatro "enxebre" en sus balbuceos, seguía una ruta asaz 
equivocada. La brújula de los precursores no marcaba una pausible 
orientación. Eran gentes que no sentían la sublime grandeza de una 
concepción sólida, definitiva, inmortal, que caminaba a ciegas por los 
fáciles senderos de la vulgaridad. Imperaba el amaneramiento. La 
indecisión. La inconsciencia de muchas producciones bordeaba el 
ridículo. Además del eterno asunto y los mismos caracteres el lenguaje 
era fonéticamente ruín, basto, pobre, gratuitamente mixtificado, 
dándose por ingeniosidades imperdonables groserías. "^ 
O afastamento entre uns e outros non era unha simple cuestión de estética ou 
modernidade: era unha cuestión ideolóxica moito máis profunda que abranguía todos 
os aspectos da cultura galega, mesmo o modelo lingiiístico que se debía seguir para 
dotar o galego do rexistro culto e literario. Desde a perspectiva de Vicente Risco, 
Armando Cotarelo ou Antón Vilar Ponte sería impensábel o seguinte comentario que, 
sobre a lingua empregada na obra de Charlón e Sánchez Hermida, aparece en A Nosa 
Terra: 
"As obras teatrás de Charlón e Hermida están escritas en galego 
corrente, como corresponde a eses traballos que deben de refrexaren, 
o mais exactamente posibre, a realidade. Non teñen certamente, a nota 
antipática e noxenta dos portuguesismos que empregan aqueles que, non 
conocendo d'abondo a nosa fala, queren aparecer como capacitados 
nestas cousas, producindo unha anarquía incoscente e 
. desgaleguizante. "z4 
A partir de 1919, como xa vimos, foi incrementando notabelmente a 
actividade dramática, xerando unha preocupación teórica que ficou plasmada nas 
conferencias que, en 1923, se organizaron na Coruña sobre o tema. A primeira 
delas, lida en Abril formando parte dun ciclo organizado pola Irmandade da Fala da 
Coruña, correu a cargo de Leandro Carré. A segunda, organizada polo Círculo de 
Artesanos en Maio, foi lida por Xosé Posada Curros, a quen acompañaba Armando 
Cotarelo. Na terceira, celebrada tamén na Irmandade en Novembro, disertou sobre 
o teatro Galo Salinas. 
23 Cfr. José SIGNO, "Nuestras visitas. D. Armando Cotarelo y Valledor. Entre el cielo y la 
tierra.- Santiago á través de la niebla.- El por que de «Trebóns", Faro de Ygo, 7.7.1922. 
^ Cfr. "Bibliograña", A Nosa Terra, A Coruña, n° 157, 15.2.1922. 
321
 
§.- "A moderna orientación do Teatro Galego", de Leandro Carré 
Alvarellosu. 
O texto completo desta conferencia de Carré foi publicado por A Nosa Terra, 
de forma que dispomos dun documento de primeira man para confirmarmos as 
diverxencias existentes entre os homes de teatro. O director da «Escola Dramátrica 
Galega» non vai deixar pasar a oportunidade de chicotear sen piedade aos seus 
opositores. 
Despois dunha breve introdución en que recapitula os logros dos precursores 
e da «Escola Rexional de Declamación», chega aos coros populares, comenta o 
"nacemento" do teatro cómico2ó e, a partir deste momento, comeza a funcionar o 
"subxectivismo" do crítico. O primeiro que sorprende na conferencia de Carré é que 
na relación de autores que escriben comedias para os coros non figuran Euxenio 
Charlón e Manuel Sánchez Hermida, aínda que si aparece Álvarez de Novoa que 
unicamente escribira unha peza (O señor Dalagado) que foi representada por un 
único coro, «Os Enxebres» de Ourense. A pexa que apón Carré a este tipo de obras 
é a seguinte: 
"Por certo que alguns autores pecan de esceso buscando o éisito de risa 
coas cóchegas da crudeza. Eu entendo que está ben un pouco de 
realismo, sobre todo cando se trata de presentar cuadros rurás feitos 
como pasatempo, mais non sexa tanto que pique coma os toxos ou o 
que é pior, que cause noxo, que por riba de todo a obra teatral ha de 
ser artística. 
"Ben sei que o púbrico gusta de se rir, e sobre todo agora que o xénero 
de astracán madrileño meteuse tan adentro no espírito das xentes, 
búscase no teatro ocasión de desgolletar o bandullo a gargalladas, e nas 
obras galegas rise de mellor gana ainda cando se atopa algo bravo coma 
os cardos, inda que estrague o paladar. Mais creo tamén que poden 
escribirse obras graciosas e finas ao mesmo tempo, e ahí están como 
proba O Pazo e Pra vivir ben de casados, as duas comedias que mais 
^"As conferencias da Irmandade. A do irmán Carré Alvarellos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
184, 1.5.1923. 
Z6 Vimos xa que nesta conferencia Leandro Carré se atribuía a si mesmo a creación do teatro 
cómico coa escrita da peza Noite de ruada realizada en 1910 (vid. p. 109). 
322 
veces se levan representado en todol-os teatros de Galicia. "27 
Non deixa de resultar curioso que Carré Alvarellos identifique o teatro 
cómico co teatro para os coros, como se fose impensábel que os coros representasen 
obras que non buscasen o riso, ou que as obras cómicas puidesen ser levadas a 
escena por grupos alleos aos coros. Sabemos que a práctica non respondeu sempre 
a esta teoría; non obstante, a simplificación de Carré pasou á historia do teatro 
galego28. 
Continuando coa conferencia, a seguir, Carré fala do Conservatorio e de A 
man de Santiña, de Ramón Cabanillas. A respecto desta obra, comenta a beleza da 
linguaxe e a superficialidade do tema: 
"Lástima que un linguaxe tan poético, tan belo, non dé relevo á unha 
acción mais emocionante. Un anaquiño que afondase a pasión, o drama 
que se inicia, e a comedia de Cabanillas ocuparía o mais alto lugar na 
Dramática galega. 
"Noustante, A man de Santiña logrou o éisito que merece. Tivo parte 
nel o perfeito da representación, que se fixo con coidado e cariño, con 
decoraciós pintadas para ela como requeria, e c'un perfeito estudo de 
tipos debido ao conocimento técnico do actor Fernando Osorio, entón 
direitor do Conservatorio. "29 
Non lle falta razón a Leandro Carré cando apunta a ausencia de paixón da 
peza, mais o importante deste comentario, na nosa opinión, é a importancia que para 
o director da ^Escola Dramática^ tiñan os decorados e a parte técnica da posta en 
escena. Esta obsesión polos decorados realistas levábao a fotografar imaxes da vida 
rural para despois reproducilas no escenario: moitas daquelas fotografías aínda se 
conservan no seu arquivo persoal. 
Con A man de Santiña, asegura Carré Alvarellos, iníciase a"nova tendencia" 
do teatro, caracterizada polo uso da lingua galega en medios cultos, nos pazos. Neste 
27 Cfr. "As conferencias da Irmandade. A do irmán Carré Alvarellos", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 184, 1.5.1923. 
^ Como exemplos, algún moi próximo a Carré (mesmo protogonizados por el) de obras non 
cómicas representadas polos coros podemos citar: Sabela, de Galo Salinas, e mais A patrea do 
labrego, de Antón Vilar Ponte, representadas por «Cántigas da Terra^ĉ ; ou Minia, de I.ugrfs Freire, 
e mais O Lóstrego, de Xabier Soto Valenzuela, representadas pola ^Agrapación Artfstica^ ĉ de Vigo. 
29 Cfr. ibidem, p. 3. 
323 
punto, o conferencista interrompe o discurso para abrir un novo apartado en que a 
dureza dos comentarios contrasta fortemente coa suavidade e comprensión que 
manifestara perante un fenómeno tan vulgar, antiartístico e groseiro como 0 
"astracán" . Carré ataca directamente os críticos polas moitas gabanzas que dedicaran 
a O Fidalgo, de San Luís, xa que considera que a obra do zapateiro compostelán non 
é máis que un plá^cio de A Ponte, de Lugrís Freire; remata con O Fidalgo 
declarando: 
"l,É para tanto? Digámolo honradamente: non é. O Fidalgo, pol-o seu 
asunto, causa indinación no espectador con algunhas escenas de 
violencias e infamias; a forma, o lenguaxe, o mesmo verso, deixan 
moito que desexar, e no tocante ao desenlace da obra: é simplemente 
r1d1CU10. "30 
E xa lanzado contra a crítica, as súas palabras vólvense frechas emponzoñadas 
dirixidas, sen o nomear, contra Vicente Risco: 
"E compre, xa que de louvas esaxeradas falo, recramar un pouco de 
xuicio aos nosos críticos. 
"A propósito de certa obra escribía un, que era talmente coma unha das 
produccións maeterlinkianas; poucos días despois aseguraba o mesmo 
panexirista que aquela obra somellaba de Bernstein; e vamos, eu coido 
que non abonda con citar nomes de autores de sona... "31 
Por estas datas, o único dramaturgo galego que tivera a honra de ser 
relacionado por un sector da crítica con Maeterlink ou Bernstein fora Xaime 
Quintanilla, e o sector do crítica que o fixera era o da revista Nós, dirixida por 
Risco, e o de A Nosa Terra cando estaba en mans de Antón Vilar Ponte32. 
Mais o que pensaba Leandro Carré sobre a produción dramática de Xaime 
Quintanilla era o seguinte: 
"Denosiña e Alem, de Quintanilla son duas obras exóticas pol-os tipos, 
pol-o ambente e pol-o asunto. A primeira parece inspirada nas cousas 
francesas en que abondan os maridos enganados, as cobizosas 
3o Cfr. ibidem, p. 4. 
31 Cfr. ibidem, p. 4. 
Para probarmos esta afinvación abondará con reproducir o seguinte comentario sobre 
Donosiña: "Ás veces n'ela parece advertfrese a habilidade técnica ó Berstein, e outras o xeito do 
supremo arte de Maeterlinck° ("No Conservatorio Nazonal de Arte Galego. «Donosiña^•, drama 
moderno de Xaime Quintanilla", A Nosa Terra, A Coruña, n° 90, 25.5.1919). 
32 
324 
aventureiras, os bandidos que se finxen amigos dos que explotan, e 
hastra os cínicos chantaxistas. Somella como se Quintanilla quixera 
satisfacer co'esta obra os gustos do púbrico afeito ás producciós 
cinematográfica.s por series en que se ven as cousas mais estranas. 
"Houbo quen comparou esta obra coas de Maeterlink, ^E en qué se 
asomella esta producción ás do gran autor belga? ^Onde ten esa 
delicadeza, esa forma dramática e misteriosa que tanto emociona n­
aqueI autor? 
"Alem é unha obriña á base das crenzas espiritistas, que se desenvolve 
languidamente e ten a sua acción en New-York. Nesta obriña, ademais, 
vese o pouco que que o Sr. Quintanilla conoce a nosa fala.'^33 
Para que non se salve ninguén, Carré arremete tamén contra determinados 
grupos: 
"Hai tamén algunhas agrupaciós n-outras vilas galegas que fan algunha 
que outra representación; mais case sempre estas agrupaciós non se 
adican ao Teatro Galego senón á determinadas obras d'este ou aquel 
autor facéndose así axentes d'un exclusivismo que non debe esistir 
dentro da arte. "3a 
A inxustiza destes ataques era evidente. Os únicos grupos que mantiñan esa 
exclusividade da que fala Carré Alvarellos eran «A Terriña^ de Santiago, e mais «De 
Ruada^ de Ourense. «A Terriñau mantíñaa, como vimos, porque con esa obra (O 
Fidalgo, de San Luís), tiña asegurado o éxito, e o máis probábel, aínda que non o 
temos documentado, era que O Fidalgo fose a peza esixida polas diversas localidades 
ás que «A Terriñau se desprazaba. En canto a«De Ruada^, que só representaba obras 
do seu presidente Prado "Lameiro", probabelmente fose o único coro popular que 
non tivese problemas para conseguir textos, ademais de non ter que pagar dereitos 
de autor. 
As conclusións que podemos tirar da conferencia35 de Carré din ben pouco 
33 Cfr. ibidem, p. 4. 
34 Cfr. ibidem, p. 6. 
35 Para rematarmos con esta conferencia de Carré, imos indicar os títulos dos apartados que el 
mesmo estableceu, xa que son moi ilustrativos a respecto do que era máis ou menos importante para 
o autor: "Introducción", "Cal é o Teatro Galego", "A inxusticia do Teatm Español con Galicia°, "O 
que faltan son actores", "As primeiras obras", "Afincamento do noso Teatro", "A necesidade de crear 
a comedia", "Aparece o teatro cómico", "O esceso de realismo", "Primeiro intento de Conservatorio", 
"Iniciase a nova tendencia", "O esaxero nas gabanzas", "A nova orientación", "A técnica e o 
ambente", "Ventaxas de conoscer a tecnica", "As innovaciós no Teatro", "As miñas obras", "É mester 
325 
acerca da súa obxectividade como crítico: 
1°) Os únicos dramaturgos aos que non apón pexas son Manuel Lugrís Freire, 
Galo Salinas, Armando Cotarelo e el propio. 
2°) Non pode ser casual a ausencia de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez 
Hermida na relación de dramaturgos que escribían teatro para os coros. E tampouco 
parece lóxico que dentro do teatro cómico Carré non nomee O Chufón, de Xesús 
Rodríguez López, ou que afirme que O Pazo, de Lugrís, e Pra vivir ben de casados, 
del propio, fosen as obras máis representadas; sen dúbida ningunha os autores máis 
representados por eses anos eran Charlón e Hermida, Nan de Allariz, Fernández 
Gastañaduy e Rodríguez Elías. 
3°) Na relación de autores que escriben dentro da "nova orientación" (que 
para o autor da conferencia é simplemente que a obra non sexa rural) figuran Ramón 
Cabanillas, Xaime Quintanilla, Galo Salinas (?), Armando Cotarelo e o propio 
Leandro Carré. Fican silenciados Avelino Rodríguez Elías, Antón Vilar Ponte, 
Gonzalo López Abente... 
4°) Por poñermos un único exemplo dos criterios que rexen a selección de 
obras e autores, queremos sinalar que ao longo da conferencia Carré cita seis das 
súas obras (Noite de ruada, Tolerías, Pra vivir ben de casados, O Pago, O Engano 
e O pecado alleo) e só unha de Armando Cotarelo (Trebón), cando tiña que saber 
perfectamente que o dramaturgo compostelán estreara tres máis: Sinxebra, Pillounos 
e Paulos. 
§.- "La Dramática Gallega", de Xosé R. Posada Curros. 
A segunda coferencia sobre teatro foi lida por Posada Curros no Círculo de 
Artesanos da Coruña, 0 19 de Maio. Aínda que "La Yoz de Galicia, por petición 
expresa publicará en breve la conferencia de Posada Curros íntegra"36, o certo é 
que non temos noticia de que o chegase a realizar e só dispoñemos do resumo que 
publicou o xornal santiagués El Compostelano. 
Segundo o anónimo cronista, Posada Curros comezou a súa disertación 
mirar adiante", "O que se fai por fora", "O noso desleixamento" e"Importancia da nosa Dramática". 
36 Cfr. "Otros Juicios", El Compostelano, Santiago, 21.5.1923. 
326 
situando o nacemento do teatro galego a fins do século XVIII, citando como fonte 
os traballos de Euxenio Carré Aldao e Leandro Carré Alvarellos. A partir de aí 
realizou un percorrido por toda a dramática galega e, como exemplo dos dramaturgos 
citados polo conferenciante, o redactor nomea a Manuel Lugrís Freire, Antón Vilar 
Ponte, Euxenio e Leandro Carré Alvarellos, Evaristo Martelo Paumán, Avelino 
Rodríguez Elías, Ricardo Frade Giráldez e Salvador Cabeza de León. Posada Curros, 
polo que conta o cronista, tamén aconsellara aos dramaturgos galegos sobre os 
modelos lingiiísticos e literarios en que se deberían basear, aínda que ficamos sen 
saber cales serían as súas propostas: 
"Así como citaba las obras en que pueden inspirarse los que aspiren al 
título de dramaturgo, así censura justificadamente, en su concienzado 
y acabado trabajo, las licencias y mal uso dun léxico obscuro y de unas 
escenas impropias de las tablas, defecto ó vicio en que incurren muchos 
de los nuestros que usan y abusan de lo grosero y material. "37 
A respecto das .moitas gabanzas ao conferencista que ilustran a crónica, 
cómpre non esquecermos que Posada Curros era colaborador de El Compostelano, 
sendo moi probábel que fose el propio quen preparase o resumo, xa que non é 
habitual este anonimato; o frecuente nas crónicas deste xornal sobre teatro era que 
fosen asinadas por Juan Jesús (González) ou por Posada Curros. 
O que realmente interesa desta conferencia, fose quen for o cronista e a pesar 
de que non coñecemos o texto orixinal, son as reflexións sobre o público: 
"Indica que no es, como algunos opinan, la gente «bien» la que más 
rechaza ó rehuye la asistencia á las representaciones gallegas, sino la 
clase media, verdadero enemigo de nuestro teatro, que reputa como 
cosa ordinaria, sin duda porque refleja su vida pasada y presente. "38 
Non pode deixar de sorprender esa diferenciación entre "xente ben" e"clase 
media" cando se fala dunha sociedade como a galega, e moito máis aínda nunha 
cidade como Santiago, que era onde desenvolvía a súa actividade dramática Posada 
Curros. Cando fala de "clase media" este mozo universitario debe referirse á clase 
media baixa, a que ten tan próxima a súa orixe popular que o esforzo que lle 
37 Cfr. "Dramática Gallega. Conferencia del Sr. Posada-Curros", EI Compostelano, Santiago, 
21.5.1923. 
38 Cfr. Ibidem. 
327 
supuxera abandonar a lingua de seu era aínda unha ferida aberta. Evidentemente, nos 
círculos universitarios da época a asistencia a representacións de teatro galego, sobre 
todo se estaba escrito e escenificado por elementos do seu propio ámbito, non tiña 
que resultar problemático. Mais a situación debía cambiar moito cando se trataba de 
persoas que aspiraban a unha mellora social, mellora que se identificaba co abandono 
da lingua propia e a asimilación á lingua do poder. As clases populares non tiñan 
eses reparos perante o teatro e a música galegas; de feito, ese era o público dos coros 
mesmo nunha cidade como A Coruña: 
"O púbrico enche as localidades todas. E un púbrico na sua maioría de 
xentes homildes; homes traballadores de fábricas, talleres e comercios; 
mulleres modestas. . , ^^39 
§.- "A literatura e o idioma rexionaes relacionados có teatro galego e breves 
apreciacións acerca do sudamericán", de Galo Salinas40. 
A terceira conferencia deste ano (1923) sobre teatro, lida o 30 de Novembro 
no local da Irmandade da Coruña, correu a cargo de Galo Salinas. O vello 
rexionalista comezou o seu discurso refutando a distinción entre idioma e dialecto 
"que os non versados en filoloxía estabrecen, atribuindolles sinificación distinta"al 
e demostrando, coa mesma argumentación que empregara en 1896, na Memoria 
acerca de la Dramática Gallega, o dereito da lingua galega a contar cunha literatura 
propia. O glorioso pasado da literatura medieval debería ser -continúa Salinas- un 
acicate, mais a realidade é que a lingua galega é sinónimo de desprestixio social, 
provocando o atraso da nosa dramaturxia: 
"Pro acontez que a xeneralidade dos galegos sinten rubor ao faguer uso 
do noso idioma, sendo así que debera cabérelles satisfaición ao 
empregalo como efectúano cataláns, mallorquíns, valenciáns e 
vascuences, suposto que o linguaxe é o mais forzado noó que xunta 
39 Cfr. Xavier FRAGA, "Festas galegas. Vendo pasar os coros", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
190, 15.8.1923. 
a° O manuscrito desta conferencia está depositado na Real Academia Galega, na carpeta 
correspondente a Galo SALINAS. É o único texto en galego deste legado, constitufdo basicamente 
por obras drawáticas manuscritas, todas en español. 
al Cfr. ibidem, p. 2. 
328 
pobos e homes, e pol-que respeita ao galego non faltan quenes o 
caíifiquen de baixa estirpe e xuzguen que solamentes debe sere 
patrimonio dos homildes, habendo hasta quen, mófase dos que en 
galego escriben y ésto francamente, non soyo acusa perversión moral 
se non que da unha ideia tristísema, ainda que exacta, do raquitismo 
intelectual e da supina estulticia dos bulradores. 
"Por tal deprovable criterio é que alcóntrase estacionada a dramática 
galega, pois hay apocados inda que intelixentes aficionados, que por 
temor a insáns prexuizos non decídense á representaren ás obras teatraes 
que forman xa centena dando a preferencia á moitas parvaxadas da 
escena castelá. "aZ 
Nesta parte do discurso, Gaío Salinas varia algúns aspectos da súa posición 
a respecto do que expusera en 1896, na Memoria acerca de la Dramática Gallega. 
A fins do século XIX citaba como primeira causa do pouco desenvolvemento do 
teatro a falta de actores: 
"Ahora bien: condensando al comenzar esta Memoria mi pensamiento, 
senté el principio, y lo sostengo, de que el poco desarrollo de la 
dramática gallega, reconocía por causa, no la ausencia de una literatura 
de la que con justicia podemos vanagloriarnos, sino la absoluta carencia 
de actores, . . . "a3 
Agora, a fins de 1923, xa non fala de falta de actores. Non o podía facer no 
locaí dunha sociedade que levaba cinco anos celebrando representacións semanais. 
O que alegaba en 1896 como segunda causa do atraso teatral galego, o desprestixio 
social da lingua, pasa agora ao primeiro plano; para probar ese desprestixio 
reproduce o que el propio escribira como introdución a súa obra A Fidalga, ao tempo 
que cita algunha outra das súas obras como demostración de que os cultos e 
ilustrados tamén poderían falar galego. A seguir, Galo Salinas declara a súa adhesión 
total ás ideas de Leandro Carré sobre a renovacíón dramática: 
"Por eso atópome conforme c'o dito pol-o ainda mozo e xa distinto 
autor dramático, meu ben amado Leandro Carré, n-unha conferencia 
dada n-este mesmo local e tendente ás novas orientaciós que deben 
impulsar a autuación do teatro rexional galego, coincidindo c'o as 
a2 Cfr. ibidem, pp. 12-13. 
a3 Cfr. Galo SALINAS, Memoria acerca de la Dramática Gallega. Causas de su poco desarrolo 
é irc}Zuencia que eR el mismo puede ejercer el Regionalismo, A Coruña, Imprenta y Librería de 
Eugenio Carré, 1896, p. 42. 
329 
miñas aspiraciós de toda a vida, que son as de que os asuntos das nosas 
obras dramáticas non circunscríbanse ao círculo vicioso dos costumes 
ruraes...i4^ 
Despois desta adhesión a Leandro Cané, Salinas pasa a comentar o teatro 
arxentino. Este escurso dentro dunha conferencia dedicada ao teatro galego, en 
principio, podería resultar sorprendente, sobre todo se temos en conta que no resumo 
publicado por A Nosa Terra esta parte foi suprimida tanto do título como do 
contido45. Seria realmente interesante sabennos o nome do responsábel desta 
omisión xa que nos axudaría a coñecer o alcance das discrepancias internas sobre os 
obxectivos que deberían perseguir os dramaturgos galegos. 
A través da análise de tres obras representadas por unha compañfa arxentina 
(Maleva, Los dientes del perro e mais La borrachera del tango), Galo Salinas vai 
criticar con dureza as obras de denuncia social e a estética naturalista. A 
representación escénica da vida e os conflitos humanos e sociais dos arrabaldos dunha 
grande cidade provoca o seguinte comentario do vello rexionalista: 
"Fora de que somellante lacras sociais pol-os seus fins contaxiosos e 
destrutores non teñen pra que sairen á superficie. "^ 
Esta maneira encuberta, sen dar a cara, de atacar a outros autores galegos xa 
a empregara Salinas en 1903, cando para expor o que pensaba sobre o perigo social 
que representaban as propostas do teatro de Manuel Lugrís Freire, sobre todo de A 
Ponte, utilizara o subtil recurso de atacar a Galdós, Dicenta e os seus seguidores47. 
Mais a posibilidade dun teatro social galego, segundo Galo Salinas, estaba xa 
abortada: 
^ Cfr. Galo SALINAS, A literatura e o idioma rexinaes relacionados có teatro galego, e breves 
disertacións acerca do sudamericán, manuscrito depositado na Real Academia Galega (carpeta Galo 
SALINAS), p. 16. 
A pesar destas declaracións, sabemos que toda a produción de Salinas posterior á Ditadura 
está ambientada no medio rural, ficando isolada, como finica obra do autor que non se deselvolve 
neste medio, a comedia Entre dous abismos, datada en 1919. (Vid. Apéndice). 
45 Vid. "As conferencias da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 196, 1.1.1924. 
Nesta recensión o título da conferencia figura como O idioma e literatura rexionaes 
relacionados co teatro galego. 
^ Cfr. ibidem, p. 20. 
4^ Vid. Francisco PII,LADO MAYOR, O Teatro de Manuel Lugris Freire, Edc. do Castro, A 
Coruña, 1991, pp. 67-79. 
330 
"Afortunadamente o teatro galego non caiu nin penso cairá en tan 
deprovabre e funesta aberración. "48 
Para rematar a súa disertación, Galo Salinas retoma a cuestión do teatro 
autóctono para apuntar outra causa do seu escaso desenvolvemento, o carácter do 
pobo galego: 
"Non avanza [o teatro] por falta de estímulo e por sobra de 
preocupación; por odiosas e disolventes rivalidades e pol-o vicio 
endémico que contaxia a cuase que todol-os individuos da nosa raza de 
desafeito e desunión, con todol-as funestas consecuencias que d'esto 
derívanse; vicio capital que afogando toda boa iniciativa, fainos 
aparecer como inferiores aos de outras rexiós. "49 
Tendo en conta a estreita relación de Galo Salinas con Leandro Carré e 
«Cántigas da Terra», entidade desde a que, segundo os nosos dados, se rebentou o 
Conservatorio da Irmandade da Fala, estas frases son de unha grande indelicadeza. . 
De todas as formas, a conferencia non aporta ningunha novidade as teorizacións 
sobre teatro. 
Henrique Rabunhal data en 1923 dúas conferencias máis: unha de Federico 
Zamora e outra de Leandro Carré50. A primeira delas, reproducida integramente por 
A Nosa Terra, é unha recompilación de todo o labor feito polas Irmandades desde 
a súa fundación, onde a parte dedicada ao teatro non chega a ocupar nin á metade 
dunha das dez colunas que ocupa o texto. Reproducimos os títulos dos apartados en 
que Federico Zamora dividiu a súa disertación, para darmos unha idea do conxunto: 
"A nosa aparición. Os nosos valores. Os nosos enemigos. O separatismo. O que nós 
queremos. Labor que nós fixemos. As Escolas de Insino Galego. O noso teatro. A 
Nosa Terra. O noso arte. A nosa lingua. O noso folklore. As nosas costumes. A 
48 Cfr. ibidem, p. 25. 
Non podemos deixar de comentar o reaccionarismo de mentalidades como a de Galo Salinas 
que rexeitaban, por desagradábel e mal exemplo, a pintura da violencia e a inxustiza sociais; mais 
aplaudían gowsamente obras como O si de Grabiela, do Manuel Vidal. Nesta obra do clérigo e 
catedrático compostelán, escenificanse as dúas veces que un home malla na súa filla para que acepte 
un matrimonio de conveniencias (vid. Apéndice). Infelizmente non é esta a única obra costumista 
galega en que unha muller é golpeada en escena para provocar a hilaridade do público. 
49 Cfr. ibidem, pp. 31-32. 
so Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 95. 
331 
labor das Irmandades en conxunto. Nos tempos presentes".sl 
A respecto da segunda conferencia debemos indicar que Henrique Rabunhal 
sitúa neste ano unha comunicación de Leandro Carré que versaba sobre "O teatro 
Ga[ego debe ter tendencia universalista". A prensa consultada non confirma en 
absoluto eses dados, Rabunhal debe referirse á ponencia que Leandro Carré 
presentara, en 1919, no I Congreso organizado polo "Instituto de Estudios Gallegos", 
da que xa falamos neste traballo52. Quizais o erro se deba a que o Instituto 
publicou, en 1924, algunha das conferencias do Congreso celebrado cinco anos antes 
(entre as que non iiguran nin a de Leandro Carré nin a de Galo Salinas, que trataban 
o mesmo tema). 
En resumo, as conferencias de Leandro Carré Alvarellos e Posada Curros 
coincidían en sinalar que algúns comediógrafos estaban ultrapasando os límites da 
calidade artística en busca do riso fácil chegando a caer na vulgaridade e mesmo na 
groserías3 
sl Cfr. Federico ZAMORA, "As conferencias da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 
1.2.1924. 
Para que nón fiquen dúbidas acerca das nosas afirmacións reproducimos todo o que comenta 
Federico Zamora acerca do teatro: "Era necesario o recadar un medio de propaganda que ademais de 
ser froitífera, deixara semente; que entrase nos sentimentos do pobo, sin verbas estridentes e sobor 
de todo sin loita algunha, que fose, mais que nada, unha cousa doce e agradabre, para esto non 
tiñamos a mau, medio mais rápido nin mais seguro que o TEATRO, e a Irmandade creou e sostén 
a Escola Dramática Galega, n-outrora chamada o Conservatorio Nacioinal [sic] de Arte galego, 
dirixido iste segundo pol-o noso irmán Fernando Osorio, que tantos trunfos deu ao Conservatorio, 
e o primeiro pol-o novo literato e dramaturgo galego, noso querido irmán Leandro Carré Alvarellos, 
cuia xurdia labor non loubarei n-istes momentos por ser ista d-abondo coñecida por todos nós. A 
cárrega que sobor dos seus lombos botaron os componentes da Escola Dramática é realmente unha 
cánega pesada, c-unha tenacidade cuase descoñecida até o d-agora veñen traballando un día e outro 
día, un ano e outro ano, n-un esforzo supremo por ben da causa, dando a coñecer aos nosos irmáns 
que de cote honrannos coa sua presencia n-as veladas que todol-os domingos vimos dando no noso 
local, e outras veces no teatro, veñen dando a coñecer, repito, todo o repertorio de obras teatraes que 
até o d-agora coase ninguén se preocupara de facel-as chegar ao pobo. N-iste aspeuto, compre 
adicarlle unhas verbas de loubanza ás donas, isas rapaciñas nosas, verdadeiras patriotas galegas, que 
deixando moitas festas que a cotfo se lles presentan, non vacilan endexamais un soio momento en 
acudir ao noso requerimento en todos aqueles actos que temos necesidade da sua axuda ^ue son ben 
a miudo por certo. Somentes sobre o resurxir do noso teatro, ñxose aigo n-0utms tempos, cando se 
fundou a Escola Rexional, da que foi alma e vida aquel malogrado home qu^n vida chamouse 
Sánchez Miño, que tantos trunfos deu ao Teatro Galego, e quen por ter un corazón grande e un forte 
amor á terra, finou o pobre sin se lembrar cuase ninguén d-il. " 
s2 Vid. p. 87. 
^mbrese que a primeira vez que se documenta este fenómeno está datado en Xuño de 1922: 
a recriminarión feita a•^Cántigas da TerraA por representar Copas e Bastos, de Galo Salinas. 
53 
332 
§.- Comeza a ditadura. O teatro histórico. 
A precariedade en que vivía a lingua galega e a situación diglósica do país 
prestábanse a que, consciente ou inconscientemente, algúns autores consolidasen a 
situación de dependencia do galego cunha produción bilingĉe en que o español 
ocupaba un posto preferente. Como exemplo disto, temos o caso de Manuel Vidal 
que estreou en Santiago dúas obras: o drama español El Abuelo, e a"cousa" galega 
^De quén é a vaca?. A denuncida nacionalista non se fixo esperar: 
"O estreno d'estas duas obras en Santiago próbanos o que xa 
sospeitábamos. O Sr. Vidal é dos que cando quér facer unha cousa fina, 
usa o castelán, e reserva o galego para as choqueiradas. 
"E unha maneira de facer ver que o noso idioma non presta para 
nada. [. . . ] 
"Eso que o seu autor chama obra de teatro [^De quén é a vaca?] é 
unha choqueirada indecente, terribremente pesada e insulsa, sin gracia 
ningunha e ateigada d'unha coleición de disparates... 
"Non hai dereito a virnos con estupideces como esa, agora que o teatro 
galego rexurde vigorosamente e están aparescendo novas obras de gran 
mérito. 
"Aconsellamos ao cuadro de decramación que as dá aconocer que cando 
sallan con obras galegas por Galicia adiante, como agora, escollan 
outras obras. "sa 
Efectivamente, o teatro galego alcanzara xa a dignidade e cantidade suficiente 
como para que os grupos tivesen onde escoller sen necesidade de botaren man do 
primeiro que lles ofrecesen. Esta recomendación faise extensiva a aquel teatro de 
comezos de século que estaba superado había tempo (por exemplo, as primeiras 
pezas de Nan de Allariz) e que, inexplicabelmente, seguían sendo seleccionadas por 
moitos coros para faceren a súa presentación: 
"No teatro Rosalia Castro presentouse por primeira vez ao púbrico, o 
día 22, o novo coro cruñés uQueixumes dos Pinosp. O teatro estaba 
materialmente abarrotado de púbrico. [...] 
"O cadro de declamación representou un diálogo titulado Queixumes 
dos Pinos, que non nos deu frío nin calor, e a comedia de Nan de 
Allariz O Zoqueiro de Vtlaboa, que agradou, pero que aconsellamos 
non se volva a poñer por estar baseado n'un asunto xá vello e ridículo. 
No repertorio teatral galego hai obras de mais actualidade e mais dinas 
^ Cfr. "En poucas verbas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 176, 1.1.1923. 
333 
de seren representadas. "ss 
A escasa imaxinación dos coros era algo xa evidente na escolla dos propios 
nomes, cando non eran «Cántigas» eran «Queixumes» ou «Airiños», mais esta falta 
de imaxinación levada ao teatro tiña un efeito contraproducente que non era 
unicamente sinalado pola prensa nacionalista. Así, La Voz de Galicia comentou o 
pouco que gustou o xoguete cómico que, en Decembro de 1923, representou o coro 
«Cántigas da Terra»sb 
Mentres existiron grupos de teatro alleos aos coros, as recriminacións a estes 
polo pouco acerto na selección de obras dramáticas limitábanse a dar consellos; mais 
cando en Setembro de 1923 a ditadura de Primo de Rivera reduciu o uso público da 
lingua galega aos espectáculos folclóricos, as recriminacións dos nacionalistas 
transformáronse en advertencias moi serias, mesmo en ameazas de boicotearen os 
festivais: 
"Levou á escena unha tontería en forma de obra teatral titulada Na casa 
do ciruYano que non agradou ao púbrico. Non podía agradar semellante 
estupidez, que tén escenas que se fan acreedoras a un bon pateo. Toda 
a obra é a base de cousas de mal gusto e ordinariez realmente 
detestabres. 
"Non hai direito francamente a representar choqueiradas d'esta crás. 
"Xá non é a primeira vez que facemos a«Cántigas» esta advertencia e 
verdadeiramente que xá casi vai sendo hora de que teñamos que 
manifestar o noso desagrado no propio teatro. Non parece senón que 
non hai obras no repertorio galego mais dinas de seren representadas. 
Unha obra como a que comentamos desluce compretamente un festival 
tan fermoso e galego como o celebrado derradeiramente. 
"Moito cuidado en escoller as obras e desbotar obras como esa. Pol-a 
nosa arte, pol-o ben do teatro galego, por bon gusto e tamén por 
comenencia vosa, pois tendo mais cuidado evitaredes un día un 
espectáculo que nunca é de agrado para quenes se encarreguen de 
representar os papés das obras. "57 
A Ditadura, coa súa política de folclorización de todas as culturas que non 
fose a oficial do estado, deu un grande pulo aos coros, transformándoos nunha peza 
ss Cfr. "Duas festas galegas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 188, 1.7.1923. 
sb Vid. "Un homeneje a«Cántigas da TerraT", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.12.1923. 
s^ Cfr. "Festas Galegas. "Canrigas da Terra", A Nosa Terra, n° 196, 1.1.1924. 
334 
clave desa política. Como reacción lóxica, os nacionalistas loitarán contra isto 
intentando guiar, na medida do posbel, todas as actividades destas agrupacións. 
Vimos xa, no capítulo anterior, cales eran as directrices que pretendían marcar para 
os coros e cales foron os resultados. De todas as formas, o que non puido conseguir 
imediatamente a Ditadura foi afogar o espírito redencionista que as Irmandades 
inculcaran en determinados círculos. A pesar da represión, o Certame que convocara 
a Irmandade no Outono de 1923, foi fallado en Xaneiro de 1924: 
"O Xurado acordou conceder o premio consistente en 250 pesetas, ao 
drama en tres actos e en prosa, titulado 
OS HIRMANDIÑOS 
por ser o que tanto pol-a beleza da forma e do asunto, pol-a pureza do 
léxico, e pol-a teinica con que está urdido, reune as cualidades todas 
que fan d'esta obra un drama de mérito que ven enriquecer o noso xa 
vizoso teatro galego. 
"Aberto o sobre, resultou ser autor d'este fermoso drama D. Xaquín 
López Riobóo.... 
"Por ver condiciós moi estimabres nelas, o Xurado adica unha mención 
de honor ás duas obras seguintes: 
O ROMANCE DE DON GALEOR, e 
DESOURENTACION 
das que son autores, respeitivamente, D. Fermín Bouza Brey e D. 
Fernando Osorio do Campo. 
"Por último, considéranse representabres estas outras obras: 
"Ao Luar, orixinal de D. Carlos Vázquez da Pena. 
"Lenda Tráxica, orixinal de D. Antonio Ribeiro Conde. 
"Un morto que trai a vida, orixinal de D. Manuel Mosquera Vidal. 
"Os consellos do abó, orixinal de D. Luis Fernández Gómez. "58 
Infelizmente, a única destas pezas que chegou até nós foi Desourentación, de 
Fernando Osorio59, e, que nós saibamos, ningunha delas chegou a ser estreada. Con 
todo, o feito de que a obra gañadora do primeiro premio fose un drama histórico non 
58 Cfr. "Certame de Obras Dramáticas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 1.2.1924. 
Nunha folla dactilografada que se conserva no azquivo privado de Leandro Carré figura a 
relación de obras presentadas ao Certame; ademais das premiadas aparecen outras oito: O Grorioso, 
lema «Huchas das lembranzas^; Marica-Araona, lema «Agrariay; O Dolmen, lema •^Celtap; Xcvi 
Cazolas, lema «Para min é o premio=; Volve por outra, lema «O que val, val^; Xaquina, lema 
«Probiño=; Amor serodio, lema «Compos sui=; e mais Sapos e cobras, lema «Malmequer.. 
59 Fernando OSORIO, Desourentación, boceto teatralizpdo e analítico de ideas, A Coruña, 
T'ipograña de «El Noroeste=, 1924. 
335 
deixa de ser indicativo das novas correntes que se estaban a xerar dentro do teatro 
galego. Sobre o teatro histórico e co gallo da estrea en Santiago da obra La Reina 
Lupa, escribía Antón Vilar Ponte: 
"Acaso en ninguna parte, como en Galicia, sea necesario recurrir a la 
creación de un teatro histórico -poseamos o no aptitud para la literatura 
escénica- como medio el más eficaz de llegar al fin de despertar en el 
alma de las gentes la emoción de nuestro pasado, que hasta ahora sólo 
son a sentirla y casi nunca de modo integral, contadísimos compatriotas 
de espiritualidad exquisita. Tanto mas, cuanto que ese género de teatros 
que se creía ya cosa "demodée", vuelve actualmente a recobrar cierto 
prestígio, a juzgar por el estreno de Santa Juana y el reestreno de 
Cesar y Cleopatra, obras de Bernardo Shaw, en Nueva York, y por el 
estreno de El salvador Blanco -que es Hernán Cortés- de Hauptmann, 
en Viena. Y bien sabemos que el gran escritor inglés y el gran escritor 
alemán comparten hoy, con el comentadísimo y discutidísimo 
Pirandello, el cetro de la dramaturgia universal que Maeterlinck 
abandonó hace tiempo. 
"Muchas gentes, actualmente, sólo se deciden a adquirir una vaga y 
fragmentaria cultura histórica, cuando se les ofrece por ese medio de 
pedagogía espectacular y pintoresca que suponen el "cine" y el teatro. 
Pues utilicemos el teatro, siempre que no podemos utilizar el "cine", 
para la consecución de efecto tan noble. Un pueblo sin emoción 
histórica es un pueblo muerto o moribundo, como nos decía con muy 
claro juício ha tiempo el joven y talentoso cronista Juan Jesús González. 
Y Galicia si ha sentido alguna vez esa emoción, la ha perdido casi por 
completo. Para inyectarla de nuevo en sus entrañas precísase recurrir 
a todo, y al teatro especialmente, porque el teatro, arte de multitudes, 
es el arte que llega a todos y que saben apreciar todos. "60 
Despertar a emoción histórica para recuperar a conciencia nacional. Esta 
segunda parte era a que silenciaba o intelixente xornalista que, outra volta, 
exemplifica as súas propostas con grandes dramaturgos da literatura universal, 
adiantándose xa ás acusacións de localismo e provincianismo con que sempre eran 
acollidas as propostas nacionalistas. Antón Vilar Ponte escribira sobre teatro histórico 
portugués cando era director de A Nosa Terraó1, e había tres anos que acabara, en 
colaboración con Ramón Cabanillas, a traxedia histórica OMariscal. Tanto os homes 
6Ó Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Un medio para crear la emoción histórica", Galicia, Vigo, 
22.3.1924. 
61 Vid. p. 98. 
336
 
