UNIVERSIDADE DA CORUI^IA DEPARTAMENTO DE FILOLOXÍAS FRANCESA E GALEGO PORTUGUESA O TEATRO GALEGO E OS COROS POPULARES 1915-1931 APÉNDICES NOTA INTRODUTORIA O primeiro Apéndice recolle, agrupadas por anos, a relación de obras representadas ao longo do período estudiado neste traballo. Indícase, sempre que for posíbel, o grupo que a representou, o lugar e a data. No segundo ofrécese unha transcripción e edición das obras dramáticas recuperadas. Optouse por ordenalas cronoloxicamente debido a que este criterio permite apreciar mellor á evolución, en conxunto, da dramática galega: o abandono, en 1919, do medio rural como ambiente exclusivo do teatro galego, e a volta a el a partir da implantación da Ditadura de Primo de Rivera. Primouse a data de escrita, cando se coñece, sobre a de estrea ou publicación polas características especiais en que se desenvolveu a historia do teatro galego. Seleccionáronse os textos de acordo aos seguintes criterios: A) Obras estreadas que permanécían inéditas. B) Obras publicadas en revistas ou xornais que non estaban referenciadas na hisforiografía dramática galega. C) Obras premiadas nalgún dos Certames estudiados neste traballo, aínda que non fosen estreadas nin publicadas. D) Obras das que non existe noticia de que fosen estreadas, nin publicadas, nin premiadas, mais que por ser da autoría de dramaturgos fundamentais da literatura galega, o seu coñecemento será imprescindíbel na construción dunha Historia do Teatro Galego. Os criterios de edición son basicamente paleográficos. No caso dos manuscritos indícase sempre o comezo de cadá folla, e na distribución tipográfica intentouse manter a maior fidelidade posíbel aos orixinais. Cada obra vai precedida dunha pequena introdución en que se informa da data de escrita ou estrea e se describe o orixinal, indicándose tamén a súa localización. I. RELACIÓN DE OBRAS REPRESENTADAS. 3 1915 Antón de Freixide, de Manuel María González López Pardo. Estreada o 4 de Febreiro de 1915, no Teatro Principal de Santiago pola «Tuna Escolar Gallega»; representado tamén na Coruña, no Teatro Circo, 0 7 do mesmo mes; en Betanzos, no Teatro Alfonsetti, 0 9; en Viveiro, 0 12; en Lugo, o 13; en Monforte, 0 15; e en Tui, 0 20 do mesmo mes; en Noia, 0 27 de Xullo. O«Orfeón Noiés» representouna, en Santiago, 0 14 de Abril. Boa festa, da Rvda. Madre Margarita do Colexio da "Enseñanza" de Vigo. Representada polas alumnas dese mesmo centro no salón de actos do Colexio Salesiano de Vigo, 0 21 de Xuño. Camiño da vila, de Salvador Cabeza de León. Estreada no Teatro Principal de Santiago, polo cadro de declamación da «Liga Mutua de Señoras», o día 30 de Decembro. "Diálogo en gallego ", anónimo. Estreado (?) polas alumnas do Colexio Santa Teresa das Irmás Carmelitas de Ourense, 0 19 de Xuño. ^Inda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire, adaptada á escena por Manuel Posse Rodríguez. Estreada polo cadro de declamación do Cfrculo Católico de Obreiros de Santiago, na súa sede, 0 6 de Xaneiro. Mal de moitos, de Eugenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Estreada polos autores no Teatro Xofre de Ferrol, co coro «Toxos e Froles^, 0 29 de Maio; no mesmo teatro, 0 24 de Xullo e o 10 de Decembro. Representado polos mesmos, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 4 de Decembro. O embargo, de Avelino Rodríguez Elías Representada no Teatro Xofre de Ferrol por «Toxos e Froles» 0 10 de Decembro. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Rosalía Castro da Coruña, por «Toxos e Froles» , 0 4 de Decembro. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Xofre de Ferrol, por «Toxos e Froles», 0 24 de Xullo. Os Remedios, cadro de costumes galegos, anónimo. Estreada (?) no seu local polo «Centro Jaimista» da Coruña, 0 13 de Xuño. O zoqueiro de ^laboa, de Nan de Allariz. Representada por "elementos obreiros", no Teatro Principal de Santiago, 0 30 de Abril. En Ferrol, no Teatro Xofre, por «Toxos e Froles», 0 29 de Maio e o 24 de Xullo. Pote Gallego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada no Teatro Rosalía Castro da Coruña, por «Toxos e Froles», 0 4 de Derembro. ^ 4 Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada no «Círculo Curros Enríquez» da Coruña, 0 18 de Setembro. Na sede da «Agrupación Artística Compostelana^, 0 18 de Decembro. 5 1916 A carta do Rif, de Miguel Palacios. Estreada (?) pola de Lugo, 0 23 de Abril; no Salón Teatro de S. Xoan de Filgueira (Ferrol), 0 11 de Xuño; no Teatro Principal de Ourense, 0 21 de Xuño; no Salón Teatro de Monforte, o.23 de Xuño; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 26 de Agosto. ^ Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. «Unión Artística» de Noia, na súa sede, 0 11 de Xaneiro. Coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 26 de Abril. 7 1917 A Consulta, de R.S. Estreada en Noia por un grupo local de amadores dirixido por José Lira, 0 28 de Xaneiro. «Tuna Nova Galicia^, no Teatro Principal de Santiago, 0 13 de Febreiro; no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 16; no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 20; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 22; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23; no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, 0 25. A festa do Patrón, da Rvda. Madre Margarita. Representada polo cadro de declamación das «Escuelas Dominicales», no Círculo Católico de Obreiros de Sántiago, 0 19 de Febreiro. A noite de San Xoán, de Emiliano Balás Silva. Estreada por «Toxos e Frolesp, no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio. Antón de Freixide, de . Manuel María González. «Tuna Nova Galicia^, no Teatro Tamberlik, de Vigo, 0 16 de Febreiro; no Salón Apolo de Ourense, 0 18 de Febreiro; no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 20 de Febreiro; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 22; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23; no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, 0 25. Representado tamén no Salón Variedades de Cambados por un cadro local, 0 7 de Agosto. A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Cadro dos Dependentes do Comercio de Ferrol, no «Círculo de las Artes» de Lugo, 0 28 de Outubro. A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro «Cántigas da Terra^, no Teatro Rosalía da Coruña, 0 12 de Xullo. A xisma de Antón, De José Peón Peón. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra, polo cadro de declamación da «Juventud Cultural Obrera» desa cidade, 0 18 de Marzo. Axúdate, de Euxenio .Charlón Arias e Manuél Sánchez Hermida. Estreada polos autores no Teatro Xofre de Ferrol, 0 30 de Abril. Coro «Toxos e Froles» no Salón Apolo de Ourense, 0 8 de Xuño; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 1 de Setembro. Interpretada polos autores, no «Círculo de Artesanos» da Coruña en Novembro ou a comezos de Decembro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Cadro da Liga de Amigos de Santiago de Mera, na súa sede, 0 13 de Maio. «Ensayo de Compañía Cómico-Dramática» da Coruña, no Teatro Rosalía de Castro, 0 16 de Outubro. Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto. Estreada (?) polo autor, no Teatro Principal de Santiago, en Outubro. Cousas miñas (e pequenas), de Xavier López Medina. Estreada pola «Juventud Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 28 de Xaneiro. Volta a representar 8 polo mesmo grupo e no mesmo local 0 11 de Febreiro. De Conversa, de Hixinio Ameixeiras. Estreada por «Toxos e Froles», no Salón Apolo de Ourense, 0 8 de Xuño. El parque da fala, apropósito bilingúe de Antonio de Cora. Estreado por amadores locais no Lugo-Salón, 0 1 de Marzo. llnda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire, adaptada á escena por Manuel Posse Rodríguez. Representada polo grupo do Círculo Católico de Obreiros de Santiago, na súa sede, 0 18 e o 20 de Febreiro. Mal de moitoĉ, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada pola Liga de Amigos de Santiago de Mera, no seu local, 0 1 e o 5 de Xaneiro. En Noia por un grupo de amadores dirixido por José Lira, 0 5 e o 28 de Xaneiro. Pola «Juventud Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 11 de Febreiro. Coro «Toxos e Froles», no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, 0 29 de Xullo. Coro «Agarimos da Terra», en Mondariz o 17 de Setembro, e en Ponteareas o 30 de mesmo mes. Minia, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo Circo de Artesanos de Vilalba, nesta localidade, 0 23 de Decembro. ^Miña Terra!, de Lois Amor Soto. Estreada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio. "Monólogo gallego ". Representado polos «Antonianos» de Betanzos, 0 19 de Febreiro. Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Estreada no Teatro Tamberlik de Vigo, pola «Agrupación Artística» desa cidade, 0 25 de Marzo. O Abolito, de Galo Salinaĉ . Estreada pola «Juventud Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 28 de Xaneiro. O Chufón, de Xesús Rodríguez López, cadro dos Dependentes do Comercio de Lugo, no Teatro Principal de Santiago, 0 13 .de Maio. Cadro da Liga de Amigos de Santiago de Mera, na súa sede, 0 13 de Maio. O Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Estreada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 1 de Setembro. Representada polos autores, no «Circo de Artesanos» da Coruña, 0.2 de Decembro. O meu Alfredo, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo: Estreada no Teatro^Tamberlik de Vigo, pola «Agrupación Artística» desta cidade, 0 25 de Marzo. Representada en Ponteareas, pola «Juventud Antoniana^ local, 0 6 de Maio. 9 O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Juventud Antoniana^ de Vilalba, 0 25 de Decembro. Representada tamén pola «Juventud Antoniana» de Ponteareas o 6 de Maio. D mitin, de José Peón Peón. Estreada no Circo-Teatro de Pontevedra, polo cadro de declamación da ^luventud Cultural Obrerap desa cidade, 0 23 de Decembro. O que vai de tempo a tempo, de José Peón Peón. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra, polo cadro de declamación da «Juventude Cultural Obrera^ desa cidade, 0 1 de Maio. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Coro «Toxos e Froles», Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro. Representado en Vigo, no Salón Pinacho, 0 10 de Agosto. ^ O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de declamación da Liga de Amigos de Santiago de Mera, no seu local, 0 1 e o 5 de Xaneiro. Grupo dos Dépendientes do Comercio de Lugo, no «Círculo de las Artes», 0 15 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 13 de Maio. Sociedade «Recreo y Cultura» de Ourense, 0 22 de Outubro. Coro «Agarimos da Terra» en Mondariz, 0 7 e o 17 de Setembro, e en Ponteareas o 30 de mesmo mes. Parrafeo, de Alberto García Ferreiro. Estreada (?) polo coro «Os Marquiños» de Ourense, en Ribadavia, 0 1 de ^Xullo. Pobre Celedonio, de Leandro Pita Las Antas. Estreada (?) polo autor en Mera, 0 5 de Xaneiro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 10 de Novembro. ^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Estreada (?) polo coro «Toxos e Froles», no Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada pola «Juventud Católica» da Coruña, no Salón Coruña, 0 6 de Xaneiro. Pola «Juventud ^ Antoniana» da Coruña, no seu local, 0 28 de Xaneiro e o 11 de Febreiro. Sacrificio, de . Eugenio Carré Aldao. Estreada polo grupo dos Dependentes do Comercio de Lugo, no «Círculo de las Artes», 0 15 de Abril. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro; na Praza de Touros de Santiago, 0 28 de Xullo; no Teatro de Beneficencia de Ortigueira o 29 de Xullo. Representada tamén polos autores no «Circo de Artesanos» da Coruña, 0 2 de Decembro. 10 Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro «Toxos e Froles^, no Casino de Xubia, 0 13 de Xaneiro; Interpretada por Charlón e Hermida, no Circo de Artesanos da Coruña, 0 2 de Decembro. Polo coro «Cántigas da Terra^ĉ , no Teatro Rosalfa da Coruña, 21 de Xullo. Xan Verdades, de José Fernández Tafall. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra polo autor, ó 20 de .Marzo. «Asociación Artística^ de Pontevedra, no Salón Variedades de Cambados, 0 27 de Maio. ^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz. Estreada por un cadro de declamación local, en Petín de Valdeorras, 0 25 de Decembro. 11 1918 A fonte do xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia. Representada polo cadro de declamación do «Orfeón Gallego» de Santiago, 0 2 de Maio. Amor de terra, de Juan López. Estreada polo cadro do «Orfeón Gallego» de Santiago, na Praza de Touros da cidade, 0 22 de Xullo. A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo compostelán «Brisas Futuras», no Teatro Principal de Santiago, 0 21 de Setembro. A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro do Centro Lucense da Coruña, na súa sede, 0 28 de Decembra Aventura na vila, e conto na aldea, de Manuel Vázquez .Santamaría. Estreada pola «Tuna Nova Galicia», no Teatro Principal de Santiago, 0 4 de Febreiro; representada pola mesma Tuna no Teatro Odeón de Vigo, 0 5 do mesmo mes. No Teatro Principal de Santiago, 0 6 de Marzo, interpretada por un grupo de amadores locais. Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto. Representado pola «Tuna Nova Galicia», no Teatro Odeón de Vigo, 0 5 de Febreiro. Collendo Castañas, anónima. Estreada (?) no Liceo de Bouzas (Vigo) polo cadro de declamación da sociedade, 0 6 de Marzo. Cousas miñas, de Xavier López Medina. Representada polo cadro do Centro Lucense da Coruña, na súa sede, 0 3 de Setembro. Entre vellos, de Ramón Suárez Pedreira. Estreada (?) polo cadro de declamación do «Club Atletic» coruñés, no seu local, 0 7 de Abril. Facendo o xantar, de Perfecto Martínez. Estreada (?) polo cadro de declamación do «Centro Cultural de San Tomás» da Coruña, no seu local, 0 7 de Abril. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro do «Círculo Jaimista» de Santiago, 0 27 de Xaneiro. Polo «Círculo Católico Obrero» de Ourense, no seu local, 0 7 de Abril; no Salón Apolo de Ourense, 0 13 de Maio. Coro «Toxos e Froles»; no Teatro do Príncipe de Madrid, 0 21 de Maio. Cadro do Céntro Lucense da Coruña, na súa sede, o 3 de Setembro. Cadro do «Batallón Infantil^ de Santa Marta de Ortigueira, en Cariño (Ortigueira), 0 6 de Outubro. Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada no Salón Apolo de Ourense por un grupo de amadores, 0 11 de Maio; representada no mesmo local e polo mesmo grupo, 0 13 de Maio. 12 iMiña xoia!, de José López Yáñez. Estreada polo cadro de declamación do «Batallón Infantil^ de Santa Marta de Ortigueira, en Cariño (Ortigueira), 0 6 de Outubro. Monólogo, de Xermán Prieto. Representada polo autor no Teatro Principal de Santiago, 0 21 de Xaneiro. No quinteiro, de Xesús San Luís Romero. Estreada en Vilagarcía. O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Representada polo cadro de declamación da Liga de Amigos de Santiago de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 3 de Febreiro. Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 7 e o 8 de Setembro. O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Estreada no Treatro Pricipal de Santiago, polo grupo compostelán «Brisas Futuras», 0 17 de Xaneiro. Reposicións polo mesmo grupo 0 7, 8 e 30 de Marzo; no Teatro Rosalía da Coruña, 0 3, 4 e 5 de Febreiro; Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 de Febreiro; no Teatro Principal ^ de Ourense, 0 8 de Febreiro; en Vilagarcía, 0 11 de Marzo. O Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Marzo. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 9 de Marzo; no Teatro Circo de Lugo, 0 16 de Xuño; no Café Suizo de Sada, 0 8 de Setembro. Representada polo cadro da Dependencia Comercial de Ferrol, no Teatro Xofre, 0 9 de Abril. Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik, 0 21 de Abril e o 9 de Agosto; no Teatro Principal de Santiago, 0 14 de Xullo. O Rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. Estreada polo cadro de declamación do Círculo Mercantil de Santiago, neste local 0 6 de Xaneiro; levada ao Teátro Principal de Santiago polo mesmo grupo, 0 21 do Xaneiro. O Tío Xan e a súa xente, de Xosé Pérez Yáñez. Estreada no Teatro de Beneficencia de Ortigueira, polo cadro de declamación do «Batallón Infantil» de Santa Marta de Ortigueira, 0 12 de Maio. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Odeón de Vigo, pola «Agrupación Artística» desta cidade, 0 14 de Marzo. O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de declamación da Liga de Amigos de Santiago de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 3_ de Febreiro. Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro do Príncipe de Madrid, o 21 de Maio. Palique, de José Fernández Tafall. Estreada polo autor no «Círculo Católico» de 13 Pontevedra, 0 20 de Marzo. Representada pola «Agrupación Artística^ de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 21 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 14 de Xullo; no Grande Hotel da Toxa, 0 25 de Agosto. Parola, de José Fernández Tafall. Estreada no Teatro Principal de Pontevedra, na Festa do Traballo, 0 1 de Maio. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Setembro. ^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Representada polo coro «Toxos e Froles^, no Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Marzo. Rosiña, de Ricardo Frade Giráldez. Estreada polo cadro de declamación do Círculo Mercantil de Santiago, na súa sede, 0 6 de Xaneiro. Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Cántigas da Terra^, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Setembro. Trato a cegas, de Euxenio Charlón'Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada no Salón Teatro de Fene, polo coro «Toxos e Froles^, 0 14 de Abril. ^ Un .Chubasco, anónima. Representación escolar na Coruña, 0 30 de Xuño. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo cadro de declamación do «Círculo Católico^ de Pontevedra, no seu local, 0 20 de Marzo. 14 1919 A Fonte do Xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia. Representada polo cadro de declamación do «Orfeón Gallego^ ĉ de Santiago, en Vilagarcía, 0 14 de Setembro. A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Estreada polo Conservatorio Nacional de Arte Galego, no Pavillón Lino da Coruña, 0 22 de Abril; reposición o 23 do mesmo mes. Andacio, de Xosé Ares Miramontes. Estreada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de Decembro; representada polo mesmo grupo no Pavillón Moragra de Sada, o 19 de Decembro. A patria do labrego, de Antón Vilaz Ponte. Estreáda polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Decembro. A Ponte, de Manuel Lugris Freíre. Representada polo grupo da Dependencia Comercial de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 19 de Maio. A primeira conquista, de Leandro Carré. Estreada polo coro «Cántigas da Terra», no Café Suizo de Sada, 0 11 de Maio. Axfcdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Decembro. ^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada polo coro «Os Enxebres» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, 0 29 de Decembro. D'a terriña, monólogo anónimo. Estreado no «Centro Cultural de San Tomás» da Coruña, 0 16 de Febreiro. Enredos, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada no Teatro Alfonsetti de Betanzos polo cadro de declamación da Irmandade desta vila, 0 28 de Febreiro. Representada no Teatro Rosalía Castro da Coruña polo coro «Cántigas da Terra», 0 12 de Abril. Polo cadro de declamación da sociedade «Sada y sus Contornos», no Cine do Pedregal de Sada, 0 26 de Maio. ^ Entre dous abismos, de Antón Vilaz Ponte. Estreada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 30 de Novembro; volta a representar polo mesmo grupo e no mesmo local, 0 7 e o 20 de Decembro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro do Centro Lucense da Coruña, na súa sede, 0 2 de Outubro. 15 Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. Estreada polo cadro que dirixía Rodrigo García, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 28 de Agosto. Limpa, fixa e dá esprendor, de Xacobe Casal. Estreada no Teatro Rosalía Castro da Coruña polo coro «Cántigas da Terra», 0 12 de Abril. Luís de Castromouro, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro ourensán «De Ruada^, no Salón Apolo de Ourense, 0 24 de Xuño. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro da «Sociedad Apolo^ ĉ da Coruña, 0 23 de Novembro. Polo cadro da Irmaindade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 20 de Decembro. Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Apolo de Ourense, 0 6 de Maio. Minia, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 30 de Abril; no Salón Apolo de Ourense, 0 6 de Maio. Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta vila, 0 30 de Abril; no Salón Apolo de Ourense, 0 5 de Maio. Na Corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro ourensán «De Ruada^, no Salón Apolo de Ourense, 0 24 de Xuño. Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 26 de Xullo. Representada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta viIa, 0 3 de Decembro; 0 19 no Pavillón Moragra de Sada. No íntimo, de Xacobe Casal. Estreada por un grupo de amadores da Coruña, dirixidos por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de Outubro. Norte, de Fernando Osorio. Estreada por un grupo de amadores da Coruña, dirixidos por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de Outubro. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 14 de Decembro. ^ O Avaro (monólogo final), de Moliére, na adaptación de Feliciano del Castillo. Representado por Fernando Osorio, na sede da Irmandade da Fala da Coruña, 0 14 de Decembro. O día de mañán, de Manuel Laranjeira. Representada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de Decembro. 16 O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo grupo «A Terriña^ de Santiago, no Teatro Principal de Compostela, 0 10 de Xaneiro; no Teatro Odeón de Vigo, 0 13 e o 14 de Xaneiro e tamén o 13 de Marzo; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 15 de Xaneiro; en Vilagarcía, 0 22 de Febreiro; en Redondela o 9 de Xuño. O fillo de ^torino, de Manuel Masdías. Estreada polo cadro de declamación do «Centro Jaimistab da Coruña, 0 18 de Outubro, que a representou de novo 0 23.do mesmo mes. . O lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela. Estreada no Teatro Tamberlik de Vigo, pola «Agrupación Artística^ desta cidade, 0 26 de Xullo. O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, o 30 de Novembro. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elias. Representada polo cadro do «Orfeón Gallego^ de Lugo, no «Círculo de las Artes», 0 11 de Outubro. O.Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Artísticau de Vigo, en Tui, 0 16 de Febreiro; no Salón Apolo de Ourense, 0 5 de Maio. O Pote, de Heliodoro Fernáridez Gastañaduy. Estreada pola «Agrupación ArtísticaN de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 24 de Outubro. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representado polo Centro Lucense da Coruña, 0 16 de Febreiro. Polo grupo «Fomento del Teatro Regional» de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 11 de Maio. Pilara, ou Grandezas dos Humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Estreada polo grupo dirixido por Xaime Quintanilla en Ferrol, no Teatro Xofre desa cidade, 0 23 de Agosto. Representada de novo, no mesmo teatro e polo mesmo grupo, 0 6 de Setembro. Levárona a Lugo, 0 4 de Outubro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada^ polo coro «Cántigas da Terra», no seu local dá Coruña, 0 16 de Marzo; no Café Suizo de Sada, 0 11 de Maio. Polo cadro de declamación da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de Decembro; no Pavillón Moragra de Sada o 19. ^ Recordos dr^n vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo coro lugués «Cantigas e Aturuxosp, no «Círculo de las Artesu de Lugo, 0 5 de Outubro. Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Cántigas da Terra^, no seu local ^ da Coruña, 0 16 de Marzo. 17 Se deiza a novia, monólogo anónimo. Represéntado no Teatro Circo de Lugo pola Tuna de Santiago, 0 27 de Febreiro. Unha anécdota, de Marcelino Mesquita. Representada polo Conservatorio Nacional no Pavillón Lino da Coruña, 0 22 e 23 de Abril. Por un grupo de amadores dirixido por Fernando Osorio, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 9 de Outubro. Polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 30 de Novembro e mais o 14 de Decembro. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Interpretado por Xermán . Prieto no Círculo Católico de Ourense, 0 12 de Outubro. Representado no ^Círculo de las Artes^ de Lugo, 0 8 de Deĉembro. You buscal'a navalla, comedia anónima (probabelmente da autoría de Xavier López Medina). Estreada no Centro Lucense da Coruña polo cadro de declamación da sociedade, 0 19 de Xaneiro. Xan da Cruña, de Juan Fernández Merino. Estreado no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 28 de Agosto. Xudas, monólogo anónimo (probabelmente de Fernando Osorio). Interpretado por Fernando Osorio na Sociedade Apolo da Coruña, 0 16 de Novembro. 18 ^ 1920 A nai do poeta, de Nicolás García Pereira. Estreada por un grupo local, no Teatro Xofre de Ferrol, 0 4 de Decembro. Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameíro". Estreada polo cadro do coro «De Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 9 de Febreiro; representada de novo no mesmo local 0 13; no Teatro Odeón de Vigo, 0 3, 4 e 5 de Abril; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 8 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 9 de Abril; no Teatro Rosalía Castro, da Coruña, 0 12 de Abril; no Teatro Circo de Lugo, 0 17 de Abril; no Salón do Conservatorio de Madrid, 0 3 ou 4 de Xuño. Representada tamén polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 28 de Novembro. A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Representada polo cadro da Irmandade da. Fala da Coruña, na súa sede, 0 1 de Xaneiro e o 19 de Decembro; no Círculo das Artes, de Lugo, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 1 de Maio; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23 de Maio. A patria do labrego, de Antón Vilar Ponte. Representada polo cadro da Irmandade . da Fala da Coruña, na súa sede,.o 4 de Xaneiro, 0 25 de Abril e mais o 26 de Decembro. Polo cádro de declamación do coro «Cántigas da Terra», no Teatro Apolo de Ourense, 0 3 de Maio. A Pelegrina, diálogo anónimo. Estreada no Colexio das "Huerfanas" de Santiago polas propias alumnas, 0 14 de Xullo. A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro «De Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 11 de Febreiro; no Teatro Odeón de Vigo, 0 3, 4, e 5 de Abril; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 6 de Abril; no Teatro Priñcipal de Santiago, 0 9 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 10 dé Abril; no Teatro Rosalía Castro, da Coruña, 0 13 de Abril; no Teatro Ramón Cabanillas de Baiona, 0 21 e 22 de Agosto. A señá Tiburcia, de Celestino García Romero. Estreada polo cadro das «Escue.las Dominicales» compostelás, no Círculo Católico de Obreiros de Santiago, o 16 de Febreiro. . A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 9 de Xaneiro; tamén representada no mesmo . lugar e polo mesmo grupo, 0 21 de Febreiro e mais o 5 de Decembro. Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro da Irmandade da Falá da Coruña, na súa sede, 0 21 de Febreiro.^ ^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro dá 19 Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 4 de Abril. Donosiña, de Xaime Quintanilla. Estreada no Teatro Xofre de Ferrol, por un cadro dirixido polo autor, 0 7 de^ Abril; reposición o 11 do mesmo mes. Dous Amores, "alta comedia" anónima. Estreada (?) polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de Marzo. Entre compañeiros, diálogo anónimo. Estreado (?) polo cadro de declamación do Sindicato Católico de Teo (A Coruña), na súa sede, 0 12 de Outubro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta localidade, 0 13 de Marzo. Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. Representada en Mondariz pola «Sociedade Artística do Tea», 0 8 de Maio. Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro «De Ruadap, no Salón Apolo de Ourense, 0 9 de Febreiro; reposicións o 13 do mesmo mes e o 4 de Maio; no Teatro Odeón de Vigo 0 3, 4 e 5 de Abril; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 8 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol 0 9 de Abril; no Teatro Rosalía Castro, da Coruña, 0 12 de Abril; no Teatro Circo de Lugo, 0 17 de Abril; no Salón do Conservatorio de Madrid, 0 3 ou 4 de Xuño; no Teatro Ramón Cabanillas de Baiona, 0 21 e 22 de Agosto. Fin de penitencia, de Marcelino Mesquita. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 27 de Febreiro.. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 1 de Xaneiro. Polo cadro do Patronato Católico da Coruña, na súa sede, 0 8 de Febreiro. Polo cadro de declamación do «Liceo de Artesanos» de Corcubión (A Coruña), no séu local, 0 20 de Xuño. Por un grupo de alumnos do Colexio da «Fundación Blanco» de Cee (A Coruña), no propio centro, ^0 20 de Xullo. Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo grupo «Ponte de Mera», no local do Sindicato «Xuntanza Labrega» de Mera (Ortigueira), 0 6 de Xaneiro. Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», no Odeón Verinense, de Verín (Ourense), 0 25 de Xaneiro; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Abril; no Salón do Conservatorio de Madrid, o 3 ou 4 de Xuño. Mater polorosa, de Júlio Dantas. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da 20 Coruña, na súa sede, 0 4 de Xaneiro, 0 7 de Marzo e mais o 12 de Decembro. Micaela, de Xosé Fernández Tafall. Estreada polo autor no Teatro Principal de Pontevedra, 0 25 de Febreiro. Representada pola «Asociación Artística» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 2 de Xullo. Na casa do ciruzano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representadá polo grupo «Ponte de Mera», no local do Sindicato «Xuntanza Labrega» de Mera (Ortigueira), 0 6 de Xaneiro. Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», no Odeón Verinense, de Verín (Ourense), 0 25 de Xaneiro; no Salón Apolo de Ourense, 0 13 de Febreiro; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 14 de Abril. Polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 14 de Marzo, 0 25 de Abril e mais o 7 de Novembro; no Círculo das Artes de Lugo, 6 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 23 de Maio. Na fonte, diálogo "dun coñecido éscritor" . Estreada (?) polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na ĉúa sede, 0 19 de Decembro. O Alalá, de Fran•isco Porto Rey. Representada polo coro «Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 22 de Setembro; en Vilagarcía, 0 16 de Outubro. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo cadro do coro «De Ruada», no Salón Apolo de Ourense, 0 11 de Febreiro, reposición o 4 de - Maio; no Teatro Odeón de Vigo, 0 3, 4, e 5 de Abril; no Teatro Principal de Pontevedra o 6 de Abril; no Teatro Principal de Santiago, 0 9 de Abril; no Teatro Xofre de Ferrol 0 10 de Abril; no Teatro Rosalía Castro, da Coruña, 0 13 de Abril. ^ - O Chufón, de Xesús Rodríguez López. Representada polo cadro da Dependencia Comercial de Lugo, en Sarria o 5 de Setembro; no Teatro Principal de Monforte, 0 26 de Setembro. O día de mañán, de Manuel Laranjeira. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 27 de Febreiro e o 21 de Marzo. O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 e o 11 de Abril. Polo grupo «A Terriña» de Santiago, na Estrada, 0 18 de Abril; en Padrón o 6 e mais o 12 de Xuño; en Cangas, no Cine Moderno, 0 4 de Setembro; en Marín, 0 5 do mesmo mes. O lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo cadro da Sociedade de Agricultores de Teis (Vigo), no seu local, 0 30 de Abril. 21 D Menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias é Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Marzo. Polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. . O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada no Teatro Circo de Lugo, polo cadro de declamación do «Orfeón Gallego», 0 3 de Outubro. Polá «Agrupación Galicia» de Santiago, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 24 de Xuño. Polo coro «Foliadas e Cantigas^ de Pontevedra, na illa da Toxa, 0 15 de Agosto. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro lugués «Cantigas e Aturuxos», no Teatro Circo de Lugo, 0 19 de Setembro e mais o 5 de Outubro. - O Pote, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Asociación Artística» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 2 de Xullo; en Vilagarcía, 0 14 de Agosto. ^O sangue berra...!, de José G. Posada-Curros. Estreada polo 4Agrupación Galicia» de Santiago, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 24 de Xuño. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 7 de Novembro. Polo coro «Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, en Vilagarcía, 0 16 de Outubro. O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Estreada polo coro «Os Enxebres» de Ourense, no Teatro-Salón Apolo da Estrada, 0 5 de Abril; representada de novo no mesmo local e polo mesmo coro, 0 6; no Teatro Apolo de Ourense, 0 21 de Abril; en Pontevedra, 0 16 de Xullo; eñ Vigo 0 19 de Xullo; en Santiago, 0 17 de Xullo. Os monicreques. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, o 26 de Decembro. O Trasno, de Manuel Rey Pose. Estreada polo cadro de de ĉlamación do «Liceo Recreo» de Vilagarcia, 0 13 de Abril. ^ O zoqueiro de Vilanova, de Nari de Allariz. Representada polo cadro da Dependencia Comercial de Lugo, no Teatro Principal de Monforte, 0 26 de Setembro. Parola, diálogo anónimo'. Estreada (?) polo cadro de declamación do Sindicato Agrario de Lamamá (Ourense), 0 28 de Decembro. ' A pesar da coincidencia de título coa obra de José Fernández Tafall, a Parola representada en Lamamá era un diálogo; a do escritor pontevedrés un monólogo. 22 Pilara, ou Grandezas dos Humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Repre ĉentada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 24 e 31 de Outubro e mais o 8 de Decembro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 9 de Xaneiro. Polo coro ourensán «Os Enxebres», no Teatro-Salón Apolo da Estrada, 0 5 e 6 de Abril; no Teatro Apolo de Ourense, 0 21 de Abril; en Pontevedra, 0 16 de Xullo; en Vigo 0 19 de Xullo; en Santiago, 0 17 de Xullo. Polo coro ferrolán «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 e mais o 13 de Decembro. Polo cadro de declamación da «Sociedade Artística do Tea», en Mondariz, o 19 de Abril. ^ Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 16 de Agosto. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo cadro de declamación da «Sociedade Unión Sporting» da Coruña, 0 25 de Abril. Polo cadro do «Orfeón Gallego», no Teatro Circo de Lugo, 0 3 de Outubro. Redención por amor, de Manuel Comellas Coimbra. Estreada por un grupo local, no Teatro Xofre de Ferrol, 0 11 de Setembro; volta a representar no mesmo teatro e polo mesmo grupo, 0 2 de Outubro. Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho. Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 28 de Novembro e mais o 5 de Decembro. ^ San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 21 de Marzo; volta a representar o 4 de Abril e mais o 12 de Decembro; no Teatro Prin • ipal de Santiago, 0 1 de Maio. Representada tamén polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 6 e o 13 de Decembro. Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti de Betanzos, 0 13 de Marzo. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro ferrolán «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de Agosto; en Ribadeo, 0 18 de Agosto. Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Estreada polo coro «Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 22 de Setembro; en Vilagarcía o 16 de Outubro. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 16 de Agosto. Por un 23 afeccionado local, no Teatro Circo de Lugo, 0 21 de Decembro. Xan entre elas, de W. Shakespeare, en adaptación de Antón Vilar Ponte. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 15 de Febreiro. Xusta venganza, anónima. Estreada (?) na «Sociedade Athletic^ da Coruña, polo cadro da propia entidade, 0 7 de Marzo. ^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira. Estreada no Teatro Linares Rivas da Coruña, por un cadro de declamación dirixido por Rodrigo García, 0 21 de Decembro^ 24 1921 A festa do Patrón, da Rva. Madre Margarita. Representada polo cadro das «Escuelas Dominicales» de Santiago, 0 8 de Febreiro. Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 31 de Setembro. Polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 6 de Decembro. Alúganse cuartos, de Júlio Howorth. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 6 de Decembro. A Man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Representada por un cadro de amadores de Cariño (A Coruña), nesta vila, 0 28 de Maio. Polo «Agrupación Artística» de Vigó, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 2 de Decembro. A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de Ourense, en Monforte, 0 17 de Abril. Bodas de ouro, de Galo Salinas. Estreada polo coro «Cántigas da Terra» da Coruña, no Teatro Linares Rivas desta cidade o 17 de Xuño; representada ao aire libre polo mesmo coro en Cambre, 0 24 de Xullo. ^ Choro ou río?, de Santos Júnior. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 20 e 27 de Novembro. Diálogo en verso, de Juan Barcia Caballero. Estreada (?) polos alumnos nunha festa escolar en Bastabales (A Coruña), 0 7 de Agosto. Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de Ourense, en Quiroga, 0 27 de Maio; en Monforte o 17 de Abril; no Teatro Principal de Ourense, 0 31 de Setembro. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada no Teatro Renacimiento de Ferrol, polo coro «Toxos e Froles», 0 26 de Febreiro. María Rosa, de Gonzalo López Abente. Estreada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, no seu local, 0 20 de Febreiro. Mater polorosa, de Júlio Dantaĉ . Representada polo cadro da Irmandáde da Coruña, na súa sede, 0 2 de Xaneiro. Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 13 de Febreiro e mais o 11 de Decembro. O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada polo cadro da Irmandade da 25 Coruña, no Teatro Rosalía Castro desa cidade, 0 24 e 25 de Xaneiro; no seu local 0 27 de Marzo. Polo grupo «A Terriña» de Santiago, en Noia, 0 28 de Maio. O melitar, anónimo. Estreada (?) polo cadro escolar da parroquia de Sta. Lucía da Coruña, 0 18 de Maio. O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 3 de Abril. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Represantada por un cadro de amadores de Cariño, nesta vila, 0 28 de Maio. Os dous xordos; de Manuel Lourenço Roussado. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, 0 3 de Abril. O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Representada polo coro «Os Enxebres» de Ourense, 0 10 de Setembro en Ponteareas, e o 11 en Mondariz. Os monicreques. Representada polo cadro da Irmandade da Coruña, na súa sede, o 2 de Xaneiro. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 10 de Xullo. O Pote,. de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Asociación Artística^ de Pontevedra, en Vilagarcía, 0 3 de Setembro. O Tío Carpazos, anónima. Estreada (?) por un cadro de a_madores de Vide de Baños (Ourense), nesta localidade, 0 26 de Xuño. O Tío Pedro, de Marcelino Mesquita. Representada polo cadro de declama ĉ ión da Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede,- 0 27 de Novembro. Parrafeo, anónimo. Estreada (?) polo cadro escolar da parroquia de Sta. Lucía da Coruña, 0 18 de Maio. Pouca cousa, monólogo anónimo. Estreado (?) polo cadro dos «Antonianos» de Ponteareas, no Salón Domínguez desa localidade, 0 4 de Xaneiro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos», no seu local de Lavadores (Vigo), 0 19 e 20 de Marzo. Polo coro «Toxos e Froles», de Ferrol, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 de Maio; no Casino de Xubia, 0 31 de Xullo. Rosiña, de Xesús San Luís Romero. Estreada polo grupo «A Terriña», no Teatro Principal de Santiago, 0 23 de Febreiro. 26 San Antón o Casamenteiro; de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadr^ Irmandade da Fala da Coruña, na súa sede, 0 13 de Febreiro. Polo ^ «Toxos e FrolesN de Ferrol, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 14 e 15 Maio; no Casino de Xubia, 0 31 de Xullo. Por un cadro de amadore^ Cariño, nesta vila, 0 28 de Maio. Santa Liberata, de Celestino García Romero. Estreada polo cadro das «Escuc Dominicalesu de Santiago, 0 8 de Febreiro. Tempo perdido, de José Sánchez Pérez. Estreada polo cadro do Grupo Femir Socialista de Ferrol, en Fene, 0 14 de Marzo. Toler de Santiago, en Vilagarcía, 0 22 de Febreiro; en Riveira, 0 23. Pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Odeón desta cidade, 0 17 de Outubro. 38 O señor Dalagado, de Francisco Álvarez de Novoa. Representada polo coro «Os Enxebres» de Ourense, no Teatro Principal desta cidade, 0 10 de Xuño. Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polo coro «De Ruada» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, 0 20 de Maio. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da Socíedade «El Progreso», de Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 20 de Marzo. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada polo coro lugués «Frores e Silveiras», no Teatro de Vilalba, 0 4 de Setembro. Rentar de Castromil, de Evaristo Martelo Paumán del Nero. Representada pola «Sociedad Recreo» de Mondariz, 0 6 de Xaneiro. Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferroi, no Teatro Xofre desta vila, 0 5 de Decembro. Terra ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada pola Sociedade «A Aurora» de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 14 de Xaneiro; no local do Sindicato Agrario de Teis (Vigo), 0 24 de Febreiro. Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía da Coruña, 0 20 de Febreiro. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada en Gondomar (Pontévedra), por José Rodríguez de Vicente ("Joselín") e Xulio Rúa, 0 21 de Setembro. Polo coro lugués «Frores e Silveirasy, no Teatro de Vilalba, 0 4 de Setembro. Polo coro «Aires da Terriña», no Salón "Novedades", 0 22 de l^tovembro. Unha boa misa, de Enrique Labarta Pose. Representada polo coro «Foliadas e Cantigas» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 15 de Novembro. Un home de boa fe, monólogo anónimo. (posibelmente da autoría de "Joselín"). Interpretado por Rodríguez de Vicente ("Joselín"), no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 10 de Xaneiro. Un home de sone, de Xavier Prado "Lameiro". Estreado por Rodríguez de Vicente, nun festival do coro «De Ruada» de Ourense, no Salón Apolo desta vila, o 20 de Maio. Un match internacional de foot-ball, de Manuel Rey Posse. Interpretado por Xulio Rúa, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 10 de Xaneiro; no Teatro Odeón desta mesma cidade, 0 1 de Maio. ^ Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada por amadores 39 locais na Estrada (Pontevedra), 0 16 de Novembro. ^ Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giráldez. Representada polo coro «Cantigas e Agarimosp de Santiago, no Salón Teatro de Santiago, 0 19 de Xaneiro e o 14 de Xuño; en Vilagarcía, 0 20 de Xaneiro; no Teatro Odeón de Vigo, ó 21 de Xaneiro. Polo grupo «Cativezas» de Santiago, en Vilagarcía, no Círculo ^ Mercantil e no "Salón Villagarcía", 0 22 de Febreiro; en Riveira, 0 23. 40 1925 A lenda de Montelongo, zarzuela de Manuel Rey Pose e Juan Buhigas Alavameta. Representada polo coro «Cantigas e Agarimos^ de Santiago, en Vilagarcía, 0 4 de Xaneiro; no Teatro Tamberlik de Vigo 0 6 do mesmo mes; no Teatro Rosalía Castro da Coruña, 0 15 de Marzo; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 16. Amor na cume, zarzuela de Glicerio Barreiro Freire e música de Ángel Teijeiro. Estreada polo coro «Cántigas e Aturuxos^ de Lugo, no Círculo das Artes desta vila, 0 10 de Xaneiro; representada no Teatro Nemesio de Viveiro, o 19 de Febreiro; no Círculo das Artes de Lugo, 0 15 de Marzo; no Teatro Principal de Monforte,.o 12 de Abril. Andacio, de José Ares Miramontes. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 17 de Abril e tamén en Setembro. Antón de Freixide, de Manuel María González. Representada polo coro «Cántigas e Agarimos» de Santiago, en Noia, 0 27 de Setembro. A Ponte, de Manĉel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupa•ión Artísticap de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 3 de Marzo; .no Teatro Odeón, tamén de Vigo, 0 1 de Maio; no Salón Apolo de Ourense o 6 e 7 de Xuñó. A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, ó 8 de Xaneiro. Polo cadro do Casino de Lavadores (Vigo), 0 28 de Xuño. Carmela, zarzuela de González con música de Ángel Teijeiro. Representada polo coro «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 20 de Febreiro. Consulta da miña afrllada, anónima. Estreada (?) polas alumnas das «Escuelas Dominicale ‚» de Ourense, no salón dos Colexio das Carmelitas desa vila, o 21 de Xuño. Contos mariñaos, de José Rodríguez de Vicente ("Joselin"). Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de Outubro. Diálogo Galego, anónimo. Estreado (?) polas alumnas do Colexio das "Huérfanas" de Santiago, no propio centro, 0 19 de Decembro. Dibuxos meus e alleos, de Euxenio Charlón Arias. Estreado polo autor co coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Marzo; no Teatro Rosalía da Coruña, 0 5 de Maio. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación ArtísticaD de 41 Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de Outubro; en Porriño (Pontevedra), 0 15 de Novembro. Leria... leria, de Gonzalo Vázquez Estévez. Estreada por un cadro de amadores de Arbo (Pontevedra), na súa localidade, 0 20 de Decembro. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo grupo «Los PrimerósN, en Sada, 0 12 de Maio. Manadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigo), na súa.sede, 0 14 de Marzo. Polo cadro do Casino de Lavadores (Vigo), na súa sede, 0 12 de Abril. Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivéro e Telesforo Sestelo. Representado polo cadro de declamación do «Sporting» de Mera, no Teatro Nemesio de Viveiro, 0 12 de Abril. Polo coro «Queixumes dos Pinos» de Lavadores (Vigo), no seu local, 0 26 de Abril. Polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 17 de Abril. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de Ourense, en Gijón, en Xullo. Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Cántigas e Aturuxos» de Lugo, no Círculo das Artes desta vila, 0 15 de Marzo. Polo pan baila o can, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. Estreada poló coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vilá, 0 20 de Xuño; representouna tamén no Círculo das Artes de Lugo, 0 21 de Xuño. Pra vivir ben de casados; de Leandro Carré Alvarellos. Representáda polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo; no seu• local, 0 26 de Abril. Polo coro «Toxos e Froles» de Fenol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 17 de Abril. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. Representada por un cadro de afecĉ ionados de San Adrián de Ortigueira, nesta parroquia, 0 30 de Agosto. Sabela, de Galo Salinas. Representada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 21 de Xuño. San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro de declamación do Casino de Bouzas (Vigo), na súa sede, 0 25 de Xaneiro. Tempo perdido, de Xosé Sánchez Pérez. Representada polo coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Marzo; no Teatro Rosalía da Coruña, 0 5 de Maio. 42 Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Artísticau de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 8 de Xaneiro. Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representado polo cadro do «Sportingu d^; Mera (Ortigueira), na súa sede, 0 8 de Marzo; no salón do sindicato «Xuntanza Labrega^, 0 15; no Teatro Nemésio de Viveiro, 0 12 de Abril. Un match internacional de fiítbol, de Manuel Rey Pose. Representado pola Sociedade «La Troya^ de Ourense, no seu local, 0 15 de Novembro. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Agrupación Artística^ de Vigo; no Salón Apolo de Ourense, 0 6 e 7 de Xuño. ^; 1926 Antón de Freixide, de Manuel María González. Representada pola «Agrupación Artística Compostelana», no Teatro Royalty de Santiago, 0 27 de Maio. A primeira conquista, de Leandro Carré Alavrellos. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta vila, 0 22 de Maio. A probiña que está zorda, zarzuela realizada sobre un poema de Rosalía de Castro con dramatización de Antón Vilar Ponte. Estreada polo coro «Saudade» da . Coruña, no Teatro Rosalía Castro desa cidade, 0 7 de Maio; reposición o 8 e 9 do mesmo mes, no mesmo teatro. A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 31 de Decembro. A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 19 de Xuño. Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro «Ecos da Térra» de Ferrol, no Teatró Xofre desta cidade, 0 19 de Xuño. Por un grupo de amadores de Vilalba, no teatro da localidade, 0 24 de Outubro. Boa leución, anónima. Estreada (?) polos alumnos da Escola Barral-Casanova, de Mañón (Ortigueira), 0 19 de Xullo. Lonxe da Terra, de Horacio Fernández Yañez. Estreada polos alumnos da Escola de Loiba (Ortigueira), 0 17 de Abril; 0 14 de Xullo en Cariño. Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Dramática Galega», de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 6 de Marzo. Mirando ao pasado, de Pablo Pena de Olano. Interpretado no teatro de Vilalba (Lugo), polo autor, 0 17 de Outubro. Non hai mellor vida, de X. Rodríguez. Estreada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, na Téatro Xofre desta vila, 0 22 de Maio; reposición o 2 de Agosto. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro".^ Representada polo coro «De.Ruada» de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 18 e o 31 de Decembro. O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 23 de Xaneiro e o 6 de Marzo; no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 3 de Setembro. Polo coro «Frores e Silveiras» ^de Lugo, no Teatro 44 Principal desta vila, 0 3 de Xullo. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Agrupación Artística^ de Ponteareas, no Salón Dominguez desa vila, 0 15 de Marzo. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Coro Toxos e Froles de Ferrol, no Teatro Xofre desta vila, 0 22 de Decembro. Pote Galego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado por un grupo de amadores de Vilalba, no teatro da localidade, 0 24 de Outubro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Ágrupación Dramática Galega», de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas, 0 23 de Xaneiro. Quen debe mandar, de X. Estreada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro ^Xofre desta vila, 0 15 de Outubro; reposición o 23 de Novembro. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 6 de Marzo; no ^Teatro Tamberlik de Vigo, 0 3 de Setembro. Polo coro «Cántigas da Terra» da Coruña, no Teatro Rosalía desta cidadé, 0 11 de Marzo. Interpretado por Emilio Nogueira e Xulio Rúa, no Téatro Pincipal de Ourense, 0 25 de Novembro. Unha conversa, diálogo anónimo. Estreada polos alumnos da escola das Somozas, en Xuño, o día de Corpus. Unha noite no muíño, zarzuela (?) de Leandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 9 de Xaneiro. ^ Un home de pau e ferro,. de Roxelio Rivero. Representada polo coro ourensán «Os Enxebres», no Teatro Principal de Ourense, 0 15 de Maio. Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De Ruada» de Ourense, no Teatro Tamberlik de Vigo, o l8 de Decembro. Interpretado por Borrás (actor de «De Ruada»), no Teatro Principal de Ourense, 0 25 de Novembro. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Represeñtado pola __ .. «Agrupación Dramáti ĉa Galega» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas, 0 23 de Xaneiro. Por un grupo de amadores de Vilalba, no teatro da localidade, 0 24 de Outubro. 45 1927 A Fantasma de Tei.xido, sainete lírico de José Sánchez Pérez, música de Francisco Escobar. Estreada polo coro «Ecos da Terra» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade; 0 19 de Xaneiro. A festa da saúde, monólogo anónimo (probabelmente da autoría de Ricardo Flores). Estreado pola «Agrupación Artística^ de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. A festa do Patrón, da Rva. Madre Margarita. Representada por un cadro de amadores, en Leiro (Ourense), 0 3 de Outobro. Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 22 de Xuño; no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. A morriña, de Antón Presa Viso. Representada polo cadro da «Agrupación Artística» de Ponteareas, no Cine Colón desta vila, 0 10 de Xuño. A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro ourensán «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 18 de Abril. Consellos do Tío Xan, de Ricardo Flores Pérez. Estreada pola «Agrupación Artística» de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada pola «Agrupación Dramática Galega».de Vigo, no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. Leria. . . leria, de Gonzalo Vázquez Estévez. Representada polo cadro de declamación da comparsa ouren ĉá «Los Trovadores», no Teatro Principal de Ourense, o 22 de Febreiro. Mal de moitos, de Euxenio Charlón.Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Los Trovadores», no Teatro Principal de Ourense, 0 22 de Febreiró. Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña Cobián. Estreada no Teatro Principal de Santiago por un grupo de afeccionados coa colaboración da autora, 0 23 de Marzo; reposición o 30; no Teatro Principal de Pontevedra, 0 2 de Xuño. Pola «Agrupación Dramática Galega», de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 5 de Decembro. Noite de Ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Airiños do Arenteiro» do Carballiño,; no Cine España de Ribadavia, 0 4 de Setembro. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polos actores do coro 46 «De Ruada» de Ourense, nunha función Benéfica en Leiro (Ourense), 0 3 de Outubro. O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada pola «Agrupación Dramática Galega», de Vigo, no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. Pola «Agrupación Artística» de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. O miñato e mais a pomba, de . Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, _ 0 25 de Febreiro. Pola «Asicoación Artística» de Pontevedra, no Salón Quiroga de Marín, 0 14 de Maio; no Teatro Principal de Santiago, 0 29. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Salón da Marina do Seixo (Mugardos), 0 8 de Maio. Polo coi•o «Cántigas e Amoríos» de Pontedeume, no Salón Cine desta vila, 0 17 de Marzo; no Gran Teatro de Sada, 0 28 de Agosto. O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 5 de Abril. O primeiro amor, anónima (probabelmente sexa A primeira conquista, de Leandro Carré). Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Salón da Marina do Seixo (Mugardos), 0 22 de .Maio. Orixen do Cabaré, de Camilo Fumega. Estreada polo coro «Airiños do Arenteiro» do Carballiño, 0 4 de Setembro, no Cine España de Ribadavia. Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro lugués «Cántigas e Aturuxos», no Círculo das Artes de Lugo, 0 5 de Outubro. O sobriño do abade, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 22 de Xuño. O soldado Froita, de Herminia Fariña Cobián. Estreada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamtierlik desa cidade, 0 5 de Decembro. Pauciño, comediá anónima. Estreada (?) poias alumnas do Colexio das Carmelitas de Ourense, no propio centro, 0 16 de Xullo. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 25 de Febreiro; no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 22 de Xuño; no Teatro de Tui, 0 28 e 29 de Agosto. Polo coro 47 «Toxos e Froles^ de Ferrol, no Salón da Marina do Seixo (Mugardos), 0 22 de Maio. Polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Los Trovadores», en Monforte, 0 6 de Marzo. Un día de romería, comedia anónima. Estreada (?) nunha festa escolar, no Salón Teatro de Santiago, 0 18 de Xuño. Un fillo de bendición, de Ricaido Flores Pérez. Estreada pola «Agrupación Artística» de Sada, no Casino de Ares, 0 4 de Decembro. Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Los Trovadoresp, en Monforte, 0 6 de Marzo. Polo coro ourensán «De Ruada^, no Teatro Principal dé Ourense, o 18 de Abril e mais o 29 de Setembro. Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose. Representado polo cadro de declamación do «Bueu F.C.» (Pontevedra), na súa sede, 0 24 de Setembro. 48 1928 Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de declamción de Santiago de Mera (Ortigueira), no seu local, 0 27 de Xaneiro; no Cinema Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de Abril. ^ Amor barato, de Xavier Prado "Lameiro" . Estreada polo coro ourensán «De Ruada^, no Teatro Principal de Ourense, 0 6 de Febreiro. Amor na cume, zarzuela con libreto de Glicerio Barreiro Freire e música de Angel Téijeiro. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 24 de Marzo e mais o 24 de Maio; en Ribadavia, 0 10 de Xuño. A morriña; de Antón Presa Viso. Representada polo cadro do Casino de Bouzas (Vigo), na súa sede, 0 15 de Xaneiro. A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. Representada polo grupo de Santiago de Mera (Ortigueira), no Cinema Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de Abril. A vengan,za, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro do Casino de Bouzas (Vigo), na súa sede, 0 15 de Xaneiro. Polo grupo «Xestas e Froles» de Vigo, na súa sede, 0 4 de Setémbro; en Teis (Vigo), 0 16; e tamén no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 27 de Outubro. Axúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo gntpo «Xestas e Froles» de Vigo, no Salón Prín ĉipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 27 de Outubro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo cadro de Santiago de Mera (Ortigueira), no seu local, 0 13 de Maio. Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa ourensá «Los Pierrots», no salón "La Peña" de Vérín, 0 27 de Febreiro. Polo coro ourensán «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 6 de Febreiro. Eu caseime, de Carré. Estreado pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Barxa" de •ta cidade, 0 25 de Xullo. Marzadas, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Barxa" desta cidade, 0 8 e o 25 de Xullo; no Teatro Tamberlik, 0 14 de Setembro. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa ourensá «Los Pierrots», no Teatro Principal de Ourense, 0 16 de Febreiro. 49 O menciñeiro, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Polo coro «Cántigas da Terra», no Teatro Linares Rivas da Coruña, 0 3 de Maio. Polo grupo «Xestas e Froles^ de Vigo, na súa sede, 0 4 de Setembro; en Teis (Vigo), 0 16; no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 27 de Outubro. Pola «Agrupación Artístico-Musical^ de Noia, no Coliseo Ncela desa vila, 0 6 de Xaneiro. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro da Sociedade «La Aurora» de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 16 e o 24 de Xuño; en Beade (Vigo), 0 1 e o 8 de Xullo. O retorno do soldado, zarzuela con libreto de Eloy Martínez e música de Ángel Teijeiro. Estreada . polo coro «Queixumes dos Pinos^ de Vigo, no Teatro Tamberlik desta cidade, 0 24 de Maio; en Ribadavia, 0 10 de Xuño. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 14 de Setembro. Pola «Agrupaĉ ión Artísticá de Meá» (A Coruña), en Mugárdos, 0 25 de Marzo. San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro de Mera (Ortigueira), 0 27 de Xaneiro. Terra Ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo cadro da Sociedade «La Aurora»- de Sárdoma (Vigo), no seu local, 0 1.6 e o 24 de Xuño; en Beade (Vigo), 0 1 e o 8 de Xullo. Trato a cegas, de Euxenio Charlóri Arias e Manuel Sánchez Hérmida. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Barxa" desta cidade, 0 25 de Xullo; no Teatro Tamberlik, 0 14 de Setembro. Pola comparsa ourensá «Los Pierrots», no Teátro Principal de Ourense, 0 1 b de Febreiro; no salón "La Peña" de Verín, 0 27 de Febreiro. Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada polo grupo de Santiago de Mera (Ortigueira), no Cinema Casino de Santa Marta de Ortigueira, 0 7 de Abril; nó Teatro de Beneficencia da mesma localidade, 0 29 de Xullo. Pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 23 de Novembro. Pola «Agrupación Artística» de Meá, en Mugardos, 0 25 de Marzo. Un caso compricado, de I:eandro Carré Alvarellos. Estreada polo coro «Toxos e Froles», no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Xullo. Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Representada polo coro ourensán «Os Enxebres», no Balneario de Mondariz, 0 2 de Setembro. Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola comparsa ourensá 50 «Los Pierrots», no salón "La Peña" de Verín, 0 27 de Febreiro. Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose. Representado por amodores locais en Beluso (Pontevedra), 0 25 de Maio. Pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "L,á Barxa" desta cidade, 0 8 de Xullo. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Parque "La Banca" desta cidade, 0 8 de Xullo. No Ateneo de Guitiriz, por un amador local, 0 29 de Decembro. 51 1929 A fonte do demo, monólogo anónimo. Estreado pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), 0 17 de Novembro. Abnas sinxelar, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo cadro de declamación da comparsa ourensá «Mascarada Incógnita», no Teatro Losada de Ourense, 0 5 de Febreiro. A miña gaita, monólogo anónimo. Estreado pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Cine Colón de Ponteareas, 0 7 de Decembro. A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. Representada polo grupo «Xestas e Froles» de Vigó, no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), 0 5 de Maio; no Cine Colón de Ponteareas, 0 22 de Xuño. A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo grupo «Xestas e Froles» de Vigo, no Salón Solla -de Arcade (Pontevedra), 0 5 de Maio. Azúdate, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo grupo «Xestas e Froles» de Vigo, no Salón Príncipe Alfonso de Cangas (Pontevedra), 0 6 de Xaneiro; en Teis (Vigo), 0 20. Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro lugués «Frores e Cantigas», no Teatro Principal de Lugo, 0 5 de Outubro. Cabeciña de aire, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada polas alumnas do Colexio das- Carmelitas de Ourense, no propio centró, 0 10 de Marzo. Castrapadas, de Urbano R. Moledo. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, en Caldas de Reis, 0 21 de Abril; no Salón do antigo Círculo Mercantil de Redondela, 0 5 de Maio; no Salón Dii de Porriño (Pontevedra), 0 11 de Maio. - De vello gaiteiro, de Manuel Lugilde Penelas. Estreada polo «Cadro de Declamación Focense», no Teatro Rosalía Castro desta vilá, 0 30 de Novembro. Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Represe.ntada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 1 de Agosto; no Balneario de Mondariz, 0 10: Estebiño, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro ourensán «De Ruada», no Teatro Losada de Ourense, 0 27 de Abril. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro de declamación do «Círculo Jaimista» de Ourense, no Círculo Católico de Obreiros desta cidade, 0 28 de Abril; no Casino de Xinzo, 0 26 52 de Maio. Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. Representada pola «Agrupación Artística» de Ponteareas, no Cine Colón desa localidade, 0 9 de Febreiro. Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no salbn da antiga fábrica de zocas das Somozas (A Coruña), 013 de Outubro; no Coliseo García Novoa, de Pontedeume, 0 7 de Decembro. Noite de luar, de Felipe Vierna Belando. Estreada polo cadro de declamación dos «Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo, na súa sede, 0 3 de Agosto. O can, de Manuel Lugrís Freire. Representada polo coro ^Toxos e Froles» de Ferrol e cadro de declamación da «Sociedade de Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo (Mugardos), no Téatró Xofre de Ferrol, 0 11 de Xaneiro. . O curioso de Penĉgache, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada pola Agrupa•ión Coral «De Ruada» de Ourense, no Teatro Losada desta cidade, 0 31 de Decembro. O embargo, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro «Airiños do Mar», no local do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigó), 0 1 de Maio; no Cine Colón de Ponteareas, 0 25 de Maio. O guarda mor, de Avelino Rodríguez Elías. Estreada pola «Agrupación Artística» de ^ Vigo, no Cine Colón de Ponteareas, 0 7 de Decembro. O Mariscal, ópera con libreto de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte, e música de Rodríguez Losada. Estreada no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 31 de Maio. Representada no Teatro Xofre de Ferrol, 0 18 de Xuño; no Linares Rivas da Coruña, 0 28, 29 e 30 de Xuño. . O médico a paus, de Moliere, versión de Teruca Bouza. Representado conxuntamente polo coro «Toxos e Froles» de Ferro) e o cadro de declamación da Sociedade . de «Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo (Mugardos), no Teatro Xofre de Ferrol, 0 11 e mais o 26 de Xaneiro. ^Onde vai a Mansamina?, de Xavier Prado "Lameiro". Estreada pola Agrupación Coral «De Ruada» de Ourense, no Teatro Losada desta cidade, 0 30 de Decembro. O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Tamberlik desa cidade, 0 20 de Marzo; no Salón Miramar de Sabaris (Pontevedra), 0 24. . 53 Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representado polo cadro da Sociedade Coral «La Victoria», de Beade (Vigo), na súa sede, 0 13 de Xaneiro. San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo cadro do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigo), na súa sede, 0 1 de Maio. Terra Ceibe, de Xavier Soto Valenzuela. Representada polo coro «Airiños do Mar», no local do Sindicato de Agricultores de Teis (Vigó), 0 1 de Maio; no Cine Colón de Ponteareas, 0 25 de Maio. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no salón da antiga fábrica de zocas das Somozas (A Coruña), 0 13 de Outubro; no Coliseo García Novoa, de Pontedeume, 0 7 de Decembro. Tratos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pol coro ourensán «De Ruada», no Teatro Losada de Ourense, 0 27 de Abril e mais o 30 de Decembro. Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro Miramar de Sabarís (Pontevedra), 0 5 e 6 de Xaneiro e mais o 24 de Marzo; tamén no Tamberlik de Vigo, 0 20 de Marzo. Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pólo cadro de declamación do «Círculo Jaimista» de Ourense, no Casino de Xinzo, 0 26 de Maio. Un labrego na súa patrea, anónima (probabelmente de Urbano R. Moledo). Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Solla de Arcade (Pontevedra), ^ 0 17 de Novembro. Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Quiroga de Marín, 0 9 de Febreiro; no Salón Príncipe Alfonso de Cangas, 0 7 de Abril; en Caldas de Reis, 0 21. Un vello sen folgos, de Roxelio Rivero. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón do antigo Círculo Mercantil de Redondela, 0 5 de Maio; Salón Diz de Porriño (Pontevedra), 0 11 de Maio. Un vello paroleiro, dé Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representada polo coro lugués «Frores e Cantigas», no Teatro Principal de Lugo, 0 5 de Outubro. 54 1930 As escrituras do avaro, de José Sánchez Pérez. Estreada polo coro ferrolán «Ecos da Terra», na súa sede, 0 6 de Xaneiro; no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de Decembro. A volta ao mundo, de José Sánchez Pérez. Estreada polo coro ferrolán «Ecos da Terray, na súa sede, 0 6 de Xaneiro; no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de Decembro. Bodas de ouro, de Galo Salinas. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos», no local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo}, 01 de Maio; na súa sede, 0 10. Cameloterapia, monólogo de Xermán Prieto. Estreado (?) polo autor nun festival do coro «Cántigas da Terra», no Teatro Rosalía da Coruña, 0 17 de Setembro. Cousas da aldea, monólogo anónimo. Estreado polo coro «Queixumes dos Pinos», no local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo), 0 1 de Maio. De vello gaiteiro, de Manuel Lugilde Penelas. Representado polo «Cadro de Declamación Focense», en San Cibrán, en Xaneiro. Lubicán, de Armando Cotarelo Valledor. Representada polo «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 20 de Febreiro; no Teatro Principal de Tui, 0 9 de Maio. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada por un cadro de amadores de Camariñas, no salón dos Srs. Nogueira desa vila, en Xuño. Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e Froles^> de Ferrol, no Coliseo Albia de Bilbo, 0 13 dé Decembro. Polo cadro de declamáción da «Juventud Católica» de Ourense, en Moreiras, 0 16 de Agosto. Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos^>, no local da Sociedade de Agricultores de Lavadores (Vigo), 0 1 de Maio; na súa sede o 10. O cego da Xestosa, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo «Cadro de Declamación Focense», en San Cibrán, en Xaneiro. O Chufón, dé Xesús San Luís Romero. Representada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Salón Cine de Caldas de Reis, 0 12 de Decembro. O curioso de Penagache, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «De 55 Ruada» de Ourense, na Coruña, 0 1 e 2 de Abril; no Teatro García Barbón de Vigo, 0 10 de Agosto. O embargo, de Avelino Rodríguez Elías. Representada polo coro «Airiños do Man ĉ de Teis (Vigo), no Teatro García Barbón desta cidade, 0 31 de Xaneiro. O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Representada pola «Agrupación Compostelana» no Salón Teatro de Santiago, 0 28 de Maio; na Proba do Caramiñal, 0 14 de Xullo. O guarda mor, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Agrupación Artística^ de Vigo, no Teatro Principal de Tui, 0 8 de Febreiro. O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Representada pola «Agrupación Dramática •alega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 5 de Decembro. O Pazo; de Manuel Lugrís ^ Freire. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol; no Salón Campoamor da Graña (Ferrol), 0 8 de Xuño. O primeiro amor, zarzuela con libretó de Urbano R. Moledo e música de Ángel Teijeiro. Estreada pola «Agrupación Artística» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 9 de Abril. O zapateiro, anónima. Estreada (?) polos alumnos do Colexio ourensán Concepción Arenal, no propio centro, 0 28 de Marzo. Pilara ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra. Representada polo ^ coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Salón Palacio de Cristal de Serantes (Ferrol), 0 22 de Noverribro; no Teatro Xofre de Ferrol, 0 15 de Novembro. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 5 de Decembro. Terra Ceibe, de Xavier Soto Valerizuela. Representada polo coro «Airiñós do Mar» de Teis (Vigo), no Teatro García Barbón desta cidade, 0 31 de Xaneiro. Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo cadro da Sociedade «El Progreso» das Somozas (A Coruña), na súa sede, en Febreiro. Trato a cegas, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo coro «Queixumes dos Pinos» de Vigo, na súa sede o 10 de Maio. Polos «Antonianos» de Santiago, no Salón Teatro desta vila, 0 9 de Decembro. Trebón, de Armando Cotarelo Valledor. Representada pola «Agrupación Dramática Galega» de Vigo, no Teatro García Barbón desta cidade, 0 27 de Febreiro; 56 no Teatro Losada de Ourense, 0 8 de Novembro; en Ribadavia, 0 9 de Novembro. Un caso compricado, de Leandro Carré Alvarellos. Representada polo coro «Toxos e Froles^ de Ferrol, no Salón Campoamor da Graña (Ferrol), 0 8 de Xuño; no Salón Severa de Fene, 0 5 de Xullo. Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Representado polo coro ferrolán «Ecos da Terra^, no Teatro Principal de Lugo, 0 13 de Decembro. 57 1 ° Trimestre de 1931 A primeira conquista, de Leandro Carré. Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 13 de Marzo. A retirada de Napoleón, de Xavier Prado "Lameiro". Representada polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 7 de Novembro. Mal de moitos, de Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida. Representada polo cadro do «Círculo Jaimista» de Ourense, na súa sede, 0 5 e o 12 de Abril. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Representado polo coro «Toxos e Froles» de Ferrol, no Teatro Xofre desta cidade, 0 13 de Marzo. Os trasacordos de Mingos, de Xavier Prado "Lameiro". Representada pola Agrupación coral ourensá «De Ruada», no Teatro Principal de Ourense, 0 19 de Xaneiro; no Teatro Garcíá Barbón de Vigo, 0 4 de Marzo. Un home de sorte, de Xavier Prado "Lameiro" . Representada polo cadro do «Círculo ^ Jaimista» de Ourense, na súa sede, 0 22 de Febreiro e o 1 de Marzo. 58 II. OBRAS RECUPERADAS 59 Galo Salinas Rodíguez, Sabela, comedia nun acto Esta comedia foi estreada en Madrid polo cadro de declamación do "Centro Gallego" en 1903; ao ano seguinte foi premiada en Santiago, segundo informa Eugenio Carré Aldao. En Galiza subiu a escena por vez primeira o 14 de Setembro de 1918, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, represeñtada pólo coro «Cántigas da Terra». Reproducimos o texto da copia dactilografada que se conserva na Carpeta n° 10 do Arquivo Toxos e Froles. A primeira folla, coa relación "Guardarropía" ^ está escrita a man e a letra non coincide coa dos manuscritos de Galo Salinas. 60 Guardarropía Unha cómoda. Unha imaxen da Virxen dos Delores no escaparate. Un sofá. Seis sillas de palla. Un sillón frailuno. Unha mesa de comedor antigua (ou de pes torneados) 2 cortinas brancas. Cuadros de santos. Unha mariposa. Dous candelabros. Un servicio de chocolate (con este y bizcochos). Un xarro de viño (con). Duas cuncas de barro. Unha escopeta. Un morral. Un cinturón para cartuchos (canana) Unh_ a sombrilla. Un libro de misa. ^ 61 = SABELA ­ comedia nun acto, orixinal de Galo Salinas Rodríguez PERSONAXES SABELA 22 anos MICAELA 65 " O Sr. ABADE 70 " XULIAN 24 " TIO RAMON 60 " PASCUAL 35 " A aición desenvólvese nunha aldea das montañas de Órdenes, na provincia da Cruña. Época actual. Dereita e esquerda, as do actor. ACTO UNECO Sala modesta con porta central no foro. ^ dereita d'esta porta unha cómoda sobre da que hai un escaparate c'unha imaxe de Nosa Señora dos Delores. ^1 esquerda da porta unha fenestra. Portas laterales. Un sofá e sillas de palla. Unha mesa de xantar, antiga, de pés torneados, e a carón d'ela un sillón con asento e respaldo de coiro e cravos dourados. Nas portas laterales cortinas brancas. Cuadros de santos. Son as dez da mañán d'un dia espréndido do mes de^agosto. ESCENA- I MICAELA; logo o ABADE, MIGUEL e PASCUAL. Micaela cepilla e sacode roupa na fenestra. Falando cos de fora. MIC.- ^Señor Abade...! 1Por Dios, señor! Fuxa do sol, que ' me ĉ mo cai á canadas e derrete os miolos iSuban, suban! ABA.- (Entra liritpando o suor co pano. Atrás d'el, Ramón e Pascual) ^Tés razón, Micaela! Estaba entretido vendo a parra, que tén unha iorza de primeira, pero hai que.lle atare os biortos que Ile colgan e pode crebar o vento, e para esa operación convidei, ao salir de misa, a Ramóm e Pascual. RAM.- Que están aqui presentes e dánlle os bos dias. PAS.- O tio Ramón falóu pol-os dous. MIC.- Y eu, pol-a atención, voulles servire unhas cuncas de viño da Terra logo de lle dare o chiculate ao Señor Abade.. (Recolle o guarda-sol e mail-o chapeo Z Riscado: "neste mes de Nosa Señora". 62 do Abade e sal pol-a dereita, volvendo a aparecer axiña c'unha bandexa en gue trai o servicio.de chocolate, biscoitos, baso de leite. Volve a saír e volve a erarar con duas cuncas de loza e un xerro de barro) ABA.- Vaya, amigos, hai que obedecere (Séntase a mesa e toma o chocolate) MIC.- Xa están todos servidos (sentase) ABA.- Idevos sentando e botade un'os gotos, que este viño ainda non e dos piores da colleita do ano derradeiro. RAM.- (Despois des servirse e beber) iDe recibo, señor Abade! PAS.- 1Por certo, este levanta a paletilla! ABA.- Pois bebede e aproveitade, qu'inda vos teño unha pequena reserva, e podedes recuncare: RAM.- Eu xa non estóu pra apinar moito o cóvado porque os anos pasan e non envaluto; eso e bon pra Pascualiño que apenas chega as tres ducias; pro, eu, que xa conto as cinco vou escomenzando a me cansare co peso do tempo e non me conven faguer valentias ABA.- ^Home...! Os setenta estou eu pra cumprire e aquí me tés tan rufo; e ropara en Micaela, que anda a rente dos sesenta e cinco e mira como traballa e como s'ela remexe. PAS.- Pró, e que o tio Ramón levóu quizais unha vida algo tormentosa e agora véñenlle as consecuencias. RAM.- ^Oe ti...! ^Seique coidas que os de denantes somos da condición dos de agora, esmirriados de vivir tan depresa? Eu non abuso porque teño adeprendido qutr Dios deunos a alma pará que a salvemos, e o corpo pra q ĉe o conservemos, e o non atendermos a o benestar d'un e d'outra e contradicire a vontade divina. PAS.- ^Cale, ho, cale! Se vostedes os do tempo do oscurantismo non poden co progreso e cos seus adiantos (con énfasis) RAM.- ^O progreso!... Certamente; porque pra vós, o progreso consiste en facer menosprecio das costumes dos vosos abós, e hastra tedes vergonza de vestire coma eles, tan prantados e arrogantes... iAsí estades os mozos tan medrados de honra! PAS.- ^Valentes figurís! MIC.- (Rindo) iHome, caládevos, que sempre estades rifando! 63 ABD.- ^Déixaos, muller, que pol-o d'agora non van mal e aínda gústacheme o asunto! RAM.- iFigurís! ^E vosoutros, queréndovos parecer a os señoritos da vila e quedándovos no camiño, porque imitades todol-os seus vicios e defeutos e ningunha das suas virtudes... si e que as teñen, ou se alcanzades a velas...? Eu non renego da miña casta; con puĉha e calzón curto criáronme e, co'este traxe enterraranme; noñ quero que os meus me desconozcan na outra vida. PAS.- Tamén pódeno enterrar con cirolas, momteira e polainas... . RAM.- ^Naturalmente que si! ^Por un si es caso e mais garbosa esa vestimenta da vila que agora usades, que a vella da aldea, tanto pol-o que dí aos homes como ás ^mulleres? PAS.- Pro eso e antigo, e resulta feo e ridícolo. RAM.- ^Ridícolo...! Pbis mira que vos vere bailar o agarradiño e dar voltas coma se fórades sarillos éche cousa ben bunita, pois as pernas con tanto remexer somellan as da figura do amolador que queima o fogueteiro po-las festas do Santo Patrón... ^E o corpo con tanta estiradura, pranchadura e outros estricamentos...? ^ Vaya, ho, vaya! ^Se non hai como a muiñeira, mais bailada con dengue de grana e chaleque repinicado; manteló con veludo e acebaches e calzón de somonte; pano de rico encaixe e monteira con borlos; arracadas de prata filigrana e panos de seda saíndo con gracia dos petos... MIC.- ^Eso, eso, que o demais son monadiñas! PAS.- Xa lles dixen que canto vostedes lembran son vellouquerías que téñense que arrombare na foxa do esque ĉimento pra sempre en xamais amén, como decíamos aló por Bcenos Aires, onde hai centros nos que se adeprenden moitas cousas pra saber vivire. ABD.- jEh,. pouco a pouco, Pascual, non tanto! RAM.- ^Si ese non sabe o que dí! (con desprecio) PAS.- ^Si, eh? Pois sostéñome no dito porque son do tempo do medernismo. Pasa nesto o que na políteĉa que o absolutismo foi reemprazado pol=a democracia. RAM.- ^Pro ti sabel-o que falas? PAS.- E tanto que sei. ABD.- (Erguéndose; os outros imítano) Xa abonda de discusión e de filosofias que non fan outra cousa que alrital-os ánimos. Ide, pois, amarral-as vides xa que esta operación e mais facil que amarral-as voluntás; ide, meus amigos, que na mentres eu voume dare co breviario. 64 RAM.- Imos aló ^Vés ti, Pascual? ^ PAS.- Por servire a Don Inacio o noso crego iría eu a fín do mundo. ABD.- Así . me gustas, ho, así me gustas, e non pretendas aparentar maldades e rebeldías sendo bó coma o bon pan. MIC.- Tede coidadiño co pozo que está rebosando a auga e aínda fáltalle o brocal, pol-o que está so rás do chan co'a boca aberta. ^. PAS.- Non hai coidado (Ramón e Pascual vanse pol-o foro) ESCENA - II MICAELA E O ABADE Micaela pilla o breviario que estará sobre da cómoda e dallo ao Abade; quen co'el na man diríxese.novamente ao sillón sen sentáres. ABD.- ^E Xulián? O non vin na igrexa. MIC.- ^Vaiche boa! Non ben alborexaba o dia pillóu a carabina, colleu 3 os aparellos de caza, chamou pol-o Polis, 4 e aló foise, cara o monte ĉo aquel de vere se chamuscaba un par de perdices ou unha boa lebre. ABD.- Pois daquela hoxe teremos caza no xantar, porque Xulián onde crava os ollos pon a bala lE moito tino o seu! . MIC:- Non tardará en chegar porque son as dez e"Lourenzo" quenta que mesmo quei ma. ABD.- Non está mal que faga exercicio, que falla ten d'el despois de tanto estudare. MIC.- De certo, que estudou moito, pro non se lle conoce, porque como guapo e bon mozo, vaya se volveu... ABD.- jAnda d'ahí, babosona, que mesmo parece que estás namorada do teu sobriño! MIC.- lE n'hei d'estalo, señor! ^Soñei eu enxamais o tere un médico na familia? 3 Riscado: "o morral e demais aparellos... " 4 Riscado: "seu can .... (imntelixíbel)" 65 1 Nunca, señor, nunca! ABD.- Pois queiras ou non, télo e mais aproveitado, formal e sensato. MIC.- IAy, eso si! Non é coma ese trifulcas do Pascual, que porque andivo alo pol­ as Américas algúns anos e folleóu uns cantos librotes, xa coida o moi fachendoso que é un sabio que pode falar de todo. ABD.- (Con reservas) E acó pra 'n r n , aínda lle non falta razón n-algunhas cousas, mais esto non. hai que llo dicir a él porque seria meterlle mais vento na testa e poderia voar demasiado alto, cousa que de ningún modo Ile convén. MIC.- Non, señor, que xa esbardalla d'abondo. ABD.- O conto e que no tocante a Xulián, logo o verás feito un señor médico. MIC.- ^E á quen se debe ese milagre, á quen? ABD.- A Dios, que é quen os fai. MIC.- Eso si, no primeiro lugar, e logo ao seu ministro, á vostede, o meu amos, á guen os seus pais e mais eu, nunca lle pagaremos todo o ben que nos fixo... 1Dio1-o bendiga! (Choriquea) ABD.- ^Bceno, muller, bceno; non choriquees! Ti asistíasme facía xa doce anos, e con lealtade; eu estaba satisfeito da tua honradez e moralidade e quixen premial-os teus servicios coa axuda do Todopoderosó. ^ MIC.- E satísfixoo por enteiro; primeiro empregou o meu irmán Santiago procurándolle unha praza de legĉeiro; logo, cando fixo casámento con Maripepa non cansóu de protexelo, e a final... 1 Eu ao me lembrar choro de gratitude! (Chora) ABD.- ^Eu que había de facer, Micaela? O teu irmán casóu, a sua dona deulle un fillo por ano, e en chegando ao quinto, pra que non morrense de necesidade, porque os oito reá • de xornal dos piós camiñeiros pouco dan de si, díxenche se querías que eu e mais ti o apadriñásemos. (Pasea pol-a sala, e Micaela atrás d'el) MIC.- Y eu, reconocida acetéi; e os páis cando o souperon brincaron de ledicia. ABD.- Pois xa ves. Chegoulle ao picariño o uso de razón, trouxémolo a esta reitoral, adeprendinlle as primeiras letras, logo foise enterando do latín e d'outras ensinanzas, porque o meu ouxeto era que sentara praza de crego, S Riscado: "ben amado". 66 coma eu... MIC.- IBoh... penso que non había facer bon crego! ABD.- ^Ti que sabes, muller? (Párase e ela tamén) MIC.- Paréceme que non o chamaba Dios por ese camiño. ABD.- (Reanudando os paseos seguido d'ela) Eso mesmo caviléi eu despois de esculcare nas suas incrinaciós, asi que non quixen obrigarlle a seguil-a. carreira sacerdotal torcendo a sua vocación, que figuróuseme contraria aos meus desexos, de modo que primeiro mandeino a Santiago pra mediciña, e, ben ves, somente fáltalle un curso pra se licenciare de médico, e fago mentes de mandalo a Madrí, ao seu tempo pra se doutorare pra que nada lle falte. MIC.- iAy, señor Abade, Dios llo pague; vosté foi á Providencia de toda a nosa familia! ABD.