das Irmandades como os do grupo Nós consideraban imprescindíbel que o pobo 
galego contase cos seus propios mitos históricos, como o Cid ou o rei Sebastián. A 
esta necesidade habería que engadir que o teatro histórico sempre tería máis 
posibilidades de pasar a censura que un teatro de tipo social ou político. A proposta 
de Vilar Ponte obtén unha resposta inmediata, xa que aos catro meses, en Xullo, o 
xornal vigués Galicia comeza a publicación do drama histórico de Armando Cotarelo 
Valledor, Hostia`^. Nesta ocasión a figura histórica glorificada sería o grande 
heterodoxo Prisciliano. 
Armando Cotarelo foi daqueles que, como os homes da «Escola Dramática 
Galega», tardou en tomar conciencia da parálise que a Ditadura ía provocar no 
desenvolvemento do teatro galego, xa que nunha entrevista concedida ao xornalista 
Artemio, en Marzo de 1924, fai unhas declaracións que desbordan optimismo: 
"- Y del teatro regional ^qué opina usted? 
"- Que creo en el teatro gallego, está plenamente demostrado. Que 
entiendo que Galicia puede y debe tener un teatro como el catalán, 
cuando menos, es sabido de todos. A lograrlo he dedicado mis 
entusiasmos y mis arrestos. Pero usted, que ha consagrado también a 
tal cuestión el único estudio serio que hasta el día se hizo, sabe 
perfectamente en que estriba la no cristalización definitiva de nuestro 
teatro; la carencia de una escuela de declamación es grande; la falta de 
una compañía que no estuviera a merced de eventualidades, al contrario 
de lo que les sucede a las compañías de aficionados que, 
desgraciadamente, están sujetas a evoluciones naturales de vida, por 
cuya razón jamás pueden hallarse completas. Aunque nosotros, en este 
caso, no podemos quejarnos. El cuadro dramático «Universidad» operó 
el milagro. 
"iCuántas compañías de profesionales serían incapaces de llegar hasta 
la afiligranada labor de conjunto con que ustedes presentaron aplaudidas 
obras escénicas gallegas! Por lo demás, la cosa marcha. Ya no se lleva 
con tanta frecuencia la grosería a las tablas disfrazada con el elástico 
nombre de realismo; ya van dejando de escribir para el teatro todos 
aquellos que, más que beneficiar, entorpecían; ya hay grandes 
proyectos y formidables planes para un futuro ruiseño [sic], y hasta los 
jóvenes de positivo valor en la cultura galaica prestan a la causa el más 
decidido apoyo. Y es que nuestra dramática no tiene nada que envidiar 
^ Armando COTARELO VALLEDOR, "Hostia. Pantasía tráxico-histórica nun auto, lida no 
Seminario de Estudos Galegos o 21 de Mayo de 1924 por", Galicia, Vigo, 25.7.1924; 29.7.1924; 
2.8.1924 e 17.8.1924. 
337 
a nadie. La cantidad de asuntos que la Prensa ofrece diariamente, 
muestra un caudal fabuloso de argumentos eminentemente gallegos. Por 
otra parte el público, cada día que pasa... 
"- Es verdad -interrumpimos- El público gusta del espectáculo 
"enxebre" ^Recuerda usted aquellos días de gloria para el arte gallego 
en diversos teatros de la región? Yo lo apunté entonces. No es la gente 
"bien" la que rehuye su asistencia a nuestras representaciones, sino la 
clase media, temerosa de verse obligada a recordar, con los distintos 
lances de la farsa, su origen humilde y, alguna vez, tormentoso. ^Ya 
verá usted tan pronto como se estrena Veiramar!... 
"- Sí, sí -responde el maestro con alegría en el semblante- Yo tengo 
una gran fe, muchas ilusiones puestas en esta obra. Me parece que está 
bien, pero. . , "63 
Cando Cotarelo cualifica de "único traballo serio" sobre o teatro a conferencia 
de Posada Curros, evidentemente está descualificando a de Leandro Carré, detalle 
que probabelmente o coruñés non esquecería con facilidade. A inxenuidade e 
optimismo de D. Armando a respecto da continuidade do teatro materialízase nas 
intencións de crear unha escola de declamación: 
"Don Armando Cotarelo nos manifiesta el propósito de crear en 
Compostela una escuela de declamación gallega. [...] 
"Pero aquí queremos nosotros manifestar nuestro parecer acerca de esa 
posible escuela de declamación gallega. 
"Para fomentar el teatro gallego es preciso crear una colectividade, un 
organismo que se encomiende esa misión. [...] 
"Para dar impulso al teatro gallego, es imprescindible la S.A.; se 
impone la S.A. con todo su positivismo y su libro de Haber y Debe. 
"Idealismo si, pero respaldado por el coracero tan poderoso hoy: 
positivismo. No es tiempo en que la buena voluntad se baste a ella 
misma para triunfar; precísase una base de dinero para imponerla, para 
conducirla por el camino del triunfo a un fin eficaz. 
"Créese la escuela de declamación gallega en Compostela y al mismo 
tiempo constitúyase una colectividad para que no quede esta idea en lo 
que quedan muchas: en generosa intención. "`^ 
Outra volta, como na época do Conservatorio, aparecen enfrontadas dúas 
concepcións distintas do problema: para Cotarelo o primeiro paso sería a formación 
^ Cfr. ARTEMIO, "Nuestras entrevistas. El Doctor Cotarelo dice...", El Pueblo Gallego, Vigo, 
4.3.1924, p. 12. 
^ Cfr. Juan Jesús GONZÁL.EZ, "Ecos Com^postelanos. Nuestro Comentario", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 20.5.1924. 
338 
de actores profesionais; mais para Juan Jesús González, xornalista que asina o 
comentario, o importante non era a escola de declamación, senón a creación dunha 
compañía. O certo é que a idea de Cotarelo non prosperou e Beiramar tivo que 
agardar moitos anos na gabeta antes de subir a escena. 
§.- "O Teatro Galego", de Álvaro de las Casas^. 
Outro escritor que en principio tampouco debeu ser consciente do que ía 
significar a Ditadura para o teatro foi Álvaro de las Casas. Con só vinte e tres anos, 
o escritor ourensán preparou para o«Instituto Histórico do Minho^ unha 
comunicación co título de O Teatro Galego que, traducida ao portugués por Joáo 
Verde, foi publicada en Lisboa en Xullo dese mesmo ano. Na súa análise, Álvaro 
das Casas parte do momento de grande eclosión polo que acababa de pasar o teatro, 
mais sen caer na conta de que cando el falaba esa eclosión xa rematara: 
"O livro está em crise e o teatro em manifesta florescéncia. 
"E' o que se nota na Galiza, onde vai uma verdadeira febre de estreias; 
e, se mais náo aparecem, se muitissimos autores se contentam em 
publicar as suas produçces (e muitos déles só com escrevélas) é isso 
devido á falta de actoreĉ . Quando un escritor traça a última letra do cai 
o pano, com o firme propósito de que, efectivamente, caia o pano, tem 
que dirigir-se ao presidente ou director artístico déste ou daquéle «Córo 
galegou, para que o seu grupo de declamaçáo leve á scena o trabalho. 
Entáo, supondo que a obra se considera digna de tal honra, distribúem­
se os papeis, que váo caír nas máos de quatro costureiras, dum 
sapateiro, de dois oficiais de barbeiro, dum aprendiz de mecánico e de 
dois ou trés caixeiros de comércio, que estáo marcados para 
personificarem éste ou aquéle aristocrata. [...] A intençáo déstes é, 
como podeis supór, admirável, [...] mas o facto, o positivo, o que fica, 
é uma improvisada graça do pior gósto. "^ 
Con estas palabras o mozo alistábase nas ringleiras dos que atribuían, unica 
e exclusivamente, os problemas do teatro galego á falta de actores profesionais, 
porque cheo de optimismo, declaraba: 
"Tenho esperança em que algum dia possamos contar com actores 
^ Álvaro das CASAS, "O Teatro Galego", Arquivo Literário, Lisboa, Livraria Editora 
Guimar^es & Ca, 192A, vol. II, pp. 353-364. 
^ Cfr. ibidem, p. 355. 
339 
perfeitamente capazes de se identificarem com tóda a bela produçáo 
escrita. i67 
Despois disto, continúa a súa exposición comentando a produción dos 
dramaturgos galegos; o máis salientábel nesta parte da comunicación de Álvaro das 
Casas é a ausencia de Armando Cotarelo, ausencia totalmente inexplicábel a non ser 
que se deba a un lapso do tradutor. A última parte do traballo, o autor dedícaa a 
definir os que, na súa opinión, deben ser os criterios para delimitar o teatro galego. 
Tal vez fosen os poucos anos e a falta de reflexión os que levaron a Casas a defender 
unha tese superada había tempo: 
"^O que vem a ser o teatro galego? Será só aquéle que está escrito em 
galego? De modo algum; a lingua nada tem com a tese, que há de ser, 
na grande maioria dos casos, o motivo da classificaçáo. [...] 
"No teatro galego há que incluír as obras de assunto galego, ainda que 
estejam escritas em chines. "ba 
Estas afirmacións resultan máis rechamantes e sorprendentes se temos en 
conta que no apartado anterior, no dedicado ao estudio de obras e autores, Álvaro 
das Casas non incluíra ningunha obra escrita en español, nin sequera as de Galo 
Salinas, polo que nos inclinamos a pensar que esta declaración vén motivada polo 
feito de que o escritor está a falar para un público de intelectuais portugueses aos que 
de ningunha maneira quere exclúír da literatura dramática galega. E para eses 
intelectuais portugueses vai a seguinte aclaración sobre a vitalidade da lingua: 
"Porque na minha terra -diga-se o que se quiser e quem o quiser- o 
galego está muito longe de ser uma coisa morta e, antes pelo contrário, 
tem uma assombrosa vitalidade. Se surpreende ver em scena uma 
condessa ou uma rainha falando como as gentes do campo, náo é 
porque fale uma condessa ou uma rainha, mas porque a costureira, a 
modista ou a criada de servir que interpretam a personagem dáo a sua 
ráia e tropeçam com o vestido de cauda e náo sabem que fazer das 
máos e pcem o diadema ás cavaleiras no nariz. ^^69 
No seu afán por defender a vitalidade da lingua, Álvaro das Casas 
responsabilizaba de todas as desgracias do teatro galego aos afeccionados, ás clases 
67 Cfr. ibidem, p. 355. 
^ Cfr. ibidem, p. 362. 
^ Cfr. ibidem, p. 362. 
340 
populares que a mantiveran viva a través de tantos séculos de colonización. Con 
todo, nos elementos básicos que deberian alicerzar a nova escena galega, o mozo 
concorda con Antón Vilar Ponte na necesidade de prescindir das convencións do 
teatro comercial burgués e na utilidade do teatro histórico: 
"Posto isto, preguntar-me-eis: ^e o scenario? E apoiando as simpáticas 
aspiraçóes de Francos Rodrigues e de José Francés, responder-vos-ei, 
decidido: para certas obras, o campo mesmo. «Será um teatro sáo, 
robusto, musculoso, que sóe á nossa heróica história e que tenha o 
brilho multicolor das nossas bandeiras e dos nossos pendóes^, -disse 
éste último grande crítico e tem razáo de sobejo. Será o único marco 
digno da tetralogia histórica com que sonha Vilar Ponte; será o único 
scenário adequado aos «recitativos de cancioneiro^, pelos quais há tanto 
tempo venho lutando; será o único meio de facer ressuscitar a 
pantomima religiosa que há de trazer uma nova corrente de 
espiritualidade aos nossos montanheses adormecidos e será un teatro de 
luta, -náo o duvideis- onde o cancro social se transformará 
quotidianamente nas múltiplices interpretaçóes que dá o próprio 
sentir. "70 
A grande novidade das propostas de Álvaro das Casas, dentro das teorizacións 
do teatro galego, é que aboga por un teatro poético, por un teatro en verso, xa que 
o consideraba, de acordo coas últimas tendencias de vangarda, máis acaído e 
próximo ao teatro primitivo, a un teatro creado desde e para o pobo: 
"Mas artisticamente teremos dado um bom passo levando o teatro á 
natureza, e se levarmos ésse teatro em verso ent^o náo será passo o que 
dermos mas un enorme salto. Porque devo repetir que o nosso teatro há 
de ser escrito em verso, que assim mais agrada e é mais delicado e, 
sobretudo, mais compreensível no campo, devendo orientar-se no 
sentido histórico. [...] Pardo de Cela, Pedro de Miranda, Diego de 
Muros, Alonzo de Lanzós, sáo figuras representativas que muitas 
naçóes desejariam para si. "71 
En resumo, que o novo escritor propón un teatro poético, de temática 
histórica e representábel en calquer lugar da xeografia galega sen ataduras nin 
convencinalismos. Estas teorizacións podería levalas á práctica o teatro español cando 
se recuperasen as liberdades, durante a República, a través das "Misiones 
70 Cfr. ibidem, p. 363. 
^i Cfr. ibidem, p. 363. 
341 
Pedagógicas", dirixidas por Rafael Dieste, e de "La Barraca", de Federico García 
Lorca. O teatro galego, sen poder político de seu, iicaría limitado ás teorizacións e 
a contados intentos que fican fóra do ámbito cronolóxico deste traballo. 
§.- O último Certame: A Festa da Lingua. 
Polas mesmas datas en que a comunicación de Álvaro das Casas saía do prelo 
en Lisboa, celebrábase en Compostela a Festa da Lingua. Nela danse a coñecer os 
gañadores do Certame Literario-Musical convocado pola «Liga de Amigos», para 
conmemorar o 25 de Xullo. Estes xogos florais presentaban a novidade de que todos 
os traballos tiñan que estar redixidos en galego e que, ademais, potenciaban o drama 
sobre a comedia. Incluía dezaoito temas, dous deles de literatura dramática: 
"4° Drama en prosa ou en verso, de un a tres actos. 
"5 ° Obra cómica teatral nun acto. "72 
A partir de Xuño, a prensa compostelá vai publicando a relación de traballos 
recibidos, indicando título da obra, lema e, ás veces, tema a que se presentan. Destas 
listas tiramos a seguinte relación de pezas: 
"Almas en pena (drama en un acto). Lema: «Ut fata trahunt^>73 
"O Abade de Montecelo (drama en dous tempos). Lema: «i Monte Celo, 
Monte Celo, cándo te verei!». 
"Cada ovella coa sua parella. Comedia en un acto. Lema: «Arcadia». 
"O Americano; obra cómico teatral en un acto. Lema: «Deus fratresque 
Gallaecia» 
"A Guarda Mor; comedia n'un auto. Lema: «Traballo perdido». 
"Un morto que trai a vida dramiña en dous actos y en verso. Lema: 
«^ Lengua á nosa, miña filla! 
Si n-a gloria se falase
 
En gallego falarían»
 
"Nosinda; drama en tres autos y en prosa. Lema: «Amor esmagado» 
"O Bufón d'el Rei; drama en tres pasos. Lema: «Salamántiga». "74 
A non ser que algunha das obras remitidas non indicase a que tema 
correspondía, presentáronse cinco dramas (Tema IV) e tres comedias (Tema V). 
72 Cfr. "Xogos Froraes en Santiago", A Nosa Tena, n° 200, 1.5.1924. 
73 Cfr. "LIga de Amigos", El Compostelano, Samiago, 23.6.1924. 
74 Cfr. "Las fiestas del Apostol", El Compostelano, Santiago, 2.7.1924. 
342 
Segundo a prensa, a suma total de traballos presentados alcanzaba o número de 88. 
Evidentemente, a resposta fora masiva e a«Liga de Amigos^ podía estar máis que 
satisfeita. O xurado, formado por Armando Cotarelo Valledor, Salvador Cabeza de 
León e os músicos Manuel Soler Palmer e José G. Curros, declarou desertos sete dos 
dezaoito temas, entre eles o V, o correspondente á comedia. 
Vimos xa como a uLiga^ decidira non dar a coñecer o nome dos autores que 
recibiron "Mención" (a non ser que eles mesmos o solicitasen)75 e Leandro Carré 
Alvarellos, que recebira unha delas polo drama Almas en Pena, non figura na 
relación: 
"Tema 4°. Premio del Obispo de Madrid. D. Vicente Risco, de 
Orense. "76 
A Festa da Lingua acaparou os xornais composteláns. Mais a presencia do 
Ditador privou de protagonismo aos autores premiados e, sobre todo, ás obras, xa 
que, nas páxínas e páxinas en que se reprócíuciron os discursos do acto e se 
describiron até a saciedade todos os movimentos de Primo de Rivera, non se 
mencionoun nin unha soa vez o título das obras literarias, aínda que si se 
interpretaron as musicais. Todo isto tivo como consecuencia que O Bufón d'el Rei, 
que a estas alturas era, con moito, a mellor obra dramática da literatura galega e a 
que realmente debería marcar un cambio na orientación no teatro, pasase 
practicamente desapercibida e non tivese a máis mínima influencia nos dramaturgos. 
O lector da época que quixese coñecer o título da obra pola que fora 
premiado Vicente Risco tería que recuperar os xornais de días anteriores e comprobar 
que no tema 4° figuraba O Bufón d'el Rei. Mesmo na reseña que da Festa da Lingua 
publicou A Nosa Terra, figuraban os nomes dos premiados, mais non os títulos das 
obras: 
"N'este importante certame que para ben da nosa cultura e da nosa arte 
debérase repetir todol-os anos outiveron premios os nosos amigos D. 
Eladio Rodríguez González, D. Vicente Risco, D. Eugenio Carré 
Aldao, D. Mauricio Farto, D. Leandro Carré Alvarellos é D. Angel del 
Castillo a quenes enviamos a nosa felicitación mais entusiasta o mesmo 
^s Vid. p. 277. 
76 Cfr. "La fiesta de la Lengua", El Composte[ano, Santiago, 28.7.1924. 
343 
que aos organizadores e cantos n,él [sic] tomeron parte xá que 
realizaron unha obra interesantísima en proveito da nosa Galicia. "" 
Nesta relación o primeiro que sorprende é a ausencia de Ramón Otero 
Pedrayo que gañara o premio de novela curta con Pantelas, home libre. Ademais, 
de compararmos a publicidade que se deu a este certame coa que recibira calquera 
dos anteriores, a diferencia fundamental radica en que nos outros o importante eran 
as obras, neste os discursos pronunciados no acto e, nun segundo plano, os autores 
premiados. Os tempos, desde logo, cambiaran moito e o público non saberia da 
existencia de O Bufón del Rei até que o seu autor a lese no Seminario de Estudos 
Galegos, en Xaneiro de 1925: 
"[...] esta nueva producción de Risco que se sale de los estrechos 
moldes en que viene desenvolviéndose nuestra dramática para tender 
hacia un género nimbado de la vaguedad simbólica a que tan 
incomparablemente se adapta nuestro idioma. [...] 
"Lástima grande que no exista en Galicia una escuela dramática 
encargada de dar a conocer las manifestaciones de nuestro arte 
teatral. "78 
Na historiografía dramática galega este Certame da Lingua convocado pola 
«Liga de Amigos^ de Santiago está datado en 192679. Este desfase cronolóxico, 
unido ao da «Escola Dramática Galega^, contribuiría a que ninguén se plantexara a 
posibilidade de que a Ditadura tivese repercusións negativas na evolución do teatro 
galego, xa que na realidade o Certame da «Liga de Amigosu foi o derradeiro 
concurso de obras dramáticas do período cronolóxico abranguido por este traballo. 
E mentres o teatro iicaba relegado aos coros populares e os homes que na 
etapa anterior se ocuparan del dedicaban os seus esforzos a guialos e educalos, a 
^^ Cfr. "Festa da Lingua Galega", A Nosa Terra, n° 204, 1.9.1924. 
^S Cfr. "Un drama de Risco", Galicia, Vigo, 25.1.1925. 
79 Este erro cronóloxico iniciouse coa información proporcionada por Antonio Couceiro 
Freijomil: "En un certame celebrado en Santiago en 1926 se le premió el drama en dos pasos O bufón 
de E!-Rei (C., 1928)" (op. cit., vol. II, p. 392); o paso seguinte foi: "Foi premiada na «Festa da 
lingua galega=, celebrada en Santiago o ano 1926" (RISCO-OTERO PEDRAYO-CASTELAO, Teatro 
N6s, V'icente Risco: O bufón del Rei, Ramón Otero Pedrayo: A Lagarada; Castelao: Os vellos non 
deben de namorarse, Santiago, Follas Novas, 1979, p. 12); asf figura in Manuel LOURENZO e 
Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 
1987, s.v.; e tamén in Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Antoloxia do Teatro 
Galego, A Coruña, Ed. do Castm, 1982, p. 243; e mais in Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 193. 
344 
nova xerazón de escritores nacionalistas ía expondo a súa visión do mundo cultural 
galego nas páxinas de xon^ais como El Pueblo Gallego e Galicia. 
§.- Polémica entre "novos" e "vellos". 
O primeiro en retomar o problema do teatro é Rafael Dieste na súa sección 
"Temas Galegos" de El Pueblo Gallego. O 22 de Decembro de 1925 sae a luz "En 
col do nosos teatro I". Neste artigo, ben coñecido xa que foi selecionado polo seu 
autor para ser inclufdo no libro Antre a terra e o ceo80, Dieste despois de afirmar 
rotundamente que "NÓs non temos ainda teatro en galego"81, pasa a engrosar as 
fileiras dos que atribúen á falta de actores a pouca calidade da produción dramática. 
galega, prometendo xustificar a súa afirmación en entregas sucesivas. Descoñécese 
o contido do que sería o segundo artigo da serie82, mais no terceiro, publicado 0 
día 24 e tamén incluído no devandito libro, Dieste centra a atención no que el 
denomina "pintoresquismo" dos actores, isto é, no vicio que leva os afeccionados a 
confundiren a estilización co reducionismo máis grotesco: 
"Consiste, cando se lles asina (poñamos por caso) un papel de labrego 
vello, en faguer dise labrego a mesma interpretaceón que faría un neno 
se dil se quixera mofar. [...] 
"Consiste tamén en reducir a un soio tódolos estados de ánimo do 
personaxe, de xeito que se a ise personaxe lle ha de pasar algunha 
cousa triste ou terríbele, o actor anda dunha banda pra outra dende o 
comezo, co xesto e a voce máis tristes e máis terribeis que poida 
conseguir. "83 
O que estaba comentando Rafael Dieste era algo xa vello nas teorizacións e 
criticas sobre teatro galego: Galo Salinas e mais Leandro Carré poderían concordar 
con esta análise, e os citados artigos non terían demasiada trascendencia se o escritor 
8° Rafael DIESTE, Antre a terra e o ceo. Prosas de mocedade, A Coruña, Ed. do Castro, 1981. 
81 Cfr. Rafael DIEST'E, op. cit., p. 17. 
^ O artigo "En col do noso teatm II", que non foi incluído polo autor na obra Entre a terra e 
o ceo, viu a luz o 23 de Decembm de 1925 en EZ Pueblo Gallego. Polo que puidemos comprobar, 
a sección de Dieste aparecía sempre na primeira páxina do xornal, e esa páxina desapareceu no n° 
correspondente ao 23 de Decembro de 1925 nas dúas coleccións conservadas (Arquivo Municipal de 
Vigo, e Biblioteca Estatal de Ponievedra). 
^ Cfr. Rafael DIESTE, op. cit., p. 19. 
345 
rianxeiro non engadise a seguinte coda: 
"Compre dicir que ise mesmo vezo advírtese en casi tódolos nosos 
dramaturgos. "^ 
Esta frase debeu ser o que levantou unha poeira terríbel entre os dramaturgos 
galegos, porque a cuestión foi retomada inmediatamente por Correa Calderón, desde 
outra perspectiva, na súa sección "Arar y Cantar" . 
O promotor de Ronsel iniciara en Novembro unha especie de campaña a prol 
da cultura popular, pois consideraba que a súa potenciación era o único recurso que 
lles quedaba para concienciaren o pobo naquela etapa histórica de "silencio e 
inacción"85. Agora, despois dos artigos de Dieste, Correa-Calderón comeza a súa 
disertación sobre o teatro xustificando o seu valor como plataforma ideolóxica: 
"Hay varias maneras de propaganda del ideaiismo. Una es la escuela. 
Otra, la imprenta. Otra la propaganda oral. Otra, el teatro. [...] 
"Es el teatro, el medio más simple y mas eficaz de ir familiarizando a 
la masa con una tendencia ideológica. El público acude al teatro para 
reir o para conmoverse, para buscar horas de esparcimiento. Ni aún el 
espectador más receloso, ha salido inmune de preocupación. Sutilmente 
las incidencias de la representación escénica o el idioma en que hayan 
hablado los actores, ha inyectado en él un sentimiento, una simpatía o 
un odio. 
"El idealismo, se ha suscitado, aunque sea con escaso intensidad. "86 
Estas teorías non tiñan absolutamente nada de novidoso. Xa os rexionalistas 
entenderan desta maneira a función do teatro e os homes das Irmandades non só 0 
repetiran, senón que tamén o puxeran en práctica. Na segunda entrega do seu artigo, 
Correa-Calderón rexeita o teatro galego existente, propoñendo as traducións como 
única vía para alcanzar a rexeneración da dramaturxia: 
"^Qué ha hecho en este sentido el grupo mas coherente y numeroso de
 
Galicia?
 
"Poco, muy poco.
 
"Salvo cuatro o cinco excepciones, lo demás no merece tenerse en
 
cuenta, sino es para someterlo a juicio sumarísimo. [...]
 
^ Cfr. ibidem. 
^ Cfr. CORREA-CALDERÓN, "Cultura Popular", El Pueblo Gallego, Vigo, 8.11.1925. 
86 Cfr. CORREA-CALDERÓN, "El teatro gallego, como propaganda I", El Pueblo Gnllego, 
Vigo, 14.1.1926. 
346 
"Alguien dirá que somos exigentes en demasía, que aún podrían 
aportarse títulos y nombres aislados, pero creemos iirmemente que es 
Ilegado el severo momento de seleccionar, de elegir. No 
recomendaríamos, sin remordimientos, obras de un absurdo y burdo 
"guignol", en el que el cacique es un fantoche imprescindible. Nos 
imaginamos a los autores de estas bastas patrañas vestidos de 
"pardomonte", con "zocas, cirolas y montera". Mas que una fecunda 
propaganda de cultura, estas obras realizan una labor reversiva, 
haciendo renegar a los hombres conscientes de la brutalidad con que se 
exponen las costumbres de su patria. [...] 
"Y ya que toda nuetra dramaturgia y nuestro costumbrismo escénico, 
escasamente puede sintetizarse en tres obras aisladas, ^por qué no 
traducir al gallego obras extranjeras, aquellas que tuviesen más puntos 
de contacto con la literatura de nuestra tierra? 
"^Fomentar el teatro gallego, representando obras extranjeras? Alguien, 
dará a estas palabras en sentido de paradoja. 
"Una vez propusimos a Villar Ponte, cuando él guiaba los destinos de 
la "Irmandade" da La Coruña el traducirle La Comedia del Amor de 
Ibsen, para ser representada por el Cuadro de Declamación, y recuerdo 
que acogió la idea con la mayor simpatía. [...] 
"^Qué nos proponíamos con esto? 
"Crear primeramente, una simpatía hacia el idioma conductor, y luego 
una sensibilidad en el espectador. Y este nos parace el camino 
conveniente a seguir, entretanto no poseamos un repertorio abundante 
y recomendable. 
"Querer hacer patria a base de representaciones de O zoqueiro de 
Vilaboa o de O corazón d'un pedáneo sería pueril. No conseguiríamos 
más que reirnos de nosotros mismos. "^ 
Cunha celeridade pasmosa, ao día seguinte mesmo, a proposta de Correa-
Calderón de traducir obras extranxeiras conta coa solidariedade de Rafael Dieste, que 
ademais apunta como solución máis doada utilizar o teatro portugués: 
"Sentímonos d'acordo con Correa Calderón. Antrementres non haxa un 
teatro galego que, pol-o menos, non nos desprestixie, é mellor, moito 
mellor, que se traduzan ó galego e se poñan en escea as obras 
estranxeiras que o merezan e mellor interpreten o noso esprito. Cando 
propuxemos que en homena^ce a Rusiñol se traduxera unha obra súa ó 
galego e se representara, levábamos, endemais da mira devandita, a de 
faguer isa esperencia literaria que Correa Calderón defende. Xa estamos 
ouvindo a certa xente que, tendo tan pouco feito pol-o noso, deseguida 
^ Cfr. CORREA-CALDERÓN, "El teauo gallego, como pmpaganda II", El Pueblo Gnllego, 
Vigo, 15.1.1926. 
347 
se enfurruña en canto se fala de traguel-o alleo. Xa sabemos que nos 
han de chamar "desleigados i-alleeiros" todol-os que remexendo no 
esprito popular non souberon lurpar mais que o prebeyo. Por iso ó 
pobo non remata de lle eisaltar ise arte que non-o dinifica. 
"De ningún xeito pra contradecil-a idea de Correa-Calderón, e sí soio 
pra compretala, temos de engadil-o seguinte: en portugués eisiste unha 
producción dramática d'abondo intensa pra que poidamos faguer n'ela 
unha boa escolma. O teatro portugués ten pra nos a ventaxa de que non 
é mester traducilo. Abonda que os actores, ó adeprenderen os papés, 
fagan os troques de pronunciación que sexan mester. Si algunhas 
sustitucións conveñen, han de ser poucas, e non fai falla traductor que 
as faga. Os actores poden faguel-as pol-a sua conta. 
"A cousa é tan doada que temol-a seguranza de que, de querelo algúns 
rapaces, deseguida estaría feita. 
"E xa que a ocasión e boa faremos ós libreiros galegos o prego de que 
traian e poñan á venda libros portugueses, cuia escasedá en Galicia é 
unha vergonza. "g8 
Evidentemente, o escritor rianxeiro parece ignorar que durante catro anos o 
Cadro da Irmandade da Coruña estivera representando teatro portugués. As durísimas 
palabras de Correa Calderón contra a dramaturxia galega e mais as críticas de Dieste 
aos actores e autores, unidas ao descoñecemento que ambos os dous amosaban acerca 
dos intentos feitos na Coruña poucos anos antes, tiñan que provocar certa reacción 
nos homes da xeración anterior. 
A primeira resposta, nas mesmas páxinas de El Pueblo Gallego, tivo como 
protagonista a Víctor Casas. Cunha moderación digna de louvanza e que pon en 
evidencia a case grosería de Correa-Calderón, o vello actor escribiu catro artigos co 
mesmo título que os primeiros de Dieste, "Encol do teatro galego" . No primeiro, 
Casas rexeita as descualificacións verquidas contra o teatro galego e, baseándose na 
realidade social e lingĉística de Galiza, sinala que faltan actores, autores, empresarios 
e un público que non desprece a lingua: 
"N'estas mesmas colunas falouse estes dias do mesmo tema que 
encabeza estas liñas. Teño pra min que non todo canto se dixo foi xusto 
^ Cfr. [Rafael DIESTE], "Temas Galegos. O teatro galego i-0 teatro portugués", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 16.1.1926. 
Como era habitual nos primeiros tempos da serie "Temas Galegos" este artigo foi publicado 
sen sinatura; o feito de que en 1981 non fose incluído no libro Antre a terra e o ceo puido deberse 
a que estivese perdido ou a que Dieste, coa sua natural delicadeza, preferise non remover vellas 
polémicas que aínda permanecían sen resolver. 
348 
e somentes algo responde á realidade. [...] 
"De nengun xeito podo estar conforme con quen dixo que non temos 
teatro. Nego tal radical aiirmación. Temos teatro, un teatro da mesma 
outura valorativa que o tiveron nos seus comenzos os pobos que se 
atopan en circunstancias iguás ou semellantes ás de Galicia. (...] 
Pásanos co teatro o mesmo que cos demais aspeitos da nosa literatura 
na que todo estase facendo. 
"Faltan actores e faltan autores. Faltan ademais, e ao meu xuicio aquí 
tópase a verdadeira causa do estado de balbuceo en que está o noso 
teatro, unha entidade, empresa ou particular que protexa e fomente o 
seu desenrolo. Faltan autores porque a literatura dramática require 
certas especiás condiciós, porque os nosos escritores en idioma galego 
están mais preocupados no estudo d'outros aspectos da vida de Galicia 
que ao meu parecer son de mais importancia e percisan mais urxente 
desenrolo e porque non queren expoñerse a que as suas obras leven o 
camiño de non seren representadas non se sabe hasta cando. 
"Os actores que temos hasta agora son simples eficionados a quenes se 
non lles pode esixir nada pois d'abondo fán co que fán xá que por 
agora esas aficiós non producen mais que molestias e traballos. Catro 
anos de experencia dan dereito a saber o que eso é. Francamente, eu 
non sei sequera como hai tantos. 
"Por outra parte ainda o púbrico, sobre todo o de algunhas cidades, se 
non entregou de cheo e sempre que se anuncia unha obra galega 
retraése e somente acudimos a representación os que temos intrés por 
él. Varios faitores contribuien a que o púbrico retraigase. Por unha 
veira o coidar que unha obra nosa e igual ou semellante ás xá 
conoscidas, todas dende logo de esca.so valor, refírome ás primitivas, 
que teñen que seren representadas por aficionados circunstanciás que fai 
que non poidan se levar a escena co-a xusteza e propiedade que se fose 
por actores feitos e outra ainda, a mais sangante de todas, porque a 
maior parte dos galegos pensan ainda que falar galego non é fino nen 
está ben e os poucos que van as representaciós, aparte dos que imos 
pol-o que imos, ván disposto a se reir e a que todo fágalles gracia. "89 
Na segunda entrega, Casas aborda a situación da literatura dramática 
insistindo en que non existen grandes diferencias entre, por exemplo, o conseguido 
a esas alturas pola narrativa no eido da novela e os logros da dramaturxia: 
"Vexamos no teatro o que temos: Unha respetable cantidade de cousas 
mui malas, detestabremente malas. Unha menor de obras regulares que 
poden seren representadas sen sen incomenente ningún en sociedades e 
89 Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego I", El Pueblo Gullego, Vigo, 22.1.1926. 
349 
ainda en teatros para compretar programa. Temos ademais poucas, moi 
poucas, pero sí algunhas, obras que xa son indicio de que o teatro 
galego progresa, adianta e perfeciónse. 
"Seguramente que quen falou antes de min d'este asunto n'estas colunas 
non as conoce todas. "90 
Casas inclúe a relación desas "poucas, moi poucas" que, segundo a súa 
opinión, serían merecentes de ser representadas perante calquera público (oito 
exactamente): Trebón, de Armando Cotarelo; Mareiras, de Manuel Lugrís; Opecado 
alleo, de Leandro Carré; Donosiña, de Quintanilla; A man de Santiña, de Cabanillas; 
O Mariscal, de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte; María Rosa, de Gonzalo 
López Abente e O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. 
Unha vez que tivo informados a Correa Calderón e a Dieste da produción 
dramática galega, no terceiro artigo, Víctor Casas pasou a explicarlles que xa na 
Coruña se representara moito teatro portugués, comentando tamén as semellanzas e 
diferencias entre o"caso" galego e o catalán: 
"A Escola Dramática Galega da Irmandade da Fala cruñesa que durante 
cinco anos realizou unha laboura formidabre como ningunha outra 
agrupación semellante fixo hasta agora representou un bón feixe de 
obras portuguesas. A maior parte pezas nún auto e dous. Algunha vez 
atrevese con oubras de mais empuxe e lembro un drama en tres autos 
Leonardo o pescador que representou no teatro Rosalia de Castro e 
unha delicadísima comedia Rosas de todo o ano do gran Julio Dantas. 
"De xeito que a idea non é nova. Por ter tomado parte moi aitiva n'esta 
autuación tiven ocasión de conocer, ademais das representadas, unha 
boa coleición de obras, e en verdade dígovos que o teatro portugués 
conta con un bo lote de obras, que algunha vez teño visto anunciadas 
en xornás portugueses, de mui escaso mérito, algunhas d'elas ben 
maliñas. Esto non é negar que as ten formidabres. [...] 
"Pero, non vaiamos a caer na ilusión de pretender que o teatro galego 
iguálase ao portugués. [...] "Abonde decir que as dificultades que 
señalei como existentes en Galicia, aló están perfeitamente allanadas. 
[...] Tal e o teatro como unha manifestación da literatura e da arte de 
Portugal pobo libre e independente. 
"Falemos de Cataluña. Francisco Curet, direitor de «El teatro cataláv 
9Ó Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego II" (Arquivo Leandro Carré). 
A mutilación que sofren as coleccións de El Pueblo Gallego, tanto no Arquivo Municipal 
de Vigo como na Biblioteca Estatal de Pontevedra, fixo imposibel a localización do día de publicación 
deste artigo. 
350 
no seu libro El arte dramático en el resurgir de Cataluña fálanos do 
que foi o teatro catalán nos seus comenzos e da sua evolución hasta 
hoxe. A él atéñome para decirvos que en Cataluña comenzou peor, 
moito peor que en Galicia. Igual que aquí os primeiros que o 
comenzaron a praiticar eran aiicionados. O púbrico non iba e o pouco 
que concurria ás representaciós facíao pra se escachar de risa con 
calquer cousa que vira. Durante moito tempo as obras que se 
representaban eran para ridiculizar ao que non queria falar catalán, 
igual que aqui, do caciquismo, o mesmo que aqui, a maior parte 
escritas en bilingĉe e moitas onde os personaxes principás e os señoritos 
falaban castelán deixando o catalán pra os criados e os místicos, peor 
que aqui onde todol-os personaxes, altos e baixos, falan en galego. [...] 
"O teatro catalán evolucionou e progresou formidabremente pero hai 
que ter en conta que ao mesmo tempo progresaron outros aspeitos que 
o fixeron camiñar mais a presa. 
"Transformouse todo en Cataluña, aumentou o esprito catalanista, o 
amor pol-o idioma e pol-as anseas propias hasta amostrársenos 
autualmente como un pobo que reune todal-as características de casquer 
pobo independente. iQue distinto panorama presenta Galicia!"91 
Para rematar a lección, no último artigo, o vello actor da «Escola Dramática 
Galega^ aconsellaba aos rapaces baixaren das nubes, teren paciencia e, en troques de 
destruiren o pouco que se levaba feito, axudaren a melloralo: 
"Paréceme francamente inoportuno facer olímpico desdén de canto hai 
feito. Todos cobizamos cousas millores pero algúns sometémonos á 
realidade e pensamos que a perfección e o milloramento han de vir 
pouco a pouco e por algo coménzase. 
"Por moito intrés que haxa en tér un bon teatro se despreciamos o 
mediano que hoxe temos, non conqueriremos outra cousa que 
estancarnos e non chegar nunca ao ter nen bon nen malo. [. ..] 
"O que se necesita é continuar, alentar aos que traballan, seleicionar o 
que vai habendo, que a prensa alente as reperesentaciós, que todos 
poñamos da nosa parte algo para que o teatro galego continue [...] E 
se poidéramos conquerir, eis o segredo, a formación d'unha compañía 
teriamos o problema resolto. "^ 
Quen non tivo tanta paciencia como Casa • foi Leandro Carré Alvarellos 
(directamente atacado por Correa-Calderón cando citara O corazón dun pedáneo 
91 Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego III", EI Pueblo Gallego, Vigo, 5.2.1926. 
^ Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego. N e derradeiro" (Arquivo Leandro Carré). Vid. 
nota 90. 
351 
como mostra da ruindade da dramaturxia galega): da súa pluma debeu saír a anónima 
diatriba coa que A Nosa Terra contribuíu á polémica: 
"Como se houbera tantas compañas dramáticas e poideran facerse 
representacións a eito, moitas voltas andan dándolle ao Teatro galego, 
algúns rapaces de Lugo e outros de Vigo. 
"Que si non hai obras; que si é preciso traelas de fora; que si Ibsen; 
que si Maeterlink; que si o teatro portugués; que si patatín; que si 
patatán. . . 
"Moi ben, rapaces, ademirabre. 
"Nin Trebón, de Cotarelo; nin Man de Santiña, de Cabanillas; nin 
Mareiras, de Lugris, nin O Pecado Alleo e O Engano, de Carré nin 
Donosiña de Quintanilla, son obras merecentes de voso respeto xa que 
non do voso agrado? iQué lle imos facer! [...] 
"Mal que vos pese, esas obras pódense comparar coas de calquera autor 
non galego, aparte os de primeira fila naturalmente. "93 
A contribución de Vicente Risco a esta polémica foi dunha clareza meridiana. 
Desde as páxinas de Nós, o mestre ourensán aporta a súa opinión sobre todos os 
temas que eran motivo de polémica no momento: o modelo de lingua, o 
vangardismo, o comunismo e mais o teatro. A respecto deste último, sentencia: 
"Os satisfeitos apóñeno a dificultás de realización. Os insatisfeitos a
 
ruindá de produción. E a mala fada pende, sen volta, no pésimo
 
eixemplo do teatro castelán.
 
"O primeiro é esquecer o que son os rompimentos, o foro, a lateral
 
dereita, a lateral esquerda, o mutis, o medio mutis, o primeiro término
 
e o foro.
 
"O segundo, esquecer o púbrico.
 
"O terceiro, escribir. "^
 
Os "satisfeitos" serian, evidentemente, os que, como Leandro Carré e Galo 
Salinas, consideraban que todos os males do teatro galego se arranxarían de vez 
cando houbese un empresario disposto a se xogar os cartos formando unha compañía. 
Os "insatisfeitos" serían aqueles que, como os vangardistas, atribuían todos os males 
á ruindade da produción dramática existente. Risco parece estar máis de acordo cos 
segundos que cos primeiros, porque se a"mala fada pende" do exemplo español, ese 
modelo era seguido polos dramaturgos nas súas composicións e mais polo público 
93 Cfr. "Unhas verbas. En col do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coniña, n° 221, 1.2.1926. 
^ Cfr. V.R., "Os homes, os feitos, as verbas. Porñas diversas", Nós, n° 26, 15.2.1926. 
352 
que as aplaudía. Isto é, que o mal estaba na sociedade. O único camiño que ficaba 
aberto era, segundo o criterio de Risco, prescindir de todos eles e escribir para o 
futuro. Rafael Dieste seguiria o consello dando ao prelo, un ano despois, A fiestra 
valdei ra9s 
Esta polémica sobre as traducións e a calidade do teatro galego entrecruzouse 
con outra que xa vimos no capítulo anterior, a de Xesus Bal y Gay con toda a critica 
en xeral, e sobre todo con Leandro Carré, por relacionaren o seu libro Hacia el 
ballet gallego coas novas fórmulas que andaban a ensaiar determinados coros9ó 
Todo este intercambio de opinións levou a Juan Jesús González a poñer en 
práctica unha das propostas que se fixeran. O xornalista compostelán, coincidindo 
con Víctor Casas en que na creación dunha compañía galega radicaba o segredo para 
que o teatro alcanzase a maioria de idade, decidiu formala. Non era a primeira vez 
que o intentaba: vímolo xa na estrea da súa obra Carmiña^. As súas relacións coa 
mocidade santiaguesa afeccionada ao teatro eran moi estreitas, polo que non lle 
debeu resultar difícil conseguir un grupo de rapaces dispostos a secundalo. O 
problema xurdiu coas mulleres e, para solventar tan importante pexa, non se lle 
ocorreu nada mellor que publicar en El Pueblo Gallego, de Vigo, e mais en El 
Compostelano, de Santiago, o seguinte chamamento: 
"-Hacia una Compañía de Teatro gallego­
"Ante la profunda apatía ante todo lo nuestro, hacia todo lo verdadero 
y netamente gallego, voy a tener la insigne audacia de esbozar una idea 
que se me antoja buena, que me parece patriótica... [...] 
"Se me ha ocurrido fundar una compañía de teatro gallego en serio, de 
un teatro gallego verdad, de un teatro gallego en el que se ponga de 
manifiesto todo cuanto Galicia puede valer artística y socialmente. [...] 
"Ya somos un grupo de entusiastas, de jóvenes abnegados, anhelantes, 
ansiosos de realizar una obra ponderal. Solo nos falta el concurso de 
unas cuantas mujeres que sabiendo ser gallegas nos presten su ayuda... 
[...] ^No habrá ninguna mujer que, además de ganar su correspondiente 
sueldo diario, nos secunde en esta obra que nos decidimos a comenzar 
a pesar de que no ignoramos las serias dificultades que hemos de tener 
^ Rafael DIFSTE, A fiestra valdeira, Santiago, Tip. de «El Eco^ĉ , 1927. 
^ Vid. p. 209. 
^ O grupo chamábase «La Raza=, vid. p. 155. 
353 
que vencer? A vosotras damas gallegas, seais de la clase que seais, 
recurrimos en este momento. "98 
Que Juan Jesús tivese que recorrer a este tipo de anuncio, evidencia que a 
Ditadura agudizara o problema da participación feminina na escena galega, porque 
Santiago era unha das cidades que contaba con maior número de actrices antes da 
ĉhegada ao poder de Primo de Rivera. Co que non contaba o entusiasmo do mozo 
compostelán era coa ponzoña do antinacionalismo. Un redactor de La Voz de 
Galicia, agachado baixo o anonimato, despois de glosar ironicamente a nota de Juan 
Jesús González, remata o seu artigo coa seguinte mofa: 
"MUJERES BUENA PRESENCIA 
"JÓvenes se necesitan con urgencia para constituir una compañía de 
teatro gallego, a iin de recorrer toda Galicia y América. Sueldos 
iniciales: 15 pesetas desde la primera representación. Para informes, 
etc.. 
"El arte regional, el teatro dinamizado y universalizado y quince pesetas 
por de pronto, son objetivos tentadores. Además del viaje a América. 
No faltarán inscripciones de mujeres de buena presencia. Fue una 
excelente idea la del compañero Sr. González. "^ 
A transformación do chamamento do xornalista compostelán nun anuncio de 
dubidosa honestidade, mesmo con "prezos de saída", pódenos dar unha idea 
aproximada da animadversión dalgúns medios cara a todo o que fose cultura galega. 
Poida que estes ataques non influísen nas posibeis colaboradoras da empresa, mais 
a compañía non chegou a formarse. 
A única noticia que recolle a prensa consultada acerca dunha compañía en 
Santiago é a da chamada «Agrupación Artística Compostelana^, que celebrou a súa 
presentación ao público, no Teatro Royalty, 0 27 de Maio dese mesmo ano (1926) 
cun programa que incluía dúas obras en español e o sainete galego Antón de 
Freixide, de Manuel María González. En caso de que esta fose a Compañía de Juan 
Jesús González, o resultado non se correspondía cos proxectos iniciais, xa que a 
única peza galega que representou non contaba con papeis femininos. De todas as 
formas, non parece probábel que o xornalista compostelán tivese nada a ver con esta 
98 Cfr. Juan Jesús GONZÁLEZ, "Llamamiento", El Compostelmto, Santiago, 3.2.1926. 
^ Cfr. "Trata de formarse una compañía", La Yoz de Galicia, A Coniña, 5.2.1926. 
354 
«Agrupación ArtísticaN, pois as noticias que publicou a prensa sobre ela limitáronse 
ao seguinte: 
"Hoy inaugura sus tareas el cuadro de declamación «Agrupación 
Artística Compostelanau en el Teatro Royalty, con dos funciones, 
poniendo en escena el juguete cómico en dos actos El catedrático de 
Anatomía, el sainete Antón de Freixide y la comedia dramática Un sol 
que nace y un sol que muere. "100 
Se Juan Jesús González tivese algo que ver con ela, El Compostelano, xornal 
no que colabora case diariamente o mozo, faría moita máis publicidade desta 
«Agrupación Artística^, da que non se volveu falar máis. 
De todos os xeitos, tampouco podemos atribuír toda a culpa do retraimento 
feminino á Ditadura. Juan Jesús colleitou o que el mesmo semeara, xa que en 
moitísimas ocasións expuxera as súas opinións verbo do papel que debía desempeñar 
a muller na sociedade. Como exemplo desas ideas, podemos citar un artigo en que 
comenta a grande cantidade de raparigas de Noia que ían estudiar o Bacharelato a 
Santiago, rematado co seguinte lamento: 
"iCuántos hogares pierden de formar esas jovencitas -que tan buenas 
mujeres y madres harían- por aumentar la pedantería científica, 
académica y titular!. "'ol 
Aproveitando o chamamento de Juan Jesús para crear unha compañía, Antón 
Vilar Ponte intervén na polémica desatada por Dieste. A súa postura vai ser, como 
sempre, máis conciliadora, menos drástica que a de Risco, e tamén máis realista. 
Recoñece que o teatro galego anda escaso de obras de verdadeira calidade, mais 
atribúe esta escaseza á falta de estímulo que produce nos escritores teren a seguranza 
de que as súas obras van ficar na gabeta. É un círculo vicioso ao que el, de 
momento, non ve saída: 
"Nuestro querido compañero Juán Jesús González puso una vez más 
100 Cfr. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 27.5,1926. 
lol Cfr. Juan Jesús GONZÁLEZ, "Ecos Compostelanos. Nuestro comentario", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 13.6.1924. 
As primeiras vitorias dos movementos feministas, a moda e certas mudanzas nos hábitos 
sociais causaban fonda preocupación na sociedade dos anos 20, das que o artigo de Juan Jesús non 
é mais que unha minúscula proba. Vid., por exemplo, Xosé Vicenzo FREIItE LESTÓN, LembranZas 
dun mundo esquecido. Muller, política e sociedade na Galicia contemporánea 1900-1939, Santiago, 
Laiovento, 1993. 
355 
sobre el tapete la necesidad de creación de una compañía de actores 
gallegos para interpretar las obras de nuestro teatro que merezcan ser 
conocidas y divulgadas. 
"Se trata de un tema viejo y siempre nuevo, que desgraciadamente no 
acaba de encontrar eco en la opinión de nuestra tierra. La literatura 
escénica, hecha en el idioma vernáculo, salvando excepciones muy 
honrosas, no cuenta todavía con el número de obras suficiente para 
poderla considerar próspera y pujante. Esto resulta indudable. [...] 
"Que son actores lo que falta -y que esta falta de actores constituye la 
mayor negación de estímulo para que los literatos gallegos puedan 
consagrar sus actividades al teatro- es cosa a todas luces indubitable. 
Vaya una prueba de ello por delante. Ramón Cabanillas y nosotros 
hemos dado cima, hace más de cuatro años, a una tragedia histórica que 
tiene su basamento en una hermosa leyenda popular. Fragmentos de la 
misma se publicaron en la Prensa. La obra entera fue dada a conocer 
en peñas de literatos. El escenógrafo Camilo Díaz ultimó con exquisito 
arte los bocetos de las decoraciones correspondientes. Vicente Risco dió 
pautas gráficas para la mayor propiedad en la indumentaria de los 
personajes. Sin embargo la tragedia -que todos sabeis que se denomina 
O Mariscal- continúa y continuará inédita, Dios sabe hasta cuando. 
^Por que? Pues por la falta de actores capaces de llevarla a escena, 
sencillamente. [...] 
"Ved, pues, como nada más que la carencia de actores, como la falta 
de una compañía de comediantes gallegos -buena, mediana o mala­
resulta culpable de la lenta progresión de nuestro teatro. Escribir una 
obra de teatro gallego, equivale a enterrarla antes de que logre ver la 
luz. Y nadie en el mundo, pero menos un literato, puede sentir el 
menor estímulo de creación si lleva por delante el convencimiento de 
que cuanto produzca ha de quedarse confinado en la zona de lo 
inédito."102 
Perante estas declaracións de Vilar Ponte, cabería preguntarse por que, se O 
Mariscal estaba rematado en 1922, non fora levado a escena pola «Escola Dramática 
Galega». ^Sería moito máis custosa a posta en escena da traxedia galega que a do 
melodrama portugués en tres actos, Leonardo o Pescador? ^Ou sería polo número 
de actores necesarios para representar a traxedia histórica de Pardo de Cela? 
Desafortunadamente, non saberemos nunca a resposta, mais pola coincidencia da 
escrita de O Mariscal coa escisión das Irmandades e as polémicas sobre "as dúas 
1°Z Cfr. A. VILLAR PONTE, "Por qué el teatro gallego no prospera", EI Pueblo Gallego, Vigo, 
16.2.1926. 
356 
clases de naciónalistas", podería pensarse que non foi estreada pola «Escola 
Dramática^ debido a que un dos seus autores, Vilar Ponte, estaba nas liñas do 
"inimigo". 
§.- Teatro para minorías /vs/ Teatro para a maioría. 
No Outono de 1926, a raíz da publicación de O Mariscal103 e de 
Hostia104, o tema do teatro volve ás páxinas dos xornais e, outra volta, Antón Vilar 
Ponte intenta que a mocidade intelectual non desatenda a literatura dramática, e xa 
que non é posíbel contar con compañías convencionais, propón a formación de 
grupos de Teatro Íntimo. 
Este tipo de teatro, creado por Strindberg a comezos de século, nacera como 
reacción contra o teatro comercial burgués; polas súas características (un local 
pequeno, reducido número de actores, público limitado, simpleza na escenografía e 
escrita depurada, reducida a conflitos esenciais) transformaba a escena nun lugar de 
encontro entre a literatura, os actores e o espectador. Por vez primeira, Vilar Ponte, 
coincidindo con Risco, vai recoñecer directamente que unha das pexas do teatro 
galego é a súa dependencia dos modelos españois que proporcionaban as compañías 
de repertorio; para coutar esta dependencia, propón o Teatro Íntimo como medio 
para educar as elites que despois dirixirán os gustos e preferencias do público: 
"Los hombres de minoría, los espíritus refinados existentes en nuestra 
tierra que sienten hondo despego por el teatro hoy en boga, donde el 
dramón sensiblero, la alta comedia cursi y el vodevil astrakanesco 
campan como únicos soberanos, junto con el cinedrama absurdo, 
imponiéndose al gran público que así se embrutece cada vez más, 
harían una obra seria de dignificación y elevación al intentar ensayos 
de representaciones de piezas teatrales de positivo mérito artístico, 
antiguas y modernas. 
"Constituiría ello un noble pasatiempo y un verdadero medio honorable 
de educación de la sensibilidad de muchos. Por este camino indirecto; 
incluso se podría Ilegar con el tiempo a la implantación de un teatro 
gallego de notorio valor, [...] 
1°3 Ramón CABANII.LAS e Antón VII.LAR PONTE, O Mariscal, traxedia histórica en verso, 
A Coruña, Laz, 1926. 
1°4 Armando COTARELO VALLEDOR, Hostia, pantasfa tráxico-histórica nun auto, A Coruña, 
Laz, 1926. 
357 
"Nada surge por generación espontánea, y tratándose de arte [...] no es 
posible la continuidad si el ambiente propicio para ella no existe de 
antemano. . 
"Ved la prueba clara en el mismo teatro regional, como podríamos 
verla también en el modo de producirse de nuestra crítica periodística. 
Contamos ya con gran número de obras de literatura escénica escritas 
en gallego, cuyo tema es un asunto gallego igualmente. Pero la 
mayoría, pese a todo, ^no llevan el bicho de origen castellano en su 
seno? Tanto por la técnica como por la sensibilidad, adolecen de los 
propios defectos que las obras castellanas contemporáneas. Y es que el 
mal gusto ambiente les impuso ese modo de hacer a nuestros autores 
dramáticos. Solo, pues, reaccionando contra el medio, a fuerza de 
ensayos de teatro íntimo depuradores de la sensibilidad de ciertas 
parcelas de público; solo poniendo de relieve, aunque fuese 
fragmentariamente y sin propósitos de lucro, las excelencias de las 
obras más bellas del teatro universal, lograríamos al fin, algo positivo. 
De tal guisa haríamos, con la alegría de un juego, una verdadera 
escuela de autores, actores y críticos."IOs 
Este artigo foi calurosamente secundado por Plácido R. Castro, que atribúe 
aos modelos españois unha pexa máis profunda que a do mal gusto. Para el, o teatro 
español respondía ao espírito dun pobo que non tiña nada que ver co galego: a alma 
castelá era realista; a galega, fantástica: 
"No viene al caso aquí discutir los méritos relativos del realismo y de 
la fantasía. Nuestro temperamento nos señala la ruta de la imaginación 
y nos obliga a seguirla si queremos que nuestro teatro refleje el alma 
de Galicia y sea algo más que una copia de la mediocridad ajena. "106 
Os modelos da dramaturxia galega habería que procuralos na literatura de 
países que coma este, tivesen un temperamento fantástico e mellor aínda se, igual 
que Galiza, eses países padeceran unha dominación intelectual secular. 
Inevitabelmente, o modelo máis acaído sería Irlanda: 
"Yeats, Synge, Lady Gregory, Lord Dunsany, O'Casei deben ser 
nuestros primeros maestros en el camino señalado por Villar Ponte. 
[...] 
"En ningún teatro como en el irlandés desfilará ante nosotros todo lo 
nuestro, encantos, tesoros, brujas, diablos, princesas de cuentos 
1°5 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Ensayos de teatro necesarios", El Pueblo Gallego, Vigo, 
30.12.1926. 
1°6 Cfr. P.R. CASTRO, "El Teatro Gallego", El Pueblo Gallego, Vigo, 9.2.1927. 
358 
legendarios, países de misterio, la eterna y trágica lucha del alma celta 
entre los sueños y la realidad. (...] 
"Quien sabe si se conseguirá con el tiempo que el teatro llegue a ser 
una parte tan esencial de la vida gallega como lo ha sido de la 
irlandesa. El «Abbey .Theatre» de Dublín no es un simple centro 
artístico. Fue una de las fuerzas más activas de la constitución de la 
nacionalidad irlandesa. "107 
Antón Vilar Ponte propuxera a creación de grupos de Teatro de Cámara que 
educasen as elites encargadas de dirixir o gusto das masas; Plácido R. Castro 
aplaudira a idea, propondo ademais que neses grupos se representase a dramaturxia 
irlandesa. Mais tamén existían opinións que non aprobaban un teatro dirixido a unha 
minoría e que seguía considerando factíbel a creación dunha compañía de repertorio. 
Desde o nacemento dos primeiros movementos galeguistas, mesmo desde 
Faraldo, existira unha corrente de opinión que atribuía á falta dunha grande urbe 
moitas das dificultades económicas, políticas e culturais de Galiza. A respecto do 
teatro, a esta carencia se debía, en opinión de Antón Vilar Ponte, a imposibilidade 
de mantemento dunha compañía profisional. Esta tese non era compartida por certo 
sector da mocidade, que se baseaba, teoricamente, no pensamento risquianolos 
Aproveitando unha reseña de Hostia, de Cotarelo, desde as páxinas do semanario 
compostelán El País Gallego, Fontenla Domínguez ofrecía unha solución moi 
distante a do Teatro Íntimo: 
"Se hachaca [sic] esta carencia de un teatro nuestro, a la falta de una 
ciudad populosa que pudiera sostenerlo y aguantar, lo que se dice 
aguantar, una compañía todo el año. Nosotros, sin embargo, no 
participamos de esta opinión, porque tenemos el convencimiento de que 
Galicia sin una gran ciudad podria sostener durante todo el año, una 
107 Cfr. ibidem. 
ios Como exemplo do pensamento de Vicente Risco a respecto desta cuestión, vid. "A cobiza 
de ter unha gran vila (La Zarpa, Ourense, 25 de Marm de 1922); vid. tamén o ensaio de Roberto 
Blanco Torres "El tema de nuestra gran urbe", publicado como folletón no xornal vigués Galicia a 
partir do 23 de Decembro de 1923. 
O folleto de Juan José González Hacia una morfologta de la vida gallega (Santiago, Tipo. 
«El Eco^, 1925) é un bo exemplo desta teori7ación enae a xeración máis nova; o autor declara: 
"Galicia país eminentemente campe,sino, jamás llegar'á a esa gran urbe con que sueñan algunas 
personas de reconocida autoridad en el mundo de las ideas y de la literatura" (p. 14); e tamén: "La 
villa -más o menos populosa- es la verdadera cristalización del carácter gallego, es lo que mejor y más 
realmente resume el carácter del poblador de esta tierra" (p. 23). 
359 
buena compañía teatral, una compañía de teatro, de arte además. 
Vamos a esbozar unas cuantas posibilidades. 
"Galicia cuenta con una infinidad de villas, en las cuales existe un 
teatro, pequeño o grande, pero teatro al fin. En esas villas podría 
sostenerse una compañía seis u ocho días, según la categoría de la villa. 
"Los ayuntamientos gallegos podrían y pueden renunciar al cobro de 
arbitrios sobre las funciones de esa compañía. Y no solo renunciar al 
arbitrio sino subvencionar aunque fuera con pequeñas cantidades a esa 
compañía regentada por un serio consejo de administración. 
"Todos los transportes podrían sufrir una rebaja especial en los viajes 
de los elementos de esa compañía de teatro gallego. Y por este tenor se 
podrían ir concediendo facilidades hasta conseguir, que esa compañía 
tuviera amplia independencia para poner los precios más módicos, 
colocándolos a la altura de cualquier economía. 
"Además la prensa, las instituciones de carácter cultural, los organismos 
municipales, podrían realizar una gran labor empleando todos los 
medios de propaganda que pudieran aficionar al público a la 
concurrencia a ese teatro nuestro. "109 
Unicamente os poucos anos ou unha excesiva inxenuidade, puideron facer 
esquecer ao comentarista compostelán que para levar á práctica as solucións que el 
propuña era necesario que existise unha vontade política disposta a defender e 
espallar a cultura galega. E esa vontade política non formaba parte dos planos de 
Primo de Rivera. 
Antón Vilar Ponte, consciente da realidade política e social do país, retoma 
o dito por Plácido R. Castro en El Pueblo Gallego facendo unha nova proposta aos 
cadros de declamación dos coros populares; propúñalles representaren folk-dramas: 
"Los asuntos temáticos para nuestro teatro considero lógico buscarlos, 
como dijo muy bien P. R. Castro, en las tradiciones, leyendas y 
motivos autóctonos que perduran en la memoria de la raza y guardan 
afinidad con los de otros pueblos hermanos, por cuyas venas corre 
sangre celta. A base de ellos y siguiendo procedimientos análogos en 
su desenvolvimiento al del teatro irlandés, verbi gracia, daremos con 
nuestro módulo original. Hasta ahora casi todos los que hicieron 
literatura escénica, desde la época de A fonie do xuramento hasta la 
actual, acaso influídos por varios siglos de castellanización -[...]­
imitaron, voluntaria ou involuntariamente, a los autores de Castilla. 
Limitáronse a desenvolver anécdotas trágicas o cómicas localizadas en 
1°9 Cfr. Martín FONTENLA DOMÍNGUEZ, "Un libm semanal. rHosria^", El País Gallego, 
Santiago, n° 8, 21.2.1927. 
360 
Galicia y expresadas en idioma gallego, con técnica castellana que, 
como es natural, por falta de práctica y entrenamiento, generalmente 
vino rsultando inferior y menos hábil. Ingertamos los procediemientos 
decadentes del teatro castellano en el novel y tímido teatro gallego y el 
fruto tuvo que ser -salvo contadísimas excepciones- harto "serodio". 
Emproamos, lamentablemente, hacia un realismo antiracial, de spaldas 
a toda visión unanimista. 
"Por el camino del folk-drama -a la manera del que se cultiva en 
Irlanda- creemos, pues que debe irse para llegar a algo serio. Yendo 
nosotros recogiendo de las ancianas gallegas toda la riqueza legendaria 
de nuestra tradición, de igual modo que fuera recogiendo Yeats la de 
su tierra de boca de las ancianas irlandesas. No de otra guisa aquel 
insigne escritor pudo lograr la bella simbolización integral de la Irlanda 
irredenta en su sencilla, poética y profunda pequeña obra Cathleen ni 
Houbiham que en la revista "Nós" se publicó traducida por mi. El folk­
drama, que nuestros coros enxebres podrían interpretar, donde la 
imaginación se vistiese con alas legendarias y donde la realidad y el 
ensueño aparecieran exquisitamente ponderados, sería la base mejor 
para cimentar sobre ella un teatro "todo gallego", y por lo mismo 
susceptible de universalización. "llo 
Consciente de que non abonda con indicar os camiños que se debían seguir, 
Vilar Ponte, co pragmatismo que o caracteriza, aos poucos días insistíu no tema cun 
novo artigo: "Medios para imponer nuestro teatro". Nesta nova entrega explicaba 
como se podía chegar a crear o folk-drama galego e cales deberían ser os elementos 
que o fixesen representábel polos actores con que contaban os coros: 
"Y la realidad de Galicia en este punto es la que sigue: que aquí, en el 
instante que corre, sólo, los coros enxebres están en condiciones de 
poder servir de medio idóneo y de instrumento propício para la 
propulsión de un teatro racial. Pero este teatro hai que crearlo. Este 
teatro todavía está inédito o nonato. Ha de ser el folk-drama, análogo 
al irlandés, quizá vitalizado con algunos recursos líricos, que muestre 
de modo diáfano el alma de la tierra en lo que esta tenga de mayor 
llo Cfr. A. VILLAR PONTE, "Sobre las orientaciones de nuestro teatro", EI Pueblo Gallego, 
Vigo, 12.3.1927 (Recollido en Antón VILLAR PONTE, Pensamiento e Sementeira, leiciós de 
patriotismo galego, Buenos Aires, Eg. Galicia, 1971, pp. 136-137). 
Non podemos deixar de salientar que dentro da escasa atención que a historiograña dramática 
dedicou a Antón Vilar Ponte, o único aspecto que se comenta do seu labor teórico sobre o teatro é 
o que atinxe ao folk^rrama, probabelmente debido a que o devandito artigo é a única mostra que de 
todo o seu traballo figura recollido en libro (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO 
MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 79; e tamén Henrique RABUNHAL, 
op. át., pp. 137-138). 
361 
diferenciación y de más grande diversidad, respecto a otras de otras 
tierras. Ha de ser tan nuestro y tan sencillo -la sencillez no excluye la 
profundidad- que no precise de histriones de «primo cartellou para su 
interpretación feliz; que permita reflejar lo primitivo y lo ancestral, más 
por virtud del buen conjunto y del giro folk-lórico realista hábil que por 
los gestos y ademanes de los actores encargados de encarnar dos 
"dramatis personae". Un teatro muy poco corpóreo pero que tenga 
mucha alma. 
"Nuestros coros enxebres, realmente anhelan, para completar sus 
programas, esa clase de producción escknica. Y esa producción escénica 
sería la mejor base de un gran teatro futuro. ^Como conseguirla? he 
aquí el problema. No basta que se deseen las cosas para que surjan. Es 
necesario que haya quienes las conciban y las lleven a buen término. Es 
preciso, en todo caso, la creación previa del estímulo. Y el estímulo 
desde el punto de vista que nos ocupa, ^cual pudiera ser? A nosotros, 
momentaneamente, no se nos ocurre más que este: abrir un concurso 
para premiar determinado número de obras folk-dramáticas breves y 
originales, que a través de sus escenas reflejen las peremnes esencias 
de la raza. Esas obras se gestionará luego que las llevasen a sus 
programas los coros. Con lo que los coros ganarían mucho y mucho 
ganaría también la literatura gallega y el galleguismo militante. Ahora, 
^quién es el llamado a iniciar aquel concurso? ^CÓmo aquel concurso 
pudiera organizarse?. "1'1 
A pesar de todo, o tan necesario concurso nunca chegou a convocarse, sen 
que ningún coro chegase a representar un folk-drama. 
O ano 1927 comezara con boas espectativas para o teatro galego: a prensa 
estaba pendente de que se estrease en Santiago, Margarita a Malfadada, de Herminia 
Fariña; en Vigo, íase presentar, por vez primeira desde que se implantara a 
Ditadura, un grupo de teatro galego alleo aos coros: a«Agrupación Dramática 
Galega^; acababan de saír do prelo O Mariscal, de Cabanillas e Vilar Ponte, e mais 
Hostia, de Armando Cotarelo; Antón Vilar Ponte e Plácido R. Castro, desde as 
páxinas de El Pueblo gallego, parecían estar dispostos a mobilizar, por fin, aos coros 
populares. Sorprendentemente, é neste momento cando, desde as páxinas do Faro de 
Vigo, se volve pór en dúbida a viabilidade dun teatro galego. 
Nesta ocasión o encargado de facelo é Montero-Díaz, que comeza o seu 
;11 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Medios para imponer nuestro teatm", El Pueb[o Gallego, Vigo, 
30.3.1927. 
362 
artigo remontándose ao século XIX, aos Precursores, para confirmar a existencia 
dunha lírica galega tan persoal e caracterizada como o poderían ser as líricas castelá 
ou catalana. Malia isto, segundo este comentarista, a literatura dramática non pasara 
de simples ensaios porque o teatro topaba coa dificultade insalvábel de que 
unicamente existía un tema que puidera ser tratado na escena galega: 
"Diiicultad insuperable para el artista, que solamente el público puede 
resolver. 
"No hay asuntos. 
"Parece paradoja, pero así es, cantera inagotable para el arte es el teatro 
rural, pero debemos tener en cuenta está sumamente explotado en 
literaturas que poseen, además, otros campos de actividad escénica, 
tales como la catalana y la castellana. Hasta hoy, los mas laudables 
intentos de teatro gallego, han demostrado preferencia por el asunto 
rural, porque, puede decirse, no hay otro."'Iz 
A esta "argumentación" seguía unha erudita disertación sobre as causas do 
triunfo de O Fidalgo, de San Luís Romero, atribuído por Montero-Díaz a que 
recollía un "latido de agro". O verdadeiro problema radica en que a sociedade galega 
non é unicamente labrega, existe tamén a clase media -continúa o xornalista- e para 
ela habería que escribir un teatro burgués desenvolvido no ámbito cidadán, mais o 
dramaturgo que o fixer estaría enganando porque a clase media galega non fala 
galego, fala español. Montero-Díaz estaba resucitando a vella teoría da verosimilitude 
decimonónica: 
"Hay, además del sector campesino y obrero, otro no menos interesante 
para el arte, cuya conquista es de suma importancia para la escena 
galaica: la clase media. Hoy es imposible, o casi imposible, en Galicia, 
representar una comedia o un drama, desarrollado en la clase media, y 
en gallego. 
"De ser así, adolecería de un grave defecto: sería irreal. [...] El teatro 
burgués, por la condición y naturaleza del medio social, es el más 
cultivado e el más fecundo, porque en ninguna otra clase social pueden, 
como en esa, Ilevarse mayor número de problemas, sean de un orden 
o de otro. Y hoy en la Dramática, como en los demás géneros 
literarios, impera la preocupación constante por plantear, y por 
resolver, de una u otra manera, un problema social, económico, 
IIZ Cfr. S. MONTERO-DÍAZ, "Orientaciones Literarias. En tomo al teatm gallego", Faro de 
Ygo, 2b.2.1927. 
363 
filosófico, religioso... "13 
Para paliar o problema da verosimilitude en escena a solución que propón 
Montero-Diaz resulta realmente curiosa: o público burgués debe comezar a empregar 
a lingua galega para que, pasados os anos, os dramaturgos poidan escribir dramas 
e comedias verosímiles: 
"^Quién es el llamado a resolver el conflicto que se presenta al Arte 
dramático en Galicia? ^Los autores? No. El público. 
"Hablemos gallego. Cultivémosle en la conversación familiar, como a 
una de tantas variedades que nos presenta la naturaleza. No le dejemos 
tan solo para ser cultivado en la Literatura. 
"Y, cuando pasados algunos años, el público gallego se hubiese 
habituado, sea cualquiera la clase a la que pertenezca, a cultivar nuestro 
idioma regional, simultaneándole con el castellano, para no dejar 
perderse de nuevo, como durante tantos siglos ya estuvo, tan dulce 
lengua, entonces, repito, podrá realizarse el ideal de poder llevar a la 
escena, con propiedad y sin violencia, el drama burgués, la dramática 
de la clase media, y la alta comedia. "I'a 
As opinións de Montero-Díaz non mereceron resposta por parte de ningún dos 
seus colegas de Vigo, mais Leandro Carré respondeu iracundo desde as páxinas de 
A Nosa Terra: 
"Quén había dicir que despois de tanto falar, de escribir, de cavilar nas
 