- Non, e pol-o que respeita ao rapaz, como merecer, meréceo; e humildoso, ,­ bon estudante, endexamais nos deu un disgusto vamos, que estou contento e satisfeito d'el, e non me pesa canto por el teño feito, pois coido que non me deixará mal. (Páranse e falan de pé) MIC.- Cando os seus páis o vexan, xa acabada a sua carreira, co'aquela presencia arrogante que ten, 6 víranse tolos de contento. ABD.- Bon mozo aínda non deixa de o sere; somella un d'aqueles tipos que lembran as primitivas razas que povoaron a Galicia.' MIC.- iSerá, señor, será! ABD.- Ben abonda de parola, que teño présa por botar o meu rezo. MIC.- Daquela o deixo en paz. ABD.- ^Non veu ninguén mais que os probes domingueiros d'adoito? .MIC.- IAy, si, señor! Co'a conversa esquencíame de lle decir que na cociña está unha rapaciña que desexa falarlle. ABD.- ^E ti conócela? (Séntase no sillón) 6 Riscado: "e aquel bigotiño, e os seus ollos garzos, e todo el feito un mozo lanzal, " ^ Riscado: "e das que aínda quedan algús exemprares dende o val de BerganriQOS hastra estas estribaciós das montañas de Ordenes. " ^ 67 MIC.- Non, señor; de por acó non é, estoulle segura. ABD.- Será un recado de algún compañeiro das parroquias veciñas. Anda vai e dille que pase. (Ponse a leer no libro) . MIC.- Vou, señor. (Chega a porta da dereita, chama pol-a rapaza e logo que ésta entra retfrase) lAy, nena...! Entra, que o señor Abade agárdate. ESCENA - III O ABADE E SABELA SAB.- ^Dá licencia, señor Abade? (Entra humildosa. Micaela mutis) ABD.- ^Adiante! (Sin levañtal-a vista do libro. Ela avanza a modiño hastra se lle por diante) SAB.- Señor Abade, veño temerosa a lle revelare un segredo, a pedirlle un consello e a lle rogare unha mercé se me concede á sua atención... ABD.- (Deixando o libro) Veña, pois, o segredo, que pol-o que e consello e mercé non haberán de che faltaren. Pilla unha silla e séntate a meu rente. SAB.- (Sen moverés) Elle cousa de confesión, que lle farei de xionllo a seus pés, cal se ^ne atopase no tribunal de penitencia. (Axiónllase diante do Abade que escoita atento) ABD.- ^Fala...! (Moi grave) SAB.- Señor, chámome Sabela y é o meu lugar unhá aldea arredada d'aquí sobre d'unhas tres leguas. Os meus páis víronse noutros tempos ben acomodados, mail-as malas anadas, a perda das colleitas, a morte dos animás de labranza, as contribuciós e outras calamidades redicíronnos cuase que a miseria, porque cando a disgracia entra nun eido non o deixa hastra arruinalo de todo. ABD.- 1Non deixa de sere unha triste verdade! SAB.- A nosa situación chegóu a sere tan cativa, que foi preciso, fará tres anos, embarcare os meus dous irmáns pra Bós Aires xa mozos, e pra o conseguire houbo necesidade de vendere os derradeiros ferrados de terra que nos restaban... ^A nosa miseria, Señor Abede, era compreta! ABD.- ^Todo sexa pol-a santa Pasión del Señor! 68 SAB.- As cartas dos meus irmáns faguerían choral-as pedras de tristes que viñan... Aló na quelas terras, sobra xente e non hai traballo pra todos... 1Tamén alí conócese a fame! E gracias que os meus coitados irmanciños atoparon onde s'empregaren, aínda que solo fose pol-a mantenza... (Li^npa os ollos co pano) ABD.- IConfianza en Dios, nena! SAB.- Pasóu d'este xeito un ano; coase que estábamos a punto de andare a pedir pol-as portas, y eu, denantes que esto sucedese, preferia calquera cousa... iA caridade e mail-a compasión con sere tan grándes, tan boas, poñíanme medo, espantábanme... ABD.- Pedire, cando hai necesidade, non é deshonra; enténdeo ben. SAB.- Nón, señor, pro é humillación pra os que s'atoparon ben algún día. ABD.- ^Boa filla, Dios te atenderá! SAB.- ^Pois non me atendéu! (Dorida) . ABD.- ^Eso é unha brasfemia! ^Cómo te estreves á duvidare da bondá divina? SAB.- Perdone e atenda a miña confesión. ABD.- Podes continuare. ^ SAB.- Despois de lles rogare moito, os meus infelices vellos concedéronme o seu permiso e chorando despedinme d'eles... 1Quedábanse tan solos! Atopei casa en Santiago; dábanme, adémais da mantenza, cincuenta reás de soldada por mes, y eu, d'eles, mandáballes dous pesos a os meus pais, e co'esta pequena axuda iban vivindo e saíndo do paso... mais... (Detense envergoñada) ABD.- Sigue, acaba... ^Qué mais? SAB.- (Fai un esforzo de vontade e continua) Eu levaba algús meses d'este xeito, senon contenta, sa_tisfeita... Un dia os meus ollos atopáronse cos de un mozo garrido e xeitoso... (Con eisaltación) Eu non sei o que me pasóu que din en tremer como se fose a darme algún mal; eu escoiteino, prendinme das suas palabras e dende aquel istante quedeime sin propia volunta.. ABD.- ^Y él? ^Que foi d'el, que che dixo? SAB.- El díxome que era soldado e estaba de asistente c'un xefe que o estimaba moito, e que pronto cumpriría o seu tempo e licenciaríase... Eu creín e como estaba apenada pol-os meus disgustos e delores, entregueime en corpo e alma a aquel cariño que me daba tanto consolo... (Cálase novamente) ABD.- iSabela... Sabela... ti condenácheste! (OAbade érgr^ese indinado, mais volve 69 a deixarse caer sentado, compadecido. Sabela tómalle as mans e bícallas, e sigue a cor fesión salayando) SAB.- jCaín... caín...! ^Qué había de faguer; señor Abade, se non tiña a meu rente ninguén que me aconsellase; se faltáronme as forzas pra m'eu defendere, pois o querer tirábame? Barréuseme o sentido, o podente cruel amor rendírame... jCaín por amor...! ^Fixen ben? LFixen mal? ^Qué sei eu o que tiña que faguer. . . ! . ABD.- ^Qué? Defenderte, resistil-a tentación, pensar en que perdial-a tua honra, que endexamais se recobra unha vez perdida. SAB.- ^Se non puiden... non puiden...! Cando me volveu o xuicio atopeime sola e dándome conta do que me pasara coidei morrer... Vin xa murcha a miña virtude e esquencidol-os meus inocentes soños de niñez, as miñ^s candideces; o meu honore pol-o chan, e o limpo nome da miña familia lixado por min... ^Ay, señor Abade, cantos amarguexos afogábanme a alma, cantas bágoas enloitaron o meu corazón. .. ! ABD.- ^Y él, y él? (Alritado) SAB.- ^El? Xa verá... ^Pro non se incomode, señor, que me pon medo e paréceme que a miña culpa e tan grande que a ela non alcanza a misericordia de Dios... ^Non hai outras tan pecadoras mais pecadoras ca min no mundo que e tan estenso?... ABD.- ^Non divagues e fala! (Mais calmado) SAB.- Seguímonos tratando e él prometeume que tan pronto deixara o servicio ^ casaría comigo... Un dia ganoume unha ledicia e mais unha grande tristura ao mesmo tempo; tiña ganas de rir e de chorar; eu non sabía o que me socedía, mais sentín dentro de min algo así como se a miña alma tomase corpo e brincase leda pra me anunciare que xa non estaba sola... ^Quén mo revelóu? Ninguén, pro eu adiviñeino... ^Era madre! (Cala envergoñada e baixa a eabeza. O Abade santíguase) ^ ABD.- ^Xesús, Xesús...! SAB.- Cando o meu amigo chegóu a pé de min como todal-as noites que eu saía pra faguer algún mandado, dinlle salallando e envergoñada a noticia y él ao parecer alegrouse, mais dende aquela e con disculpas foi acurtando as suas visitas, hastra que chegóu un dia que non aparecéu e en valuto agardeino os seguintes... Daquela reconocín o meu abandono; quixen maldecire o infame causonante do meu mal, pro lembreime de era o pái do fillo que levaba nas miñas entranas y espertándose en min o amor naiciño pol-o inocente anxelito, perdoneille... ABD.- ^Romataches, Sabela? 70 SAB.- Logo, señor Abade. (Pausa pequena) Cando m'eu vin de samparada coidéi que pra min xa se acabara o mundo; sentín un espanto atroz; temín que o meu estado fose presto conocido e morría de vergonza. Entroume a morriña con todal-as suas saudades e decidín tornar a miña aldea, da que ogallá nunca tivera saído, e botarme a os pés dos meus páis pra lles revelare a miña falta e pedirlles perdóñ... E viñen, pro alcontreinos tan tristes, tan esgrouviados, que non tiven valor pra vertere unha pinga mais de fel no cálice da sua delor... Se eu tivese a seguridade de que me matasen pra ocultare a miña deshonra, alnda poida ser que llo contase todo; mais o non farían senon que penarían.moitísimo, e eu quíxenlles aforrare este novo sofrimento (Moi triste) ABD.- iAínda conservas algún bon sentimento! SAB.- lAy, si señor! Os bós sentimentos son os que mé perderon sempre. Eu neste " caso non sabía o que faguer, e nos momentos de desespero, que eran os mais, chegábame a beira do rio, púñame a ollare o rudicio do muiño co'aquelas rodas que remexendo escumas zorregan na auga, e dábame tentación de me deitar nelas pra me despedazare... (Resoltá) . ABD.- lAberración... loucura...! SAB.- Si, señbr... loucura... lEu estaba tola... eu estou tola! Pro aínda teño istantes de acougo e de sentido... e por eso, cando ouvín falar do Abade de Calvente que dín que é un santo, corrín presurosa a me botare a os seus pés, facerlle a miña confesión, pedirlle o seu consello e rogarlle que sexa él quen me faga a mercé de enterare os meus páis da miña situación e outer o seu perdón pra min... ^Se vostede, señor Abade, non me atende e socorre, estóu perdida e xa ñon me quedará outro romedio que o rudicio do muiño e as augas do rio pra nelas afogar as miñas coitas... ABD.- (Erguéndóse indinado. Sabela tamén érĉ uese asustada) ^Si... eso é! Pretendes borrar c'un crime as marcas de outro delito... ^E así pensas ^ redimirte? Se delinquiches resínate coa tua sorte, e xa que faltaches; ^Por qué ves traere o escándalo a estos lugares...? ^Non sabes que as que coma ti pecan; aínda que arrepentidas teñan o perdón de Dios, os homes condénannas? ^^Iñoras acaso que nestas tranquilás aldeas desconócense a . deshonra e mail-o deshonore ^e que a quen os perde castí ĉase co desprecio? Aló, nás grandes e corrompidas vilas, estas faltas quizais sexan cousa común e corrente, mais neste canto d'unha montaña gallega nin podemos ademitilas _ nin queremos •omprendelas... 1Son cousas maldecidas! SAB.- 1Compasión... misericordia pol-o santo amor de Dios, señor Abade! (Xuntanrio as mans) ABD.- 1Ben as mester d'elas, disgraciada...! Pro ben, dasme lástima ao tempo que 71 me indinas, e non quero desampararte... Agárdame un pouco; g iremos agora mesmo en busca dos teus pais, e logo de lles falare de ouvire o que me digan xa veremos o consello que che podo dare. SAB.- ^A Virxe Santísima lle pague a caridade que me fai, Santo Abade! (Moi sentida) e o seu consolo pol-as miñas desditas! ABD.- ^As tuas desditas! Quisera eu saber quen foi o causante da tua desventura... Cómo lle reprocharía eu o seu mal proceder e o seu infame engano, e que penitencia lle impoñería pra que roparase a sua falta... ^Canalla! ESCENA IV OS DITOS E XULIAN, POL-O FORO Xulián entra sen roparar nos qúe están en escena. Dei.xa arrimada a unha silla a carabina e pousa sobre do sofá, virado de costas, o morral, o cinturón dos cartuchos e o chapeo. Logo vólvese. XUL.- ^Bós dias, padriño! SAB.- (volvéndose lixeira) iAntón! (corre a pé do mozo, que fai por reprimir un movimento de solpresa, e baixa os ollos) ^ABD.- ^Como Antón? (ademirado, dirizíndose a Sabela) ^Ti estás tola? Este é Xulián, meu afillado... o médico... ^Que alucinación che deu? (ao roparar na aititude de ambos mira fixamente pra eles como se unha sospeita cruzáralle o pensamento. Chégase lentamente a Sabela, tómalle unha man e moi grave pergúntalle) ^Ti... conócelo...? SAB.- ^ I^ion... non señor... ! (apenada, conténdose, tremendo) ABD.- iEstá ben...! Agardádeme, axiña volvo; Sabela. (Vaise pol-a porta da esquerda, apertando os beixos e encollendo os hombros eomo dicindo: "^ que é esto? non entendo ". Ao tempo de sair volve a cabeza e fitaos con dureza) ESCENA - V SABELA E XULIAN Xulián olla furtivamente pra a porta por onde saíu o Abade, chégase a g Riscado: "vou mandar que me aparellen o poldm e" 72 Sabela e fálalle en voz baixa inda que enérxico e alritado. XUL.- ^Qué viñeche facer aquí, Sabela? SAB.- iNada... non sei... estóu aturdida...! XUL.- Eu, si, seino. Viñeches a me comprometere, a perderme, a que o meu padriño me retire a sua proteición... Di ^non estóu no certo? SAB.- ^Xúrote, Antón... (Outro ton) Xúrolle, señorito Xulián, que eu iñoraba que aquí vivise...! XUL.- lEso non cho creo! SAB.- iQue mais proba pra se convencere que a solpresa do seu padriño...! XUL.- Daquela ^cómo é que te atopas nesta casa? SAB.- Viñen pra me confesare co señor Abade, e pedirlle os seus consellos... nada mais. XUL.- (Ansioso) ^E confesáchelo todo? SAB.- Todo... todo canto eu sabía, que agora vexo que non era todo...! (7'ristemente) XUL.- Pois e mester que partas axiña, e que nin él nin ninguén seipan nada do que entie nós ten pasado; esta historia debé quedare no misterio... ^Comprendes? SAB.- Denantes que a sua boca dérame esa orde xa mo pidiron os seus ollos, e ben viu como procedín eu... ^Qué mais quere de min? . XUL.- Ben; pois garda sempre o mesmo silencio... eu buscareite, eu miraréi por ti... ^ SAB.- (Fitándoo con indinación) 1Xa non é preciso...! Desleixada por vostede, entregada a miña disgracia, nin quero que me busque nin que me ampare, pois quen finxe o que non é pra enganar unha cóitada muller, pra deshonrala e perdela, ninguén pode fiar nel, e é merecente dos mais grandes desprecios e aborrecimentos. XUL.- Xa falaremos con mais vagar. Pol-o pronto o que convén é que ti cales; tennos conta aos dous... Quizais necesites de min e eu socorrereite; pol-o d'hoxe toma este portamcedas; recolleo pra o que che faga falta (Píllalle unha man e nela ponlle o portamoedas que ela ĉuinda no chan) SAB.- iCómo! ^Qué é esto? ^Diñeiro? 1 73 XUL.- ^Recólleo... é teu...! SAB.- (Solene, dina, cada vez vai alzando mais a voz) ^Cando a ti me entreguei en alma e corpo; cando despoxáchésme da miña honra, eu non me vendín, ofrecinme á ti por amor, coidando que o teu tamén era verdadeiro, e por da quela non me fixechel-a ofensa de me pagare o meu sacrificio, non me avergonces agora pretendendo mercar o meu silencio. ..; eu pol-o poder do cariño fun a tua amante, mais por ningún conceito serei a tua manceba.. .! (Con arranque de orgullo) XUL.- ^Non berres...! Se nesta casa chegan á decatarse estamos perdidos...! SAB.- ^Perdidos...! iEu xa o estóu...! Ti no teu egoismo quéreste salvar solo... ^Qué che interesa a infeliz que deu creto a os teus xuramentos? Nada, o que un farrapo lixado que con desprecio ceibamos na lameira. XUL.- iEu vereite... agora desemula... que non se decaten, porque sería a miña ruina...! SAB.- (Axiónllase ante a imaxe que hai na cómoda) ^ Valédeme miña naiciña dos Delores! ESCENA - VI O Abade trai quitasol e chapeo que pousa nunha silla, colle das mans a Sabela e faina erguer ABD.- jÉ decire que éste... non é Antón? (Solene) SAB.- Xa lle dixen que.. non, señor! ABD.- ^Pro ti estás segura, Sabela? (Ademirado) SAB.- ^Si... si, señor... non é! (Salouca) ABD.- (^E ti serás unha hipócrita ou unha santa!) SAB.- (^Qué angustia, meu Dios, é mellor morrer!) ABD.- (Diríxese a Xulián moin serio) Nun istante de ispirada lucidez penetréi no forido da alma d'esta muller que non vacila en se perdere pra non denunciare o seu sedutore; ensaminei rapidamente unha por unha todal-as fibras do seu corazón, e tan grande, tan nobre, tan subrime é o seu sacrificio, que xa rexenerada da sua culpa elévase a altura dos mártires... Heroína da penitencia: (A Sabela, bendecíndoa) EQO te absolvo (A Xulián) Xa está, pois, redimida ante Dios y é do caso que se redima pra diante dos homes, y eso e 74 --------------- conta tua, Xulián. Con piedosa mentira ela aseguróu non te conocere... contesta ^conócela ti? (Pequena pausa) Pro, responde axiña... sen dividare, sen pensalo... ^Se por non me cortal-a frase xa estás sendo delincuente...! XUL.- 1Padriño...! (Pausa longa) ABD.- 1Qué! ^É todo eso o que me tés que decire? ^Daquela non tés entranas? iAbonda... xa sei o que pode esperarse de ti... ingrato...! (Cólleo con violencia d'un brazo e faino axoenllar diante de Sabela) ^De xionllos ante esta muller vítima dos teus vicios... de xionllos, que é a única postura que che cadra, miserable! XUL.- ^Oh! (Cai de xionllos) SAB. - (Supricante) ^ Señor. . . piedade. . . ! ABD.- (Chamando) 1Micaela...! 1Piedade...! ^Tívoa él de ti, Sabela? ESCENA - VII OS DITOS E MICAELA MIC.- ^Qué se lle ofrece, señor? iVirxe Santa! ABD.- ^Ves esa muller? Pois é a seducida por este home que nos tiña enganados e chámote pra che dicir que acabamos de perdere, ti un sobriño e eu un afillado... Cheos de amor e piedade encamiñámolo ao ceo, tropezóu, e ahí o tés... ^caído no chan! SAB.- 9(Fuxe pol-a porta do foro, decidida) ESCENA - VIII OS DITOS MENOS SABELA XUL.- (Ergt^éndose) ^Non padriño, non; erguido e cheo de reconocemento, amor e arrepentimento... ! MIC.- iXulián... Xulián...! ^Qué dín de ti? 9 Riscado: "^Ah!" 75 ABD.- Xa o saberás todo... (A Xulián) ^E ti que dis, desditado? XUL.- Foi o meu un pecado de mocedade que quero borrar da miña vida, cumprindo co meu deber... (Volvéndose cara a donde estaba Sabela) ^Sabela! (Notando a falta) ^Pro, que é d'ela? MIC.- Fuxíu... (Micaela e Xulián corren a fenestra) ^ XUL.- (Con terrorj IAIó vai, cára ao pozo! MIC.- ^Quizais á se botar nel! XUL.- (Berrando) ^Ey, tio Ramón, Pascual... deteñan esa rapaza... axiña... MIC.- Xa lle deron alcance... xa veñen. XUL.- Eu vou ao seu encontro (Vaise pol-o foro) ESCENA - IX MICAELA E O ABADE E1BD.- (Que se chega a fenestra cándo Xulián arrédase d'ela) iAcougade, xa que a providencia nól-a devolve salva e sá! (Arrédanse da fenestra) Demos gracias a Dios que nos salva con tan pouca penitencia. Os pecados da mocedade páganse adoito moi caros, como que o seu precio e a deshonra. MIC.- ^Dios tocoulle ao noso neno no corazón! ABD.- ^Ganámolo de novo, Micaela! MIC.- ^Xa é noso outra vez, señor Abade! ESCENA - X O ABADE, MICAELA, SABELA, XULIAN, RAMON E PASCUAL RAM.- ^A pouco danos un susto! PAS.- ^Estivo a dous dedos do pozo! MIC.- (Abrazando a Sabela) ^Coitadiña nena! 76 XUL.- iVen, Sabela, ven aos meus brazos! Déboche unha reparación e vouna satisfacere por enteiro; mais denantes, dime: ^Amas aínda ao teu Antón? SAB.- ^Con toda a miña alma, Xulián! XUL.- (Ao Abade) ^A sua bendición, señor Abade, pra dous seres que se aman... O seu perdón, padriño, pra dous arrepentidos...! ABD.- ^Gracias, meu Dios! (Bendíceos) ^Fillos, séde felices na vosa unión! ^Eu vos bendigo e vos perdono no nome do Padre, do Fillo e do Espíritu Santo! RAM.- ^Espertaron os vellos sentimentos da raza, da relixión e da honradez! PAS.- ^Rexurdiu a democracia; niveláronse as crases; triunfóu o progreso! ABD.- ^E sobre todo, Dios, que e progreso, democracia e relixión! CAI 0 .............. PANO FIN 77 Emiliano Balás Silva, Monólogo Este monólogo de Emiliano Balás foi estreado por Eduardo Sánchez Miño nunha Festa Galega celebrada polo coro pontevedrés «Aires da TerraN no "Salón New England" de Ferrol 0 6 de Febreiro de 1912. O día. 9 do mesmo mes foi publicado polo xornal local El Correo Gallego. 78 NUESTROS COLABORADORES Monólogo He aquí el aplaudido monólogo, original del inspirado poeta y querido amigo nuestro D. Emiliano Balás, recitado, como presentación del coro pontevedrés Aires d'a terra en la Fiesta Gallega que se celebró en el New England el martes último: Señoras e señores, rogolles disemulen ó meu atrevimento, eu, viña parolar con vosco, un pouquichiño; mais, anque a falar veña nin son un badueiro nin son un badallán Abofé, que nengunres de cantos ahí estades podedes maxinarvos, siquera, quen eu son; . nin as cobizás, nobres, que gardo acó n'o peito; nin as fondas peniñas que m'enchen de delor. Son, unha mesturanza d'amores e xenrreiras, ^ de mágoas e d'aldraxes, que sempre ya esquenciu os tempos de que datan; pois hevos miña hestoria á hestoria dun escravo, xa cheo de sofrir... Eu, fúnvos, ben o podo decir, moi galloufeiro, un pai da miña pátrea; un nobre loitador, qu'a Iberia, edas que toda, d'o mouro asovallada, en terra libre, grande y espréndida trocou. Eu, n'os antigos tempos, loitei con Viriato da forte Roma en frente, en fero batallar; e fun, n'a derradeira centuria, quen primeiro das aigas d'os franceses, librou ó noso chan... ^ ^Me chaman cobizoso, e, doulles o meu sangre sin marmular tampouco, nin perda teño d'el! Me chaman cobizoso, e, avida enteira dinlles á aqueles que m'aldraxan e fanme descreer! En pago dos meus trunfos, solo disprecios, danme; ^ do chan tan feiticeiro, que sempre defendín, a forza de trabucos, de foros e gabelas, me botan, ^desleigados! facéndome fuxir. Pra min, e sempre inverno (como decia Curros) pra min, o ledo Mayo frorido, nunca ven, pra min, e sempre noite... pero ^Quen sabe, ainda, ­ s'os batumes qu'estoupan, collidos, non terei? Os pobos nunca morren, si n'o sufrir se tempran e valentes e fortes, nobres e honrados son; non temen ser, os duros diamantes, arrayados, por moito qu'os abatan, n'as penas, os cachóns... Mais eu, meus amiguiños, estábame esquecendo d'a causa que me trouxo, con vos á parolar; eu, veño presentarvos un fato de rapaces, enxebres trovadores, garrida mocedá. Eles, vos dirán cousas que solo decir saben 79 isos airiños mornos, sinxelos, retozóns, que.fan zoar a os pinos queixumes marmuleiros e fanlle ceibar pelras abarreando á fror. ^Oideos!, ^Ascoitade seus cantos melancónicos, os ecos da montaña e mais d'a veira mar!, ^oide, os esgarrantes, potentes aturuxos que votan, cando a copra os aires fendeu xa! Oíndoos, sentiredes qu'a risa, po-l'os beizos, facendo coxeguiñas, ordena d'asomar e as bágoas outras veces virán ós vosos ollos cal pingas qu'escorreran d'un puro manantial. ............................................... Adiós, lles digo a todos; eu, sintom' obrigado po-l'as bondades vosas; despois de presentar á istes mozos etucebres, demamdovo-l'a venia, pra, c'a vosa licenĉia, poderme retirar. E. BALÁS (El Correo Gallego, Ferrol, venres, 9. de Febreiro de 1912) 80 Heliodoro Fernández Gastañaduy, Pote Gallego, cadro de costumes. Esta pequena comedia foi estreada no Teatro Principal de Pontevedra 0 19 de Xaneiro de 1913. Posteriormente Fernández Gastañaduy realizou unha outra versión en que engadiu un acto e algún personaxe. Esta segunda versión, co título de O Pote, foi estreada, morto xa o autor, pola aAsociación Artística» de Pontevedra, no Teatro Principal desta vila, 0 24 de Outubro de 1919. ^ O Pote permanece inédito. De Pote Gallego consérváse unha copia dactilografada na Carpeta n° 60 do Arquivo Toxos e Froles, de Ferrol. As follas están numeradas a partir da páxina 4, cando comeza o texto da obra. ^ 81 POTE GALLEGO Cuadro de cosumes original de D. Heliodoro Fernández Gastañaduy. Estrenado y escrito para el festival celebrado en el Teatro Principal de Póntevecíra en la noche del 19 de Enero de 1913 y dedicado a sus amigos residentes en América D. José B. Casas, D. Demetrio Durán y D. Aurelio García Mariño. 