causas do pouco desenvolvimento do noso tan levado e traído Teatro
 
Galego, había d'aprescere ao cabo o poseedor do segredo.
 
"^Pois aparesceu!
 
"E ainda outra grande solpresa ifoi no «Faro de Vigo^! [...]
 
"E xa sabedes; non hai Teatro Galego... Porque non hai asuntos!"'ls
 
Lamentabelmente, Carré Alvarellos non entrou a analisar as teses 
fundamentais de Montero, deixando aberta a posibilidade de que este terxiversase as 
afirmacións iniciais. Pasados cinco meses Montero contesta facendo un resumo do 
acontecido: 
"A1 parecer, el señor Alvariño, tras la lectura de mi modesto trabajo, 
dedujo que mi tesis era que "El teatro gallego no prospera por falta de 
113 Cfr. ibidem. 
lla Cfr. ibidem. 
lls Cfr. Ramón ALVARIÑO, "Encol do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 234, 
1.3.1927. 
364 
asuntos que llevar a las tablas", siendo así que jamás tal idea me pasó 
por mientes."16 
Evidentemente, Montero-Díaz "esquecera" as súas afirmacións, mais o groso 
deste novo artigo estaba centrado noutro tema. Aseguraba que na interpretación dada 
ao seu artigo por un xornal catalán, radicaba a verdadeiro sentido do seu comentario, 
isto é, que o teatro non prosperaba porque a clase media non falaba galego: 
"En letras titulares hace el diario catalán el resumen de mi trabajo: «Un 
escritor regional dice que no se desarrolla como el teatro catalán y el 
castellano porque en Galicia la clase media no habla la lengua nativa». 
"Esa era justamente la tesis que yo intentaba probar"117 
A pesar destes debates, o labor a prol da cultura e do teatro continúa nos 
círculos nacionalistas iniciándose neste ano (1927) a colección Teatro Galego da 
editorial Nós. Nela van ser imprentadas aquelas obras que foran representadas e 
nunca publicadas, xunto con aqueloutras que foran publicados en folletos xa 
esgotados e que non chegaran a subir aos escenarios. Abriu a colección A tola de 
Sobrán, de Francisco Porto Rey. No prólogo, Antón Vilar Ponte explica a intención 
do colección, fai unha agarimosa lembranza do labor realizado pola Irmandade da 
Coruña a prol do teatro e, o que é máis importante, diríxese á mocidade, ás novas 
xeracións para Iles recordar que non están a descobrir nada novo cando falan de 
traducir aos grandes dramaturgos da literatura universal, iso xa o fixera o 
Conservatorio: 
"Cousa que compre decire, para fixar este feito na historia da cultura 
enxebre diante dos ollos das xeneracións novas, e para que sepan os que 
agora toman posto d'honor nas fías do galeguismo, que na Cruña houbo 
antano un tencionamento de Teatro Íntimo, levado a efeitividade, que 
xa tivera como precursora á Escola de Declamación Rexional, cuio 
proeiro chamábase Jambrina, e que non somentes na urbe herculina, 
senón fora d'ela -en Compostela, Ferrol, Lugo e outras vilas- actuou 
con risoño ésito. ""s 
116 Cfr. S. MONTERO-DÍAZ, "El teatro gallego. Réplica tardía", Faro de Ygo, 28.8.1927. 
I1^ Cfr. ibidem. 
I18 Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Prólego", in Fazruco PORTO REY, A tola de Sobrán, 
cornedia galega n'un acto, A Coruña, Nós, 1927 (Reproducido en A Nosa Terra, A Coruña, n° 244, 
1.1.1928). 
365 
Realmente un sector da nova xeración esaxeraba as súas posicións: non só 
acreditaba en que eran os primeiros, e únicos, en pretenderen modernizar a literatura 
dramática senón que tamén querían destruír o pouco que estaba feito. Como exemplo 
desa belixerancia destrutiva que non ofrecía a cambio solucións prácticas, podería 
servir o artigo dun anónimo redactor de El País Gallego, que propuña acabar con 
todos os cadros de declamación existentes: 
"No logramos perfeccionar nuestros cuadros de declamación y tenemos 
la audacia insólita e inaudita de lanzarlos por esos mundos para que sus 
elementos hagan el ridículo de la manera más lamentable y deshonrosa. 
[...] 
"Son una verguenza censurable esos nuestros cuadros de declamación 
y con ellos hacemos el ridículo, no ya fuera de Galicia, sinó en Galicia 
misma, ante nosostros sin que de ello se den cuenta muchas personas, 
la generalidad. 
"Porque, no hay nada más torpe, ni más inexperto, ni menos acicalado 
que esos llamados «actoresu de nuestros cuadros de declamación. 
Incultos hasta la saciedad, y por ende desconocedores de toda técnica 
que el actor necesita para presentarse y moverse en escena. 
"Es preciso acabar con nuestros cuadros de declamación, preciso, 
urgente, para construír, nuestra compañía de teatro verdad, con actores 
profesionales, con personal competente y culto que sea capaz de 
representarnos mejor y elevar nuestra condición a planos más 
dignificados. "19 
Este mesmo ano saía do prelo outra das grandes obras do teatro galego, A 
fiestra valdeira, de Rafael Dieste, e en Abril a peciña O drama do cabalo de 
xadrez120. A estas, únicas producións dramáticas en galego de Dieste, seguen certas 
reflexións do autor sobre o teatro do futuro: 
"Casi sempre que os chamados individualistas falan de indivíduo, 
enténdeno somente como unidade económica. (Dou agora a esta verba 
o sentido crociano). Por iso nos falan de oposición e armoñía entre os 
"intereses" do individuo e os da sociedade. [...] 
Casi todo o teatro que ainda se chama moderno, pero que axiña deixará 
de selo, non ispresa outros conflitos que os do individuo, así pensado, 
co-a trama opresora de leis, costumes, fins colectivos, etc. "O 
individuo e a sociedade" parez ser o tema xeral d'ise teatro, sen que a 
119 Cfr. "Cuadros de declama.ción gallegos", El Pais Gallego, Sanriago, n° 23, 6.6.1927. 
12° Rafael DIESTE, "O drama do cabalo de xadrez", E[ Pueblo Gallego, Vigo, 19.4.1927. 
366 
verdadeira individualidade se vexa case nunca.
 
"Os homes e a comunidade", coido que será un dos grandes temas
 
xérales do teatro que s'avecinda. N'el, o"ser propio de cada persoaxe",
 
o seu segredo derradeiro, a loita -por veces fundamentalmente amorosa­
co-a comunidade a que pertence, deixarán a unha banda todo o que 
sexa puro trato e mostrenco egonismo "económico". No teatro 
verdadeiramente moderno, hai xa moi bós exemplos."'21 
Neste artigo, Dieste estaba dando a clave para a comprensión da súa obra 
que, como o resto das obras non representabeis en espectáculos folclóricos, ficaría 
sen estrear á espera de tempos máis acaídos. A fiestra valdeira foi moi ben acollida 
pola crítica, aínda que non deixa de resultar curioso que A Nosa Terra non publique 
reseña ningunha sobre ela. 
Os meses van pasando e Antón Vilar Ponte, aproveitando o éxito que está 
colleitando en Londres a obra O Pai, de Strindberg, relembra os tempos do 
Conservatorio insistindo na necesidade de que se formen grupos de Teatro Íntimo: 
"iCuan útil para nuestra lengua y para nuestra cultura, que si no en 
todas, en las principales urbes de la Tierra, pudiese haber un núcleu de 
jóvenes análogo al que tuvimos años atrás en La Coruña que se 
preocupase de organizar un teatro libre donde traducidas 
concienzudamente al gallego representáranse, sin propósitos de lucro, 
en plena intimidad, las obras escénicas de mayor relieve mundial! Así, 
nuestro teatro propio tal vez lograra desenvolverse al fin en debida 
forma, como viene desenvolviéndose el de la hermana Irlanda y como 
se desenvolvió el de Cataluña, para ser algo serio y de verdadera 
traseendencia. Y por este camino pienso que no iríamos mal. "122 
Que nos saibamos, a única experiencia deste tipo que se levara a cabo tivera 
como escenario a cidade de Lugo e fora protagonizada polo grupo de mozos que 
creou Ronsel. O único testemuño que fica deste feito é o seguinte comentario do 
propio Correa-Calderón: 
"Cuando hemos sido animadores de aquella simpática empresa que se 
llamó Ronsel, constituida por un nucleo de espíritus dilectos, al querer 
ampliar nuestra labor de la Revista, de la Editorial, de los Conciertos 
para Amigos, de las Exposiciones y de las Conferencias de Arte, 
lZl Cfr. R. DIESTE, "O individualismo, tema dramático", El Pueblo Gallego, Vigo, 14.5.1927. 
122 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Insistiendo en un tema de interés", El Pueblo Gallego, Vigo, 
9.11.1927. 
367 
creando un "Teatro Íntimo", en gallego, aparte de muy limitados 
elementos gallegos aprovechables, pensamos en la traducción de obras 
de Yeats, de Lord Dunzany, de Strindberg, de Maetrerlinck, de 
Wedekind, de Audreiew, de Marcelino Mesquita, de Júlio Dantas, 
etc."123 
Con todo, e a pesar da escasa resposta que conseguen os seus chamamentos, 
Antón Vilar Ponte, cunha teimosía admirábel, insiste no tema co gallo da segunda 
edición de O Mariscal: 
"Hasta la fecha, aunque hubo varios intentos de estrenar dicha obra en 
el teatro, ninguno ha prosperado por falta de un cuadro de declamación 
en condiciones para ello. Interesante, sin embargo, sería que se 
realizase su representación, no solo con objeto de estimular a cuantos 
escriben literatura escénica en gallego, sino también pensando en la 
educación del oido de nuestros públicos para que puedan apreciar del 
mejor modo concebible las bellezas de la lengua materna. Por ningún 
medio, como por el del teatro, nuestro espléndido idioma natural 
lograría conquistar devotos para su cultivo. No obstante, ahí teneis 
inédito, fuera del campo de la lectura, O Mariscal, lo mismo que otras 
varias obras teatrales gallegas dignas de ser llevadas a las tablas. "lza 
A continuación, Vilar Ponte conta como unha actriz española lles pediu 
permiso para traducir ao español O Mariscal, permiso que tanto el como Cabanillas 
concederon a condición de que lles fose remitida a tradución para dar a súa 
conformidade sen que nunca máis soubesen nada da cuestión. Mais velaí que, 
asinado por Blanco Amor, Isla Couto, Suárez Picallo, etc, chega un cablegrama 
solicitando que desautoricen, a través da Sociedade de Autores, a estrea de El 
Mariscal, que está anunciada en Buenos Aires. Este episodio serve a Vilar Ponte para 
facer unhas amarguradas reflexións sobre a mocidade galega: 
"Ahora bien: lo triste es que no solo la actriz española y el escritor 
bonaerense, sino diversos literatos gallegos radicados en varias 
Repúblicas de América, nos pidieron permiso, que negamos, para 
verter O Mariscal al castellano y estrenarlo seguidamente, mientras ni 
en Galicia ni fuera de Galicia, hubo aun nadie que en la forma original 
se decidiese a llevarlo a la escena. Y esto, a fuer de buenos 
1^ Cfr. CORREA-CALDER6N, "El teatro gallego como propaganda II", EZ Pueblo Gallego, 
Vigo, 15.1.1926. 
iza Cfr. A. VILLAR PONTE, "El Teatro Gallego y^O Mariscal'", El Pueblo Gallego, Vigo, 
28.12.1927. 
368 
^­ galleguistas, nos produce honda pena por razones que no necesitan 
explicarse. A causa de no existir una juventud de arrestos en nuestra 
tierra para rendirle culto al teatro regional este, o tendrá que decaer 
totalmente, o tendrá que subir a los escenarios traducido. Y cualquiera 
de las dos cosas resulta vergonzosa. Aunque mas la primera que la 
segunda. "'^ 
Esta era a primeira vez que o fundador das Irmandades perdía a paciencia con 
esa mocidade que tanto teorizaba e criticaba, sen facer cousa por remediar o 
problema. Mocidade que esta vez calou como se o asunto non fose con ela. Os 
únicos que sentiron a necesidade de se xustiiicaren perante os autores de O Mariscal 
foron aqueles que realmente estaban intentando manter vivo o teatro: os mozos da 
«Agrupación Dramática Galega», de Vigo. No seu nome, Emilio Nogueira escribiu 
"Una carta abierta" a Antón Vilar Ponte en que explicaba os motivos que lles 
impedían esceniiicar a traxedia e, de paso, contestaba a aqueles que botaban toda a 
culpa do atraso dramático sobre os ombreiros dos actores: 
"Muy distinguido señor: Con profunda amargura he leido su último 
artículo publicado en EL PUEBLO GALLEGO, y, en el cual se 
lamente usted de la falta de arrestos en Galicia, para conseguir la 
representación de O Mariscal. 
"La «Agrupación Gallega», de Vigo, [...] siente también la 
imposibilidad -por ahora- de ver representada en Galicia tan preciada 
joya teatral. 
"Ahora bien: supóngase el señor Villar Ponte, que, este, su 
humildísimo amigo, tuviese el atrevimiento de ensayar su obra O 
Mariscal ^Con que apoyo oficial o particular contamos, para vestir y 
decorar, lo que tan maravillosamente han forjado ustedes en su obra?... 
Faltos de este apoyo, ^a quién y de qué modo tendriamos que acudir 
para sufragar los gastos que esto supondría?. .. i Nosotros, que llevamos 
año tras año de insistente propaganda de nuestro teatro; haciendo 
desenvolsos constantemente de nuestro bolsillo particular, sin que 
ninguna entidad oficial o extra oficial, se haya acercado a nosotros para 
afrecernos su apoyo moral a nuestra labor, también sentimos el dolor 
agudo de la indiferencia de los organismos oficiales que tienen el deber 
-al igual que las diputaciones Vasca y Catalana- de proteger cuando 
fuere necesario, estas manifestaciones de cultura regional. 
"Por otra parte, vemos también, que algunos escritores -al tratar del 
teatro gallego- disculpan piadosamente las imperfecciones de los 
1^ Cfr. ibidem. 
369 
autores, para arremeter displicentemente contra los actores, sin darse 
cuenta, que ese no es el medio que se necesita para animar a quienes, 
como nosotros -sin egoismos mercantiles- sólo aspiramos a representar 
nuestro teatro, poe el noble egoismo de la raza. [...] 
"Por mi parte, acepto como inmejorable el parecer de usted en esta 
cuestión: háganse las obras con los elementos que hay -pues con algo 
ha de empezarse. "126 
A falta de medios económicos e de protección de calquera tipo era unha 
realidade que Vilar Ponte coñecía perfectamente; por iso, cando responde, aparte de 
se solidarizar coas lamentacións da «Agrupación Dramática Galega», fai a Nogueira 
unha proposta realmente curiosa; ofrécelle que o seu grupo aproveite os decorados 
e vestiario que se van empregar na posta en escena da ópera: 
"Completamente conforme con usted. O Mariscal -y hablo de esta obra 
como pudiera hablar de otras- para que pueda estrenarse en debida 
forma, es preciso que alguien adelante los gastos que requiere el 
"montaje" de la misma [...] 
"Allá, por la primavera próxima, proyecta el notable compositor D. 
Eduardo R. Losada estrenar en la Coruña -llevándola despues por otros 
escenarios de Galicia- una ópera suya hecha a base de nuestra tragedia 
O Mariscal. El decorado de la ópera ha de ser el mismo que requiere 
la tragedia. Los trajes, iguales. Y ^no podría aprovecharse ese momento 
para hacer sendas fiestas de arte gallego, estrenando un día el drama y 
al siguiente la ópera, o viceversa? Todo libreto de ópera exige una 
reducción considerable; una abundosa poda de escenas y parlamentos, 
como nadie ignora. Por lo mismo O Mariscal «musicado» sólo 
palidamente dejará entrever la obra literaria. "'Z' 
Na contrarréplica, Nogueira insiste na necesidade de que se subvencione o 
teatro galego e só como remate fala moi de pasada sobre a posibilidade de 
representar O Mariscal: 
"Respecto a la representación de O Mariscal he de confesar que se ha 
dado un gran paso y creo que con buena voluntad podría ponerse en 
escena tan hermosa tragedia. Por mi parte, señor Villar Ponte, me 
1^ Cfr. Emilio NOGUEIltA, "Una carta abierta", El Pueblo Gallego, Vigo, 10.1.1928. 
12^ Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Carta abíerta acerca del teatro gallego", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 13.1.1928. 
370 
consideraría muy honrado poniendo mi grano de arena."1zS 
Con todo sabemos que a«Agrupación Dramática^ intentou ensaiar a traxedia 
de Cabanillas e Vilar Ponte porque para poder facelo puxo un anuncio no Faro de 
Vigo solicitando a colaboración doutros actores, xa que eles non eran suficientes'z9 
Ignoramos se obtivo resposta, mais sabemos que non chegou a representala; hai que 
supor que a premura con que a ópera foi estreada en Vigo e os problemas que tivo 
na Coruña, influirían tamén no ánimo da «Agrupación DramáticaH. 
O intercambio de cartas entre Vilar Ponte e Nogueira volve traer ás páxinas 
da prensa o tema do teatro. Un anónimo redactor de Vida Gallega intervén poñendo 
a nota malintencionada. Despois de afirmar que está basicamente de acordo con todo 
o dito por Vilar Ponte e Nogueira, e da necesidade dun Conservatorio Galego, 
engade: 
"El actor galleguista necesitará una gran preparación y una gran 
consecuencia. En estos dias de reconstrucción y de aportuguesamiento 
del gallego, tal vez no se pueda hacer muy compatible el oficio de 
cómico con otros menesteres. El aficionado tendrá que dejar el campo 
al profesional. Porque en castellano no nos ofrece duda ninguna 
palabra; pero en el actual momento lingúístico gallego es seguro que de 
cada diez, una variará segun los escritores. Y como la literatura 
regional es de matices, muy detallista, exhibición de un vocabulario 
nuevo o poco conocido, reflejo de un instante de innovaciones o 
exhumaciones, y cada literato defiende sus trincheras filológicas con el 
mayor entusiasmo, el actor ha de necesitar un estudio muy serio, 
casuístico, ímprobo acaso, sin el cual no llenará bien su cometido. "130 
Mais tampouco faltan os comentarios de apoio. Víctor Casas, entusiasmado, 
invita ás empresas teatrais a que invistan no teatro galego: 
lz8 Cfr. Emilio NOGUEIRA, "Carta abierta acerca del teatro gallego", EI Pueblo Gallego, Vigo, 
18.1.1928. 
lz9 Reproducimos un dos dous chamamentos pedindo a colaboración de actores que apazeceron 
na prensa de Vigo: "El director del cuadro dramático con quien hemos hablado acerca de tan 
trascendental estreno, nos manifestó que para poder llevaz a escena O Mariscal que cuenta con 
muchos personajes, necesita más gente de la que tiene de ordinario el cuadro y nos ruega que hagamos 
un llamamiento a señoritas y caballeros que tengan aptitudes escénicas, para que a partir de hoy, se 
presenten en el domicilio de la citada Agrupación, Velázquez Moreno, 33, entresuelo, de ocho a diez 
de la noche, donde se les entregarán los papeles correspondientes a sus condiciones artísticas." ("Se 
prepaza el estreno de «O Mariscal^", Faro de Ygo, 11.5.1929). 
13° Cfr. "Acerca del teatm gallego". Vda Gallega, Vigo, n° 365, 20.1.1928. 
371 
"Eu que vivin aitivamente os tempos de enorme autuación da groriosa 
Escola dramática da Irmandade cruñesa, o ensaio mais grande que n'o 
aspeito dramático fíxose hasta agora en Galicia, podo asegurar 
prenamente convencido que o teatro galego ben orientado e dirixido e 
con unha autuación organizada pode resultar bo negocio. 
"Catro anos arreo dando representacións todol-os domingos do inverno 
n'un local espacioso, moitas veces incapaz paara a xente que concurria 
[...] danme dereito a afirmar o que mais arriba fica dito, porque todas 
aquelas representacións representaron un ingreso grande. Ningunha 
función deu perda e téñase en conta que tiñamos encol de nós unha 
serie enorme de gastos. 
"Ven todo isto a conto porque lendo o dito por Villar Ponte e Nogueira 
ocurréuseme un xeito moi doado para vigorizar e impulsar o teatro 
galego. Temos en Galicia duas empresas teatrás de importancia. As 
empresas Fraga e Méndez con teatros abertos en casi todol-os pobos 
galegos. 
"Calqueira delas podería acoller baixo a sua proteición un cadro de 
decramación que xa esteña orgaizado ou ben orgaizal-o e comenzar por 
ensaiar O Mariscal levándoo por Galicia adiante. Xa é sabido do gran 
desexo que hai en toda Galicia por ollar a formidabre obra de Villar 
Ponte e Cabanillas. Feito isto poderíase ir de cheo a constitución da 
verdadeira compañía de teatro galego facendo campañas en todol-os 
pobos de Galicia, escollendo as mellores obras xa escritas que darían 
dabondo para unha autuación de catro ou cinco días pol-o menos en 
cada pobo. Todo elo poñendo uns precios baratos para chamar mais ao 
púbrico, ben anunciado e orgaizado como xa o fan as referidas 
empresas con outros espeitáculos, aseguro firmemente que daría cartos 
a quen quixera tomar ao seu cárrego o asunto."'31 
O optimismo económico de Víctor Casas non debía ser compartido por ningún 
dos empresarios citados, porque a idea non coallou. A empresa Fraga, para a que 
anos antes fora rendíbel contratar a determinados coros populares, non se arriscou 
cun grupo dramático. Meses máis tarde, nun artigo que lle solicita El Pueblo Gallego 
sobre os gustos e preferencias do público vigués, o propio Isaac Fraga contestaba a 
Casas: 
"Vamos a ocuparnos someramente, y siempre en el orden mercantil de 
los temas, del Teatro gallego. En nuestras anotaciones sólo una obra de 
autor gallego y escrita en gallego, figura como afirmación de 
posibilidades económicas. Nos referimos a O Fidalgo de Jesús San Luís 
131 Cfr. Vfctor CASAS, "Encol do teatro galego", El Pueblo Gallego, Vigo, 29.1.1928. 
372 
Romero, que recorrió Galicia entre la expectación y el aplauso de las 
gentes. En las demás, todas seguramente meritísimas, no guardó 
relación el éxito financiero con el artístico."132 
Así de claro o expoñía un empresario. Todas as polémicas e teorizacións 
destes anos para o único que serviran, en realidade, era para poren de manifesto 0 
divorcio existente entre a maior parte dos intelectuais galegos e a realidade do país. 
Mentres eles divagaban, o único público co que contaba o teatro galego era o dos 
coros, e este público gustaba das zarzuelas e das pezas rurais de "Lameiro" ou Carré. 
Tomando como exemplo as discusións entre os cataláns sobre o chamado "Teatre 
d'Orientació", Antón Vilar Ponte pretende que a intelectualidade galega, sobre todo 
a nova xeración, tome conciencia deste problema: 
"Según o derradeiro [Puig i Ferrater], o púbrico que asiste as 
representacións de obras teatraes catalanas actualmente, en xeneral é 
outro compretamente distinto do que lé os libros "cultos" escribidos na 
mesma lingua. Son dous púbricos diferentes, en pleno e fondo 
arredamento. O que proba a necesidade de crear unha literatura 
escénica que atraya ó teatro ós conterraños dilectos. Estes hoxe fuxen 
dos coliseos onde se poñen obras catalanas. E os que acuden aos taes 
coliseus cáseque en total iñoran de cheo canto se refire á boa produción 
libresca de Cataluña. Pensa, pois, Puig e Ferrater que só c'o "teatre 
d'orientació" cecais poderíase borrar de xeito paseniño ese divorcio 
entr'o púbrico que vai ós coliseus, púbrico inxenuo, de baixa 
espiritualidade, e o púbrico culto que até agora deixa d' ire a eles. 
"Velahí un fenómeno que non se dá unicamente en Cataluña, e que 
pode auservárese en tódol-os países con língoa y literatura rexurdintes, 
c'o que chegamos a concruire que se acha lonxe d'ir descamiñado 
Correa Calderón cando prega, refiríndose á Galiza, inda na alborada da 
sua reconstrución idiomática, que s'atenda mais ó cultiva da literatura 
popular que á puramente inteleitual. Interésenos, sobre todo, de 
momento, a arela proselitista de espansión da lingua. Sin deixar de 
alumealas fontes da nosa cultura orixinal, mediante a laboura dos 
eruditos. Isto é o de verdadeira trascendenza. Pois o fomento da 
literatura de xeito intelectualista, tendose xa xeneralizado o amor ó 
propio idioma, resulta pouco difícil, creándolle ambiente con traduciós 
escolleitas. Inda, pois, verémonos obrigados a tripar moito camiño, 
antes de que nos sexa tan precisa como a literatura de "popularización" 
a de inteleutualización esgrevia. O púbrico de Nós é en xeneral distinto 
do púbrico de A Nosa Terra. Pol-o d'agora son poucos os que gostan 
13z Cfr. Isaac FRAGA, "Vigo teatral", EZ Pueblo Gallego, Vigo, 5.8.1928. 
373 
de s'asomare á belida Fiestra valdeira de Dieste, e en troques foron 
moitos e han seguir séndoo ainda os que sintanse gorentados pol-o 
teatro de Prado Lameiro, cheio de recendo folk-lórico. O Alén de 
Quintanilla pasará anos sin chegar á multitude."133 
Antón Vilar Ponte dedicara moitos esforzos a dignificar o teatro nos coros co 
fin de ir educando ao público popular, mais quedaba aínda outro campo por 
conquistar: o do público da clase media, tanto galeguista como non galeguista, que 
non asistía ás representacións dos coros porque non gustaba das obras que estes 
representaban e que precisaba outro tipo de teatro máis actual e culto. Para estes 
busca os modelos na evolución que está a seguir o teatro catalán, que atopaba co 
mesmo problema. Ao catalán estábanse a traducir obras e autores inéditos en español 
e Antón Vilar Ponte vai ir informando destas novidades nas súas seccións de El 
Pueblo Gallego, rematando sempre os seus comentarios cunha referencia a Galiza. 
Como exemplo destas alusión, pode servir o publicado despois dunha longa reseña 
sobre o teatro de Lenormand: 
"Lo triste es que el teatro gallego no pueda orientarse como el catalán. 
Aunque ha de servirnos de consuelo el hecho de que en Madrid 
tampoco exista hasta ahora un verdadero afán por romper los viejos 
moldes. ^' 134 
Noutras ocasións, sobre todo cando comenta a determinados autores, os 
artigos acaban cun chamamento directo á creación de grupos de Teatro de Arte: 
"Isto din, c'unhas ou outras verbas, os millores críticos barceloneses. 
E isto refréxamolo nós na nosa língoa, para esporar ás xentes cultas do 
galeguismo, considerando ó mesmo tempo a utilidade que eiqui 
emprestaría a creación, ben pouco doada pol-o d'agora, d'un xeito de 
Teatro Íntimo. "135 
Se Vilar Ponte insiste na necesidade de crear eses grupos de Teatro de Arte 
é porque sabe que serían o único medio de afacer ao teatro galego a ese público 
culto. É moi consciente de que a dramatúrxia galega está a anos-luz do teatro 
moderno, mesmo as súas propias obras, e así o afirma cando escribe a reseña do 
133 Cfr. ANVIPO, "Orredor do «Teatre D'Orientació=", El Pueblo Gullego, Vigo, 18.2.1928. 
1^ Cfr. A. VII.LAR PONT'E, "El Teatro de Lonormand", El Pueblo Gallego, Vigo, 3.3.1928. 
i3s Cfr. ANVIPO, "R.U.R.", E[ Pueblo Gallego, Vigo, 28.2.1928. 
374 
Triptico'3ó que ese mesmo ano tira do prelo a editorial Nós na colección Teatro 
Galego: 
"A patria do labrego foi escribido por min ós dezaoito anos, refrexando 
unha impresión de realidades e cando Os vagabundos de Gorki era a 
nosa obra favorita. D'aquela, ben poucos cultivaban o galego fora do 
verso. [...] Entre dous abismos, tamén teatralizada habilmente, 
representouse na cibdade herculina. [...] 
"Almas mortas, en troques, cecais percisara d'algunha reforma para que 
poida levarse á escena. [...] Son traballos de xeito realista e cecais por 
iso xa un pouco arredados da nova sensibilidade estética das minorias 
escolleitas. Pro documentos, d'algún interés, para o estudo da evolución 
da nosa cultura. "13' 
Realmente é digna de admiración a capacidade de autocrítica de Antón Vilar 
Ponte que non ten reparos en recoñecer que a estética da súa produción anterior está 
moi afastada do que sería, a aquelas alturas, un teatro actual; mais permite que se 
publique para que fique constancia da evolución histórica do teatro galego. Esta 
capacidade de autocrítica dalle a autoridade moral necesaria para poder xulgar a obra 
dos demais sen que ninguén se poida sentir ofendido. Así o fai nun longo artigo 
titulado "Preliminares de un estudio del Teatro Gallego": 
"Ahora bien; si deseamos que el teatro gallego prospere, tendremos que 
renovarlo totalmente y que representarlo mucho. Nuestras tentativas de 
literatura escénica de la época contemporánea, en general, adolecen de 
un grave pecado: el de imitación de la comedia y el drama castellanos, 
que privaron desde el ominoso tiempo de las tendencias echegarayescas. 
Seguimos rindiendo, casi siempre, culto a la anécdota vulgar dentro del 
decadente y manido casillero romántico. Pese a lo cual no logramos 
todavía superar al pobre y raquítico teatro castellano de la actualidad. 
Nuestros mismos sainetes enxebres que aspiran a reflejar los naturales 
matices del «genius», hállanse mediatizados por la influencia de los 
autores de Castilla. [...] 
"Debemos laborar, pues, por la implantación de un teatro original, 
pensando en el sistetismo preconizado por James Clertón y en el 
colorismo que aconseja Achile Ricardi. En un teatro todo moderno por 
la forma y sin edad por el fondo, que cuando aspire a exteriorizar lo 
trágico de gran relieve recuerde el "savior faire" de D'Annunzio, y 
136 Antón VII.LAR PONTE, Teatro Galego. Tríptico. Do Caciquismo: A patria do labrego; Da 
emigración: Almas mortas; Da superstición: Entre dous abismos, A Coruña, N6s, 1928. 
13^ Cfr. ANVIPO, "Traballos en galego", EI Pueblo Gallego, Vigo, 29.1.1928. 
375 
cuando intente darnos el tono menor de lo trágico cotidiano en que 
Maeterlink es maestro, tenga presente la estética vergonzosa, llena de 
aromas de leyenda y de leimotivos míticos, del gran pceta celta Yeats. 
Si esto conseguimos, nuestro teatro -porque el teatro resulta el medio 
más propicio para la educación artística de los pueblos- acabará 
reintegrándonos a la personalidad que varios siglos de hegemonía 
espiritual extraña nos han arrebatado. "138 
Mais estes chamamentos e recomendacións caen no baldeiro. En 1928 nas 
cidades da Coruña, Santiago e Ferrol a actividade dramática estaba practicamente 
paralizada ou conxelada nas representacións daqueles coros que mantiñan o mesmo 
repertorio ou aínda peor que antes de 1919. Antón Vilar Ponte insiste en que 
potenciar o teatro sería o mellor medio para divulgar a cultura galega, pero xa 
convencido de que as súas palabras non serven de nada: 
"Falamos logo sin a espranza de que as nosas palabras teñan a máis 
miuda eficacia práitica, co que aparecen embazados por un bafo de 
melanconía. E pensamos que si na Galiza poidera criarse e sosterse, con 
retribución axeitada, un coadro de declamación serio, moito gañaría o 
sentimento galeguista e moito gañaría tamén a cultura galega. "139 
A creación dunha Escola de Arte Dramática ou que as institucións oficiais 
subvencionasen a cultura, e en concreto o teatro, estaban desbotados de vez porque 
non existía un poder galego. A única esperanza radicaba xa en que os nacionalistas 
custeasen do seu propio peto o mantemento dalgún grupo dramático; así o expón, 
outra volta, Antón Vilar Ponte: 
"Con todo, percísase irlle facendo ambente á ideia de criación d'un 
coadro artístico que poida levar de xeito digno tódol-os anos pol-as 
nosas vilas o teatro galego. [...] 
"Os cartos, n'esto como en todo deben ir por diante. A base de cartos 
hai que comenzal-a empresa. Os primeiros fondos poderían 
conquerírense c'unhas representacións previas na vila ond'o coadro de 
declamación se constituira, e c'unha suscrición vountaria mensual entre 
tódol-os galegos amigos da arte escénica propia, da Galiza e de fora. 
"Quizabes esto non dese o froito que arelamos. Pro entramentras non 
se probe, nada se pode dicir. E o probalo é doado. Sempre que haxa 
138 Cfr. VII.LAR PONTE, "Preliminares de un estudio del Teatro gallego", El Pueblo Gnllego, 
Vigo, 25.7.1928. 
139 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Un gran in.crr„mento de cultura gallega", El Pueblo Gnllego, 
Vigo, 20.10.1928. 
376 
quenes queiran facelo.
 
"Outro tempo foi a Cruña onde mais teatro galego se representou.
 
Agora é Vigo."140
 
Os nacionalistas vigueses responderon subvencionando a«Agrupación 
Dramática Galega^, mais a resposta da Coruña sería boicotear a ópera O Mariscal. 
Para contrarrestaren o pesimismo do xornalista coruñés, non faltaron optimistas que, 
cegos perante a realidade política e sociolingúística do país, propuxesen solucións tan 
exóticas como a de Carlos Luís Gonzaga: que en todas as veladas benéficas (e 
celebrábanse moitísimas) se representase teatro galego: 
"Hablaba hace pocos días Villar Ponte en estas mismas columnas de... 
[...] 
"Hay no obstante, un medio de intensificar las realizaciones del arte 
teatral gallego y a ese fin tienden nuestras palabras. 
"Con frecuencia se verifican funciones de aficionados con fines 
benéficos o puramente recreativos ^por qué no elegir para tales fiestas 
las obras gallegas? La representación tendría entonces un doble objeto 
que la harían más interesante. 
"Hay, lo sé fijamente, muchas señoritas que se horrorizarían ante la 
perspectiva de representar un papel de aldeana. Les parece ordinario. 
Debe tenerse en cuenta sim embargo que la ordinariez o distinción 
depende siempre de la interpretación que la actriz o el actor den al 
papel del personaje que encarnan. Si ponen su delicadeza al servicio de 
la obra gallega, la obra gallega parecerá delicada; y es de advertir que 
el Teatro es un arte, y como tal toda ordinariez está reñida con él. Esto 
aparte de que también hay en nuestra lengua regional bellas y delicadas 
obras que se desarrollan en un ambiente señorial. 
"A cuantos pues, hacen teatro en Galicia se dirigen estas líneas, para 
que pensando un poco en la nobíe ambición de contribuir al 
engrandecimiento de Teatro Gallego procuren siempre interpretar con 
preferencia las obras regionales. "'a' 
A proposta de Vilar Ponte coincide co momento en que a«Agrupación 
Dramáricau de Vigo leva a escena Trebón, de Armando Cotarelo. Non sabemos se 
as ideas do coruñés tiveron algo que ver no asunto, mais o caso é que, a partir desa 
representación, o grupo de Emilio Nogueira vai contar cunha serie de socios 
la° Cfr. A. VILLAR PONTE, "Vendo como pmgresa o teatro valenciano°, EI Pueblo Gallego, 
Vigo, 23.11.1928. 
lal Cfr. Cazlos Luís GONZAGA, "Arte Gallego. El Teatro", El Pueblo Gallego, Vigo, 
23.12.1928. 
377 
protectores. Lamentabelmente, descoñecemos a relación deses socios, mais en caso 
de que participasen, como propuña Vilar Ponte, galeguistas de dentro e fóra de 
Galiza, e non unicamente de Vigo, estariamos nun caso semellante ao que permitira 
a creación do coro popular uToxos e Froles^, de Ferrol, en 1915. 
Ademais dos problemas de financiación, de falta de actores, de pouca 
adecuación do repertorio dramático ás novas tendencias, etc. o teatro galego tiña que 
loitar tamén contra aqueles que intentaban asimilalo facendo del un apéndice lírico 
do teatro español: 
"Podemos decir a boca llena que Catuxa [escrita en español] es el 
quinto paso decisivo en el teatro gallego iniciado en la célebre Maruxa 
[tamén en español] del inmenso Vives. Porque nuestra escena 
genuinamente dicha no puede ser dramática. EI teatro gallego al 
prescindir de la música resulta incompleto, inexpresivo, casi. Nuestro 
rico y variado "folclore" tiene su más destacado representante en la 
música. Angel Teijeiro en O regreso do soldado e Amor n'a cume y el 
distinguido arquitecto señor Losada en El Monte de las Ánimas han 
enriquecido nuestro incipiente teatro lírico con bellas páginas musicales 
[...] 
"Si comparamos, pues, ambos teatros, el lírico y el prosaico [sic], 
advertiremos una notable superioridad del primero sobre el segundo. 
Las causas son bien sencillas: no tenemos, hoy por hoy, ni autores ni 
intérpretes. ^Vamos a llamar teatro gallego a Margarita a Malfadada, 
verbigracia, o a Morriña?... Cataluña es un ejemplo único... 
"Nuestro teatro ha de ser necesariamente lírico. Nos retrata mejor, 
posee más amplios horizontes... Precisa, eso sí, una depuración 
concienzuda. Es cierto que el libreto es lo de menos.'az 
Evidentemente, o xornalista vigués evitaba tomar como exemplos de teatro 
"prosaico" a O bufón d-el Rei ou A fiestra valdeira, aínda que o mais curioso resulta 
ser esa mestura de linguas: pezas escritas en galego con outras escritas en español; 
semella que o que lle interesaba era a música. A conclusión é ben doada de tirar. 
Con todo, este artigo de Emilio Canda-Hijo, resulta suave comparado coa reacción 
que ía provocar en certos sectores o feito de que a uAgrupación Dramática Galegau 
contase cunha protección económica que lle permitía representar obras de certa 
envergadura. 
iaz Cfr. Emilio CANDA-HUO, "Acerca del teatm gallego", Faro de Vgo, Vigo, 29.8.1928. 
378 
§.- A enquisa de Vida Gallega. 
A publicación que dirixía Jaime Solá, Vida Gallega, a raíz da posta en escena 
de O pecado alleo, de Leandro Carré comenta: 
"Carré Alvarellos escribió una obra muy real y muy discreta. Su 
argumento, terso, sin complicaciones ni filosofías, lleva á un desenlace 
racional. Hay perfecta proporción en las escenas y ninguna situación 
resulta inusitada, ni menos inverosímil. Todo esto, claro está, dentro 
del patrón rigurosamente galleguista, que, para el caso, no es lo mismo 
que gallego. 
"Y decimos esto porque para nosotros lo gallego, lo positivamente 
gallego, sería lo real, y real no es que varias personas de elevada 
condición social hablen entre sí en lengua vernácula. En Galicia, en 
este caso, se habla en español. 
"Pero esto no es un defecto de la obra sinó del concepto que se forjado 
[sic] de lo que debe ser el teatro gallego. Nosotros no podemos 
admitirlo. El teatro en que todos hablen la misma lengua no puede 
pasar, en nuestro país, de una «verdad convencional».1a3 
Como non "podían admitirlo", a publicación vi ĉuesa abre unha enquisa 
intitulada "^Qué opina usted acerca del teatro gallego?", prometendo dirixirse aos 
máis destacados escritores para pedir a súa opinión sobre as causas do pouco 
desenvolvemento do teatro, o plano a seguir para a súa recuperación, organización, 
etc. Promete, ademais, Vida Gallega que, unha vez finalizada, analisará esas 
opinións para emitir un xuízo crítico. 
1. Leandro Carré Alvarellos. 
O primeiro dos escritores consultados é Leandro Carré Alvarellos que, 
inevitabelmente, vai repetir o mesmo que xa afirmaba en 1923. Á pregunta "^Cual 
es el teatro gallego?" responde remitindo a súa conferencia "A moderna orientación 
do teatro galego" e ás conclusións que sobre teatro chegou o Congreso de Estudios 
Galegos de 1919, no que participara como ponente, mais engade unha rotunda 
afirmación que anula a ambig •idade daquelas: 
"Y se considerarán exclusivamente como obras de Teatro Gallego las 
la3 Cfr. "Teatro Regional", Vda Gallega, Vigo, n° 408, 30.3.1929. 
379 
que sean escritas originalmente en nuestro idioma vernáculo."'^ 
A respecto das causas do seu atraso, Carré insiste en que non é a escaseza de 
autores nin de obras quen o produce, senón a falta de actores: 
"Por eso quienes hablan de cuestiones teatrales gallegas desconocen 
generalmente gran parte de lo que hay en nuestra dramática, y juzgan 
el Teatro gallego por algunas cositas, no siempre bien seleccionadas, 
que son las que se representan por ser cortas y fáciles para llenar la 
parte del programa en festivales organizados por los «Coros Gallegos^ 
y ensayadas casi siempre con poco interés porque estas agrupaciones 
consideran la dramática como algo secundario. [...] 
"Las mayores dificultades que existieron siempre, (ya en 1895 apuntaba 
Galo Salinas esta misma dificultad en su Memoria acerca de la 
Dramática Gallega) para el asiento definitivo del arte dramático en 
Galicia con sus propias características raciales, es la falta de 
actores. "Ias 
Mais non era na análise das causas do atraso dramático no unico aspecto en 
que Carré Alvarellos ficara ancorado no século XIX; tamén o estaba no tipo de obras 
que, na súa opinión, debían representarse, pois cando comeza a enumerar o que 
podería contribuír a dar o pulo definitivo á dramaturxia galega, afirma: 
"Quizá una de las cosas que pudiera contribuir grandemente al 
robustecimiento de la escena gallega sería el sainete de costumbres 
ciudadanas. La presentación de tipos populares bien dibujados, con 
gracia, atraería seguramente una gran muchedumbre de público al 
teatro. "1^ 
De todas as formas, a pesar de estar estética e tecnicamente ancorado no 
pasado, Carré era consciente de que o desenvolvemento do teatro, como o da cultura 
en xeral, era unha cuestión política e remata, por tanto, a súa contribución a esta 
enquisa afirmando que as institucións políticas deberían ser as encargadas de velar 
pola cultura creando un Conservatorio de Arte Galega: 
"Las cuatro Diputaciones gallegas y los Ayuntamientos de las capitales, 
deberían subvencionar el «Conservatorio RegionalN que pudiera y 
debería ser de música y declamación, como ocurre con entidades 
1^ Cfr. ^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? Leandro Carré dice... Yda Gallega, Vigo, 
n° 412, 10.5.1929. 
ias Cfr. ibidem. 
1^ Cfr. ibidem. 
380 
análogas existentes en Málaga, Barcelona y Bilbao. "'a' 
2. Avelino Rodríguez Elías. 
O segundo dos entrevistados é Avelino Rodríguez Elías. A súa resposta, 
dunha rotundidade meridiana, consiste en pasar toda a responsabilidade do asunto a 
Armando Cotarelo. Para Rodríguez Elías, que fora un dos autores máis representados 
durante os anos de maior auxe, evidentemente o teatro galego "existía", o problema 
radicaba nos cadros de declamación: 
"Lo que hace falta es darlo a conocer; acabar de una vez con los 
cuadritos de declamación sin otros méritos, las más de las veces, que 
la buena intención de sus componentes, e ir resueltamente y con la 
protección que sea debida, a la formación de un elenco inteligentemente 
dirigido y con miras a la exaltación de la región, no de este o otro 
autor. "las 
O parágrafo anterior en boca de Rodríguez Elías debeu resultar excesivo para 
os moitos cadros de afeccionados e dos coros que representaran tantas veces todas 
as súas obras. Tampouco deixa de sorprender esa alusión final a grupos 
"especializados" nun autor xa que o único cadro que mantiña ese criterio era o do 
coro «De RuadaN con Prado "Lameiro"; a non ser que Rodríguez Elías estivese 
ciumento de que a«Agrupación Dramática Galega» dedicase tanta atención a 
Cotarelo. Fose como for, o caso é que para a formación dese "elenco 
intelixentemente dirixido" o dramaturgo vigués non propón ningunha das solucións 
habituais de que un empresario galeguista adiante o diñeiro, ou que sexan as 
institucións quen o subvencionen. A súa solución é que Armando Cotarelo convoque 
aos dramaturgos galegos para formaren unha asociación propia: 
"^Y cómo ir a ello? Empezando por ponernos de acuerdo todos los que 
para el Teatro Gallego escribimos, creando una asociación propia, sin 
perjuicio de seguir perteneciendo, los que pertenezcan, a la Sociedad 
de Autores Españoles. [...] 
"^Que cómo llegar a la formación de esa asociación? También muy 
sencillo: que un hombre de prestigio nos convoque a todos. 
la^ Cfr. ibidem. 
la8 Cfr. ^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. Avelino Rodrlguez Elías, dice... Vda 
Gallega, Vigo, n° 414, 30.5.1929. 
381 
"^Qué quién había de ser ese hombre? D. Armando Cotarelo. ^Punto 
de reunión? Santiago. 
"Y nada más. Lo demás ya saldría de allí. "149 
3. Manuel Lustres Rivas. 
Como non podía ser menos, dada a ideoloxía de Jaime Solá, director de Yida 
Gallega, o seguinte entrevistado non foi un dramaturgo galego, senón o xornalista 
Manuel Lustres Rivas: 
"El Teatro Gallego es un proyecto imaginario de Teatro. Es un anhelo 
de Teatro. Item más: un anhelo de unos cuantos, muy contados gallegos 
que desean un Teatro autóctono. 
"^Un proyecto imaginario de Teatro? sí, que sí. No vale decir la 
existencia o no existencia de obras ni de intérpretes para afirmar o 
negar el Teatro Galaico. Lo que falta -y faltando eso falta todo- es el 
sentido histriónico en el espíritu racial. EI gallego no sabe ser 
cómico. "lso 
A resposta de Lustres Rivas responde a ideoloxía racista na que desenvocou. 
Estaba moi claro que non se podía negar a capacidade da "raza" para a creación 
dramática porque en caso de descoñecimento da obra de Dieste, Risco ou Otero 
Pedrayo, aí estaba Valle Inclán para demostrar o contrario. Mais demostrar que non 
había actores era doado: 
"Como sin intérpretes autóctonos el Teatro autóctono es una quimera, 
conviene, si se trata de crear Teatro Gallego destruir la arista espiritual 
que hace quebrar a la raza gallega contra la repugnancia a vestir la 
máscara histriónica."'s' 
Lamentabelmente Lustres Rivas non ofrece a receita para luir a aresta que 
tantos esforzos levaba coutados e, por tanto, a"raza" galaica, na súa opinión, tería 
que seguir sen teatro autóctono. 
4. Manuel Lugrís Freire. 
la9 Cfr. ibidem. 
15° Cfr. "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. Manuel Lustres Rivas, dice...", Vda 
Gallega, Vigo, n° 415, 10.6.1929. 
lsl Cfr. ibidem. 
382 
O seguinte entrevistado foi o dramaturgo Manuel Lugrís Freire. Non sabemos 
se para el variaron o cuestionario ou se o vello escritor decidiu pola súa conta o que 
quería responder, pois Lugrís limitouse a falar da «Escola Rexional de Declamación». 
De todas as formas, as súas daclaracións son moi ilustrativas a respecto do papel 
que, para el, debía cumprir o teatro: 
"La Escuela desapareció por pequeñas rencillas, por falta de amparo de 
las corporaciones oficiales y sobre todo, porque los escritores no 
respondian al llamamiento para la trascendental y patriótico combate á 
que se les invitaba. 
"Aparecieron más tarde, cuando ya la Escuela regional no existía, otros 
escritores. Algunos tan notables como Cabanillas y Cotarelo Valledor; 
aunque no con la tendencia de aplicar el fuerte cauterio, . que yo 
preconizaba á los problemas gallegos. 
"Perdí la batalla."lsz 
Estas declaracións de Lugrís confirman as insinuacións de Francisco Pillado 
sobre as verdadeiras causas da desaparición da «Escola Rexional de 
Declamación»ls3 As liortas entre Manuel Lugrís e Galo Salinas producíronse por 
cuestións ideolóxicas. Para Lugrís o teatro era un instrumento de concienzación 
social: nos anos da «Escola Rexional» a súa postura ideolóxica era verdadeiramente 
revolucionaria. De acordo con ela, a solución que ofrecía para o problema social 
exposto na súa obra A Ponte era a da xustiza pola man, a revolta dos trabaíladores 
contra os seus opresores. Que agora, despois de máis de vinte anos, Lugrís atribúa 
a desaparición da «Escola», sobre todo, á falta de colaboración dos escritores, cando 
is2 Cfr. M. LUGRÍS FREIRE, "^Qé opina usted acerca del Teatro Gallego?", Vida Gallega, 
Vigo, n° 416, 20.6.1929. 
ls3 Vid. Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro de Manuel Lugris Freire, A Coruña, Ed. do 
Castro, 1991. 
Neste estudio, na parte dedicada á^Escola Rexional de Declamación= o autor afirma: "Todo 
parece indicar, en princípio, que a causa determinante da descomposición da Escola Rexional de 
Declamación, estivo motivada polos enfrentamentos e diferéncias, sur^dos no seu cadro artístico, por 
razóns, insisto, no suficientemente aclaradas" (p. 53). Non obstante, na análise do drama A Ponte, 
retoma a cuentión declarando: "Cada vez estou máis convencido de que «nos excesosA de Lugris 
Freire, radican boa parte dos conflitos vividos no seio da Escola Rexional de Declamación, e que eses 
«excesos^•, habilmente manipulados e distorsionados, servimn para desviar o problema ideolóatico de 
fundo e culpar a Lugris dunha monopolización do mencionado grupo artístico" (p. 72). 
383 
sabemos que rexeitou pezas1sa, indica que para Manuel Lugrís esas obras non eran 
dignas de ser levadas a escena. O incansábel loitador non podía aceptar un teatro que 
se limitase á contemplación bucólica de un país que se desangraba; entendía a escena 
como un instrumento de concienciación, e por tanto as obras representadas debían 
ser obras de tese, de teatro social. Mais o único autor que en 1903 escribía este tipo 
de obras era el mesmo, de aí que fose acusado de monopolizar a«Escola Rexional». 
Nunha análise profunda da historia, a acusación de monopolio unicamente pode ser 
admitida como causa fundamental da desaparición da ^Escola» por analistas pouco 
avisados. 
De feito, o comentario que engade Lugrís despois de nomear a Ramón 
Cabanillas e Armando Cotarelo ("aunque no con la tendencia de aplicar el fuerte 
cauterio, que yo preconizaba á los problemas gallegos. Perdí la batalla") deixa ben 
claro cal era a súa postura a respecto do que debería ser o teatro galego. Que 
despois, as circunstancias históricas o fixesen recuar nas súas teses é xa unha outra 
cuestión'ss 
5. Domingo Álvarez. ^ 
O seguinte en responder ao cuestionario da revista viguesa foi o xornalista 
Domingo Álvarez. Aínda que escasamente vinculado ao teatro, despois de afirmar 
que existen autores dramáticos dignos e que tamén se contaba con actores (citando 
isa A seguir, reproducimos aos estudiosos que comentan o feito de que existfan máis obras 
destinadas a ser estreadas pola «Escola Rexional^. "Por esta lamentable desdicha, se vieron privadas 
de subir a escena las nuevas obras anunciadas, originales de determinados escritores, algunos de los 
cuales hacían por primera vez, y con éxito probable a juzgar por las que nos son conocidas, sus 
primeras armas en las letras" (Eugenio CARRÉ ALDAO, El Teatro Regional Gnllego, manuscrito 
inédito); "Rivalidades, diferencias de apreciazón e outras diversas circunstancias motivaron a sua 
disgregazón cando xa outros autores escribiran novas obras para acrescentaren o seu repertorio" 
(Leandro CARRÉ, Literatura Galega. .Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], p. 6). 
Algúns mesmo citan obras e autores concretos, aínda que non indican as fontes: "Hai 
constáncia de que, atendendo a esa chamada, Xan Cuveiro Piñol enviou o seu Pedro Madruga aos 
responsábeis da Escola pero, por razóns que descoñecemos, a peza nunca foi representada" (Francisco 
PILLADO MAYOR, op. cit. , pp. 47^8); e tamén "Dos autores postergados pola actividade escolar 
nestes momentos devemos citar a Carré (Sacrificio) e sobretodo a Salinas quem oferece A campán, 
Sabela, Feromar e A Fidalga" (Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 55). 
iss Referímonos á evolución que, quizais perante os resultados da Revolución Bolchevique, se 
produciu nas radicais posturas de Manuel Lugrís cara a solucións sociais menos drásticas (vid. 
Francisco PII,LADO MAYOR, op. cit., p. 143). 
384 
ás irmás Nieto), entra no cerne do problema, a cuestión económica: 
"Pero, tanto el autor como el actor, tienen que subsistir a base de un 
incentivo, y ese incentivo o eje -el de la producción y el de la 
representación- pueden ser el amor o el interés. Pero el amor -amor al 
arte, a la gloria, que es al que me refiero- es un eje demasiado endeble; 
el interés, que es el pan, que es la vida, que es amor y gloria también, 
es más atrayente y de consistencia broncínea. 
"Pudiéramos decir señalando al interés: -iHe ahí el eje de nuestro 
teatro! Y lo afirmamos así. [...] 
"Creo, sin embargo, sinceramente, en un provenir halagúeño para el 
teatro gallego; pero a base de que las Diputaciones de nuestra región 
mancomunadas, -o una sola por si misma-, (^Aunque los Ayuntamientos 
no quieran!) sostengan una escuela de declamación, creen y tengan a 
sueldo uno o más grupos dramáticos -que en breve llegarán a vivir de 
su propio esfuerzo. "'s6 
6. Xesús San Luís Romero. 
Co último dos escritores entrevistados Yida Gallega cambia o método: o 
propio Jaime Solá entrevista a Xesús San Luís Romero no seu lugar de traballo. O 
dramaturgo santiagués, que durante a Ditadura se mantivo afastado dos escenarios, 
non é capaz de ver o problema real do teatro galego (ou non quer falar del), e o 
resentimento embaza todas as súas respostas: 
"- Tenemos el tema del teatro gallego sobre el tapete, San Luis. ^De
 
esto, qué nos dice usted?
 
"- ^Yo? ^Yo qué voy a decir? [...] que me dejé de esas cosas y me dije
 
-y nunca con más propiedad- «zapatero a tus zapatos^. "'s'
 