82 - PERSONAJES - Rosa. Cura. Carteiro. Pedro. 83 Pote Gallego Cuadro de costumes A escena representa un bocado de aldea. A direita un emparrado n-a porta; n-o fondo unha paneira e un cruceiro. Seguido d'a casa unha cerca de estacas pra gardar galiñas. Alalá Escena I. Rosa - (Caraando e barrendo c'unha escoba de xesta) Miña nai deume unha tunda C'o-aro d'unha peneira; Miña nai, teña vergonza Que ven a xente d'a feira. Carteiro. (entrando) Cantas com'os páxaros. (Dándolle unha carta.) Ahí vai painzo. Rosa. Dios cho pague, carteiro. (con alegría.) E de Xanciño. Carteiro.^Que de pres'a cheirache! Rosa. Toma meu lindo. (Pagándole) Carteiro. Consérvese. Hasta outra. Rosa. Adios Monĉhiño. Escena II Rosa. (C'a carta na man queee mira e remira e por fin bica.) Promeiro bícoa por fora, Dempois bicareina dentro. Doce Rosalía, que ben refrexabas ^ O meu pensamento. (Recitado.) Eu levo unha pena Gardada no peito, Eu lévoa, e non sabe Ninguén porque a levo. ^­ ^Orelas rizosas ^ Do Miño sereno 84 Onde o paxariño Ten o seu espello, Y-antr'as margaridas Pacen os cordeiros, Vos ssoyas sabedes O meu sentimento! Cabo d' unha pena Onde mana un rego Á sombra d'un pino Manso e xigantesco Que soberbo brama Cand' o move o vento Coma n'un sepulcro Dorme o meu sacreto Mais, anque alí dorme Viv'en min desperto. ^Quen m'a leerá? Cura. (Que a sorprende bicando a carta.) ^ Moito bicas! ^E escapulario? Rosa. (Aparte) (^Ay! O crego.) Como eu non a sei leere En bicala me entreteño. Cura. Se queres léocha eu. Rosa. Desemule... non m'atrevo. Cura. (Colléndoll'a carta.) ^ Vaya! non seas pandorca Xa sabemos o qu'e eso. (Lendo.) "Africa del Norte Noviembré y con ajua, Del Kert en la orilla Mirando a Fragana. Queridiña Rosa mía: Saberás que ya no hay nada De jerra ni estremonías Y los moros con chilabas, Que son coma las carozas Que hacedes ahí con paga, Andan por el campamento Coma si fuera su casa. Los hay de todos colores, Dende el color de cebada 85 Hastra el color de ferruxe. Ellas se cobren la cara Y amuestran metá de pieeerna Pues ninjuna jasta saya Y tran unos pantalones Anchos com'una campana. No tienen Dios com-al nuestro Pues cada moro arrepeña Catorce o quince mogueres Y cuando d'ellas s'afarta Se las rejala a otro moro Y si son viegas, las sala." (IPois si lle cadran a un moro Quince com'a Sebastiana!) "Tienen ijelesias pequeñas Que aquí mesquitas les llaman Que para meterse dentro Entran a las cuatro patas, Pero para salir dellas Salen a las recuadas." Rosa. ^E quen coñece o que sai D'isa maneira tan rara? Cura. Pondrán bandeira n-a popa ^­ Com'as canoas da escuadra. "Te juardo un camaleón De un lagarto a semeganza Que non percisa alimiento Y tanto en colores cámbea Que unas veces es marelo Y-otras de color de jrana. Quedé coma un esquelete Risultas de la campaña. Se me ves no me coñeces Toy com'a Pepa de Canjas, Que de un amor con tropiezo Quedó la probe tan fraca Que cuando beila ajarrado San las paregas furadas. " Rosa. El xa n'estaba moi gordo. Cura. Gañaba o premio de frauta. "Agora ya estamos bien Pués dormimos hastra el alba 86 Abrijados coma reises Y cada uno en su cama. Antes era de otro modo Con aquella barullada Durmíamos por paregas Pra non sintir la xiada. Yo tive de compañero A un corneta de Golada Que cuando coguía el sueño Roncaba más que una jaita." ^Vaya un arrolo de mimo O d' o trompeta, rapaza! ... "Pero aquello ya pasó Se asometieron las Kábilas; Mataron muchos becerros; Diéronse bicos en cara; Comieron arroz cocido, Juevos duros, hijos, pasas,:.. Luejo corrieron la pólvora, Qu'es coma una fojetada, Y dimpués ya n'hubo más . Ni tios pacos, ni nada. Pra Marzo cogo el cañuto Y voy ahi de escapada Pra pedirte por esposa, Con licencia ilimitada; Pues me digo el capitán Que tenemos en la coarta Que no premite casarse Sin licencia, la ordenanza. Adios, querida Rosiña, Adioĉ , Rosiña.adourada, Con afeutos para todos Te bica Xan de Parada. Rosa. ^Meu probiño! i0 que él pasou! Cura. Pero, pasou. Rosa. Todo pasa. Cura. Todo: penas, aligrías, xuventud, groria, lembranzas... Rosa. Lembranzas non, qu'esas viven. 87 Cura. Eres moi nova, rapaza. ^ Hastr'as lembranzas, Rosiña! Todo, todo s'esborralla. Rosa. ^Foi sémpre así? Cura. Ech'andaceo. Cousas do mundo que anda A vida heche unha moiñeira Que soio os mozos a bailan. (Dall'a carta.) Rosa. (Enseñándoll'a carta.) Se non fora atrevemento... Cura. Xa sei, queres contestala. Pois tira pruma e tinteiro E ahí, debaixo da parra A remposta lle faremos. Rosa. E... ^non quere tomar nada? Cura. Unha cunca d'alvariño Nunca. cai mal. vamos, anda: (Entra Rosa n-a casa.) Escena III Cura. Hay que protexel'os mozos. Ela e boa e avisada; El e uñ bendito de Dios Que nunca tivo mais falta Que non ter o probe un carto, Pero fai falta n'a casa Un home para qu'arrombe Pois Xacinto e unha cabaza Que trai todo, embarullado E feito unha trapallada. E. .. cásoos ^ Vaya si os caso! Porqu'o merece a rapaza. En contra, haivos agora Na panoquia cada landra... ^E as que viñeron de. fora? Fai un mes chegou Xuliana Con un fato de pequenos Todos de distinta casta. Uns negros com'a ferruxe 88 Outros brancos com'a prata. Y-eu digo: Mulier de estraneis Erit mulieris non santa. Podrei ser un mal pensado... D'outras teño siguranza: . De Josefa a Tripalleira, De Maripepa a d'a Chasca, De Delores, de Rufiña, D'a muller de... (dándose en la boca) ^Bueno! ^Basta! Qu'o que queda por decir cae por dentro da sotana, E... Omnia mozas. omnia vellas. EQO credo sum lagartas E omnia vellas, omnia mozas, Son todas da mesma casta. Rosa. (Pondo todo na mesa) Xa está todo. Cura. Vai axiña (Sentándose e perparando todo.) Comenza e dío con calma. Rosa. (De pé co as maus sobr'a mesa.) "Xancín, Xan d'os meus ollos, Xan adourado. " Cura. Van tres Xans. Rosa. E son poucos. Cura. ^Bueno! Rosa. ^E pocado? Cura. Eso non. Rosa. Pois destonces... ^ "Meu ben amado" Cura. i Vaiche doce de veras! Rosa. ^E demaseado? Cura. Non ch'entendo d'almibre. Rosa. "Onte no adro 89 O lembrarme de tí, sentín as bágoas Mollar meus párpados." Cura. (Aparte) (Son o diaño os rapaces.) Gústam'o párrafo. Rosa. "De noite cand'a lua Pratea os campos, Sentada na lareira Quedo mirando Por antr'os craros vidros D' unha ventana, Pro mar por onde fuches A terra estrana. " Cura. ^Qu'a presa dices todol Ten mais sosego. Rosa. Os que falan con calma do ben querido Nunca quixeron. "O mar que cando xeme ^ Bicand'a area, Acompaña os meus choros por te ver lonxe D'a meiga terra." Cura. Ben merece unha pinga Esta tirada. (Bebe) , ^Onde aprendiches eso qu'e tan bonito? Rosa. Saime da entrana. ^ Cura. Sigue pois. Rosa. "D'a terriña Onde nacéron os nosos amoriños O pé d'a igréxa Xunt'o cruceiro." Cura. Pois son santos amores. Rosa. Non digo tanto, Pero sí, de qu'o Cristo e testigo Do que xuramos. "Xureiche frent'o Cristo Meu ben querido, Que antes faltarían estrelas N'o azul do ceo 90 Qu' o meu cariño. " Cura. Non sei s'o que fixeches Está ben feito. Rosa. Por amar moito Dios tamen perdoa. Cura. Eso e ben certo. Rosa. "Vén axiña qu'eu morro Por t'abrazare." Cura. Pero.. .^ Vaya un papel que estou faguendo! Rosa. ^Siñor Abade! Cura. Cerrei­ os ollos. Xa está posto muller. Rosa. "Unha aperta moi longa e moi ceñida E. .. uns bicos logo. " Cura. Anqu'o Obispo mandase Non van os bicos. Rosa. "Os bicos non che van, non quer'o Cura Anque llo mand'Obispo." Cura. Eu non me meto en eso E... sendo aislado... Rosa. "Un soio podo darcho; Diz o Abade. Qu' n soio n' e pecado. " Cura. Fas de min o que queres. Rosa. Ustede e un santo. Cura. O que risulto agora e outra cousa Que ten ache n'o medio en castellano. Rosa. Mil cousas che diría Ricas de veras Pro teño que enteirar o qu'as escribe E son segredas. " Cura. Eu non paso d'aquí. y 91 Acab'a carta. "Todos os bicos e apertas que che mando Poñoch'en rayas." E raya no papel (levantándose) Tod'o que queiras Qu'eu n'as hei de contar, non son curioso. (Mirando) ^Que ringuleira! Rosa. Hastra enchel'a carilla E com'a pulgas Fareinas de pequenas. (Oise tocar) Cura. ^Hay retesia? Rosa. Non se vaya meu crego qu'hoxe hay pava Estou de bon humor pol-as noticias. Pedro. (Cantando dentro) Rosiña, Rosiña, Rosa, Mira que morro c'a pena Dame unha man que m'afogo Sin poder chegar a orela. Rosa. Teñ'as duas maus acupadas En agarrar un querere Bracea para outro lado ^ - Que non che podo valere. Pedro. Unha mau dasell'un. probe Un bico dasell'un neno, Guíndall'a un que s'afoga Unha punta do mantelo. Rosa. O mantelo está n'a ucha N'o podo tirar agora, Nada, meu Pedriño, nada e chama quen te secorra Pedro. Miña carrapucheiriña Non nacen de pront'as frores,- Figos verdes n'o Santiago En San Miguel can de moles. Rosa. Nin te subas á figueira N'esperes que caigan figos. N'hay ningún figo n'as ponlas Rapounas un estornino. " 92 Cura. (Rindo) N'está mal; leva pra rato. Tom'a carta e ponlle o sello Vamos a ver a Xacinto. Rosa. Dios lle pague pol'o feito. Cura. Inda falta averiguar Si Dios aprobará eso. (Entra) Escena IV Rosa. Meu cruceiro bendito Vello cruceiro Vestidiño de musgos E de conchelos, Onde fungan medrosos os temporales D'o crudo inverno E onde pousan cantando as anduriñas Seu amor tenro. Ti lebrache de males o meu encanto, Cristo bendito; Heiche de por aceite por cinco anos A ren, seguidos. Y-hei sobir con escala A encher de bicos O teu peito alanceado - E os pes feridos. Testigo caladiño dos meus amores; O pé de tí naceron, e a lua crara Cobríach'o cabelo de resprandores E alumeaba a surrisa d'a meiga cara. De noite cando veño a arrodillarme E chorar miñas coitas amarguradas Parece que te miro, pra levantarme . Desencravar d'a pedra as maus furadas, Y-ese doce mirar qu'en min se pousa Compadecéndome Como morno calor d'o sol poniente As bágoas sécame. .............................. Meu cruceiro bendito Vello cruceiro........ Cando xuntos cumpramos O xuramento Arrastras dond'o adro A tí viremos Unha noite de lua 93 Que com'aquela O cabelo che cobra de resprandores E a surrisa ilumine n-a cara meiga. .......................... Meu cruceiró bendito Vello cruceiro Vestidiño de musgos E de conchelos. ^Al-la-la-la! Escena V Pedro. (Entra pouco a pouco como pra non facer ruido) Marchou Rosiña, ^ Marchou o crego, Mais Rosa volve Y-eu aquí espero, Vamos a contas, Pedrín, ^Qué quero? Pois... enganala. ^Podrás faguelo? N'e conta crara ^Levem'o deño! Xan de Santaño Ten un portelo - De táboas vellas Sin tarabelo. ^ Por non compolo , Por perguiceiro Sin ter un chavo Chegou a vello. Entrall' o gando Cómell'o trebo, ^ Róenll'os porcos Pataca e grelos, E tod' os mozos D'o Auritamento Saen cantando C'os pucho[s] cheos D'ourizos verdes D'os castiñeiros. Xan ten tan soyo Por heredeiro Esta mociña Que foi crecendo, Linda d'a cara, 94 Roxa d'o pelo, Dente de nacre Labres bermellos, Moi pispireta Branda de xenio, Que n'as fiadas Revolv'o demo . E and'agarradas Hastra c'os vellos. ^Hérdase todo? Log'o veremos. Eu, mal qu'o diga, Non son babeco, Son voluntario Algo desperto E si me poñen Xunt'a un lumeiro Son com'a estopa... (Mirand'a porta.) Por alá a vexo. Vou a esconderme Antr'o trepezo. Escena VI Rosa. (Qu'o veu sair.) ^Hola miñato! ^­ Tas en axexo D'esta pombiña. Pois, éstás fresco. ^Que mal te miro Meu lagarteiro! (Vota de comer as galiñas desde fora d'a cerca, d'o máiz que trae n'o mandil.) Pedro. (Saindo, en voz baixa) 1 Rosiña! Rosa. (Facendo que non oi.) i Churras! Pedro. ^ Rosa! . . . Rosa. ^Marelo! 1Cache! curricho. Pedro. (En voz alta) 1 Rosa! 95 Rosa. (Yolvéndose) ^ O laberco! Pedro. Son un páxaro Pro sen peteiro. Rosa. ^Cortoucho Pepa? Pedro. Foime caendo Por tí piando. Rosa. Foi c'o Xaneiro. Eu teñ'un polo Que ch'está o mesmo. ^Tendral'o mormo? Haiche remedio. Crava unha pruma De galo negro Pol'o pescozo. Pedro. Rosiña: quero Falar contigo Moi pol-o serio. Fai alguns meses Sinto no peito Unhas congoxas Cando te vexo, Que me dan frebe. Rosa. Vai xunt'o médeco. Pedro. Non ĉhe me curan Medicamentos Ech'o feitizo O que ch' eu teño. Rosa. San Cibrán cae A derradeiros. Vai xunt'o Santo Qu'e milagreiro; Bebes aceite, Comes centéo E a media hora Votas os pelos. ^Ti c-o meigallo! ^Quen cho deu Pedro? Pedro. Deum'o unha meiga. Rosa eu toleo 96 Si non me queres. Rosa. Mir'hora o merlo Poe onde sae. Pedro. ^Dasm'o remedio? Rosa. D'esta botica Non s[']abr'o pecho: Perdín a chave. Si tes empeño, Pra sacristía Fix'o ferreiro Unha moi cuca .­ Do mesmo xeito. Pedrin, si queres Pídell'o crego. Pedro. Rifei c'o Abade Fai algún tempo. Rosa. ^Pol'a sobriña? Pedro. Pol-o preceuto. Ti tel'a culpa De todo esto. Olvidei todo; ^­ Non sei o credo, Nin sei a salve, Nin os mandamentos Teño os meolos Coma un nóvelo. Rosa. ^Pobre Pedriño! Pedro. Mira; tan certo Com'hora e día Que levo dentro A morte negra Porque coñezo Qu'os meus quereres Teñen no peito Raíz tan grande Com'a dos feutos E com'a hedra Vai esparxendo Brazos qu'afogan Os pensamentos. 97 Rosa. Si te pos triste Vou chorar Pedro. Pedro. lAbr'a botica Qu'estou morrendo! Rosa. ^Qu'es que repiquen A sacramentos? Pedro. Si ti m'os traes Morro contento. Rosa. Cadra a parroquia Un pouco lexos. Pedro. Qués automoble? Rosa. Danme mareos. Pedro. E... ^tes antoxos? Rosa. Cando te vexo. Pedro. lOgallá! Rosa. Si fora meigo Eras moneda de cinco duros. Rosa. ^Pra que? meu ceo! Pedro. Para levarte n'o meu chileque Preto d-o seo. Rosa. Iba apañada con eses lume Que levas dentro. ^Ou hay borralla sobre d'as brasas? Pedro. iHay un inferno! Rosa. Mira Pedriño, tí qu'es leido E non es lerdo, ^Sabes que nome leva esta leria? Pedro. Sei. Parrafeo. Rosa. Non; esta feira a que viñeche Tan paroleiro Chámanlle todos pol'a parroquia ^ Perdel'o tempo. 98 Pedro. Volverei sempre hastra qu'abrande, Sonche moi terco. Rosa. Por mais que malles non me desgrano. Non son centeo. (Vase.) Pedro. Adios, Rosiña, hastra mais vere. Rosa. (Rindo, dend'a porta.) Adios, meu vello. (Vase Rosa.) Escena VII Pedro. (Rañand'o cacho, mirand'o ceo, e rilla un dedo.) Quedei locido ^L.évem'o demo! Cura. (Pol'a espalda) Miras as ponlas, Rañal'o cacho, Rillas un dedo... ^Mal and'o choyo! Meu pobre Pedro. Non te iixache Qu'ese portelo Ten táboas novas E tarabelo. (Oyese música.) ^ Oxe hay ruada - pol' o que vexo Pedro. (Moi atufado) Oxe hay un cristo Pol'o que entendo Que ni o de Xende. Cura. ^Vasme por medo! Oye o que cantan. 1 a telón. Coro. Rosa, Rosiña, Ten un portelo De táboas novas e E tarabelo. Rosa a cancela Pechou por dentro Para que os porcos N'entren n'os grelos. 99 Pedro. (Arremengand'a moca) ^ Vaya! . . . acabouse. . . ^ Val'ah' i vai Pedro! ... ^ A peso os paus! . . . ^Quen gañ'un peso? 2a y telón. (Queda o cura rindo.) Telón com'uri lóstrego. Heliodoro Fernández Gastañaduy 100 F. Ignacio Blanco Freire e Manuel Posse Rodríguez, ^Inda non quero ser mico!, apropósito cómico nun acto, en verso: Esta peciña foi estreada o 6 de Xaneiro de 1915 no «Círculo Católico de Obreros» de Santiago. O manuscrito está formado por trece follas de 19 x 25 cm. escritas con tinta negra por unha soa cara. A primeira, que serve de capa, é lisa, as restantes levan o carimbo do «Círculo Católico de Obreros de Santiago». É propiedade de D. Henrique Acuña Rodríguez. 101 F. Y. Blanco Freire JINDA NON QUERO SER 1VIIC0! Apropósito cómico en un acto y en verso 102 [f. 1] ^Inda non quero ser mico! Apropósito cómico en un acto y en verso por Don F. Ignacio Blanco Freire y adaptado á la escena por Don Manuel Posse Rodríguez Presbíteros Estrenada con gran éxito en el Círculo Católico de Obreros de Santiago el día 6 de Enero de 1915. 103 [f• 2l PERSONAJES Un paisano L. Regueiro Señor Xán 60 años E. Alfonsín Un Ché 28 años E. Fernández La escena en una aldea de Galicia Época actual 104 [f. 3]­ Acto único Decoración de campo con entradas á derecha é izquierda y una piedra grande para sentarse. Escena 1 a Un paisano que vá para el molino entrando por la derecha mira hacia atrás, y como si viese personas que vienen por el mismo camino, dice: Cun ché que estuvo nas Indias catorce meses é médeo camiño da sua casa vén ó siñor Xán dos queixos . que trague as polainas novas y-á chaqueta nós hombreiros, ó chapeu cún pano atado pra que non 11'0 leve o vento; un pau de moca na mán, fresco coma un verberecho c'un cigano tras d'a orella y-outro n'a boca encendeito. Algo mais guapo ven Ché, caranio, da xenio vel-o pois dende que veu d'as Pampas anque non trouxo diñeiro, [f.­ 4] veste chaqueta d'alpaca - chalina encarnada é cuello, un sombreiro de pajilla, .­ anque xá estamos no inverno, pantalón branco de todo y-un ponche de doce pesos é prá remachal'o cravo, socos de pau d'ameneiro; y-ademais, xá m'esquecía trague tamén un chaleco de color de sabanduxa qu'ós rapaces lle pón medo. Veñen, pois, os dous compadres ^ en alegre parrafeo, ^ porque de sorber acaban uns tragos de viño vello, . d'aquel que mercou "o chuco" fai dous anos pra Xaneiro. Así pois, fan mais barullo que sete cochos pequenos, y-anque algunha ves berraron igoal que dous gatos feros, 105 non deixan de falar hoxe porque ó viño os pon parbeiros. Ché conta mil aventuras é d'Améreca mil feitos que tén tanto de verdade coma meu abó de crego; pró é costume en tales tipos sobre todo n'estes tempos de contar "bolas" con forza [f.­ 5] anque non conten diñeiro; n'amentras qu'ó siñor Xán, meu probe, vai feito un vello, botando as máns á cachola lembra os seus pasados tempos anque ó Ché non lle fai caso pois. sabe qu'e un mentireiro, prá quén asoball'o mundo é pon freno os linguateiros: bó, bó, andemos pra diante á ver s'está mundo ó centeo (vase por la izquierda) Escena 2a Señor Xán.- (EnZrando, acompañado del Ché) Sentémonos aquí un pouco. Che.- Bueno luejo, fumaremos ^un sigarro? (dándoselo) Xán.- Trague logo (fuman) Inda lembro aqueles tempos de rapás cando iba os niños de pin-pín, rulas é merlos. Inda n'esquecín tampouco á Don Xaquín ó mayestro que me mazou a badana coma se fose un pandeiro; os apuros que pasei cando lle fun ós pexegos ó froital de Don Ramiro [f.­ 6] é m'apurrou ó "tistelo" qu'a primeira taniscada case quedei sin alento. Ché.- Rediés, con la mordellada luejo le calou á dentro. 106 Xán.- Condanado tiña uns dentes que parecían fungueiros; malas papas nunca ó pelen arre diaño, ben me lembro. Ché.- Debía ser un buén cán... Xan.- Era un cán coma un becerro. Ché.- ^Y non recorda xá mais?... Xán.- Inda lembro ademais d'esto as ruadas sendo moso, y-os cantos d'o ailelelo á miña frauta de buxo _ toĉaba que daba xenio; cando lembro aqueles días: ^ei carafio, anda marelo! Estonces n'había pena, _estonces soilo contento pero agora.... Ché.- Pues agora haija alegría lo mesmo. {Se pasea con garbo haciendo todo lo que dice á continuación el otró) Xan.- (Aparte) iEste ché tén mais fachenda! é pon de lado ó sombreiro é quei tufar os bigotes que parecen pelos tesos . [f. 7]­ espiñas de bacalao chantadas n'un pau de freixo. Xan.- Quén poidera así vivir sin ter penas, compañeiro, estas cousas xa son outras, agora estou feito un vello. Ché.- Déguese V. de macanas, que sonsera eso no es certo... Xán.- Dende c'un tén pelos brancos con media ducia de netos, sen'é vello rematado, de novo tén pouco xeito. Ché.- Esas son apresiasiones, n'hay que reparar en e•o... 107 Xán.- Eu xa non repararía, pro séntemas o pelexo. Ché.- Tiene usté salú d'abondo, está mais duro que un fierro y-en su caixón hoy por hoy inda non lle falta un peso; . coma usté la boa carne y el buen viño del Riveiro, buén morapio, buén morapio y cuesas de nutrimiento. Xán.- Eu agora un bó rosario á ver se logro n'o ceo cando fuxa d'este mundo un cachiño de terreno, porque... Ché.- Diéguese usté de macanas esas són cuesas de cregos (f.­ 8] prá engañar al ignorante al rústico... Xán.- Vás pro inferno se falas d'esa maneira, coidadiño... Ché.- Legos d'eso eso es una trapallada, qu'esperansa... Xán.- Bceno, boeno, pouca leria, ché... Ché.- Amigaso en la Améreca no hay éso y-en un día jana el hombre tres, cuatro, sinco ó seis pesos, porque allá reina cultura, y hay otros conesimientos pero aquí solo miseria amigo... Xán.