A insistencia do entrevistador leva a San Luís a rememorar os éxitos obtidos 
con O Fidalgo, lamentando o seu propio "romantismo" que o levou a abandonar o 
negocio familiar para embarcarse na aventura do teatro. 
"- Era la hora de los sacrificios, dijo usted. ^Ahora ya no lo es? 
"- Ahora también. Mire usted, cuando oigo hablar de ese problema del 
teatro gallego, al margen del cual quiero mantenerme, pienso que se 
teoriza demasiado. Y no es esto lo que importa, sinó darse cuenta de 
lsó Cfr. Domingo ÁLVAREZ, "^Qué opina usted acerca del Teatm Gallego?", Vda Gallega, 
Vigo, n° 418, 10.7.1929. 
is^ Cfr. Jaime SOLÁ, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? habla el autor de •^O 
Fidalgo^", Vda Gallega, Vigo, 30.7.1929. 
385 
que la hora de la creación es la hora del desprendimiento. Yo, dentro 
de mi pequeñez prediqué con el ejemplo. Fuí conquistando muchachos 
para las tablas. Les puse una escuela de declamación a mi manera. Les 
ayudé todo lo que pude. Corrí con los riesgos de nuestras excursiones 
por los teatros del país. Puse la obra y el bolsillo al servicio de la obra. 
Y cuando me convencí de que estaba solo, me volví a mi casa. "lss 
Evidentemente San Luís reinterpreta os feitos, porque "volveu á casa" cando 
cambiou a situación política pola implantación da Ditadura. Mais Solá insiste: 
"- ^Pero hay actores en Galicia? 
"- Ya le he dicho a usted que sin espíritu de sacriEcio no tendremos 
teatro gallego, porque este está en plena gestación. Hay que ayudar, 
estimular, enseñar a los aficionados. [...] Esto no se hace sin gastar 
dinero. Deben gastarlo los que lo tienen. "159 
É evidente que San Luís non desexaba manifestarse nin compricarse a vida, 
e que todas as súas respostas estaban condicionadas pola situación política, xa que 
un ano despois desta entrevista, baixo outro réxime, volveu formar compañía, como 
vimos, para representar de novo O Fidalgo (vid. «Agrupación Compostelana^ p. 244) 
Coa seguinte pregunta, Solá pretende que o dramaturgo compostelán xulgue 
aos seus compañeiros de escrita; mais o único que consegue é unha resposta que non 
dí nada: 
"- El asunto -repito- es delicado, San Luís, pero, en fin, ^tenemos 
obras? 
"- Con aciertos por un lado y con defectos por ei otro las tenemos. Las 
hay de sabio, de erudito y de filólogo,... Las hay también de pceta y 
de conocedor de la entraña de la vida popular,... Y las hay 
rematadamente malas."160 
Nesta enquisa, bótanse en falta Armano Cotarelo, Ramón Cabanillas, Antón 
Vilar Ponte, Rafael Dieste, Vicente Risco, Otero Pedrayo, etc. Jaime Solá fixera 
unha coidadosa selección de dramaturgos e"intelectuais"; malia iso non lle debeu 
gustar o resultado alcanzado, porque Vida Gallega non publicou o comentario crítico 
que prometera. De todos os xeitos, pódense analisar as respostas. Dos seis 
iss Cfr. ibidem. 
Is9 Cfr. ibidem. 
16° Cfr. ibidem. 
386 
entrevistados, cinco aseguraban que o teatro galego era unha realidade (Carré, 
Rodríguez Elías, Álvarez, Lugrís e San Luís) e un (Lustres Rivas} que non existía. 
Catro apuntaban a cuestión económica como factor principal do seu pouco 
desenvolvemento, e dous vían como única solución a intervención das institucións 
públicas. Isto, desde logo, non podía ser o que pretendía unha publicación que 
iniciara a enquisa porque, desde os seus postulados, non podía admitir como único 
teatro galego aquel que estivese escrito en galego. 
§.- Últimas cuestións. 
Mentres Vida Gallega andaba ás voltas coa súa tendenciosa enquisa, os mozos 
da nova xeración volveron desatar a polémica sobre o teatro galego. Nesta ocasión 
sería Johán Carballeira o causante de que o xornalista compostelán Antonio López 
Sánchez interveña na cuestión: 
"Johan Carballeira en un momento de ofuscación, se ha atrevido a 
negar la existencia do nuestro teatro, tamaña afirmación entraña un 
error tan lamentábel que nosotros no podemos pasar sin clavar en su 
lomo un arpón que logra enervar -si no en su totalidad, por lo menos 
en parte- la gratuíta afirmación de Johan Carballeira, a quien de ningún 
modo pretendemos restar méritos. [...] 
"Negar nuestro teatro, es tanto es tanto como hacer profesión de lego 
en el desenvolvimiento de la cultura autóctona. Es inconcebible este 
supino desconocimiento de Johan Carballeira, en quien concurren 
reconocidas aptitudes para el estudio de nuestro actual momento 
literario, que conseguiría si lo pretendiera y abandonara las influencias 
iconoclastas que están reflejando desde La Gaceta Literaria los ^pollos 
bien» de la literatura. (Aplaudimos el gesto vanguardista, pero sin dar 
a éste atribuciones para destruir, pues recordemos que la lectura de los 
clásicos ha sido quien nos inició en la vida del arte). [...] 
"Concretamente no sé cual fue la acepción que Carballeira quiso dar a 
la frase que sugirió estas líneas mias: «No me refería al teatro gallego 
porque, estrictamente, no sé que exista^, son sus palabras. [...] 
"El tema del teatro gallego se presenta fecundo, prometedor, para la 
discusión [...] Y aprovecho la ocasión para invitar a Johan Carballeira 
a una discusión cordial, pues la discusión es el crisol donde se forja la 
verdad. "'61 
Mais Johan Carballeira non recolleu o invite pois a a quen interesaba a 
161 Cfr. A. LÓPEZ SÁNCHEZ, "El Teaao Gallego", Faro de ^go, 9.4.1929. 
387 
cuestión naquel momento, o causante das declaracións de Carballeira, era Felipe 
Fernández Armesto que, desde Alemaña e a raíz do seu encontro co teatro ruso, 
volvía sobre as ideas que expusera Castelao nos seus Diarios de Arte. 
Despois da asistir a unha representación do "Teatro do morcego", o día 10 
de Abril de 1921, Castelao apuntaba no seu Diario: 
"Tamén fun o«Teatro Fémina». [...] Do seo do Teatro do Arte xurdeu 
o«Teatro do Morcego» (Chauve-Souris). [...] ^Qué decir diste teatro 
tan novo e tan orixinal? É a estilización de todo: parola, mímica, 
música, pintura, danzas. Son as grandes obras do pobo ou dos grandes 
artistas sintetizadas e cinceladas pespois como xoias. C6r i espresión 
concentradas pra eispresar fortemente dun xeito sintético unha parodia, 
unha bufonada, unha sátira, unha ironía e aínda a«mise en scéne» de 
algunha obra literaria ou musical. As cousas diste teatro son dun tan 
outo gosto artístico que sómente as persoas cultivadas poden apreciar 
e cicais pra un calquera cuase todalas xoias serían motivo de risa. O 
teatro onde traballan istes rusos é pequeniño e Nikita, que fai a 
presentación de todolos cadros, sostén conversaciós co público, por 
certo que iste gran artista é ó mesmo tempo un enorme humorista. 
Compre decir que o público está composto cuase todo il de artistas ou 
xentes que se intresan polo arte. Iste teatro é o que ocupa todolos meus 
pensamentos, tanto que penso faguer algo disto na primeira ocasión alá 
na nosa Terra. A cór é a que trunfa por riba de todo e logo o bó gosto 
do que adapta o asunto. Pensando e pensando sobor disto xa se me 
ocurriron algunhas cousas pra faguer en Galicia. Velahí van: a) Nunha 
taberna de cidade (a decoración ten de sere unha tolería de cousas dise 
mal gosto subrime do pobo) ármase un orfeón onde canta o barbeiro, 
o ebanista o zapateiro o escribente do xuzgado e ainda o mesmo 
taberneiro pode botar un solo. O que canten ten de sere así coma unha 
caricatura de calquera orfeón; a obra «Oh, Pepita» poño por 
comparanza de cousa ridícula. b) A poesía «A campana de Anllóns» de 
Pondal recitada polo mesmo Pondal acompañado o recitado por unha 
música axeitada poeira. O esceario ten de estar ás escuras; nunha veira 
estará Pondal iluminada a sua cara pola luz dun quinqué e sentado 
nunha butaca de coiro (non se ha vere mais que a figura amarela de 
Pondal no fondo negro); dispois no medeo do esceario e iluminado por 
unha luz azul verase a figura do presidiario de Orán (a luz será da lua 
que entra no calabozo pola reixa, de maneira que a figura do presidiario 
verase cruzada polas sombras dos barrotes); a escea pode representar 
o intre en que Pondal remata de compor a poesía e a figuar do 
presidiario (que ten de sere moi expresiva) será somente unha 
evocación. c) Nunha noite dun azul ben fondo con estrelas de córes 
cantan os mariñeiros orredor do lume onde se está cocendo a 
388 
caldeirada, un canto que ainda podía sere acompañado por un acordeón. 
d) Duas rapaciñas ben fermosas e vestidas coma no tempo do 
romanticismo cantan un duo galego. As figuras estarán iluminadas pola 
luz da lua que entra por unha fenestra. e) Os monicreques dun teatro 
de feira teñen unha conversa. Os monicreques terán a cabeza de persoas 
e os corpos de trapo valdeiros e iso pódese faguer asomando somentes 
as cabezas e manexando cuns pauciños as manciñas dos monicreques. 
fj Unha parexa ou un grupo poden cantar calquera cousa axeitada; pero 
han sere os personaxes dun cadro pintado que non teña mais que as 
cabezas de verdade e tan ben pintadas que parezan brochazos. g) Tamén 
pode haber conversas antre os retratos dunha sala e sería de moito 
humor faguer intervir o personaxe dun cadro que sexa un criado da casa 
que lle sirveu de modelo ó pintor e que agora entérase das cochinadas 
que fan os descendentes dun cabaleiro que foi seu amo e antigo dono 
da casa. Deixo apuntadas isas cousas que se me acurriron. Do noso 
folklore sairán cousas a milleiros. "lbz 
Ao mes seguinte, en Maio, volveu ao Chauve-Souris e anotou no diario nunha 
outra posibilidade: 
"Por exemplo nun cadro pintado con moitas figuras (algo caricaturesco 
e de moita cór até recurrir a influencias cubistas e futuristas) e no sitio 
das caras faise un buraco polo que asomarán as caras groseiramente 
pintadas que cantaran cousas populares: Un cadro pra calquera coro 
galego.'^ 163 
Sabemos que ao seu regreso de Europa, Castelao intentou crear en Pontevedra 
un grupo de Teatro de Arte, mais que perante as dificultades que conlevaba optouse 
pola Polifónica. Esta agrupación aproveitaria para os seus decorados algunha das 
ideas apuntadas no Diario: 
"Denantes de xurdir a Sociedade Polifónica quiso encetar en Pontevedra 
un «Teatro de Arte». Iglesias Vilarelle atopou máis doado formar unha 
Sociedade Coral, que tivo o seu director en Blanco Porto e o seu 
primeiro presidente en Lousada Dieguez. Aproveitaríanse algunhas 
ideas pra a presentación escénica. ""^ 
1^ Cfr. CASTELAO, Obra Completa 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 1981, pp. 165-167. 
163 Cfr. ibidem, p. 188. 
1^ Cfr. Xosé FII.GiJEIltA VALVERDE, "Castelao escenógrafo. Os decorados da Polifónica 
de Pontevedra", Boletfn de la Real Academia Gallega, A Coruña, n° 357, Xaneiro 1975 
(Reproducido in Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO, Antoloxia do Teatro Galego, A 
Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 264). 
389 
Na descrición que dos decorados realizados por Castelao para a Polifónica 
ofrece Filgueira Valverde, están materializadas moitas daquelas ideas. Reproducimos 
unha como exemplo: 
"7. Os cadros.- Conversa de dous personaxes de agora, baixo dous 
lenzos pendurados nas paredes inde asoman as facianas dos antergos 
que comentan. Sen dúvida suxerencia do «Seus 1'oeil des ancetres» visto 
en París."'^ 
Desde Berlín, Fernández Armesto expón todas as ideas de Castelao nunha 
"Carta a Jesús Bal", confesando que escolle a Bal como destinatario porque o 
considera a única persoa que podería "labrar la primera piedra de un teatro 
autenticamente gallego"'^. A resposta de Bal, moi atinada, volve o mérito da idea 
a quen corresponde e reconduce a proposta cara outras figuras do panorama galego 
(Castelao}: 
"Es curiosa esta coincidencia de que el «Blau Vogel» te haya hecho 
pensar en un maravilloso teatro gallego, habiendo sido ese mismo 
"Pájaro Azul" lo que, desde un escenario madrileño, hizo nacer en mi ­
año 23- la idea de un libro que había de titularse Hacia un ballet 
gallego. Entonces, como tu ahora, pude entrever el tesoro de 
posibilidades teatrales que duerme en la vida gallega y la riqueza en 
eficacia de los nuevos modos expresivos que ese ruso "Pájaro Azul", 
como su también ruso colega «El Murciélago», venía a revelarnos. ^que 
teatro exquisito y popular, artístico y humano! Soñarlo en Galicia ha 
sido, y es, una de mis "éveries" favoritas. Y por lo que veo no estoy 
solo. 
"Porque eso sueño, me parece muy justo tu recuerdo de Castelao. De 
el podemos esperar buenas cosas de teatro. "167 
Na segunda entrega da súa resposta Xesús Bal expón as causas de por que, 
na súa opinión, non existe un teatro galego de calidade, indicando a única fórmula 
real para solucionalo: 
"EI artista necesita ensayarse, estudiarse a si mismo, pasar de autor a 
espectador de su propia producción. Para alcanzar el necesario dominio 
i^ Cfr. ibidem, p. 265. 
1^ Cfr. F. FERNÁNDEZ ARMESTO, "Carta a Jesus Bal", El Pueblo Gallego, Vigo, 
24.5.1929. 
16^ Cfr. Jesús BAL Y GAY, "Temas Gallegos. Carta a Felipe Fernández Armesto", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 4.7.1929. 
390 
de su técnica, le es preciso ver sus obras, que es tanto como ver sus 
efectos y sus defectos."'^ 
Ese transformarse en espectador da súa obra, continúa Bal, é posíbel en 
determinados sectores da arte: para o pceta, o novelista, o pintor, o escultor, mesmo 
para o arquitecto, mais para o dramaturgo e o músico esa posibilidade non existe. 
O dramaturgo precisa ver representada a obra para poder corrixir os propios 
defectos, así que sería preciso crear un "laboratorio de teatro" subvencionado: 
"Pero el teatro, como la música, se comporta de muy otra manera. 
Aquí lo que sale de manos del artista no es la obra viviente que ha de 
oir o ver el público, sino un esquema escrito, un esqueleto. Para vivir 
necesita un intérprete. Por tanto al autor de teatro y al músico se les 
presenta un fuerte obstáculo para alcanzar el dominio de la técnica. No 
solo están privados de ir juzgando los efectos a medida que van 
escribiendo la obra. Están imposibilitados también de contemplarla en 
su totalidad, una vez terminada. [...] La mejor lección para un joven 
compositor consiste en oir sus propias obras. Y sospecho que otro tanto 
ocurre con los aprendices de dramaturgo. [...] 
"Yo creo, Armesto, que ha llegado el momento de pensar 
concretamente en el establecimiento de un laboratorio de teatro gallego. 
Pero un laboratorio permanente y no esos "cuadros" de aficionados tan 
pronto constituídos como disueltos. Y el sostenerlo es cosa de los 
galleguistas ricos y, sobre todo, de las diputaciones gallegas. "169 
Mais Fernández Armesto non estaba disposto a entrar en cuestións de orde 
económica e moito menos política, e a súa resposta a Bal foi un poético escurso 
sobre as "esencias do pobo" e as virtudes do teatro como medio educador, glosando 
ideas prestadas, con afirmacións do seguinte teor: 
"Para un teatro gallego la materia prima ha de ser Galicia, pero el 
brazo ejecutivo ha de ser la imaginación. [...] 
"El teatro es todo el conjunto de un pueblo, aquello que el pueblo desea 
y lo que no puede ser, por eso se ha dicho muchas veces que un pueblo 
sin teatro es un pueblo sin alma. "1'0 
Realmente 1929 foi un ano emblemático para o teatro galego pois se estreou 
1^ Cfr. Jesús BAL Y GAY, "Teatro Gallego. Postdata a una carta", El Pueblo Gallego, Vigo, 
10.7.1929. 
1^ Cfr. ibidem. 
l^o Cfr. F. FERNÁNDEZ ARMFSTO, "Segunda carta a Jesus Bal", El Pueblo Gallego, Vigo, 
11.9.1929. 
391 
a ópera O Mariscal, e por vez primeira un grupo conseguiu ser subsidiado con 
diñeiro público. Mais polo que levamos visto, neste ano os que teorizaron sobre 
teatro galego foron aqueles que non tiñan, na realidade, o máis mínimo interese por 
el: os homes de Jaime Solá, que pretendían demostrar que non debería existir, e mais 
Fernández Armesto que o usou como pretexto para divagacións pseudofilosóficas. 
Podería parecer que os nacionalistas renunciaran a teorizar e polemizar sobre 
teatro. A explicación deste suposto abandono hai que procurala nas circunstancias 
políticas polas que atravesaba o Estado. Ao longo de 1929, ficara claro que a 
Ditadura estaba avocada ao fracaso: a baixada vertixinosa da peseta nos mercados 
internacionais; as revoltas estudiantís que levaron á clausura da Universidade e á 
destitución de moitos catedráticos; o descontento e mesmo sublevación de certos 
sectores do exército foron algúns dos factores que ían preparando a caída do Ditador, 
que partiu para o exilio en Xaneiro de 1930. A monarquía agonizaba e a 
reorganización dos partidos perante a posibilidade de recuperación da legalidade 
constitucional abría de novo as portas ao traballo político. Había que preparar a VI 
Asemblea das Irmandades que se celebraría en Abril de 1930. Non era momento de 
discusións nin polémicas: 
"No creo que sea oportuno el momento para entablar polémicas y 
fomentar divisións entre los liberales gallegos. ""1 
Ao longo de seis anos de Ditadura tiveran tempo de discutir todo o discutbel 
sobre teatro, as causas e os remedios para tirarlo do atraso en que estaba. Todos 
chegaran a mesma conclusión: unicamente protexido e subvencionado desde o poder 
poderían transformalo e impulsalo. Para iso o poder tiña que ser galego. Todos os 
esforzos dos nacionalistas emborcaron na constitución de organizacións políticas que 
lles permitisen participar no poder cando chegase o cambio de réxime. 
Deste xeito, asistimos ao paradoxo de que sexan os inimigos do teatro galego 
os que se dediquen a divagar sobre el. Emilio Canda-Hijo, desde as páxinas do Faro 
de Vgo, comentaba ironicamente: 
"Pretendemos engañarnos a nosotros mismos, pero la realidad no se 
tuerce, no cambia aunque la vistamos con el ropaje suntuoso de unas 
1^1 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Tengamos instirno de conservación", El Pueblo Gallego, Vigo, 
19.2.1930. 
392 
frases hechas; el público no concurre al teatro gallego porque no le 
interesa que exista o se muera. Esta es la verdad desnuda y descarnada. 
"Vamos a jugar a cartas vistas: Fundemos una sociedad que podría 
'­ titularse uAmigos del Teatro Gallego», encaminada a defender, a 
intensificar, a apoyar nuestro teatro. Hace falta dinero: y ahí está el 
pueblo... Y ya veríamos como el pueblo escurría el bulto como un 
guardia municipal que da la espalda a la riña callejera para ir a tomarse 
un "chato" en la tasca de la esquina pensando filosoficamente que esta 
vida "hay que pasarla a tragos", y que lo demás son tarambainas."1'Z 
Era tan evidente a intención que encerraban as palabras do xornalista vigués 
que non mereceu resposta por parte de ninguén. Tamén Manuel Lustres Rivas en 
Novembro, publicou en La Voz de Madrid, con lixeiras modificacións e baixo 0 
título de "El Teatro Autóctono", a súa resposta á enquisa de Vida Gallega; artigo que 
rapidamente reproduciu Faro de Vigo. Os malévolos comentarios de Canda-Hijo non 
foran contestados por ser ben coñecida a súa posición antigalega, mais Manuel 
Lustres Rivas estivera moi vinculado ao movimento agrarista e ás Irmandades, polo 
que as súas declaracións podían doer aos seus antigos compañeiros. Un deles, o 
mestre Víctor Fraiz contestoulle rebatendo as afirmacións de Lustres sobre a carencia 
de sentido histriónico da "raza", para concluír aiirmando: 
"En Galicia ocurre con el teatro lo que con el turismo: queremos ver 
el sol antes de nacer y pescar truchas sin mojarnos. No debemos olvidar 
el portulado napoleónico: dinero, dinero y más dinero. Cuando Galicia 
haya gastado varios millones para hacer turismo, tendrá turistas, y 
cundo los haya gastado por su teatro, tendrá teatro. "1'3 
De todos os xeitos, que os nacionalistas non polemicen máis sobre teatro non 
quere dicir que o teñan esquecido: ocorre simplemente que agora está aberta a 
posibilidade, a través do poder político, de poder intervir directamente nel. Foi neste 
ano de 1929 cando Otero Pedrayo comezou o seu labor dramático publicando as 
peciñas Tren Mixto"a, Latricadas15, e mais Diálogos na néboa1ó. Seguíronse 
In Cfr. Emilio CANDA-HIJO, "«La Meiga=, el Teatro gallego y otras zarandajas", Faro de 
Vgo, 23.5.1929. 
1^3 Cfr. Víctor FRAIZ, "Discrepando de una opinión. En torno al Teatro Gallego", Faro de 
^go, 12.11.1929. 
l^a Ramón OTERO PEDRAYO, "Tren mixto", El Pueblo Gallego, Vigo, 13.10.1929 (Recollido 
in Ramón OTERO PEDRAYO, Teatro Ignorado, ed. de Aurora Marco, Santiago, Laivento, 1991, 
393 
publicando obras dramáticas, brillando en cada reseña a esperanza dun futuro máis 
prometedor: A lagarada, de Otero Pedrayo'^; ou A morte de Lord Staĉler178 e 
mais O Outro19 de Álvaro das Casas, son bos exemplos. A respecto da primeira 
obra deste último, Vilar Ponte comentaba: 
"Ten unha mistura de recendo folklórico e de recendo lexendario 
envoltos na vaguedade d'un romantismo poético, que fai lembrar certas 
obras do teatro irlandés. Coido que Alvaro das Casas non lles ofrece 
mal exemplo ós escritores galegos c'o derradeiro traballo dramático que 
eu gabo sinceiramente."lao 
Coa esperanza posta na recuperación das liberdades, o tema do teatro iicaba 
á espera da consolidación política do Partido Galeguista. A raíz do anuncio dunha 
actuación en Ourense da «Agrupación Dramática» de Vigo, en Decembro de 1930, 
Álvaro de las Casas contaba aos galegos da emigración a parálise teatral provocada 
pola Ditadura: 
"Tiempo hacía, ya mucho tiempo, que nuestros escenarios -en general 
envilecidos por el sinnúmero de engendros fraguados en el corrillo 
cómico-lírico de Madrid- no se dignificaban con una comedia gallega. 
PP. 59-62). 
1's Ramón OTERO PEDRAYO, "Latricadas", EI Pueblo Gallego, Vigo, 25.4.1930 (Recollido 
in Ramón OTERO PEDRAYO, Teatro Ignorado, ed. de Aurora Mazco, Santiago, Laivento, 1991, 
pp. 63-64). 
1'6 Ramón OTERO PEDRAYO, "Diálogos na néboa", El Pueblo Gallego, Vigo, 11.5.1930. 
Vid. Apéndice. 
17 Ramón OTERO PEDRAYO, A lagarada, farsada tráxica para ler, A Coruña, Nós, 1929. 
Na portada figura o ano 1928, mais na contraportada apazece 1929. Aínda que na 
historiogra8a dramática figura sempre a primeira data (vid. Manuel LOURENZO e Francisco 
PII,LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Bazcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v; 
Mamiel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Con•ña, Ed. 
do Castro, 1982, p. 252; e tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 181) absolutamente todas as 
reseñas de prensa están datadas en 1929; a primeira delas, que se limita a daz conta de que acaba de 
saír do prelo e aínda non tiveron tempo de a ler é de Maio de 1929 ("A Lagarada. Farsada 
dramática", EI Pueblo Gallego, Vigo, 19.5.1929). 
1'$ Álvaro de las CASAS, A morte de Lord Stauler, drama poético en tres esceas, A Coruña, 
Nós, 1929. 
1'9 Álvaro de las CASAS, O Outro, conto dramático en tres sceas, Alauda, 1930. 
180 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Un bon libm e unha boa ideia", El Pueblo Gallego, Vigo, 
25.9.1929. 
394 
Van lejanos aquellos días en que nuestros aficionados daban a conocer 
monólogos y diálogos sabrosos de tierra nativa, y mucho más lejanos 
aún, aquellos otros en que los coruñeses ofrecían a la admiración de las 
gentes los dramas, intensos y recios, del venerable Lugrís Freire. En 
este dilatado paréntesis de silencio, apenas se dejó oir el pcema 
magnífico que Cabanillas y Antonio Villar Ponte tejieron en torno a la 
amada figura de Pardo de Cela."'s' 
Coa recuperación das liberdades e a Segunda República comeza unha outra 
etapa na historia do teatro galego que fica xa fóra do ámbito cronolóxico da presente 
investigación. 
lsl Cfr. Álvaro de las CASAS, "El nuevo teatro gallego", Galicia, Montevideo, n° 166, 
Decembro de 1930. 
395 
6. CONCLUSIÓNS.
 
396 
Para finalizar, consideramos que os obxectivos iniciais deste traballo ficaron 
alcanzados xa que ao longo da investigación, ademais de establecer o papel 
desempañado polos cadros de declamación dos coros populares na historia da 
dramaturxia galega, puideron clarificarse algúns puntos escuros sobre a súa 
cronoloxía: 
1.- Desbotáronse, na nosa opinión, unha serie de inexactitudes cronolóxicas 
que empecían a comprensión global da evolución da dramaturxia galega. 
2.- Danse a coñecer unha serie de obras, autores e textos teóricos que 
permanecían descoñecidos. 
Efectivamente, como se afirmaba tradicionalmente, a partir de 1915 iníciase 
unha recuperación das actividades dramáticas; mais esta recuperación non se debe en 
exclusiva aos coros populares, eles mesmos son o froito das campañas a prol da 
cultura galega levadas a cabo por un sector da intelectualidade que non se pode 
identificar cun movemento político determinado, senón que responde a unha 
ideoloxía ou sentimento rexionalista que subxace nun segmento da sociedade. 
Cadros de declamación dos coros e cadros de amadores de diferentes 
asociacións (relixiosas, culturais, políticas, agrarias, escolares) protagoniza.ron unha 
reactivación do teatro que, basicamente, mantivo as dúas liñas existentes na uEscola 
Rexional de Declamación»: o teatro de tese e o teatro costumista. 
En 1919, coa intervención das Irmandades da Fala e a creación do 
Conservatorio Nacional da Arte Galega, ábrese unha nova etapa na historia do teatro 
galego. Os proxectos iniciais desta nova etapa contemplaban un proceso de 
modernización e actualización da escena que aspiraba á ruptura coa tradición 
dramática galega, nun proceso semellante ao levado a cabo polos homes da 
denominada Época Nós no eido da narrativa, e mais polos vangardistas no campo da 
poesía. 
A devandita modernización, dirixida desde o Conservatorio, mantiña como 
único vínculo coa dramaturxia rexionalista a utilización do teatro como plataforma 
reivindicativa. Esta reivindicación estaba proxectada cara a dúas frontes: a ling ĉística 
e a social. Como plataforma de reivindicación ling ĉística, a escena serviría para 
demostrar que o galego era unha lingua válida para todos os usos e clases sociais; 
como plataforma de reivindicación social, debería plasmar a problemática de toda a 
397 
sociedade galega e axudar á creación dunha conciencia nacional. 
Ademais disto, o teatro galego, para deixar de ser patrimonio exclusivo das 
clases populares, precisaba tamén unha actualización estética coa que se puidesen 
identificar os sectores cultos; non abondaría con tirar a lingua do medio rural, sería 
necesario experimentar con novas fórmulas dramáticas. Seguindo os pasos doutras 
dramaturxias europeas e americanas, procuráronse os primeiros modelos no 
Naturalismo, a través do "Teatro Livre" portugués. Nos proxectos iniciais do 
Conservatorio non entraba, por tanto, a representación das obras galegas 
rexionalistas. 
Non obstante, un sector das Irmandades non estaba disposto a que se 
producise unha ruptura tan drástica nin que se proscribisen dos escenarios as obras 
existentes: admitía a necesidade de que a lingua non se vinculase con exclusividade 
ás clases populares levando a escena a problemática da clase media, mais de 
ningunha forma admitiría outra estética que o realismo decimonónico nin renunciaría 
á tradición galega. . 
Os proxectos iniciais do Conservatorio fracasaron, xa que a ruptura derivou 
en simple renovación (máis ben en incorporación de ambientes non rurais á escena). 
A modernización da literatura galega, que se puido realizar nos eidos da poesía e da 
narrativa galegas, ficou abortada no terreo dramático. 
De todos os xeitos, os anos comprendidos entre 1919 e 1923 foron dunha 
enorme actividade dramática. O auxe do teatro ficou espellado na multiplicación de 
grupos, tanto dentro dos coros como fóra deles, na ampliación do abano de sectores 
sociais comprometidos co feito dramático autóctono e na estrea de máis de setenta 
obras. 
En Setembro de 1923, a Ditadura de Primo de Rivera acabou con toda esta 
actividade, abrindo unha nova etapa na historia do teatro. O teatro galego nunca 
contara con apoio ou subvencións oficiais, mais, entre 1919 e 1923, esta carencia 
fora máis ou menos compensada polas Irmandades, os coros populares, algunhas 
organizacións e mesmo a Universidade de Santiago de Compostela. Mais coa 
Ditadura esfarélanse as Irmandades e as actividades dramáticas galegas poden ser 
constitutivas de delicto; por tanto non só desaparecen os grupos existentes, senón que 
se produce tamén un retraimento tanto nos axentes activos do feito teatral (actores, 
398 
autores, patrocinadores) como no público. As consecuencias da represión política 
foron variadas e profundas: 
1.- Desapareceron todos os grupos de amadores que non podían entrar 
na categoría do folclórico e, por tanto, a posibilidade de representaren obras 
que non fosen costumistas. Os únicos cadros de declamación que puideron 
actuar durante os primeiros anos da Ditadura foron os dos coros populares. 
2.- Os dramaturgos rexionalistas, que durante a etapa anterior (1919­
1923) admitiran a necesidade de renovación e escribiran obras non ruralistas, 
volven ao teatro costumista e rural; de aí que sexan tan escasas as obras 
dramáticas galegas que non se desenvolven nun escenario rural. 
3.- Algúns coros populares, cumpridos os obxectivos para os que 
foran creados, entraron nunha dinámica de simple espectáculo folclorista que 
levou aos seus cadros de declamación á repetición cansativa dos vellos 
repertorios costumistas. Outros optaron por unha renovación que presentou 
dúas canles: 
a) ou ben optan polo teatro lírico dando lugar ao momento de 
maior auxe da zarzuela. 
b) ou ben abandonan as representacións dramáticas limitándose 
a espectáculos musicais. 
4.- As obras que non entraban nos estreitos límites do costumismo 
ficaron como teatro para ler xa que non podían ser representadas. Ignorando 
por completo a represión política que impedía as actividades dramáticas, a 
historiografía teatral galega estableceu unha serie de clasificacións que 
terxiversan a realidade histórica ou caen en incongruencias de vulto: 
A) "Das Irmandades da Fala ao Seminario de Estudos Galegos"'^. 
B) "Teatro na época das Irmandades da Fala (1916-1936), subdividido 
en tres etapas: 1916-1919; 1919-1926 e 1926-1936. Cos engadidos de 
"Teatro Nós" e mais "Outros autores do periodo 1916-1936"'^. 
'^ Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, O Tealro Galego, A Coruña, 
Ed. do Castro, 1979. 
'^ Vid. Henrique RABiJNHAL, op. cit. 
399 
C) "A dramática na.cional (1919-1936)", subdividida en: "O 
movemento inaugural (1919-1936)", "O grupo Nós (1920-1936), "Os 
novecentistas (1927-1936)"'^. 
5.- A desaparición dos grupos que podían representar algo máis que 
teatro costumista («Cadro Universidade^, «Escola Dramática Galegau, «A 
Terriña^...) leva a que se multipliquen as teorizacións que procuran unha 
receita para modernizar a teatro galego; o abano de propostas será amplísimo, 
desde a creación de grupos de "Teatro Íntimo" até a eliminación total do 
teatro existente. 
6.- As actividades dramáticas redúcense de tal forma durante a 
Ditadura que en 1930 se representaron menos obras (vinte e oito) do que en 
1917 (trinta e sete). Nos cinco anos escasos da etapa anterior (1919-1923) 
estreáranse máis de setenta obras dramáticas; nesta, que durou máis de sete, 
non se chegou ás corenta. 
Por todo o exposto até aquí, na nosa opinión, cumpriría reestablecer a 
periodización da dramaturxia galega, no que respecta ao período abranguido por esta 
investigación, limitando a duración do chamado "Teatro das Irmandades" ao período 
comprendido entre 1919 e 1923 e contemplando como unha etapa con entidade 
propia os anos da Ditadura (1923-1931). 
Por último, a prensa confirmouse como fonte insubstituíbel, cando menos na 
etapa histórica estudiada, na investigación das actividades dramáticas e das 
teorizacións sobre calquera aspecto da cultura galega. Este feito leva a cuestionar en 
que medida se poden considerar definitivos todos aqueles traballos historiográficos 
sobre a dramaturxia galega do século XIX e comezos do XX que non contemplaron 
as publicacións periódicas conservadas como fonte de información. 
1^ Vid. Mauuel F. VIETTES, "Rafael Dieste e o teatro: semblanza dun heterodoxo", in AA. 
VV., Rafael Dieste. Heterodoxia e paixón creadora, Vigo Xerais, 1995, pp. 25-58. 
7. ÍNDICE ONOMÁSTICO. 
Abelardo, Pablo 269 
Abraldes, José 154, 179 
Agotti, Luís 163 
Agudo, Rosa 176 
Alcayde, Francisco 108, 122, 156, 194 
Aller, Mercedes 160 
Alonso Montero, Xesús 250 
Alonso, Gonzalo 269 
Alonso, Sergio 173 
Álvarez de Novoa, Francisco 168, 255, 322 
Alvarez Limeses, Gerardo 239 
Álvarez, C. 179 
Álvarez, Domingo 384 
Álvarez, Félix 66, 144 
Álvarez, Herminia 178 
Álvarez, J. 218 
Álvarez, José 220 
Alvariño, Ramón 100 
Ameixeiras, Hixinio 59, 72 
Ameneiro, Mercedes 238 
Amor Soto, Lois 60, 62, 72, 145, 224-226 
Amor, José 129 
Ares Miramontes, Xosé 146-148, 227 
Ares, Luís 148 
Arévalo, Joaquín de 12 
Argibay, Amelia 172 
Armesto, Rosa 82, 130, 132 
Artemio 337 
Bal y Gay, Jesús 206-210, 225, 226, 278, 306, 390, 391 
Balás Silva, Emiliano 59, 71 
Barbosa, José 173 
Barcia Caballero, Juan 161, 162 
Baneiro, Xosé Ma 34, 127 
Barreiro Fernández, X. R. 197 
Barreiro Freire, Glicerio 260, 279, 280 
Barreiro Salaño, F. 158 
Barreiro, Alejandro 310 
Barreiro, Inés 157 
Barro, Carmen 182 
Bastida Vizoso, X. 158 
Bastos, Primitiva 176 
401 
Baudot, Gregorio 227 
Belaustegui, C. 240 
Bello Piñeiro, Felipe 229 
Benavente, Jacinto 85 
Benet, Josep 198 
Beramendi, Justo G. 43, 139 
Blanco Amor, Eduardo 49, 183, 227, 368 
Blanco Freire, F. Ignacio 38, 52 
Blanco Porto 389 
Borrás 257 
Bouza Brei, Fermín 159, 237, 335 
Bouza, Teruca 229, 230 
Bravo Villasante, Carmen 161 
Buhigas Alavarrieta, Juan 211, 241, 242 
Burgos, Agustín de 32 
Cabanillas, Ramón 14, 77, 80, 83, 90, 110, 112-114, 116, 138, 145, 173, 
184, 190, 191, 193, 219, 221, 223, 238, 243, 269, 307, 323, 
326, 336, 371, 386 
Cabeza de León, Salvador 38, 71, 148, 150, 158, 194, 327, 343 
Calle, José Luís 30 
Calvelo 67, 90, 244 
Calviño, Miguel 167 
Calvo, Maruja 238 
Cameselle, Hilario 176 
Canda-Hijo, Emiiio 222, 378, 392 
Canedo Vázquez, Valentín 67 
Canedo, Valentín 244 
Cañas, Carmen 129 
Carballeira, Johán 387 
Carballo Calero, Ricardo 18, 32, 38, 53, 58, 71, 131, 136, 152, 155, 157, 
162, 239 
Carr, Raymon 196 
Carré I75, 270 
Carré Aldao, Eugenio 10-12, 16, 34, 57, 70, 71, 103, 109, 110, 120, 121, 
310, 327, 343, 384 
Carré Alvarellos, Leandro 14, 15, 17, 21, 51, 58, 63, 69, 71, 86, 87, ^, 
92, 99, 100, 101-104, 107-110, 112, 119-123, 125, 126, 129, 
144, 145-148, 150, 151, 168, 172-174, 176, 185, 187, 188, 
191, 202, 209, 210, 212, 214, 216, 217, 219, 225, 226, 228, 
231, 234, 263, 268, 269, 275, 277, 278, 281, 282, 291, 294, 
295, 296, 304, 306, 318-320, 322, 323, 325-327, 332, 343, 
345, 351, 364, 379, 380, 384 
Carré Alvarellos, Euxenio 317 
402 
Caruncho, Ricardo 11, 13 
Casal, Xacobe 81, 108, 123, 126, 146, 212 
Casas, Álvaro das 32, 339-342, 394 
Casas, Víctor 84, 132, 214, 348, 349, 351, 371 
Castelao 17, 127, 215, 243, 285, 388-390 
Castillo, Ángel del 343 
Castillo, Feliciano del 93 
Castrillón, José Antonio 182 
Castro Lens, Xosé 132, 148 
Castro López, Manuel 38 
Castro Mella, Manuel 176 
Castro Moreno, José 66, 144, 226, 231 
Castro Seijo, Manuel 176 
Castro Soromenho, L. F. de 100, 115, 123 
Castro, Joáo de 98, 317 
Castro, Manuel 266 
Castro, Plácido R. 358, 359 
Castro, Rosalía de 211, 216 
Caulonga 67 
Cebreiro Refojo, L. 157 
Cerviño Gesteira, M. 158 
Chané 153 
Chao Ledo, X. M. 41 
Charlón Arias, Euxenio 14, 16, 32, 40, 42, 45, 48, 50, 51, 53, 54, 56, 
59-61, 66, 72, 92, 93, 103, 111, 112, 117, 118, 120-122, 
127, 133, 135, 137, 142, 144, 162, 163, 168, 175, 184, 185, 
187, 188, 219, 228, 230, 232-234, 257, 262, 268, 269, 281, 
282, 291, 296, 300, 304, 321, 322, 326 
Cobas 67 
Comellas Coimbra, Manuel 85, 114, 115, 135-137, 139-141, 144, 231 
Cordal Pérez 67 
Correa-Calderón, Evaristo 346-348, 351, 367 
Cortiñas, Luís 151, 200 
Cotarelo Valledor, Armando 14, 158, 159, 193, 212, 236-238, 243, 269, 
271-273, 275, 276, 287, 290, 294, 320, 321, 326, 337, 338, 
340, 343, 386 
Cotarelo, Pilar 160 
Couceiro Freijomil, Antonio 36-38, 41, 42, 53, 55, 99, 132, 133, 155, 
209, 227, 260, 344 
Couceiro, Pilar 148 
Courtier 166 
Crestar 148 
Curros, José G. 343 
403 
D'Annunzio 97 
Dantas, Júlio 93, 95, 96, 112, 115, 116 
Datorre, Pilar 148 
Denlofén, Margarita 160 
Díaz Baliño, Camilo 165, 220, 223, 243, 252-254, 303 
Díaz Pardeiro, José Ricardo 68 
Dicenta, Joaquín 67, 330 
Dieste, Rafael 308, 342, 345-347, 353, 366, 386 
Dinis, Baptista 100, 119, 121 
Dobarro Paz, Xosé Ma 53, 152, 201 
Dónega, Marino 82 
Dopico, Manuel 67, 153, 244 
Durán, José A. 26 
Edreira, Baltasar 84 
Edreira, María 129, 130 
Enderiz, Leopoldo 172 
Escobar, Francisco 234 
Espasandín 156 
Espino, Maria 238 
Espiñedo, Avelina 167 
Fariña Cobián, Herminia 223, 237-239, 241, 242, 269 
Farto, Mauricio 214, 216, 219, 231, 343 
Fernández Amor, M. 219 
Fernández Armesto, Felipe 388, 390, 391 
Fernández del Riego, Francisco 16 
Fernández Gastañaduy, Heliodoro 33, 39, 42, 56, 58, 71, 144, 169, 173, 
177, 235, 262, 264, 268-270, 285, 293, 295, 298, 326 
Fernández Gómez, Luís 148, 335 
Fernández Mato, Ramón 64, 316 
Fernández Merino, Juan 131, 312 
Fernández Tafall, José 55, 56, 60, 178, 194 
Fernández Tafall, Pablo 154 
Fernández Yáñez, Horacio 290 ^ 
Fernández, Alfredo vid. Nan de Allariz 
Fernández, Ángel 176 
Fernández, Camilo 280 
Fernández, Francisco 66 
Fernández, José R. 173 
Fernández, Manuel 176 
Fernández, Virxilio 167 
Ferreiro, Manuel 225 
Figueiral 167 
Figueiredo, Manuel de 98, 317 
404 
Filgueira Valverde, Xosé 285, 390 
Flóres, Ricardo 295 
Fontán 179 
Fontenla Domínguez, Martín 359 
Forcadela, Manuel 154 
Frade Giráldez, Ricardo 53, 70, 71, 121, 148, 154-156, 236, 242, 263, 327 
Frade, Enrique 129 
Fraga, Isaac 372 
Fraga, Xavier 328 
Fraiz, Víctor 393 
Freire Lestón, Xosé Vicenzo 355 
Freixeiro Mato, Xosé Ramón 250 
Fuente, Manuel de la 160 
Fuentes, Euxenia 269 
Fuentes, Maruxa 269 
Fumega, Camilo 295 
García Acebal, L. 157 
García Ferreiro, Alberto 58 
García Hermida 56 
García Negro, Ma do Pilar 53, 152, 201 
García Pereira, Nicolás 136, 140, 141, 143 
García Romero, Celestino 160 
García Sabell, Domingo 231 
García, Ángel 129 
García, Fabriciano 173 
García, Ricardo 238 
García, Rodrigo 99, 130, 131 
García, Victoriano 114 
Garret, Almeida 317 
Garrido, Elisa 176 
Garrido, José 176 
Gayoso 148 
Gcethe, J. 97 
Gómez Cortaceró, Manuel 178 
Gómez, José 173 
Gonzaga, Carlos Luís 377 
González 259 
González, Juan Jesús vid. Juan Jesús 
González Lanchas, Manuel 152 
González López Pardo, Manuel María vid. Manuel María 
González Muñoz, X. 158 
González, Carmelo 231 
González, Daniel 251, 252, 254 
405 
González, M. 148 
González, Ofelia 153 
Hanptmann 97 
Herce, Fernando 189 
Hermida, Modesto 78, 156 
Hernández, Paulino 238 
Herrero, Aracéli 34, 35, 37, 236 
Howorth, Júlio 100, 117, 118, 123 
Ibsen, H. 69, 97 
Iglesia, Francisco Ma de la 32, 52, 152 
Iglesias Roura 219 
Iglesias Vilarelle 389 
Iglesias, José 67 
Iglesias, José R. 173 
Iglesias, Luís 154 
Iglesias, Maruja 173 
Iglesias, Mercedes 154, 156 
Isla Couto 368 
Juan Jesús 106, 155, 158, 159, 237, 267, 327, 339, 353-355 
Júnior, Santos 100, 117, 118, 123 
Labarta Pose, Enrique 63, 123, 180, 285 
Lafuente, Lois 84, 97 
Lamartín, M. 188 
Lameiro 14, 16, 54, 65, 71, 91, 113-118, 121, 123, 128, 164-167, 172, 
173, 184, 192, 225, 226, 231, 245, 247, 249-254, 257, 258, 
260, 269-271, 289, 297, 299, 307, 325 
Laranjeira, Manuel 93, 111-113, 118 
Las Heras 167 
Lemus, Manuel 129 
Lence-Santar Guitián, Eduardo 41 
Lesta Meis, José 206 
Linares Rivas, Manuel 315, 316 
Lopes, Oscar 96, 97 
López, Juan Ma 52 
López Abente, Gonzalo 117, 326 
López Castiñeiras, José M. 34-37 
López Medina, Xavier 51, 130 
López Riobo, Xaquín 108, 335 
López Sánchez, Antonio 387 
López Yáñez, José 54 
López, Antonio 153, 167, 181 
López, Humberto 176 
López, Josefa 182 
406 
López, Raimundo 182 
Lorenzo, E. 173 
Lorenzo, Luísa 173 
Lorenzo, Manuel 229, 230 
Losada Diéguez, Antonio 177 
Lourenço Roussado, Manuel 100, 117, 123 
Lourenzo, Manuel 18, 21, 32-34, 41, 47, 50, 51, 54, 55, 59, 63, 81, 90, 
104, 109, 127, 133, 143, 147, 154, 157, 160, 162, 168, 172, 
174, 179, 188, 202, 229, 237, 242, 264, 280, 286, 344, 361, 
389, 394, 399 
Lozano 154
 
Lugilde Penelas, Manuel 299 
Lugris Freire, Manuel 14, 16, 18, 23, 31, 32, 39, 50, 51, 53, 57, 58, 60, 
66-68, 71, 72, 99, 103, 119-123, 130, 131, 135, 146, 147, 
153, 154, 156, 170, 172, 188, 194, 201, 228, 230, 231, 263, 
264, 269, 273, 276, 289, 298, 324, 326, 327, 383, 384 
Lustres Rivas, Manuel 382, 393 
Macedo, Manuel de 319 
Maeterlinck, M. 88, 97 
Manuel María 25-28, 30, 38, 46, 47, 54, 243, 354 
Marco, Aurora 34, 35, 37, 393 
Margarita, Rvda. Madre 38, 40, 52, 160, 161, 295 
Martelo Paumán, Evaristo 32, 327 
Martín, Gonzalo 154 
Martínez, Perfecto 51 
Martínez, Eloy 279 
Martínez, Luís 182 
Martínez, Maruja 173 
Martínez, Maruxa 269 
Masdías, Manuel 70, 133, 141, 148 
Mato Vizoso, Manuel 41 
Mello, Augusto de 319 
Menéndez, S. 67 
Mesejo Campos 155 
Mesquita, Marcelino 77, 88, 91, 93-95, 100, 110-112, 116, 117, 123, 146 
Míguez, Manuel 153 
Millá Gacio, Luís 319 
Millán, Valentín 154 
Minguell y Tey, F. 319 
Moledo, Urbano R. 264, 265 
Moliére 93, 111, 229, 230 
Molíns, Pilar 129 
Montero-Díaz, S. 362, 363, 365 
407 
Mospollet 1S6 
Mosquera Vidal, Manuel 33S 
Mosquera, José 156, 1S9 
Muñoz Saa, Begoña S4 
Murguía, Manuel 23, 12S 
Nan de Allariz 32, 37, 39, S0, S1, S3, S4, S7, 60, 71, 72, 118, 123, 129, 
133, 169, 171, 2SS, 261, 290, 326 
Nieto, Ofelia 38S 
Nogueira, Concha 67, 154, 1S6 
Nogueira, Emilio 257, 263, 264, 267, 269 
Noriega Varela, Antonio 2S0 
Novoa, M. 179 
Noya, Faustina 238 
Osorio, Fernando 77, 81, 82, 89, 92, 93, 108, 111, 130, 133, 146, 33S 
Otero Pedrayo, Ramón 16, 308, 344, 386, 393 
Otero-López, J. 267 
Pacheco, Carlota 178 
Palacios, Miguel 42 
Pan Martínez, José 1S7 
Pando, Gonzalo 1S4 
Pena de Olano 293 
Peón Peón, José S6 
Pereira 1S6 
Pérez Galdós, Benito 330 
Pérez Gándara, José 27 
Pérez, José 144 
Pérez, Julia 129 
Pérez, Luís 269 
Picón, Santiago 173 
Pillado Mayor, Francisco 9, 18, 21, 32-34, 39, 41, 47, S0, S1, S4, SS, S9, 
63, 81, 90, 104, 109, 127, 133, 143, 147, 154, 157, 160, 
162, 168, 172, 174, 179, 188, 202, 229, 237, 242, 264, 280, 
286, 344, 361, 383, 384, 389, 394, 399 
Pita Las Antas, Leandro S0, 289 
Pita, X. 148 
Porto Rey, Francisco 14, 16, 112, 115, 162, 179, 289, 36S 
Posada Curros, José G. 152, 154, 158-160, 276, 321, 326, 327, 332, 338 
Pose, Jesús 67 
Pose, José 1S3 
Posse Rodriguez, Manuel 38, S2 
Prada, José 182 
Prado, Concha 182 
Prado, Manuel 182 
408 
Prado Rodríguez, Xavier vid. "Lameiro" 
Prego, Benedicta 173 
Presa Viso, Antón 179, 180, 285, 297 
Prieto, Xermán 27, 42, 46, 47, 52, 66, 156, 157, 159, 174, 237, 264, 293 
Prieto Rouco, Carmen 188 
Quintanilla Martínez, Xaime 14, 62, 67, 81, 83, 84, 103, 123, 135-137, 
139, 142-145, 190, 192, 215, 224, 226, 227, 232, 320, 324, 
326 
Quintas, Marina 269, 270 
Quirós 172 
Quiza, Manuel 66, 144 
R.S. 46, 56 
Rabunhal, Henrique 19, 20, 22, 37, 41, 43, 45, 51, 57-59, 67, 80, 81, 90, 
104, 123, 125, 127, 146, 154, 156, 165, 168, 185, 218, 243, 
244, 262, 280, 331, 332, 344, 361, 384, 394, 399 
Ramallo, María 172 
Rebello, Luiz Francisco 77, 94 
Reboredo, Herminia 269 
Regueira, Miguel 269 
Regueiro, Manuel 154 
Rey Alvite 154, 157, 244 
Rey Pose, Manuel 174, 189, 211, 241, 242, 256, 263, 269, 270, 298 
Rey Soto, Antonio 64, 148, 150 
Rey, Elvira 148 
Rey, Pura 148 
Rey, R. 148 
Ribeiro Conde, Antonio 335 
Río Sánchez Granados, Ma Dolores del 41 
Río, Bernardo del 242, 243 
Ríos, Farruco 269 
Riquer, Marín de 94 
Risco, Vicente 13, 14, 16, 70, 79, 97, 102, 103, 106, 148-150, 153, 164, 
166, 192, 200, 276, 308, 311, 312, 317, 318, 320, 321, 324, 
343, 352, 386 
Rivas, Ma Teresa 238 
Rivas, Narciso 197 
Rivero, Roxelio 14, 55, 59, 60, 71, 144, 172, 174, 179, 185, 217, 226, 
255, 265, 278, 284, 297, 304 
Rodrigues, Ernesto 100, 118, 122, 123 
Rodríguez, Francisco 23, 221 
Rodríguez Cebral, E. 158 
Rodríguez de Vicente, José 48, 174, 245, 263 
Rodríguez Díaz, Roxelio 49, 70 
409 
Rodríguez Elías, Avelino 32, 33, 39, 55, 56, 59, 60, 65, 71, 72, 91, 
113-116, 118, 123, 130, 144, 146, 147, 154, 168, 169, 173, 
176, 179, 184, 189, 192, 194, 260, 266, 269, 275, 277, 282, 
284, 288, 295, 297, 304, 313-315, 318, 326, 327, 381 
Rodríguez González, Eladio 86, 197, 204, 343
 
Rodríguez López, Jesús 34-37, 50, 60, 66, 71, 103, 122, 169, 176, 266,
 
277, 326 
Rodríguez Losada 219, 223 
Rodríguez, Carmen 172 
Rodríguez, Inocencio 153 
Rodríguez, Lola 158 
Rodríguez, X. 227, 228 
Roel, M. 148 
Roel, Xerardo 84 
Romains 97 
Romero Lema, Francisco 63 
Romero Lema, P. 158 
Romero, Xosé Antonio 66, 143 
Rosende, Anxel M. 183, 184 
Roucar, Luís 153 
Rúa, Xulio 48, 172-174, 257, 263, 264, 267, 269 
Saavedra, Isidoro 175 
Salgado 67 
Salinas, Galo 9, 10, 15, 16, 18, 32, 51, 58, 70, 71, 87, 101, 103, 104, 
120, 122, 125, 127, 133, 134, 145, 173, 174, 188, 194, 215, 
^ 218, 226, 262, 281, 318, 321, 326, 328-330, 345 
San Luís Romero, Xesús 14, 53, 67, 70, 72, 114, 116, 117, 119, 150, 152, 
153, 163, 188, 189, 201, 244, 324, 325, 385, 386 
San Luís, Elena 244 
San Luís, Eugenio 153 
San Luís, José 153 
San Luís, Lola 244 
Sánchez Hermida, Manuel 14, 16, 33, 40, 42, 45, 48, 0, 1, 53, 54, 56, 
59-61, 66, 72, 92, 93, 103, 111, 112, 117, 118, 120-122, 
127, 133, 135, 137, 142, 144, 162, 163, 168, 175, 184, 185, 
187, 188, 219, 228, 230, 232-234, 257, 262, 268, 269, 281, 
282, 291, 296, 300, 304, 321, 322, 326 
Sánchez Miño, Eduardo 31, 32 
Sánchez Pérez, José 143, 211, 233-235 
Sánchez, Florencio 95, 96, 317 
Sande, Carmen 67, 152 
Sassone, Felipe 319 
Saz, Agustín del 95 
410 
Selvagem, Carlos 123 
Sergude, L. de 65 
Serrano 177 
Sestelo, Telesforo 55, 60, 71, 172, 174, 185, 217, 226, 284, 297, 304 
Shakespeare, W. 69, 88, 97, 112 
Signo, José 321 
Silva, R. 67 
Silva, Ramona 153 
Silva, Rosalía 153 
Solá, Jaime 64, 386 
Soler Palmer, Manuel 343 
Sosía 156 
Soto Valenzuela, Xavier 172, 173, 175, 296 
Strindberg, A. 88, 124, 357, 367 
Suárez Pedreira, Ramón 52, 99, 117, 123, 131 
Suárez Picallo, Ramón 368 
Suárez, Pilar 66, 144 
Tarrío, Anxo 21 
Tato Fontaíña, Laura 31, 33, 42, 45, 58, 60, 81, 135, 139, 141, 143, 145, 
215, 224, 226, 227, 232, 243, 246, 274 
Teijeiro, Ángel 259, 260, 265 
Teijeiro, Carmen 66, 144 
Tito Vázquez, Mariano 158, 237 
Torralba Becci 67 
Torres 179 
Torres Regueiro, Xesús 146-149 
Torres, Esperanza 148 
Troncoso 130, 132 
Ulla, Carmen 157 
Valencia, Olimpia 160 
Valverde, José Ma 94 
Varela Varela, Xesús 63 
Varela, Jesús 279, 280 
Varela, M. 156 
Vázquez da Pena, Carlos 335 
Vázquez Estévez, Gonzalo 257, 297 
Vázquez Santamaría, Manuel 47 
Vázquez, Dositeo 172 
Vázquez, Encarnación 173 
Vázquez, Felisa 156 
Veiga, Josefina 66 
Verde, Joáo 339 
Vidal Rodríguez, Manuel 157, 236, 331 
411 
Vidal Vázquez, Ricardo 300, 301, 303, 304 
Vidal, Eloy 189 
Vieites, Manuei 22 
Vierna, Felipe 293 
Vilanova Rodríguez, A. 280 
Vilar Ponte, Antón 14, 20, 27, 32, 77, 78, 88, 95, 97-100, 102, 103, 111, 
112, 114, 115, 116, 124, 126, 129, 138, 145, 190, 192, 199, 
200, 203, 208, 211, 216, 219, 221, 223, 231, 234, 238, 282, 
306, 307, 317, 318, 321, 324, 326, 327, 336, 355, 357, 360, 
361, 365, 367, 368, 371, 373, 374, 376, 386, 394 
Vilar Ponte, Ramón 139 
Villar, América 160 
Villar, Nieves 160 
X. 227
 
Yañez, Alejo 67 
Yeats, W. B. 88 
Zabarte, Eduardo 238 
Zamora, Federico 205, 206, 331, 332 
412 
8. RELACIÓN DE PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS CONSULTADAS '. 
A Coruña 
La Voz de Galicia, A Coruña, 1915-1931. 
A Nosa Terra, A Coruña, 1916-1931. 
El Noroeste, A Coruña, 1926-1929. 
El Orzán, A Coruña, (1918). 
Vigo 
Faro de vigo, Vigo, 1915-1931. 
El Pueblo Gallego, Vigo, 1924-1931. 
Galicia, Vigo, 1922-1925. 
Vida Gallega, Vigo, 1915-1931. 
Pontevedra 
Progreso, Pontevedra, 1916, 1926-1931. 
Diario de Pontevedra, Pontevedra, 1915-1926. 
Santiago 
El Compostelano, Santiago, 1920-1931. 
Diario de Galicia, Santiago, 1915,(1916), 1919-29. 
Eco de Santiago, Santiago, (1916-1922) 1923-1924 (1925-1931). 
Correo de Santiago, Santiago (1916). 
Voz del Pueblo, Santiago, 1915-1916. 
Gaceta de Galicia, Santiago, 1915-1918 (1922). 
Noticiero Gallego, Santiago, 1918-1919. 
Miña Terra, Santiago (1915). 
El País Gallego, Santiago, (1927). 
Ferrol 
El Correo Gallego, Ferrol, 1915-1931. 
La Vo.z de la Liga, Ferrol, (1916-1919). 
El Faro de Ferrol, (1918-1920) . 
Galicia, Ferrol, (1918). 
Boletín Mensual da Irmandade Nazonalista de Ferrol, 1921 (1922). 
Ourense 
La Región, Ourense, 1915-1925, 1927-1931. 
La Zarpa, Ourense, 1921-1926 
O Tío Marcos da Portela, 3 a época, Ourense, 1917-1919. 
Nós 
1 Os anos que van entre parénteses non se consultaron completos. 
413
 
Lugo 
El Progreso, Lugo, 1915-1931. 
Ronsel, Lugo, 
Outros 
La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira (A Coruña) 1915-1931. 
Acción Agraria, Ortigueira (A Coruña), (1920-24-25). 
El Pueblo de Cariño, Cariño (A Coruña), (1919). 
^llalba y su comarca, Vilalba (Lugo) (1915). 
Rexurdimento, Betanzos, 1 a e 2a épocas, 1922-1923. 
Nerio, Corcubión, (1920-21). 
El Emigrado, A Estrada (Pontevedra), 1920-24 (1930). 
Almanaque Gallego de Castro López, Buenos Aires, 1914-19, 1921, 1927. 
414 
9. BIBLIOGRAFÍA.
 
415 
Bibliografía Xeral. 
AA. VV. A Nosa Literatura: Unha interpretación para hoxe I, A Coruña, Edita 
Alexandre Bóveda, 1988. 
AA. VV. A Nosa Literatura: Unha interpretación para hoxe II, A Coruña, Ed. 
Xistral, 1985. 
ALMAGRO SAN MARTÍN, Melchor de, "Literatura y regionalismo gallego", Vida 
Gallega, Vigo, n° 156, 15 de Outubro de 1920. 
ALONSO MONTERO, Xesús, Cen anos de literatura galega (Catálogo da 
exposición bibliográfica: 9-12-1863 / 19-12-1963), Lugo, Círculo de las 
Artes, 1964. 
ALONSO MONTERO, Xesús, Realismo y conciencia critica en la literatura 
gallega, Madrid, Ciencia Nueva, 1968. 
ALONSO MONTERO, Xesús, "Prólogo", in Jesús RODRÍGUEZ LÓPEZ, 
Supersticiones de Galicia, Lugo, Celta, 1971. 
ALONSO MONTERO, Xesús, "Pcesía francófila no 36", La Voz de Galicia, A 
Coruña, 22.8.1996. 
BAL Y GAY, Jesús, Hacia el ballet gallego, Lugo, Ronsel, 1924. 
BARATA, José Oliveira, História de teatro portugués, Lisboa, Universidade Aberta, 
1991. 
BARREIRO FERNANDEZ, X. R. , Historia de Galicia lV. Edade contemporánea, 
Vigo, Galaxia, 1981. 
BASTOS, Sousa, Dicionário de teatro portugués, Coimbra, Minerva, 1994. 
BERAMENDI,Justo G. , Vicente Risco no nacionalismo galego I e II, Santiago, 1981. 
BLANCO AMOR, Eduardo, Teatros libres de preguerra, in AA. W. Eduardo 
Blanco Amor e o teatro. Teatros libres de preguerra. Proces a Jacobusland, 
Universitat de Barcelona, 1995. 
BOBILLO, Francisco, Nacionalismo Gallego. La ideología de ^cente Risco, 
Madrid, Akal, 1981. 
416 
CALLE, José Luís, Aires da Terra. La poesfa musical de Galicia, Madrid, 1993. 
CARBALLO CALERO, Ricardo, Historia da Literatura Galega Contemporánea, 3a 
ed., Vigo, Galaxia, 1981. 
CARR, Raymond, España: 1808-1975, Barcelona, Ariel, 1988. 
CARRÉ, Leandro, Literatura Galega. Teatro, Separata de «Céltiga^ Cadernos de 
Estudos Galaico-Portugueses, Porto, [1960]. 
CARRÉ, Leandro, "Por la creacíón de un teatro gallego de nuestro tiempo", La Voz 
de Galicia, A Coruña, 22 e 28 de Agosto de 1964. 
CARRÉ, Leandro, "^Houbo denantes de agora teatro galego?, La Voz de Galicoa, 
A Coruña, 30 de Marzo de 1975. 
CARRÉ ALDAO, Eugenio, ,La literatura gallega en el siglo XIX. Seguida de una 
antología y apéndices, A Coruña, Librería Regional de Carré, 1903. 
CARRÉ ALDAO, Eugenio, Literatura Gallega. Con extensos apéndices 
bibliográficos y una gran antología de 300 trabajos en prosa y verso de la 
mayor parte de los escritores regionales, 2a ed., Barcelona, Ed. Maucci, 
1911. 
CARRÉ ALDAO, Eugenio, Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional, 
manuscrito inédito, A Coruña, 1913 (Arquivo Leandro Carré). 
CASTELAO, Obra Completa 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 1982. 
CASTELLON, Antonio, El teatro como instrumento político en España (1895-1914), 
Madrid, Endymion, 1994. 
-CORTEZÓN, Daniel, Teatro e Nacionalismo, A Coruña, Cadernos da Escola 
Dramática Galega, n° 45, Xullo 1984. 
CORTIÑAS, Luis, "O ano derradeiro en Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
279, 1 de Xaneiro de 1931. 
COSTA ALCALDE, Ma X., Armando Cotarelo e a cultura galega, A Coruña, Ed. 
do Castro, 1992. 
COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio, Diccionario Bio-bibliográfico de Escritores, 
Santiago, Bibliófilos Gallegos, 1952. 
417 
COCHÓN, Iris et al., Diccionario da literatura galega, coordinado por polores 
Vilavedra, Vigo, Galaxia, 1995. 
Dicionário cronológico de autores portugueses organizado pelo Instituto Portugués 
do Livro e da Leitura; coordenaçáo de Eugénio Lisboa, Mens Martins (Mira-
Sintra), Publicaçóes Europa-América, 1991. 
DÍAZ PARDEIRO, José Ricardo, La vida cultural en La Coruña. El Teatro 1882­
191 S, A Coruña, Galicia Edicións, 1992. 
DIESTE, Rafael, Antre a terra e o ceo, A Coruña, Ed. do Castro, 1981. 
DOYGHERTY, Dru e VILCHES DE FRUTOS, Ma F., El teatro en España, entre 
la tradición y la vanguardia. 1918-1939, Madrid, CSIC, 1992. 
DURÁN, José Antonio, Agrarismo y movilización campesina en el país gallego 
(1875-1912), Madrid, Siglo XXI, 1977. 
^ 
DURÁN, José Antonio, Crónicas 2. Entre el anarquismo agrario y el 
librepensamiento, Madrid, Akal, 1977. 
DURÁN, José Antonio, Camilo Díaz Baliño. Crónica de otro olvido inexplicable, 
A Coruña, Ed. do Castro, 1990. 
FABRA, Gustavo, Literatura Gallega, Madrid, La Muralla, 1973. 
FERNÁNDEZ, Camilo, "Os Primordios do teatro galego en Ourense", in AA. VV. 
Eduardo Blanco Amor e o teatro. Teatros libres de preguerra. Proces a 
Jacobusland, Universitat de Barcelona, 1995. 
FERNÁNDEZ del RIEGO, Francisco, Historia da Literatura Galega, Vigo, 
Galaxia, 1951. ^ 
FERNÁNDEZ del RIEGO, Francisco, Diccionario de escritores en lingua galega, 
2a edición correxida e aumentada, A Coruña, Ed. do Castro, 1992. 
FERNÁNDEZ TEIXEIRO, Manuel Ma, "El teatro gallego", El Ideal Gallego, 5 de 
Setembro de 1958. 
FERNÁNDEZ TEIXEIRO, Manuel Ma, " Noticia del teatro gallego", PrimerActo, 
. n° 120, Madrid, Maio de 1970. 
FREIRE LESTÓN, Xosé Vicenzo, Lembranzas dun mundo esqueciso. Muller, 
418 
política e sociedade na Galicia contemporánea 1900-1939, Santiago, 
Laiovento, 1993. 
GARCÍA PAVON, F., El Teatro Social en España (1895-1962), Madrid, Taurus, 
1962. 
GONZALEZ, Juan Jesús, Hacia una morfología de la vida gallega, Santiago, 
Tipografia uEl Eco de Santiago^, 1925. 
HERMIDA, Modesto, Narrativa galega: tempo de Rexurdimento, Vigo, Xerais, 
1995. 
HERNÁNDEZ, Mario, La literatura gallega, Madrid, Publicaciones Españolas, 
1974. 
JUSTO GIL, Manuel, la literatura en lengua gallega, Madrid, Cincel, 1981. 
LOPES, Oscar, Entre Fialho e Nemésio. Estudos de Literatura Portuguesa 
Contempor&nea I e II, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Mceda, 1987. 
LOSADA CASTRO, Basilio, "La Literatura", in AA. W., Los Gallegos, Madrid, 
Itsmo, 1976, pp. 241-318. 
LOURENZO, Manuel, O teatro galego, de esguello (Notas ceibes encol da nosa 
vida teatral), Separata de "Estudios Escénicos", Cuadernos del Instituto del 
Teatro, n° 19, Abril 1975. 
LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, O Teatro Galego, A 
Coruña, Ed. do Castro, 1979. 
LOURENZO, Manuel, "^El teatro?, está servido", Camp de l'Arpa, Barcelona, n° 
75, Maio 1980. 
LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, Antoloxia do Teatro 
Galego, Barcelona, Sotelo Blanco, 1982. 
LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, Dicionário do Teatro 
Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. 
MAÍZ, Ramón, O rexionalismo galego: organización e ideoloxía (188<r1907J, A 
Coruña, Ed. do Castro, 1984. 
MARCO, Aurora, "Introduzón", in Leandro CARRÉ, Os Homildes, traxédia 
419 
mariñeira, A Coruña, Cadernos da Escoia Dramática Galega, n° 74, Maio 
1988. 
MARIÑAS DEL VALLE, Xenaro, Importancia do público na revelación teatral, A 
Coruña, Ed. do Castro, 1979. 
MATO FONDO, Miguel; PALLARÉS, Pilar e SALINAS PORTUGAL, Francisco, 
Literatura do século XX, Santiago, Vía Láctea, 1988. 
MÍGUEZ, Alberto, "Hoy contesta: Leandro Carré Alvarellos", La Voz de Galicia, 
A Coruña, 21 de Outubro de 1963. 
MILLÁ GACIO, Luis, Tratado de Tratados de Declamación, Barcelona, Biblioteca 
Teatro Mundial, 1914. 
PÉREZ GÁNDARA, José, "La Literatura gallega antigua y la actual" , El Progreso, 
Lugo, 3 de Decembro de 1915. 
PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís, Historia do teatro galego na Arxentina. Un autor: 
Ricardo Flores Pérez, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, n° 
96, Maio 1992. 
PILLADO MAYOR, Francisco, "A xeito de presentación", in Manuel D. VARELA 
BUXÁN, O cego de Forrcelos e outras comedias curtas, diálogos e 
monólogos, Pontevedra, 1981 
PILLADO MAYOR, Francisco, "Glosa^do Teatro Galego", in AA. VV., A Nosa 
Literatura: Unha interpretación para hoxe II, A Coruña, Xistral, 1985. 
PILLADO MAYOR, Francisco, "Cronología del teatro gallego: 1849-1995", Primer 
Acto, Madrid, n° 262, Xaneiro-Febreiro 1996. 
QUIN'I'ÁNS SUÁREZ, Manuel, "uNova dramaturxia^ galega", in Francisco Ma de 
la IGLESIA, A fonte do xuramento, Santiago, Ed. El Coneo Gallego, 1991. 
pp. 9-23. 
QUINTÁNS SUÁREZ, Manuel, "Introducción: A nova dramaturxia galega (1882­
1903)", in Francisco Ma de la IGLESIA, A fonte do xuramento, Santiago, 
Xunta de Galicia, 1992, pp. 1-46. 
RABUNHAL, Henrique, Textos e contextos do Teatro Galego, Santiago, Laiovento, 
1994. 
420 
REBELLO, Luiz Francisco, O teatro naturalista e neo-romántico (1870-1910), 
Instituto de Cultura Portuguesa, 1978. 
REBELLO, Luiz Francisco, História do Teatro Portugués, 4a edc., Publicaçces 
Europa-América, 1989. 
RISCO, Vicente, "Da Galicia Renascente", A Nosa Terra, A Coruña, n° 252 
(1.9.1928), 253 (1.10.1928), 254 (1.11.1928), 255 (1.12.1928) e 256 
(1.1.1929). 
RIVAS, Narciso, "Actuación ciudadana. La Hermandad gallega", La Región, 
Ourense, 12 de Decembro de 1923. 
RODRÍGUEZ, Francisco, Literatura galega contemporánea (problemas de método 
e interpretación), Vigo, Ed. do Cumio, 1990. 
RODRÍGUEZ DE LOS RÍOS, Juan José, Agrupaciones músico-corales de Ferrol y 
comarca, Ferrol, Concello de Ferrol, 1990. 
ROSENDE, Ánxel M., O Agrarismo na comarca do Ortegal (1893-1936). A loita 
pola modernización da agricultura, A Coruña, Ed. do Castro, 1988. 
RUIZ RAMON, Francisco, Historia del Teatro Español. Siglo XX, Madrid, Alianza 
Editorial, 1971. 
SALVAT, Ricard, Historia del teatro moderno I. Los inicios de la nueva 
objetividad, Barcelona, Ed. Península, 1981. 
SAZ, Agustín del, Teatro Social Hispanoamericano. Farsa y grotescos criollos, 
Barcelona, Labor, 1967. 
SOLÁ, Jaime, "La nueva obra de San Luís", Vida Gallega, Vigo, n° 151, 5 de 
Agosto de 1920. 
STEGAGNO PICCHIO, Luciana, História do teatro portugués, Lisboa, Portugália 
Editora, 1969. 
TARRIO VARELA, Anxo, Literatura Galega. Aportacións a unha Historia critica, 
Vigo, Xerais, 1994. 
TARRIO VARELA, Anxo, Literatura Gallega, Madrid, Taurus, 1988. 
TORRES REGUEIRO, Xesús, "A Irmandade da Fala de Betanzos (1917-1930)", in 
421 
Anuario Brigantino, Concello de Betanzos, n° 19, 1991. 
USANDÍZAGA, A., Teatro y política. El movimiento dramático irlandés, 
Universidat de Barcelona, 1985. 
VARELA JÁCOME, Benito, Historia de la literatura gallega, A Coruña, Porto y 
Cia. , 1951. 
VARELA VARELA, Xesús, A poesía galega de Henrique Labarta Pose, Tese de 
Licenciatura, Universidade da Coruña, 1993. 
VÁZQUEZ CUESTA, Pilar, "Limiar", in Cadernos da Escola Dramática Galega, 
vol. 3, A Coruña, 1979. 
VÁZQUEZ CUESTA, Pilar, "Literatura Gallega", in J. M. Díez Borque 
(coordinador), Historia de las literaturas hispánicas no castellanas, Madrid, 
Taurus, 1980, pp. 621-896. 
VIEIRA-PIMENTEL, F. Jorge, Tendéncias da Literatura Dramktica nos finais do 
século XIX. D. Joao da Cámara, um caso exemplar. Universidade dos 
Açores, Ponta Delgada, 1981. 
VILANOVA RODRÍGUEZ, A., Los Gallegos en la Argentina, Buenos Aires, Ed. 
Galicia, 1966. 
VILA-SAN-JUAN, José Luís, La vida cotidiana en España durante la Dictadura de 
Primo de Rivera, Barcelona, Argos Vergara S.A., 1984. 
VILLAR PONTE, A. Nuestra Afirmación Regional, A Coruña, 1916. 
VILLAR PONTE, A., "Si se me permite decirlo...", El Pueblo Gallego, Vigo, 26 
de Novembro de 1929. 
VILLAR PONTE, Antonio, Pensamento e Sementeira, Buenos Aires, Edc. Galicia, 
1971. 
VILLAR PONTE, Ramón, A Xeración do 16, A Coruña, 1977. 
422 
Bibliografía Específica'. 
A., "Otra velada a beneficio de los soldados lucenses que están en Africa", El 
Progreso, Lugo, 6 de Agosto de 1924. 
ACUÑA, José G., "Coros y Polifónicas", Vida Gallega, Vigo, 29 de Febreiro de 
1932. 
ACUÑA, Manuel L., "Alfredo Nan de Allariz. Homenaje póstumo", Faro de Vigo, 
16 de Xullo de 1927. 
ALVAREDO SERRANO, Helena Ma, A obra en galego de D. Xesús Rodríguez 
López, Tese de Licenciatura, Universidade de Santiago de Compostela, 1986. 
ÁLVAREZ, Domingo, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? Domingo 
Alvarez dice...", Vida Gallega, Vigo, n° 418, 10 de Xullo de 1929. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. Algo sobre a arte dramática I", A Nosa 
Terra, A Coruña, n° 157, 15 de Febreiro de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. O que se precisa para ser actor II", A Nosa 
Terra, A Coruña, n° 158, 1 de Marzo de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. Como se deben estudar os papés III", A Nosa 
Terra, A Coruña, n° 159, 15 de Marzo de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. Xogo de escena IV", A Nosa Terra, A 
Coruña, n° 160, 1 de Abril de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. A caraterización V", A Nosa Terra, A 
Coruña, n° 162, 30 de Abril de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. A mímica VI", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
164, 31 de Maio de 1922. 
1 Nesta bibliograña inclúense inicamente aquelas obras que conteñen información xeral e 
comtemplan especificamente a etapa cronolóxica do historia teatral galega que se estudia neste 
traballo. Non se inclúen todos os artigos citados ao longo desta investigación que unicamente ofrecen 
información acerca dun grupo, ou dunha actuación concreta; para iso remitimos ás notas a pé de 
páxina de cada cadro de declamación. 
Non se establecen apartados específicos de bibliograña por autores ou grupos porque toda 
a que se relaciona contén información de interese para o estudio do teatro galego en xeral; mesmo 
aqueles artigos que no título unicamente fan referencia a unha obra, autor ou cadro de declamación 
determinados. 
423
 
ALVARIÑO, Ramón, "Teatro Galego. os ensaios VII", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 166, 1 de Xullo de 1922. 
ALVARIÑO, Ramón, "Encol do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 234, 
1 de Marzo de 1927. 
AMARO DE SANDAMIL, "Las Letras. Sinxebra", Galicia, Vigo, 27 de Abril de 
1923. 
ANÓNIMO, "Estreno de una obra gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 31 de 
Decembro de 1915. 
ANÓNIMO, "Caso de «O Chufón»", EZ Progreso, Lugo, 20 de Febreiro de 1916. 
ANÓNIMO, "Estreno del drama gallego «O Rey d'a Carballeira»", Gaceta de 
Galicia, Santiago, 7 de Xaneiro de 1918. 
ANÓNIMO, "Teatro de Ortigueira", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de 
Ortigueira, n° 103, 11 de Maio de 1918. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego", A Nosa Terra, n° 56, 30 de Maio de 1918. 
ANÓNIMO, "Teatro gallego. «A Ponte»", Gaceta de Galicia, Santiago, 3 de 
Setembro de 1918. 
ANÓNIMO, "Nosos poetas e a prosa", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 6 de 
Xaneiro de 1919. 
ANÓNIMO, "Notas Teatrás. O Fidalgo", O Tío Marcos da Portela, 3a época, 
Ourense, n° 25, 21 de Febreiro de 1919. 
ANÓNIMO, "Estreno de «A man de Santiña»", A Nosa Terra, A Coruña, n° 83, 15 
de Marzo de 1919. 
ANÓNIMO, "O Rexurdir do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 87, 25 
de Abril de 1919. 
ANÓNIMO, "El Teatro Gallego", La Voz de Galicia, A Coruña, 22 de Maio de 
1919. 
ANÓNIMO, "Arte Gallego. Dos nuevas obras teatrales", El Progreso, Lugo, 24 de 
Maio de 1919. 
424 
ANÓNIMO, "No Conservatorio Nazonal do Arte Galego, «Donosiña», dr^ma 
moderno de Xaime Quintanilla", A Nosa Terra, A Coruña, n° 90, 25 de 
Maio de 1919. 
ANÓNIMO, "Pol-o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 92, 15 de Xuño 
de 1919. 
ANÓNIMO, "Teatro Gallego. Nueva obra de San Luís", Diario de Galicia, 
Santiago, 5 de Novembro de 1919. 
ANÓNIMO, "Una labor útil. Catálogo del Teatro Gallego", La Región, Ourense, 29 
de Abril de 1920. 
ANÓNIMO, "Hoy en el Teatro «A man de Santiña»", Diario de Galicia, Santiago, 
1 de Maio de 1920. 
ANÓNIMO, "As Irmandades e o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 123, 
15 de Agosto de 1920. 
ANÓNIMO, "Teatro Gallego. Un nuevo drama", El Progreso, Lugo, 1 de 
Decembro de 1920. 
ANÓNIMO, "Teatro Gallego. El estreno de anoche", El Correo Gallego, Ferrol, 4 
de Decembro de 1920. Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro 
e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, p. 135. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 133, 1 de Febreiro de 
1921. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego. Una obra de López Abente" , La Región, Ourense, 19 
de Febreiro de 1921. 
ANÓNIMO, "Una obra de los Tafall", Faro de <rgo, 13 de Outubro de 1921. 
ANÓNIMO, "La palabra «gallegada». Algunos comentarios", El Compostelano, 
Santiago, 9 de Novembro de 1921. 
ANÓNIMO, "«Carmiña» por Juan Jesús", El Compostelano, Santiago, 18 de 
Novembro de 1921. 
ANÓNIMO, "El estreno de «Carmiñap", El Eco de Santiago, Compostela, 18 de 
Xaneiro de 1922. 
425 
ANÓNIMO, "Nuestro Teatro. Una nueva comedia", La Zarpa, Ourense, 21 de 
Xaneiro de 1922. 
ANÓNIMO, "O Teatro galego trunfa. Estreno da comedia «Trebón^", A Nosa Terra, 
A Coruña, n° 163, 15 de Maio de 1922. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego. «Alénu, por Jaime Quintanilla", Nós, Ourense, n° 11, 
26 de Xuño de 1922. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 171, 30 de Setembro de 1922. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego. As veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 172, 1 de Novembro de 1922. 
ANÓNIMO, "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 185, 15 de Maio de 1923. 
ANÓNIMO, "La primera zarzuela gallega", Vida Gallega, Vigo, n° 242, 20 de 
Xaneiro de 1924. 
ANÓNIMO, "Un drama de Risco", Galicia, Vigo, 25 de Xaneiro de 1925. 
ANÓNIMO, "Unhas verbas. En col do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 221, 1 de Febreiro de 1926. 
ANÓNIMO, "Trata de formarse una compañía", La Voz de Galicia, A Coruña, 5 
^ de Febreiro de 1926. 
ANÓNIMO, "A primeira compaña dramática galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 
222, 1 de Marzo de 1926. 
ANÓNIMO, "É^cito colosal. Los estrenos de Herminia Fariña", El Compostelano, 
Santiago, 24 de Marzo de 1927. 
ANÓNIMO, "Cuadros de declamación gallegos", El País Gallego, Santiago, n° 23, 
6 de Xuño de 1927. 
ANÓNIMO, "Margarita a Malfadada", Vida Gallega, Vigo, n° 347, 20 de Xullo de 
1927. 
ANÓNIMO, "Mis entrevistas. Avelino Rodriguez Elías", Vida Gallega, Vigo, n° 
355, 10 de Outubro de 1927. 
426 
ANÓNIMO, "El Teatro en Galicia. Es necesario hablar claro", Vida Gallega, Vigo, 
n° 361, 10 de Decembro de 1927. 
ANÓNIMO, "Acerca del teatro gallego", Vida Gallega, Vigo, n° 365, 20 de 
Xaneiro de 1928. 
ANÓNIMO, "EI caso de «O Mariscal», lo castellanizan y le comen los cuartos", 
Vida gallega, Vigo, n° 367, 10 de Febreiro de 1928. 
ANÓNIMO, "Teatro Gallego", Vida Gallega, Vigo, n° 375, 30 de Abril de 1928. 
ANÓNIMO, "Teatro Gallego. Un éxito de la Agrupación Gallega", Vida Gallega, 
Vigo, n° 396, 30 de Novembro de 1928. 
ANÓNIMO, "Teatro Regional", Vida Gallega, Vigo, n° 408, 30 de Marzo de 1929. 
^-1NÓNIMO, "Un suceso artístico. El estreno de «O Mariscal»", La Voz de Galicia, 
A Coruña, 26 de Maio de 1929. 
ANÓNIMO, "El estreno de «O Mariscal»", Progreso, Pontevedra, 2 de Xuño de 
1929. 
ANÓNIMO, "Hablando con Fernández Mato", Vida Gallega, Vigo, n° 437, 20 de 
Xaneiro de 1930. 
ANÓNIMO, "Nuestro Teatro Regional", Vida Gallega, Vigo, n° 440, 20 de 
Febreiro de 1930. 
ANÓNIMO, "Mientras «O Fidalgo» sigue triunfando, hablamos de la obra con su 
autor", Vida Gallega, n° 460, 10 de Setembro de 1930. 
ANÓNIMO, "Bibliografía regional. «Pancho de Rábade»", Vida Gallega, Vigo, n° 
468, 30 de Novembro de 1930. 
ANÓNIMO, "El coro «De Ruada» juzgado por la Prensa Argentina", ^da Gallega, 
Vigo, n° 483, 30 de Abril de 1931. 
ANÓNIMO, "La Agrupación Gallega", ^da Gallega, Vigo, n° 499, 10 de Outubro 
de 1931. 
ANVIPO, "Orredor do «Teatre D'Orientació»", El Pueblo Gallego, Vigo, 18 de 
Febreiro de 1928. 
427 
ANVIPO, "R.U.R", El Pueblo Gallego, Vigo, 28 de Febreiro de 1928.
 