- Vá non che entendo por eso prá acá viñestes. Ché.- Todo es cosa de los tempos hay pues que salir d'aquí 108 prá tener conesimiento de qu'a religión es farsa solo prá sacar dinero, y que los curas y frades son todos... Xán.- Vá, vá, xá vexo qu'estás un pouco guillado é así xá non che dou creto. Non fales d'esa maneira [f.­ 9] contra Dios é contra ó ceo d'a religión qu'os pasados en todos tempos tiveron é souberon mais que ti y-outros moitos linguateiros que soilo traguéĉ d'aló faladorías a centos en contra da religión sin saber... Ché.- Pero sabemos... Xán.- Tirar bén d'un carromato. Ché.- Por moito más yo me teño; porque aquí non saben nada porque no existe el progreso - ni cultura... Xán.- Moitó falas é sin nada de proveito, mellor fora que^ calaras que darlle couces ó vento; por mais de que sea un probe Dios hame querel'o mesmo. Cristianos foron meus pais. y-eu coma éles quero selo. Ché.- Esto me dá en los fociños si os nosos parientes fueron los monos, hombre, los monos. Xán.- Ei, coidado, son mais vello, non fagas trapo de min, qu' inda podes ser meu neto. Ché.- N'es risa, s'eu tamén son, como V. también desiendo 109 [f.IOJ­ del mono... Xán. - Poi s ti se mono, qu'eu inda non quero selo. Ché.- Es que lo disen los sabios y así lo asmiten los pueblos... Xán.- Pois eu non quero ser mono, anque ó diga ó mundo enteiro. Ché.- Pues nuestros primeros padres tan solo los monos fueron... Xán.- Os teus serían, qu'os meus foron Farruca e mais Pedro. Ei, recontra, viva Xán, non coides que son un neno, qu'inda que me vés de lán, non che son ningún carneiro. Ché.- Non le quepa á Usté ya duda que os nuestros parientes fueron tán soilamente los monos... Xán.- Ai, diaño, é como foi eso, porque a cousa é bén sabida - é que non asmite pero qu'os fillos os pais semellan n'a iigura é algúns no xenio; se teus abós foron monos como aseguras moi séreo, ^onde botastel' o rabo? porque tí debías telo. Ché.- Qu'esperanza n'hai tal cuesa eso si qu'es no entenderlo el rabo lo hemos perdido por evolusionamiento [f. 11)­ que quiere dicir que todo cambea y no se está quedo. Xán.- Poi estonces poida ser qu'inda non pares en esto y-ó día menos pensado vólveche a nacer aquelo, ó rabo quero dicir soilo qu'un rabo mais feito, 110 y-unhas orellas tán longas coma os d'o mellor xumento. Pol-o si, ou pol-o non é por s'esto chega presto podes ir mercando albarda freno é demais aparellos. Ché.- Yo ben dijo, aqui'en Galicia n'hay cuesa de valimento. Xán.- Badulaque, fachendoso ^tí si que tral-o progreso! (Se ván, el Ché por la derecha y Xán por la izquierda) Escena 3a Un paisano, que vuelve del molino, entrando (se oye tocar una campana qué dá las diez) ^ Soaron as des d'a noite (se oyen ladrar perros) ladran os cáns no soutelo (se siente cantar el ailalelo) séntese á vos d' un que canta, caranio, debe ser Pedro que camiña prá fiada todal-as noites d' inverno [f. 12]­ estriquemol-as orellas (escuchando) - ai recontra non ch'e certo o que carita pol-a veiga eche ó siñor Xán dos queixos escoitemos (escuchando) (El que canta dice esta copla) Hoxe un ché chamoume mono y-eu respondinlle sin medo, mono serás ti, carafio qu'eu inda non quero sel-o. Lanza un "aturuxo " y cae el telón. 111 José Manuel López Castiñeiras, O Chufón, comedia dramática én dos actos. A polémica subscitada en torno á autoría de O Chc^f'ón, de Jesús Rodríguez López, acabou levando a este último a publicar no xornal lugués El Progreso 0 orixinal que lle confiara José Manuel López Castiñeiras. Nesta publicación, realizada entre os días 22 e 27 de Febreiro de 1916, Rodríguez López non reproduce aquelas escenas que el mesmo aproveitou para a súa comedia. Na nosa edición mantemos unha fidelidade total ao orixinal reproducindo as variacións ortográficas que Rodríguez López realizou nos últimos días con relación aos primeiros; indicamos as datas de cada fragmento, reproducindo tamén os comentarios e a sinatura de Rodríguez López. 112 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D. José Manuel López Castiñeiras. Como a pesar de ir el nombre del señor López Castiñeiras unido al mío en la portada de la comedia O Chufón que acabo de publicar, y de anotar a su final la importante participación que este ilustrado amigo ha tenido en mi obra, los diarios que hasta la fecha se han ocupado de ella me colman de ^elogios, muy bondadosamente, sin hacer coopartícipe de ellos al Sr. Castiñeiras, a excepción del semanario local La Razón, yo no puedo menos de recoger los aplausos, para entregárselos a dicho señor, pues si él no fuera no se me hubiera ocurrido transformar su trabajo, haciendo de su interesante drama la digna comedia que tanto debe al beneplácito público. Pero hay más: es un gallego tan castizo el empleado por el Sr. Castiñeiras, es tan interesante la escena del contrato y tan reales y propios algunos diálogos de su trabajo, que utilicé como inmejorables ciertos pasajes, copiando lo más escogido de las escenas que servían para el desarrollo del propósito de convertir el drama en comedia, por creer que el asunto se. prestaba mejor para esto último. Por eso en mi comedia aparecen trocitos de la obra del Sr. Castiñeiras en las escenas la y 2a del acto primero y en la 12, 14, 16, 17 y 18, casi íntegras, del acto segundo. Todavía no había concluído de hacer acotaciones y anotaciones en el original que me entregara el Sr. López Castiñeiras, autorizándome, con una confianza que le agradezco muchísimo, para hacer las reformas que creyese convenientes a fin de que resultase teatrable la obra, cuando caí en cama con una enfermedad que me puso en trances de muerte, y que desgraciadamente ha durado meses. Cuando al fin pude entrar en convalecencia y empecé a normalizar mis cosas, me acordé de la obra del Sr. Castiñeiras y me puse a ella dejándome llevar de la imaginación y dándole un giro en el que antes no había pensado. ^ Entretanto el Sr. Castiñeiras, mí colaborador, había marchado para América y no pudiendo consultar con él me determiné a concluír el trabajo. Pero aún siendo uno el tema estan diferente el argumento y tan intenso el interés dramático del trabajo del señor Castiñeiras, que el lector me agradecerá la publicación de algunas escenas, para que pueda saborear las bellezas literarias que contiene, indudablemente superiores en su género a las de mi humilde modificación. El lector podra apreciar mejor la razón que me asiste de recoger los aplausos para el Sr. Castiñeiras, al mismo tiempo que ejecuto una justa reparación publicando su hermosa labor despues de dar a conocer la de los dos. EI argumento de la obra del Sr. Castiñéiras es el siguiente: El tío Mingos y su esposa Sabela sacan un niño de la inclusa para que el dia de mañana les ayude a trabájar los bienes, y que tienen en calidad de criado. Mas tarde recogen una sobrina huérfana de padres, y cuando el incluso, llamado Antón, y la sobrina, llamada Carmela, son ya adultos, los presenta el autor en escena enamorados el uno del otro. Pero el tío Mingos pretende casar a Carmela con un rico heredero que viene a contratarla con el Chufón pero pide demasiada dote y se deshace la boda por unos zapatos que reclama para un criadito. Antón al verse solo y huérfano pretende marcharse a América a buscar fortuna y Carmela no sabiendo hacerle desistir se decide a marcharse con el, en vista de que sus tíos se oponen a su 113 casamiento con el expósito, renunciando nuevamente a otro mejor partido, pues en el segundo acto, el juez municipal, rico hacendado, se enamora de ella y la pide a sus tíos en .casamiento. La obra termina en el segundo acto pidiéndoles Carmela a los tíos, de rodillas, el consentimiento para casarse y la dote para marcharse a América con Antón, en una escena final dramática y desgarradora. Ahora voy a presentar al lector algunas de las escena mas interesantes del drama, pues seguramente me lo agradecerá. "0 C31UfOn ^ AUTO PRIMEIRO (Aparece unha habitación pobre, como de aldea é unha mesa e cous bancos e n'un d'eles sentado Mingos, apoyado un codo na mesa y-a cabeza no brazo en son de pensar) ^ ESCENA PRIMEIRA Tío Mingos.- Eche ben certo, non sempre o alcacer está pra temprar gaitas. Oxe por sel-a festa do santo patrón, vaya un humor de mil demos que me puxeron! Antonte derrumbóuseme na revolta da Seara o millor xato que tiña na corte e onte chamoume ó Auntamento o godallo do Secretario prame decir que teño dez pesos de suba no consumo poque non votei ccel nas últemas eleuciós. Dendes que na guerra me morreu o fillo, aquel Rosendiño qu'era a envexa dos mozos do pobo todo carga riba de min. O gando está baxo (bazo) e non hay quen o leve ó pasto; a finiquita da sobriña non pensa mais que no casamento. Sabela vay vella, e eu estou cangado d'anos e traballos e non podo chegar a todo. (Érguese e cruza os brazos) ^Ay Mingos, Mingos, qué vellez pasas! O que falla agora é que veña o cermuante do señorito do Souto chamándose dono do millor prado que teño, como lle fixo a Pedro do Penedo, que acabou con él. ^Pobre Penedo! Ehi o meter n'un preito que Ile fai facer gastar canto ten. En fin ala eles eu bastante teño e as anseas alleas matan os amos. Ehi ven logo Sabela. ESCENA 2a Sabela.- Bos días, Mingos. (Entraiuio) Mingoĉ .- Bos días, Sabela. Sabela.- ^Descansache? Mingos.- Oubo de todo. Después empieza la escena de la oración del padrenuestro, muy graciosa y que yo trasladé bastante retocada a la 2a escena de mi comedia. Se•uidamente aparece Antón, interrumpiendo el padrenuestro y queda hablando con el tío Mingos quejándose del cura párroco a quien tiene mal querencia porque le dió calabazas en los exámenes de doctrina cristiana. Véase el final de la 114 3a escena. Antón.- Pol-as calabazas que me dén o gano n'a doutrina ^ou vosté coida que se m'esquecen as cousas? 1Boa vergoncia levéi, darmas tres veces diante de tod'a mocedá! Pra lle dar a contentiña ja Ile votéi a jata que se nos derrumbóu antonte na rebolta da Seara ó séneca que vosté tiña no cofre pequeno por si cicáis ésta noite cái algún lobo, si cae esfolareino e levareill'a criade qu'e media cega pra que llo amañe na festa d'oxe. Mingos.- ^Avisache que prendesen os cás? Antón.- Non, ^pra qué? Cás no pobo sobran, ademáis s'avisara podíase decatar o abade. Mingos.- (Votando'as mans a cabeza) iXasús, Xasús, creb-o diaño rapáz! Ve-l-ahí están tocándo alborada, j-e tarde, vait'o prado :da Retorta e seg'a erba pra 1'e dar o gando dempois, porque estou vendó non has querer perde-I-a romaxe e ir c'on il ó pasto! Antón.- ^Boh!, o conto non ten presa. Mingos.- Pois anda vélliño, anda pronto mentras éu vóu cabo de Roque haber si m'afeita. (Vaise) J. Rodríguez López (Continuará) El Progreso, Lugo, 22 de Febreiro de 1916 115 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D. José Manuel López Castiñeiras. (Continuación) ESCENA 4a Antón.- Anda, velliño anda. Anda burriño anda, digo éu. Nado no medio do borrallo, deitado na lama e levando lápos de quén quixo darmos, crieime sin conocer pái nin mái e sin outro agarimo no mundo máis qu'o déstes dous vellos larpeiros que me sorben a sangre. ^Negra sorte a miña! (cruzando os brazos y un pouco pensativo) De neno era goapiño com'un carabel, pol-o que dín os vellos; as bellas arulábanme, bicábanme as mozas y hastra os patrós me traguían da feira roscae e axóuxeres e agora no millor da miña mocidá, ós vintecinco cumpridos, cando podía pretender unha herdeira e botar nunha boa casa donde poidera pasa-l-a miña vida a'go descansado, atópome cansado de traballos c'o carrelo encorbado e sirvindo de besta da casa, cicáis, cicáis por pouco témpo, porque.., carga larga, mau na illarga, o cabo do ano nin besta nin carĉa. Non me trouxeron os zapatos com'os quería, nin me fan cousa a xeito; dicir dín que zapato burgués, besta d'andádura e amigo portugués, pouco duran todos tres; pro iso ue ten que ver; o que séi dicir hé de todos, os cumpridos son pra fratulenta d'esa subriña que d'o diaño cousa val. Pra ela denques, mantelas, cófias novas pra ir as festas, e pra mín aradas, sementeiras, rebaixos n'os prados e bouzas largas. Ben sei que toda carne comé o lobo, menos l-a sua que lambe e que n'a casa d'o bo amo, alí morre o bo criado; ^pro éu que fago eiquí? Recoleito n-ela, de pequeniño xa fún c'o a ben a e cuasi desde'os set'anos tiven que cabar na bouza o pouco pan que comín... Mais ^a onde iréi? anque de rapáz me mandaron tres meses a'scola xa non séi leer e dunha vez que me chamaron n-auntamento pra votar unha firma ríronse de mín porque pol-o visto en vez de escribir Antonio Vázquez, puxen Antón Vaca... ie ir pol-o mundo asina!... ^A donde irás boy que non aras? Boeno, deixémonos de tristuras, antes d'ir pol-a erba vou limpiar un pouco os zapatos vellos pra tarea qu'os novos non me sirven... (pensando), ja non m'acorda donde teño o torrezmo... ^ah! ja séi (coll'o torrezmo do caixón da mesa, os zapatos, séntase e ponse a limpalos; abresell'a boca) iCando esa condenaira d'esa vella pensará dal'o almorzo! (meneando a cabeza) ^ay miña mai da yalma! Divirtámol'a fame cantando porque de desesperado dín que cant'o gallego: (canta) _ Escoitando cal rujía auguiña de certa fonte, deijéi n'ela moitas bágoas, pensando na miña xórte. iFelice-l-o que se deitan, e saben qu'han d'almorzar! ^Ay probe d'e aquel probiño que solo no mundo está! Non tén d'un qu'o axude pronto na lama caerá. Sin pais e sin agarimo, 116 todos coyos il'han tirar; si ten fam' óu pouca sórte que rabée; la traballar! lle contestan uus e outros chamándolle folgazán e si morre esfameadó nun recanto ^qué máis dá? mentres eles teñan cartos aind'a conta dos demáis ^ comen, e rindo contestan: a nosoutros ^que nos vai? Si ten penas que s'amoque pois nadie llas sacará e non pense qu'habrá ún que 11'ha de tendel'a máu (chorando) ESCENA 5 a Carmela.- (Entrando e reparando en Antón) Ti choras Antonciño, ^que tés? Antón.- Nada. Carmela.- Dí hom, porque choras. ^ Antón.- Porque, horfo, teño moitas, moitiñas penas que m'apertan o curazón, e que xa lle pidín os cartos do pasaxe a Sidro do Pacio pra marchar'Améreca. Carmela.--iTi!... (asustada) irt'Améreca?... (pensando) ^e déuchos? Antón.- Mañá vou por iles. Carmela.- ^Y ó que temos falado? Antón.- Pouco m'importa. Tod'é barallo que pasa e non quero deixarme engañar, ^ou cuidas que non séi as cousas?... Véndete, véndete o herdeiro do Peto de Folgoso cal si foras unha xata e terá-l-o cariño d'hun boy. Carmela.- Antonciño non me fagas chorar (chorando) non é verdá. ^Antón.- ^Non é certo que ven oxe a pretenderte? Carmela.- É, pero ven sabe-lo cantar. Alcipreste non se rega, -porque n'a lentura nace. -Amor firme non s'olvida- por mais martirios que pase. Antón.- Tamén tí sabes est'outro: O cariño que che teño- e mai-lo-que ch'hei de tér -caben na folla d'un fento -e ha de quedar sen hencher. Carmela.- ^Antón non me fagas rabear, qu'en mín non pasa eso! Ben-ó sabes; anda 117 límpam'os méus (Antón mira pr'ela e non fai caso) anda velliño límpamos... Antón.-^Seique m'aniñas! Vai que chos limp'o herdeiro do Peto de Folgoso. Carmela.- Non ten de obrigación. Antón.- Pois éu tampouco. Carmela.- Anda prosmeiro que quén os seus desagarima, os alleos nada pida... Antón.- (Encorporándose) Logo... non casas co-il, ^óu? Carmela.- N'e o qu'a lua pinta, qu'é o que Dios dita, oh! Antón.- (Érguese e quérelle botal'a máu, pero Carmela retírase pra trás) Canta logo ^ comigo. ^ Carmela.- Antón, cantar e reir está bén, botarme a máu eso non. Antón.- Canta logo, Carmeliña, qu'algún tempo os dos ben acaímos. (Cantan os dous) Coidarán que, porque canto, en mín alegría hai: pra mín a alegría fóise e choro ó meu a-ia-iai. Sabela.- (Entrando e santiguándose) iXesús, que chado de rapáz inda está aquí e as bolfias por facer! Acaba d' ir pol-a erba 1 ^ loubán! ! Xasús, Xasús a chaque da festa non fai nada. Antón.- Ei bou, siñora (vaise cantando) Por cantar e'star alegre, nunca se perdéu ningún... Pérdese por marmurar á vida de cada ún. ESCENA 6a Sabela.- Carmela. Carmela.- Siñora. Sabela.- Ti sabes quen vái vir oge eiquí? Carmela.- Os convidaos a festa. Sabela.- Y ó mozo do Peto de Folgoso a tratar d'o dote qu'has levar, con que compre que t'amañes bén, c'o mires con boa cara e bo modo non seja que 118 che vaia chamando fratulenta, que fagas que non miras e reparal-o bén por se ll'atopas algún defeuto; y-en fin, poñerte con moito jeito, porque ja sabes... os rapaciños d'agora... Carmela.- Cando pretenden non contan senón mentiras. Sabela.- Xasús, gente nova toda é boba, pasa pr'eiquí e repara no que che digo. Lávate e péinate bén, pon á mantela y-o dengue novo e cúbrete c'a millor cófia que teñas; porque boa roupa e boa vida fan a vella garrida. Carmela.- Y-el ha quedar a festa? Sabela.- ^E logo...? quedará hasta mañá. Hai que Ilo dicir... a quén has de da-1-a cea non Ile néĉue-l-a merenda. Carmela.- 1Húi! mal me pinta. Sabela.- ^Por qué? Carmela.- Porque quería bailar n'o campo unha muiñeira con Xepiño do Sancristán qu'a repenica que namora. Sabela.- Non fagas tál cousa, mira que t'aviso. Non ves que de mañá a mañá perd'o carneiriño a lá! Carmela.- Máis qu'a perda, dinllé palabra y-eina cumprir; y-ademáis éu c'ó do Peto non caso. . Sabela. - ^Por qué? Carmela.- Porque hei de se-1-a muller d'Antón. Sabela.- ^De qu'Antón? ^ Carmela. - Do criado. Sabela.- ^Ti casarte qu'o criado! Carmela.- iC'o mesmo! Sabela.- ^Deliras óu metéusech'o diaño n-o corpo! Carmela.- Ou me c'o-il, ou con ninguén e ha de ser moi pronto, antes que se vaia pr' Améreca. Sabela.- ^Y-Antón vaise pr'Améreca? Carmela.- Xa ten os cartos do pasaxe é fai ben y-eu largo c'o-il como non'os 119 casemos. Sabela.- Yso tí, bribona... dempois... Carmela.-(vaise cantando sin faguer caso) Máis quéro ser solteriña que muller d'home baldío. Máis quéro un probe con honra que sin honra un home rico. El Progreso, Lugo, 23 de Febreiro de 1916 120 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D. José Manuel López Castiñeiras. (Concluirá) ESCENA 7a Sabela.- (Santiguándose.) iArrenégote demo s'eres meiga Dios te tolla, San Silvéstre! ^Qué diaño se metería n'esta rapaza, que cousa boa non fói? Mingos.- (Entrando.) Pois non sei se teremo-l-a festa en paz. Sabela.- lAche de costar bón traballo! (De seguida). Mingos.- Xa se chamóu a concello pra juntar á póbo e acordar o que se vái faguer c'o ises lacázás: os da ribeira qu'están desafiados c'os da montaña e queren pelexar á tarde n'o campo. Non séi que coiro falan da boda d'unha rapaza... Sabela. -^ Estache boa! Pro logo tí non sabes nada. Mingos.- ^De que? Sabela.- De qu'a tua subriña non quere casar c'o do Peto. Mingos.- ^E logo? Sabela.- E logo dí que si casa ha de ser con Antón. Mingos.- ^C'o criado? Sabela.- C'o criado. Mingos.- ^Ai logo bén! (Chamando) ^Carmela! Carmela.- (Entre bastidores) ^Siñor! Mingos.- iViacó! Pero entoncias cando dixo eso? Sabela.- Oge: y-está resolta en largar c'o-il. Mingos.- ^Pra donde? Sabela.- Pra Améreca. Carmela.- (Entrando recelosa e c'os ollos baixos) ^Que me mandaba, padriño? Mingos.- Ti coidas, bribona qu'eiquí hemos de estar criando unha fratulenta e milindrosa com'a tí pr'a qu'o día menos pensado nos veñas dicindo que non 121 quér casar con quen lle manden, e que se vái pr'a outras terras c'o primeiro farramplín qu'atopa. (A Carmela canll'as bágoas.) Sabela.- ^Mingos non-a atosigues. As cousas e millor levalas por bén! Mingos.- Agora que vamos vellos e queremos busca-l-o noso descanso y-o téu benestar, procurándoch'un bó herdeiro, e cando me costa que tés boas comenencias, pois séi (cara a Sabela) que hasta ó juez lle gusta a rapaza (Carmela séntase e chora) sáinos con iso. Póis tén de presente que d'oxe en diante acabáronse os cumpridos n-esta casa pr'atí, ou has de faguer o que mandan. Carmela.- 1Nin me compren! Mingos.- ^1so tí? Juez.- (Entre bastidores) i^Tío Mingos!! Mingos.- Suba quen sea. Juez.- ^E por donde? Mingos.- Por donde mil demos ha ser, pol-a escaleira (mirando pol-a porta) ^^Ai e vosté siñor Juez! suba. Juez.- (Entrando) Bos días, vailles bé? Mingos e Sabela.- Ben e vosté! Juez.- Gracias a Dios, unha palabra nada máis. Mingos.- Sabela, traiile algo eiquí ó siñor Juez. Juez.- Non se molesten que non tomo nada, ainda teño que ir a casa d'abade e dempois faguer unhas diligencias en Recouco antes de vir eiquí. O meu oxeto ^ e decirlle que penso tomar na sua casa as declaraciós da xuiciada de Pedro do Penedo. Mingos.- O que queira santo, ixa sabe! ESCENA 8a Juez.- Pois si (reparando en Carmela que sigue sentada) ihola mociña! (car'a Mingos e Sabela) que ben lle cadra a Carmeliña aquel cantar: ^Anque paso e non che falo-non che deixo de querer; -fágo d'intento meu ben-por non o dar a entender.N 122 Carmela.- (Erguéndose y-encarándose n-o Juez con moito moso): Con licencia dos siñores qu'é xente de querer, eu quixera perguntar éste galán a que ven. ^ Sabela.- (Marchando) ^Mal insinada!, como se fala. (Mingos aturrullado mira pr'o Juez e Carmela) Juez.- (Surrindo) A que ven éu ch'o direo heiche de contar verdá; vén por rir e pasar témpo qu'é trato de mocidá. Sabela.- iMingos! (chamando entre bastidores) viacó que de contadiño volver, 9 Mingos.- Ehi vóu (marchando) Carmela.- (Sin faguer caso) Eu quixera preguntar s'ese galan sabe leer porqu'isos de literados algo lles convén saber. Juez.