ANVIPO, "Traballos en galégo", El Pueblo Gallego, Vigo, 29 de Xaneiro de 1928.
 
ARÉVALO, Joaquín de, "Auto-Arte", Vida Gallega, Vigo, n° 31, 1911.
 
ARÉVALO, Joaquín de, "Habla el Hombre-Galicia", El Correo Gallego, Ferrol, 6
 
de Marzo de 1911. 
ARIAL, "EI canto regional" , El Progreso, Lugo, 29 de Novembro de 1926. 
ARTEMIO, "Nuestras entrevistas. El Doctor Cotarelo dice...", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 4 de marzo de 1924. 
BAL, Jesús, "En torno al ballet gallego. Una carta aclaratoria de", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 31 de Decembro de 1925. 
BAL, Jesús, "En torno del ballet gallego. Lector:", El Pueblo Gallego, Vigo, 15 de 
Xaneiro de 1926. 
BAL Y GAY, Jesús, "Marginales. Auto-Marginal", El Pueblo Gallego, Vigo, 4 de 
Xullo de 1924. 
BAL Y GAY, Jesús, "Carta a Felipe Fernández Armesto", El Pueblo Gallego, Vigo, 
4 de Xullo de 1929. 
BAL Y GAY, Jesús, "Teatro gallego. Postdata a una carta", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 10 de Xullo de 1929. 
BARCIA CABALLERO, Juan, "Carta-Prólego", in Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, 
O Rey d'a Carballeira, drama galego en dous actos y'en prosa, con unha 
Carta-Prólego de D. Juan barcia Caballero, Santiago, Tipografía de «El Eco 
de Santiago», 1917, pp. 1-2. 
BARREIRO, Alejandro, "El teatro gallego y el idioma", ^da Gallega, Vigo, n° 
130, 31 de Jullo de 1919. 
BELAUSTEGUI, C., "Herminia Fariña. Una noble aspiración y un magno prollecto 
[sic]", El Compostelano, Santiago, 18 de Agosto de 1927. 
BENITO, Anxel, "Os éixitos dos coros", Faro de Vigo, 1 de Marzo de 1928. 
BILBATÚA, Miguel, Teatro de agitación política, Madrid, Edicusa, 1976. 
428 
BOUZA, Teruca, "O médeco a paus", El Correo Gallego, Ferrol, 11 de Xaneiro de 
1929. 
BOUZO RAMIREZ, I., "Para la «Agrupación gallega»", Faro de Vigo, 15 de 
Decembro de 1928. 
BÓVEDA, Xavier, "Los dramas de Xesús San Luís, el zapatero-poeta", La Voz de 
Galicia, 2 de Xaneiro de 1921. Publicado tamén no Faro de Vigo do 13 de 
Abril de 1921. 
CADAVAL, Fernando, "Pilara", La Noche, Santiago, 3 de Febreiro de 1950. 
Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 
1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, p. 127. 
CANDA-HIJO, Emilio, "Acerca del teatro gallego", Faro de Vigo, 29 de Agosto de 
1928. 
CANDA-HIJO, Emilio, "uLa Meiga», el teatro gallego y otras zarandajas", Faro de 
Vigo, 23 de Maio de 1929. 
CANDA-HIJO, Emilio, "Estreno de «O Mariscal» en el Tamberlik de Vigo", Vida 
Gallega, n° 415, 10 de Xuño de 1929. 
CARBALLO CALERO, Ricardo, "Charlón i Hermida", Faro de Vigo, 5 de Abril 
de 1970. 
CARBONELL, José, "Un cuarto a letras. ^Os catro gatos»", Progreso, Pontevedra, 
27 de Agosto de 1927. 
CARRÉ, Leandro, "A moderna orientación do Teatro Galego", A Nosa Terra, A 
Coruña, n° 184, 1 de Maio de 1923. 
CARRÉ, Leandro, "En torno del ballet gallego. Mais aclaraciós", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 6 de Xaneiro de 1926. 
CARRÉ, Leandro, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? Leandro Carré 
dice...", Vida Gallega, Vigo, n° 412, 10 de Maio de 1929. 
CARRO CARRO, Pedro, "O teatro popular foi un extraordinario valedor da cultura 
galega", O Correo Galego, Santiago, 28 de Maio de 1995. 
CASADO Y NIETO, Manuel, "Dúas verbas ó leutor", in Amor i-eleuciós, pequeno 
sainete de costumes, en verso, i-en galego, tal como se fala n-a comarca de 
429 
Caldelas, dividido en tres cadros, que levan os títulos seguintes: 1°.- A nai 
non quere; 2°.- As andrómenas da eleución; 3°.- Conseguiuse todo, Madrid, 
Gráfica Universal, 1930, pp. 9-10. 
CASAS, Alvaro das, "O Teatro Galego", Arquivo Literário, Lisboa, Livraria Editora 
Guimaráes & Ca, v. II, 1924. 
CASAS, Alvaro de las, "El nuevo teatro gallego", Galicia, Montevideo, n° 166, 
Decembro de 1930. 
CASAS, Víctor, "Encol do teatro galego I", El Pueblo Gallego, Vigo, 22 de 
Xaneiro de 1926. 
CASAS, Víctor, "Encol do teatro galego II", recorte de prensa conservado no 
Arquivo Leandro Carré. 
CASAS, Víctor, "Encol do teatro galego III", El Pueblo Gallego, Vigo, 5 de 
Febreiro de 1926. 
CASAS, Víctor, "Encol do teatro galego IV e derradeiro", recorte de prensa datado 
en Xaneiro de 1926 e conservado no Arquivo Leandro Carré. 
CASAS, Víctor, "Encol do teatro galego", El Pueblo Gallego, Vigo, 29 de Xaneiro 
de 1928. 
CASTRO, Plácido R., "El Teatro Gallego", El Pueblo Gallego, Vigo, 9 de Febreiro 
de 1927. 
CORREA-CALDERON, "Cultura popular", El Pueblo Gallego, Vigo, 8 de 
Novembro de I925. 
CORREA-CALDERON, "El Teatro Gallego, como propaganda I", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 14 de Xaneiro de 1926. 
CORREA-CALDERON, "El Teatro Gallego, como propaganda II", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 15 de Xaneiro de 1926. 
DIESTE, Rafael, "O teatro galego i-o portugués", El Pueblo Gallego, Vigo, 16 de 
Xaneiro de 1926. 
DIESTE, Rafael, "O individualismo, tema dramático", El Pueblo Gallego, Vigo, 14 
de Maio de 1927. 
430 
DOBARRO PAZ, Xosé Ma, "A Galiza do tempo de Cotarelo", in AA. VV., 
Armando Cotarelo e o teatro, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática 
Galega, n° 44, Maio 1984. 
DOBARRO PAZ, Xosé Ma e GARCÍA NEGRO, Ma Pilar, "Introdución", in 
Antonio LOSADA DIÉGUEZ, A domeadora, A Coruña, Cadernos da Escola 
Dramática Galega, n° 54, Maio 1985. 
DÓNEGA, Marino, "Un home, unha aventura, un tempo: Fernando Osorio do 
Campo", Grial, n° 33, Xullo-Agosto-Setembro de 1971. 
DUQUE DEL CASTILLO, El, "Desde Marín. La Artística de Pontevedra. Una 
función", Diario de Pontevedra, 25 de Outubro de 1924. 
DUQUE DEL CASTILLO, El, "Desde Marín. El festival del sábado", Diario de 
Pontevedra, 11 de Novembro de 1924. 
DUQUE DEL CASTILLO, El, "Desde Marín. En el teatro Quiroga. Foliadas e 
Cantigas" , Diario de Pontevedra, 19 de Novembro de 1924. 
FERNÁNDEZ ARMESTO, Felipe, "Carta a Jesús Bal", El Pueblo gallego, Vigo, 
24 de Maio de 1929. 
ESTÉVEZ ORTEGA, E., "Gente conocida. Nan de Allariz", ^da Gallega, Vigo, 
n° 161, 30 de Decembro de 1920. 
FERNÁNDEZ ARMESTO, F., "Segunda carta a Jesús Bal", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 11 de Setembro de 1929. 
FERNÁNDEZ CASAS, Rafael, "Progreso material e intelectual de Mera", La Voz 
de Ortigueira, Sta. Marta de Ortigueira, n° 526, 12 de Xuño de 1926. 
FILGUEIRA VALVERDE, Xosé, "Castelao escenógrafo. Os decorados da 
Poiifónica", Boletín de la Real Academia Galega, A Coruña, n° 357, 
Xaneiro 1975. 
FORCADELA, Manuel, "Estudio crítico da obra de Xosé G. Posada Curros e Luís 
de Gálvez", in José G. POSADA CURROS E LUÍS DE GÁLVEZ, Nin me 
abandonarás nunca. Versión galega de Xosé Luís Méndez Ferrín, Santiago, 
IGAEM, 1995, pp. 73-133. 
FRAGA, Isaac, "Vigo Teatral", El Pueblo Gallego, Vigo, 5 de Agosto de 1928. 
431 
FRAGA, Xavier, "Festas galegas. Vendo pasar os coros", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 190, 15 de Agosto de 1923. 
FRAIZ, Víctor, "Discrepando de una opinión. En torno al Teatro Gallego", Faro de 
Vigo, 12 de Novembro de 1929. 
FONTENLA DOMÍNGUEZ, Martín, "Un libro semanal. «Hostia»", El País 
Gallego, Santiago, n° 8, 21 de Febreiro de 1927. 
FUENTE, Manuel de la, "Postal del año 17. Jesús San Luís «El zapatero pceta»", 
Faro de Vigo, 27 de Outubro de 1992. 
FUENTE, Manuel de la, "Estampas del año 21. Un jesuíta y una monja, 
comediógrafos de actualidad", Faro de Vigo, 13 de Febreiro de 1996. 
GARCÍA, Victoriano, "Hoy, en el teatro «A Man de Santiña»", Diario de Galicia, 
Santiago, 1 de Maio de 1920. 
GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A Coruña, 19 de Outubro 
de 1926. 
GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", El Progreso, Lugo, 31 de Outubro de 1926. 
GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A Coruña, 2 de Novembro 
de 1926. 
GARCÍA NEGRO, Pilar e DOBARRO PAZ, X. Ma, "Fortuna e valoración da 
obra", in Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo (Contén unhas Memórias 
Sintéticas do autor), A Coruña, Ed. do Castro, 1986. 
GARCÍA PEREIRA, Nicolás, "Redención por Amor", El Correo Gallego, Ferrol, 
4 de Abril de 1920. Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro e 
Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 128-129. 
GARCÍA PEREIRA, Nicolás, "Autocrítica. «A Nai d' o Pceta»" , El Correo Gallego, 
Ferrol, 3 de Decembro de 1920. Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, 
Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 
133-134. 
GONZAGA, Carlos Luís, "Arte Gallego. El Teatro", El Pueblo Gallego, Vigo, 23 
de Decembro de 1928. 
GONZÁLEZ, Juan Jesús, "Ecos compostelanos. Nuestro comentario", El Pueblo 
432 
Gallego, Vigo, 20 de Maio de 1924. 
GONZÁLEZ, Juan Jesús, "Ecos compostelanos. Nuestro comentario", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 13 de Xuño de 1924. 
GONZÁLEZ, Juan Jesús, "Llamamiento", El Compostelano, Santiago, 3.2.1926. 
HERCE, Fernando, "Mi primera salida. Autocrítica. Elogio de la «Farándula 
Bergantiños»", Vida Gallega, Vigo, n° 219, 10 de Marzo de 1923. 
HERRERO, Aracéli/ MARCOS, Aurora, O Teatro de Xesús Rodríguez López, A 
Coruña, Ed. do Cástro, 1988. 
HERRERO FIGUEROA, Aracéli, "Introdución", in Armando COTARELO 
VALLEDOR, Teatro histórico e mariñeiro (Hóstia, Beiramar e Mourenza), 
ed., introdución e notas de Aracéli Herrero Figueroa. Prólogo de Ricardo 
Carballo Calero, A Coruña, Ed. do Castro, 1981, pp. 11-67. 
INSUA, Alberto, "El Teatro Gallego I", La Voz de Galicia, A Coruña, 11 de 
Novembro de 1924. ^ 
INSUA, A. Waldo, "El Teatro Gallego II", La Voz de Galicia, A Coruña, 12 de 
Novembro de 1924. 
JUAN JESÚS, "Teatro gallego", El Compostelano, Santiago, 10 de Xaneiro de 
1923. 
JUAN JESÚS, "Negra Sombra", El Compostelano, Santiago, 27 de Febreiro de 
1923. 
LA PORTE, F., "De Arte. A los coros gallegos", Faro de Vigo, 2 de Agosto de 
1922. 
LEMA, M., "O Fidalgo", Gaceta de Galicia, Santiago, 16 de Xaneiro de 1918. 
LENCE-SANTAR y GUITIÁN, Eduardo, "Un poeta gallego desconocido", El 
Compostelano, Santiago, días 2, 5, 6, 7, e mais 8 de Marzo de 1928. 
LESTA MEIS, José, "«Céltiga» y«Almas Mortas»", La Zarpa, Ourense, 20 de Xuño 
de 1922. 
LESTA MEIS, José, "Aquí pra entre nós. «Saudade»", El Pueblo Gallego, Vigo, 18 
de Decembro de 1924. 
433 
LÓPEZ SÁNCHEZ, A., "Herminia Fariña y su obra", Faro de Vigo, 3 de 
Decembro de 1927. 
LÓPEZ SÁNCHEZ, A., "El Teatro Gallego", Faro de Vigo, 9 de Abril de 1929. 
LUGRÍS FREIRE, Manuel, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? Manuel 
Lugris Freire dice...", Vida Gallega, Vigo, n° 416, 20 de Xuño de 1929. 
LUSTRES RIVAS, Manuel, "Apuntes marginales. «Almas Mortas^", La Zarpa, 
Ourense, 2 de Xuño de 1922. 
LUSTRES RIVAS, Manuel, "Alrededor de la expresión sentimental de la raza", 
Galicia, Vigo, 23 de Decembro de 1923. 
LUSTRES RIVAS, Manuel, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. 
Manuel Lustres Rivas dice...", Vida Gallega, Vigo, n° 415, 10 de Xuño de 
1929. 
MARIÑAS DEL VALLE, Xenaro, "Lembranza de Carré con excertos sobre teatro", 
A Coruña, Agalia, n° 13, 1988, pp. 27-34. 
MASDÍAS, Manuel, "El Teatro Gallego", El Noticiero Gallego, Santiago, 1 de 
Outubro de 1919. 
MASDÍAS, Manuel, "Triunfo escénico: el estreno de «Redención por Amor^", El 
Correo Gallego, Ferrol, 12 de Setembro de 1920. Reproducido in TATO 
FONTAÍÑA, Laura, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, 
Laiovento, 1995, pp. 130-131. 
MONTERO DÍAZ, S. ,"Orientaciones literarias. En torno al teatro gallego" , Faro 
de ^go, 26 de Febreiro de 1927. 
MONTERO DÍAZ, S.,"El teatro gallego. Réplica tardía", Faro de Vigo, 28 de 
Agosto de 1927. 
MUÑOZ SAA, Begoña, "Estudio Introductorio", in Xabier PRADO (LAMEIRO), 
Obra Completa. Tomo III. Monifates, Concello de Ourense, 1995, pp. 9-50. 
NOGUEIRA, Emilio, "Una carta abierta", El Pueblo Gallego, Vigo, 10 de Xaneiro 
de 1928. 
NOGUEIRA, Emilio, "Carta abierta acerca del Teatro Gallego", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 18 de Xaneiro de 1928. 
434 
ODAGLAS, "Nuevo drama. «O Fidalgo»", Gaceta de Galicia, Santiago, 22 de 
Decembro de 1917. 
ORTIZ NOVO, "El Teatro Regional. «O Rey d'a Carballeira", Faro de Vigo, 24 de 
Outubro de 1917. 
ORTIZ NOVO, "Rosiña", Vida Gallega, Vigo, n° 167, 25 de Marzo de 1921. 
ORTIZ NOVO, "Rosiña", El Compostelano, Santiago, 24 de Febreiro de 1921. 
ORTIZ NOVO, "A la luz de las candilejas «Trebón»", Vida Gallega, Vigo, n° 199, 
10 de Xuño de 1922. 
OSORIO, Fernando, "Paradoxo", A Nosa Terra, A Coruña, n° 101, 25 de Setembro 
de 1919. 
OSORIO, Fernando, "Paradoxo", A Nosa Terra, A Coruña, n° 108, 15 de 
Decembro de 1919. 
OTERO-ESPASANDÍN, "Escritores Regionales. Frade Giráldez" , El Compostelano, 
Santiago, 18 de Agosto de 1923. 
OTERO-LÓPEZ, J., "Ante la inminencia del estreno de Lubicán. Hablemos de la 
Agrupación Dramática Gallega", ^da Gallega, Vigo, 20 de Decembro de 
1929. 
OTERO-LÓPEZ, J., "La evolución artística de los coros gallegos", lTda Gallega, 
Vigo, n° 442, 10 de Marzo de 1930. 
PILLADO MAYOR, Francisco, O teatro de Manuel Lugris Freire, A Coruña, Ed. 
do Castro, 1991. 
PILLADO MAYOR, Francisco, "A fiestra valdeira no teatro galego", in Rafael 
Dieste, "era un tempo de entusiasmo ", Extra de A Nosa Terra, n° 15, Vigo, 
1995. 
POSADA-CURROS, "La dramática gallega y«Mareiras» de Lugrís Freire", El 
Pueblo Gallego, Vigo, 9 de Agosto de 1924. 
PRADO (LAMEIRO), Xavier, "Prologuiño", in Farsadas. «Os trasacordos de 
Mingos», «Soledá», «Vida vilenga», «Marta», «N-a corredoira», «Estebiño», 
«Marzadas», Ourense, Imprenta de «La Región», 1928, pp. 5-6. 
435 
PRADO (LAMEIRO), Xavier, "Ó Leutor", in Monifates. «Almas sinxelas», 
«Tratos», «Luís de Castromouro», «A retirada de Napoleón», «Todo tén 
goberno», «Un home de sorte», «O cego d'a Xestosa», Ourense, Imprenta de 
«La Región», 1928, pp. 5-6. 
^RIETO CAMIÑA, Modesto, ""Mis entrevistas. Avelino Rodriguez Elías", Vida 
Gallega, Vigo, n° 355, 10 de Outubro de 1927. 
QUINTANILLA, Jaime, "«Donosiña». Autocrítica", El Correo Gallego, Ferrol, 7 
de Abril de 1920. Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro e 
Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, p. 123. 
RABUNHAL CORGO, Henrique Manuel, "O teatro galego na época das Irmandades 
da Fala", in Actas do III Congreso Internacional da Língua Galego-
Portuguesa na Galiza, A Coruña, Agalia, 1992, pp. 491-506. 
RÍO SÁNCHEZ GRANADOS, Dolores del, "El arte se extingue...", La Región, 
Ourense, 11 de Abril de 1923. 
RISCO, Vicente, "Prosas galeguistas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 107, 5 de 
Decembro de 1919. 
RISCO, Vicente, "Teoría y-Estoria do Drama (Anacos de un traballo antigo, que 
poderan servir pr'os galegos qu'escriben pr'a escea.", A Nosa Terra, A 
Coruña, n° 148, 1 de Outubro de 1921. 
RISCO, Vicente, "O Alén", La Zarpa, Ourense, 25 de Febreiro de 1922. 
RO-AN, "Ambiente Regional", Faro de Vigo, 12 de Abril de 1917. 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Avelino, "Teatro Gallego I", Faro de Vigo, 19 de Xaneiro 
de 1920. 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Avelino, "Teatro Gallego II", Faro de Vigo, 20 de Xaneiro 
de 1920. 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Avelino, "Teatro Galego. Temos que faguere o seu 
catálogo", A Nosa Terra, A Coruña, n° 117, 10 de Abril de 1920. 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Avelino, "Revista de libros. «Rexurdimento»", Faro de <rgo, 
21 de Abril de 1921. 
RODRÍGUEZ ELÍAS, Avelino, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. 
436 
Avelino Rodríguez Elías dice...", Vida Gallega, Vigo, n° 414, 30 de Maio 
de 1929. 
RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio, "Coros Gallegos", Diario de Pontevedra, 15 
de Maio de 1920. 
RODRÍGUEZ LÓPEZ, Jesús, "«O Chufón». Comedia dramática en dos actos de D. 
José Manuel López Castiñeiras", El Progreso, Lugo, 22 de Febreiro de 1916. 
RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Francisco, O Mariscal, estudo comparativo da traxédia 
en verso e da ópera, no prelo. 
SALINAS, Galo, Memoria acerca de la Dramática gallega. causas de su poco 
desarrollo é influencia que en el mismo puede ejercer el Regionalismo, A 
Coruña, Imprenta y Librería de Eugenio Carré, 1896. 
SALINAS, Galo, A literatura e o idioma rexionaes relacionados có teatro galego, 
e breves apreciacións acerca do sudamericán, texto manuscrito datado 0 30 
de Novembro de 1924 e depositado na Carpeta Galo SALINAS, Real 
Academia Galega. 
SAN LUÍS ROMERO, Xesús, "Memorias Sintéticas de Xesús San Luis Romero. 
Sintéticas porque só figuran nela os feitos máis saintes da sua vida. Santiago 
ano de 1961", in O Fidalgo, edición de Ma do Pilar Garcia Negro e Xosé 
Ma Dobarro Paz, A Coruña, Edc. do Castro, 1985. 
SERGUDE, L. de, "Falando en prata dos «Muros d'ouro»", A Nosa Terra, A 
Coruña, 6 de Febreiro de 1917. 
SERGUDE, L. de, "Fagamos Teatro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 12, 10 de 
Marzo de 1917. 
SIGNO, José, "El teatro regional", Vida Gallega, Vigo, n° 174, 30 de Xuño de 
1921. 
SIGNO, José, "Nuestras visitas. D. Armando Cotarelo Valledor. Entre el cielo y la 
tierra.- Santiago á través de la niebla.- El por qué de «Trebón»", Faro de 
Vigo, 7 de Xullo de 1922. 
SOLÁ, Jaime, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? habla el autor de KO 
Fidalgo»", Vda Gallega, Vigo, n° 420, 30 de Xullo de 1929. 
SOLÁ, Jaime, "Hablando con Fernández Mato", ^da Gallega, n° 437, 20 de 
437 
Xaneiro de 1930. 
TATO FONTAÍÑA, Laura, "«Toxos e Froles» e as Innandades da Fala", Labor 
Galego, Fenol, 3a época, n° 2, Marzo 1993. 
TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, 
Laiovento, 1995. 
TOXOS, "De Sada. Excursión a Ares", El Noroeste, A Coruña, 24 de Novembro 
de 1927. 
UN AMADOR DO TEATRO, "Curiosa estadística. O Teatro Galego", A Nosa 
Terra, A Coruña, n° 77, 15 de Xaneiro de 1919. 
UN ESPECTADOR, "En Jofre «Donosiña»", El Correo Gallego, Fenol, 8 de Abril 
de 1920. Reproducido in TATO FONTAÍÑA, Laura, Teatro e Nacionalismo 
(Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, p. 125. 
UN ORFEONISTA VIEJO, "Impresiones", Diario de Galicia, Santiago, 10 de Abril 
de 1920. 
UN ORFEONISTA VIEJO, "Los coros gallegos. Atendamos a la estética", La 
Región, 1 de Setembro de 1921. 
UN VELLO ACTOR, "Teatro galego. A Agrupación Artística de Vigo", A Nosa 
Terra, A Coruña, n° 156, 1 de Febreiro de 1922. 
VALERO MARTÍN, A., "Los Cantos Populares", Diario de Galicia, Santiago, 27 
de Novembro de 1925. 
VIDAL, Ricardo, "Dos palabras", in Os catro gatos, comedia cómeco-dramática en 
dous autos, en prosa, [Pontevedra], [1927]. 
VIEITES, Manuel F., "Rafael Dieste e o teatro: semblanza dun heterodoxo", in AA. 
VV., Rafael Dieste. Heterodoxia e paixón creadora, Vigo, Xerais, 1995. 
VILANOVA, Alberte, "Cané Alvarellos y su última obra", Faro de Vigo, 28 de 
Agosto de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Antes que llegue la hora del estreno", La Voz de Galicia, 
A Coruña, 13 de Abril de 1919. 
VILLAR PONTE, A., "Notas Marginales. Un autor olvidado", La Voz de Galicia, 
438 
A Coruña, 7 de Novembro de 1919. 
VILLAR PONTE, A., "La obra gallega que va a estrenarse", La Voz de Galicia, A 
Coruña, 23 de Xuño de 1920. 
VILLAR PONTE, A., "Liñas Limiares", in CHARLÓN ARIAS e Manuel 
SÁNCHEZ HERMIDA, Obras Teatraes Galegas. Mal de moitos e Trato a 
cegas, parrafeios entroitados c'unhas «Liñas Limiares» de Antón Villar 
Ponte, Ferrol, Imp. y Est. de «EI Correo Gallego», 1921, pp. 5-7. 
VILLAR PONTE, A., "«Infanta» tragedia por Manuel de Figueiredo. «A Horda» 
tragedia de Joáo de Castro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 153, 15 de 
Decembro de 1921. 
VILLAR PONTE, A., "O que lle debemos a Cotarelo. Unha xoya literaria galega", 
La Zarpa, Ourense, 12 de Maio de 1922. 
VILLAR PONTE, A., "O teatro galego", La Zarpa, Ourense, 24 de Abril de 1923. 
VILLAR PONTE, A., "El Teatro que necesitamos", Galicia, Vigo, 18 de Decembro 
de 1923. 
VILLAR PONTE, A., "Un medio para crear la emoción histórica", Galicia, Vigo, 
22 de Marzo de 1924. 
VILLAR PONTE, A., "De la decadencia del teatro", Galicia, Vigo, 22 de Xuño de 
1924. 
VILLAR PONTE, A., "Por qué el teatro gallego no prospera", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 16 de Febreiro de 1926. 
VILLAR PONTE, A., "Los Coros Gallegos", El Pueblo Gallego, Vigo, 13 de 
Marzo de 1926. 
VILLAR PONTE, A., "Ensayos de teatro necesarios", El Pueblo Gallego, Vigo, 30 
de Decembro de 1926. 
VILLAR PONTE, A., "Sobre las orientaciones de nuestro teatro", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 12 de Marzo de 1927. 
VILLAR PONTE, A., "Medios para imponer nuestro teatro", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 30 de Marzo de 1927. 
439 
VILLAR PONTE, A., "Zarzuela y ópera gallegas", ^da Gallega, Vigo, n° 352, 10 
de Outubro de 1927. 
VILLAR PONTE, A., "Insistiendo en un tema de interés", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 9 de Novembro de 1927. 
VILLAR PONTE, A., "El Teatro Gallego y«O Mariscal^", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 28 de Decembro de 1927. 
VILLAR PONTE, A., "Prólego", in Farruco PORTO REY, A tola de Sobrán, 
comedia galega n'un acto, A Coruña, Nós, 1927. Reproducido en A Nosa 
Terra, a Coruña, n° 244, 1 de Xaneiro de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Carta abierta. Acerca del Teatro Gallego", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 13 de Xaneiro de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Carta abierta acerca del teatro gallego", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 18 de Xaneiro de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "El Teatro de Lonormand", El Pueblo Gallego, Vigo, 3 de 
Marzo de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Preliminares de un estudio del Teatro Gallego", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 25 de Xullo de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Un gran instrumento de cultura gallega", El Pueblo Gallego, 
Vigo, 20 de Outubro de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Vendo como progresa o teatro valenciano", El Pueblo 
Gallego, Vigo, 23 de Novembro de 1928. 
VILLAR PONTE, A., "Un bon libro e unha boa ideia", El Pueblo Gallego, Vigo, 
25 de Setembro de 1929. 
VILLAR PONTE, A., "A pós do saúdo, o consello", Labor Gallega, Ferrol, n° 1, 
29 de Maio de 1935. 
V.R., "Os homes, os feitos, as verbas. Porfías diversas", Nós, n° 26, 15 de 
Febreiro de 1926. 
V.R., "gA Tentación. Macias o Namoradoy. Duas obras de teatro d'Euxenio Carré", 
Nós, Ourense, n° 5, 24 de Xuño de 1921. 
440 
X., "Linares Rivas en la Habana. Una substanciosa interviú", La Yoz de Galicia, A 
Coruña, 9 de Abril de 1920. 
X., "En la Escuela Dominical. Una fiesta simpática", La Región, Ourense, 24 de 
Xuño de 1925. 
X., "Grandioso homenaje del coro «De Ruada^ a su presidente", La Región, 
Ourense, 14 de Xaneiro de 1928. 
ZAMORA, Federico, "As conferencias da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, 
n° 197, 1 de Febreiro de 1924. 
ZAMORA, Federico, "Os Coros Galegos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 206, 1 de 
Decembro de 1924. 
441 
ÍNDICE 
O.INTRODUCIÓN ................................... 3
 
1.­ REVISIÓN CRÍTICA DA HISTORIOGRAFÍA DRAMÁTICA
 
GALEGA . .................................... 8
 
Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional Gallego por
 
Apontamentos para a Historia do Teatro Galego, de Leandro Carré
 
Historia de la Literatura Gallega, de Francisco Fernández del
 
Historia da Literatura Galega Contemporánea, de Ricardo Carballo
 
Textos e contextos do teatro galego 1671-1936, de Henrique
 
Memoria acerca de la Dramática Gallega, de Galo Salinas ....... 9
 
Literatura Gallega, de Eugenio Carré Aldao . . . . . . . . . . . . . . . . 10
 
Eugenio Carré Aldao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
 
"Da Galiza Renascente", de Vicente Risco . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
 
Alvarellos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
 
Riego ................................... 16
 
Literatura Galega. Teatro, de Leandro Carré Alvarellos ......... 17
 
Calero .................................. 18
 
O Teatro Galego, de Manuel Lourenzo e Francisco Pillado Mayor .. 18
 
Rabunhal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
 
Outras aportacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
 
2. OS CONTINUADORES DA «ESCOLA REXIONAL» (1915-1918). .... 24
 
1915: o inicio da recuperación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
 
«Tuna Escolar Gallega» de Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
 
«Toxos e Froles» de Ferrol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
 
«Agrupación Artística» de Vigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
 
O Chufón, de Xesús Rodríguez López . . . . . . . . . . . . . . . . 34
 
Outras representacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
 
1916: ampliación das actividades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
 
A escaseza de obras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
 
Coros e cadros de declamación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
 
1917-18: consolidación do teatro galego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
 
Características deste teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
 
Polémica sobre os límites do teatro galego . . . . . . . . . . . . . 64
 
«Dependientes del Comercio» de Ferrol e«Brisas Futuras» de
 
Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
 
S í nte se . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
 
3.­ O TEATRO COAS IRMANDADES DA FALA ( 1919-1923). ........ 75
 
A Coruña ..................................... 76
 
442
 
Conservatorio Nacional de Arte Galega . . . . . . . . . . . . . . 76
 
Cadro de Declamación da Irmandade da Coruña ......... 92
 
«Escola Dramática Galega» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
 
«Cántigas da Terra» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
 
«Queixumes dos Pinos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
 
Outros grupos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
 
Ferrol. - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
 
Cadro de declamación de Xaime Quintanilla . . . . . . . . . . . 135
 
«Toxos e Froles» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
 
Betanzos ..................................... 146
 
Santiago.­ .................................... 152
 
«A Terriña» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
 
«Agrupación Galicia» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
 
«La Raza» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
 
«Cativezas» ............................... 155
 
«Cadro Escolar» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
 
«Cadro Universidade» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
 
Os grupos católicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
 
«Cántigas e Agarimos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
 
Ourense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
 
«De Ruada» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
 
«Os Enxebres» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
 
Lugo .......................................169
 
«Cántigas e Aturuxos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
 
«Frores e Silveiras» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
 
Vigo.- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
 
«Agrupación Artística» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
 
Actores independentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
 
«Sindicato Agrario de Teis» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
 
«Queixumes dos Pinos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
 
Pontevedra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
 
«Asociación Artística» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
 
«Foliadas e Cantigas» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
 
A comarca de Ortigueira, un exemplo do medio rural .......... 181
 
Outras vilas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
 
S íntese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
 
4. O TEATRO DURANTE A DITADURA (1923-1931) . . . . . . . . . . . . . 195
 
A Coruña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
 
«Saudade» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
 
«Cántigas da Terra» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
 
A ópera O Mariscal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
 
Ferrol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
 
443 
«Toxos e Froles» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
 
«Ecos da Terra» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
 
Santiago .....................................236
 
«Cantigas e Agarimos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
 
«Agrupación Compostelana» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
 
Ourense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
 
«De Ruada» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
 
«Os Enxebres» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
 
Outros grupos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
 
Lugo .......................................259
 
«Cántigas e Aturuxos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
 
«Frores e Silveiras» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
 
V igo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
 
«Agrupación Artística» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
 
«Agrupación Dramática Galega» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
 
«Queixumes dos Pinos» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
 
«Xestas e Frores» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
 
Pontevedra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
 
«Sociedade Artística» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
 
«Foliadas e Cantigas» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
 
A comarca de Ortigueira, un exemplo do medio rural .......... 287
 
Outras vilas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
 
Un único caso profesional: O Dueto Malvar Vidal . . . . . . . . . . . . 300
 
Síntese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
 
5. TEORIZACIÓNS E POLÉMICAS SOBRE O TEATRO GALEGO.­ .... 309
 
"A moderna orientación do Teatro Galego", de Leandro Carré
 
"A literatura e o idioma rexionaes relacionados có teatro galego e
 
Alvarellos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
 
"La Dramática Gallega" , de Xosé R. Posada Curros. . . . . . . . . . . 326
 
breves apreciacións acerca do sudamericán", de Galo Salinas . 328
 
Comeza a ditadura. O teatro histórico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
 
"O Teatro Galego", de Álvaro de las Casas . . . . . . . . . . . . . . . . 339
 
O último Certame: A Festa da Lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
 
Polémica entre "novos" e "vellos" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
 
Teatro para minorías /vs/ Teatro para a maioría . . . . . . . . . . . . . . 357
 
A enquisa de Vida Gallega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
 
Leandro Carré Alvarellos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
 
Avelino Rodriguez Elías . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
 
Manuel Lustres Rivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
 
Manuel Lugrís Freire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
 
Domingo Álvarez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
 
Xesús San Luís Romero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
 
Últimas cuestións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
 
6. CONCLUSIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
 
7. ÍNDICE ONOMÁSTICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401
 
8. RELACIÓN DE PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS CONSULTADAS ... 413
 
9. BIBLIOGRAFÍA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
 
Bibliografía Xeral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
 
Bibliografía Específica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
 
445