- Eu saber algo séi leer , ^ e non sei tocar bihola máis quixera deprender ^ n-esa tua nova escóla. Carmela.- Escola tén o mancebo que non e de deprender porqu'a outros máis literados algo máis cumpríu saber. Juez.- Eu saber xa séi abondo: qu'o Domingo quéres tú y-entre outros é Antonciño que ^con-il teñas salú. Carmela.- Antes qu'a ti te quixera a Mingos habría d'amar, domingos son días santos; todo-l-os penso gardar. Juez.- O domingo dín qu'e alegre porqu'é amigo d'alegría non podo pasar querida 123 sin a tua compañía. Carmela.- O lús e herba d'o trigo resteiriña pol-o cháu non quéro cousa ningunha querido d'a tua máu. Juez. - O martes com'é anoceta fái somana anocetada tráigoté n-o curazón e n-a yalma resguardada. Carmela.- Miércoles, é unha herba, querido, da tua horta, parola con quen quixeres a mín nada che me importa; y-o jóves e un xardín donde se dá toba berdura esta dama con quén falás d'outro é que non é tua. Juez. - N-o vernes é unha falta non poder comer de carne, non queres pasar conmigo ó parecer témpo en balde. Carmela.- O sábado é un gran río - que rega toda-l-as flores pois non empezan agora , querid'os .nosos amores. Mingos.- (Entrando) Xa sabe siñor Juez que oge temos eiqui un bocado pra vosté. Juez.- Con moito gusto pro non séi si teréi que quedarme n-a casa d'o abade. Sabela.- (Entrando) Carmeliña, con licencia (aparte) voit'á cociña e procura ó arroz que non se tórre. (Carmela váise sin dicir nada) Mingos.- Nós non teremo-los pistos d'o crego, pero un bocado ha d'habelo. Sabela.- Vaia, siñor, agora x'a está eiqui. Antón.- (Entrando de mal aire) A donde s'acivan as ovellas, ou han d'estar tod'o día n-a corte? (Reparando no Juei) ^Como lle vái siñor Juez? Juez.- Ben e tí, Antón? Podes ir cando queiras pol-os documentos. Antón.- Xa iréi mañá. Díxome Silvestre qu'o agarda. 124 Juez.- Ai sí, vóu de contado, hastra dempóis. Mingos e Sabela.- Hastra dempois, siñor Juez. El Progreso, Lugo, 24 de Febreiro de 1916. 125 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D. José Manuel López Castiñeiras. ESCENA 9a Mingos.= (Cara Antón) ^Que documentos son eses? Antón.- Os que preciso pra marchar'América Sabela.- !Viche, non cho dixen! Mingos.- E que che falla n'esta casa ^larpeiro d'o diaño! ^Non tés que comer, non te visten, non te calzan? ^ Sabela:- E non tés boas camisas y-a tua roupa limpiña como Dio-l-o manda os domingos pra-ir a misa e tabaco cando che compre y-unha peseta pra'ir as feiras y-as romarías com'o mozo da mellor casa? ^que mais demoros quéres? Antón.- (Con móita cachaza) Non s'afonique tía Sabel, non s'afonique que non-e pra tañto. S'algún precura teño as miñas sudes me costa ^Quén-e remo da casa dind'hay móito témpo? ^Disfruto ó xorne que merezo pol-o meu traballo? i Vel-ehí (mostrando a camisa rota polas mangas) á camisa framante que teño o día da festa! Sabela.- E non tél-a de lenzo riba d'a cama? Antón.- Sí, a'sfiañada que parec'unha criba que todol-os mozos me fan mofa d'ela. A mín nin me deixan ir as segas, nin me permiten ganar un xornal pra poder nunha romaría votar'un neto e convidar unha moza. Estou eiquí com'os animás, traballa, traballa ^e que consigo? chegar a vello e dempois, por si e caso com'unha gran cousa, cando non valga pra máis terme de limosna pra garda-I-as ovellas. Desde que Rosende morréu trouguéronme engañado dicindo que casaría con Carmela, que m'apricase no traballo y-éu iburro de mín! com'un Xán procuréi a casa como si fora miña pra que agora cegos po­ 1-o gulumión veña o do Peto á disfrutar ó méu traballo. i Vóume y-andando, non agardo máis (Marchando) Mingos.-Boeno, pois a tí nada ch'importa, ĉe traballaches nesta casa tamén te criéi y mantiven: Si queres seguir pol-o continario podes, serás com'un da parentela, sinón podest'ir pra onde che conveña, criados non han faltar! Carmela.- (Entrando) ^Escoit'Antón! (éste agarda) ^Madriña! y-o rapaz oxe podía poñe-l-a camisa que lle merquéi na feira de Sevane. Mingos.- C'a leve pro viaxe e que vaya o vello c-o-il! Sabela.- ^Non siñor! esa non-a pon hastr'ó día do teu casamento. 126 Carmela.- Pra ise día heille regalar outra millor. ^Ay Antón! (cara il) vái cerrar ó portelo do horto non sea que salten n-il as ovellas de cás-baixo. Antón.- (Vaise cantando) Favores que me fixeche n-a cara me vas botándo.-Favores non dan amores;- libre quedo en chós pagando. (Entre bastidores unha voz de muller chama: iCarmela!) Carmela.- lAhí vóu! ^quén será? (sai) ESCENA l0a Sabela.- Mira Mingos; compre móito arregrar o conto do rapáz, ben vés que vamos vellos e nós sólos non podemos valernos o millor será pasar co-il unha transición darll' algo e que non se vaya! Mingos.- Deix'ó ir ó, que sin il ven-os gobernamos. O do Peto ben rix'á casa y-a Carmela sabe comprir c'o-a sua obrigación. Con ises cartiños que trái n-a máu y-o día de mañá xuntand'as casas podemos pasar unha vellez fera. Sabela.- Bceno a-lá tí;^ pro non séi se che pesará. Mingos.- Non soñes, muller, non soñes. Sabela.- Y-a nena canto lle toca de capital? Mingos.- Susmando o que lle deijaron seus pais os usufrutos y-as soldadas que nos pode erguer, han d'arrojar próxemamente huns catro mil pesos. Sabela.- Y-o criado canto pode levantar? Mingos.- 1Hum!... vótall'a conta ten vintecinco anos cando menos a dezaseis pesos dend'os catorce de idá. Carmela.- ^(Entrando) Hái ó dengue. ^Está corrido com'a gaita na boda que oge vén eiquí o do Peto! Sabela.- ^Estoncias? Carmela.- Y-estoncias que viñeron a do Rolo e Maripepa á me decír que me van traguel-o ramo ogano. Mingos.- iCraro! d'oge a'hun ano estás casada é tés que faguer com'as máis. Carmela.- ^Estará eiquí o Manuel cand'ó traigan? Sahela.- Como de cóte tereis que colle-l-os dous. 127 Carmela.- ^Boh!, logo non-o collo. Mingos.- ^E por qué? Carmela.- Porque com'azoutar non-e segreto deben de saber d'unha vez qu'anque me leven d'arrastro eu non caso c'o do Peto. Sabela.- ^E logo con quén vas casar tí farandula? Mingos.- Héi saber éu s'has de faguer ó que che mandan óu nón. Oge non me sáis de casa pra nada. . Carmela.- Nin penso. E com'Antón o deixen marchar voum'éu tamén xa Il'o dixen a madriña! Mingos.- Logo quér decir que casas c'o criado? Carmela.- Xa dixen qu'eu casarei con quen me conveña. Son dona do méu curazón pra 11'entregar a quén o mereza, é non vendel-o, porque vostés ó digan, como se fose unha libra de carne a calquer palleiro que se 11'antoxe cumpralo. S'a ^miña mamai (chorando) vivira... Mingos.- Está visto xente nova e leña verde...! Sabela.- Carmeliña repar'o que fás, tí non ves qu'e unha boa comenencia. Carmela.- Máis qu'a sea, está dito, non caso c-o-il e acabóuse. Sabela.- ^Que pensas estoncias facer? Carmela.- Irme pol-o mundo y antes faguerme dona do que me deixaron méus pais; nori vayan coidar qu'hei pasar com'Antón. Sabela.- ^Hast'e dir pol-o murido pra ser unha perdida! Mingos.- Estache boa (rascando a testa) Carmela.- Non teñan ánseas, o mal e de quen padece (canta) i Coitadiño do que morre s'o Páraíso non vái! ^ O que queda logo come e d'o pesar se desfai. (Telón) (Continuará) EI Progreso, Lugo, 25 de Febreiro de 1916. 128 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D.- José Manuel López Castiñeiras. El segundo acto tiene la misma decoración del primero. Como mi objeto al escribir estas líneas ha sido no solo dar a conocer algunas de las más bellas páginas de la obra del señor Castiñeiras sino también demostrar la especial diferencia que existe entre ella y mi libreto, no solo en el argumento y finalidad filosófica, sino en los tipos y caracteres de los personajes que para ello he creado, me propongo, en gracia al lector, y para hacer más breve este trabajo, suprimir de él las partes que he tomado para la comedia, como son las escenas 13, 14, 16, 17 y 18 referentes a la entrada del «Chufón» y del «herdeiro do Peto», en casa del «tío Mingos» y el gracioso contrato al tratar la boda de «Carmela»,^ convenientemente reducidas para hacerlas teatrables. Como puede verse en la escena 18 de12° acto de mi comedia, en la que está copiado lo más esencial de la escena correspondiente en el drama del Sr. López Castiñeiras, se deshizo la boda por unos zapatos, con gran contento de «Carmela». Esta noticia se la da «Antón» en la siguiente escena: Antón.- Inda lle tes que rezar outra miguiña ó meu santo, querida. Carmela.- ^Y-entoncias? Sabela.- Non Ile fagas caso a ese altruante. Carmela.- ^E logo? Antón.- Qu'era unha basoira que quería barrel-a casa toda, e eso qu'a mín xa me proían os dentes por comel-a rosca (gozándose). Maripepa.- (Entre bastidores) iTía Sabel! (chamando) ; Sabela.- Sube Maripepiña. Carmela.- Vai larpeiriño, vai, (pegándolle un repuxón). Sabela.- (A Antón) Vai acomodar o gando que logo é hora da misa iargalleiro! Antón.- Ja, ja, ja. (Vaise) Maripepa.- (Entrando) Bos días ^descansaron ben? Sabela.- ^E logo que tras? Maripepa.- Tiña que falar unha palabriña. Carmela.- ^Sobre d'aquilo? 129 Maripepa.- (Ríndose fai coa cabeza que sí) Sabela.- lAy fratulentas! ESCENA 14a Mingos.- (Entrando co Xuez) pase, siñor Xuez, pase. ^ Xuez.- ^Hola Carmeliña! Carmela.- Bos días siñor Xuez ^vaille ben? Xuez.- Ben e tí. Carmela.- Gracias a Dios. Xuez.- Y-esta boa mociña dond'é (sinalando a Maripepa) Carmela.- ^E non-é boa moza? Xuez.- Hai muller é. Carmela.- Pois elle viciña, iilla do Zoqueiro. Xuez.- ^Do tío Grabiel? Carmela.- Do mesmo, e por certo que é de moito modo e moi traballadora. Sabela.- Hai eso é; en todo'o lugar non se fala do'utra cousa que do amena qu'e pra seus pais. Mingos.- Grabiel xa dá as gracias d'ela, pol-o mói asentada que lle saíu; ehí a ten que non é nada levada dos rapaces e dempóis o mesmo_ tén que haxa feiras como romarías que'ela non ha d'ir a unha si os da casa non van. Maripepa.- Xa ven, os páis ván vellos, non teñen pol-o quen lles axude máis que'éu e sobre todo, de tolear non se logra nada. (Carmela e Sabela asinten co'a cabeza y-o Xuez escoita pasmado ó dito de Maripepa) Sabela.- Si filliña, sí, hay que axudar a gobernal-a casa. Xuez.- ^E cantos hirmaus son? Mingos.- Ela y-un rapáz máis novo. Xuez.- (Repare'a ben) Pois vaia duas nenas que aquí m'atopo. Si o soupera xa tiña vido por aquí antes. 130 Carmela.- iHui siñor!, isas pegas non se baixan a istes garabullos. Maripepa.- Das probes naide s'acorda. Sabela.- Pois mire, en máis ruín lama se podía embarcallar. Xuez.- Iso e'o que estou pensando. Sabela.- Porque ademáis de ser com'as vé, calquera d'elas sabe coser, pranchar, cociñar cuasi de todo e gobernal-a casa com'a muller máis literada. Xuez.- (Pensando); xa, xa. Carmela.- Vamos logo Maripepa, vaia por un pouco (vanse). Maripepa.- Páseno ben. Xuez.- Hastra dempóis: Mingoĉ .- Por un pouco Maripepa. Sabela.- Non tardes, Carmela. ^ ESCENA 15 a Xuez.- Xa vén qu'a min agorá non me convén gastar móita baralla, porque nin m'o premiten as miñas ocupaciós, nin-é propio dos meus anos; con que compre aviar pronto ó casamento. ^ Sabela.- ^Pro logo está en casar con Carmela? Xuez.- Si Diol-o fai, sí. Sabela.- Pois logo cando vosté queira Santo; xa sabe; antes con vosté que con outro. Mingos.- ^Y-a rapaza díxolle algo? Xuez.- Si, y'hai días que lle veño falando no negocio. Sabela.- ^E que dí? Xuez.- Díxome qué'unha boa comenencia pra mín esa do Zoqueiro; pro bceno, párceme que n' hai duda. Sabela.- Non-o ingana, non; apesar de que se queren moito, non Ile dixo máis qu'a verdá. Mingos.- ^Y-a Carmela, mostrase disposta? 131 Xuez.- Párceme que sí, a lo menos eu non lle notéi recelo. Mingos.- Pois estoncias vosté dispón o día y-as cousas que se precisen y-andando, nos 11'o diremos oxe, pra poñel-a o corrente. Xuez.- Voume logo n'un brinco a casa d'o abade e volveréi pra estar c'o-ela antes de tomar as declaraciós. Teña todo gobernado, si ven Silvestre qu'avise os outros testigos a ver s'acabamos plonto que quéro ter á tarde libre. Sabela.- Pois volva de contadiño, que xa teremos todo preparado. Xuez.- 1Hastra logo! (Marchando) Mingos.- Por un pouquiño siñor Xuez! Sabela.- ^Moito coidadiño, mire qu'o agardamos pra xantar! Xuez.- Xa teño que vir antes, pro s'ó-abade m'obrigase a quedarme non s'extrañen, porque paréceme que xa debo ser como da casa. Mingos.- Boeno, siñor, bceno, arregre as suas cousas é beña cando poida, nós somol-o mesmo ben-ó sabe. Xuez.- Por unha miguiña... (vaise) (Continuará) EI Progreso, Lugo, 26 de Febreiro de 1916. 132 O CHUFÓN Comedia dramática en dos actos de D. José Manuel López Castiñeiras. ESCENA 16a Mingos.- (Car'a a Sabela) Vel-ehí, e ben certo que cand'unha porta se cerra outra s'abre: ó do Peto tan intiresado fói que non falla quen lle saque ó poxo. Sabela.- E con menos voltas. Mingos.- Por certo. Sabela.- ^Canto valerá ó que tén-o xuez? Mingos.- ^Seique t'adivirtes muller! iTí non vés que co cargo que tén y-o que lle val-á casa é un dos máis ricos d'auntamento! Sabela.- ^Máis c'ó Secretario? . Mingos.- (Pensando) ^Uhn, leva-a mona si pouco 11'ha de marrar! Sabela.- ^Anemas benditas o fagan! (Poñend'as maus direitas). ­ Perucho.- (Entre bastidores) iTío Mingos! (Chamando) Mingos.- ^Quen vái? Perucho.- Xente de paz. ^ Mingos.- (Sái a porta e mira).- ^Ai eres tú Perucho, sube. (Perucho sobe y-entra)- Séntate. (Séntanse os dous)- ^E logo que trás de novo? Perucho.- Pouca cousa. Mingós.- Vot'an vaso (dalle de beber e beb'il tamén) Mari^uána.- (Entre bastidores) ^Ai Sabel! . Sabela.- Quéi, Marijuana... . Marijuana.- Pode escoitar unha palabriña. Sabela.- Poderéi (marchando) Perucho.- Pois xa saberá qu'estou envolto n'un peiro co siñor do Souto por causa do prado da Cervela. 133 Mingos.- Xa séi. Perucho.- Pois bcena, agora necesito probar c'os tres máis vellos da parroquea a posesión d'auga qu'é donde se cimenta a demanda e por iso os citei a vosté, o tío Grabiel y-o tío Farruco da c'ásá baixo. Mingos.- Bceno, non bceno; todo'ó qu'esteña da miña parte xa sabes. Perucho.- Dios Ilo pague. Sabela.- (Entrando) ^Párceme que tamen lle gusta ó Xuez Maripepa? Mingos.- (A Perucho) Vot'outro góto qu'a rabeas tragos y-a penas cigarros. (Dalle de beber e bebe il tamén) Non ch'é ruín moza. Perucho.- Non sea que ande de pretenda. Sabela.- (Surrindo) Craro que pretende a Carmeliña. Perucho.- ^Pero logo non casa c'o do Peto? Mingos.- Cala, on cala non m'acordes iso siquera. Génte nova e leña verde... ^decátaste? Perucho.- Pero logo.que pasóu, ^derramóuse a rapaz, ou? Sabela.- Non santo, pro xa non casa porque pid'ó diaño. Perucho.- Pouco perde porque esa casa aind'está ben entrampada. Mingos.- iMirl-o y-eiquí dixo que solamente debían cen pesos na casa db Soutoi . Perucho.- ^Sí, y-o allo!; teñen as vacas de cabana y-as millores leiras hipotecadas en trinta mil reás. Sabela.- 1Vaia-il que non volva! Perucho.- ^Conto logo con vosté? Sabela.- Si, home sí, e c'o Xuez tamén; vaya non faltaba máis agora que vái ser d'a casa! Perucho.- Teñen que declarar qu'auga n'o prado sempre corréu da mesma maneira. Mingos.- Conta conmigo. ^Enon tés por ehí un home bón? Perucho.- Sí, teñ'a Silvestre o porteiro do Xuzgado que xa virá a impoñelos nas declaraciós. 134 Sabela.- ^Canto dá que faguer unha mala avella; is'home é unha acabación no país! Perucho.- Cale, santa cale, a mín traime traslocado de cabeza, ya quería pasar unha transición pagándoll'e que debe ó crego de Sevane, pra que me deixase en paz. Mingos.- Non fagas tal O que pag'a Xan e deb'Andrés ten que pagar outra vez. Perucho.- ^Xa, xa, agora xa non, sea ó que Dios mande. Vaia, por un pouco e moitas gracias, vou ver se Iles dóu un bocado os testigos é vosté veña tamén. Mingos.- Dios cho pague, pro oxe non ch'hé cousa d'iso xa ves teño qu'agardar pol­ o Xuez. Perucho.- Sin cumprimeritos ven-o sabe. Sabela.- Ech'o mesmo, Perucho, eh'o mesmo. Perucho.- Por un pouco logo. Os dous.- Hastra dempois. ESCENA 17a Mingos.- Compre moito que lle digas a Carmela qu'a pretend'ó Xuez. Sabela.- Xa cho ha de saber. Mingos.- Non saberá non, e poñela de xeito que non repare en casar c-o-il, porque este é unha comenencia féra; non seña.que faga o mesmo que c'o do Peto. Carmela.- (Entrando) lAi, ó dengue si non está corrido com'a gaita na boda que me caso. Xa me queren traguel-o ramo. Sabela.-E con quén din? Carmela. - C' o do Peto. Mingos.- Co do Peto non, pro d'oxe nun ano has d'estar casada Dios diante. Has sel-a muller do siñor Xuez. ^ Carmela. - 1 Do Xuez! Sabela.- ^Ainda?; a que lle vas poñer reparos, pois il é rico, sabido, cordo, que non­ é ningun toleirán, porque sabe de mundo y-e un home maduro. Carmela.- Vello solo ó unto qu'adoba o caldo. 135 Mingos.- En quen pensas estoncias, tí nin ó do Peto, nin o Xuez, queres meterte monxa ou con quén demoros pensas casarte? Sabela.- ^Ai Carmeliña, Carmeliña, canto frato tés! Carmela.- Non^ frato, madriña, pensareino millor (con entereza) que miña nai non me pariu pra que sea do primeiro que se 11'antoxe collerme. Eu non conozo is'home, nin séi cales son as suas condiciós; e porque seña unha.probe horfa; porque non teño pais (chorando) non hei vendel-o meu curazón, cal si fose unha libra de carne na feira, ó primeiro larfón que cheg'á miña casa aunque veña cargado d'ouro; eu son d'outro, teño ó meu amor compormetido, ó meu curazón teno Antón, ó criado, xa'hai moito témpo que aunque probe, é honrado e porque sea orfo e non teña amparo de ninguén, merece unha herdeira com'ó mancebo da millor casa. Sabela.- ^Ti véla? Mingos.- ILogo si-él, pois acabouse, o casas con quén che mandan, ou estais largando. Carmela.- Largaréi, pro.antes quéro'ó meu. Mingos.- O téu s'o queres xa o virás buscar c'o xuzgado. Carmela.- IAi Dios dos ceos que nin o meu me queren dar! (chorando) Sabela.- Non que logo, ou casas c'o Xuez, ou non levas nada. Carmela.- Mais que non leve, c'o meu Antón teño abondo, il'é home de bén, eu axudareille e traballandó día e noite s'é priciso ganaremos un bocado de pan honradamente pra manternos nós y-os nosos fillos, y-anque teñamos que faguer ó lar ó pé d'un carballo no val, a veira da fontela, non, non deixo ó meu Antonciño nin o troco por ningún rico. ^Si meus pais viviran non m'habían d'obrigar d'esa maneira, pero como son huns tíos, parece mentira que digan que m'estiman tanto e queren que case cun home qu'o meu curazón desprecia. iAi, ai, ai, Dios do Ceo me valla, non teño queri volva por... mín...^ai!... paiciños da yalma... (caída de rodillas e pon-as maus direitas pro Ceo) que tanto me gueríades; valédeme, (Mingos e Sabela choran) salvádeme d'esta inxusticia. Antón é tan bón como vos fóstes pra mín, dádeme consentimento qu'eu quéro casar c'o-il e non me deixan, votadem'a bendición desde o Ceo... (cay-esmayada) (TELON) Y así termina el interesante drama del Sr. López Castiñeiras y tambien mi visto bueno, en cuanto lo considero como un hermoso modelo de prosa gallega, de 136 la que tan necesitada está la literatura regional aunque opino que no tiene igual importancia como obra teatral. Tal es mi humilde parecer. Jesús RODRÍGUEZ LÓPEZ. El Progreso, Lugo, 27 de Febreiro de 1916. 137 Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, Calquera entende este enredo, sainete nun acto. Esta peza foi estreada polos autores, no Teatro Xofre de Ferrol 0 12 de Marzo de 1916. O manuscrito forma parte dunha libreta escolar raiada, de medidas estandar, en que ocupa 15 páxinas, numeradas a man a partir da segunda, actuando a primeira a modo de capa. Remata coa sinatura de ambos os dous autores. 138 Calquera entende este enredo Sainete comico, en un acto, por los Sres. Eugenio Charlón y Manuel Sánchez Hermida. Estrenado en el "Teatro Jofre" del Ferrol, la noche del 12 de Marzo de 1916. Reparto Vicente Charlón (E) Anestasio Sanchez Hermida (M) Guardia Charlón (E) Borracho Sánchez Hermida (M) La acción, en El Ferrol. Epoca actual 139 [f. 2] Calquera entende este enredo Escena 1 a Vicente Coidado comigo, qué é moito conto co-a xenta esta. Ven un có seu nagocio pra ver de ganar catro cartos, é solo atopa disgustos, porque ldouna o demo! si vin xente con mais vento; en canto mangan un traxe de picorros nin xudas para con eles..: pois valgalle que mo fixo aquí... si me .fai tal aución, aló pol'a Mourela ou pol'a Cruz d'o Pouso, iva levar que rascar... xa lle diria eu si ese e xeito de tratar co-a xente; ou pensan que somos carneiros porque vestimos de lan; e ademais que non habia razón pra me agarrar d'aquela maneira; con me decir que non fora pol'o Andén xa estaba todo romatado pro, asi e todo, el ven via que pol'o medio d'a rua ainda non anadan os cas. E como un non ten o xenio gardado díxenlle o que viña a-o conto... abíades de ver aquel home como se puxo avinagrado; hastra me meteu as maus n'os petos pra ver si lebaba farramenta. Eu non estou moi caido en leises, pro, parceme que a ordenanza non lles manda ir a-os petos de naide, e iso... mirando ven por onde apalpan... porque hay partes moi res- [f. 3] petadas que non son pra manosear ningun home por moita seguridá que manteña. Escena 2a Anestasio 1Trage un rayo! 1Coiro! que si soupera quen foi... aseguro a Dios mi alma'o si non'o habia de peneirar ben ^ peneirado. . . ^ Vicente Que che pasa Nestasio? ^onde vas tan enfurruñado? Anestasio Home, mesmamente iva pra casa d'Angelito aver si t'atopaba pra que viñeras canda miri Vicente Pois, aqui me tes; ti di^rás o que queres Anestasio Pro ti saves o que me pasa? Vicentiño... V icente Eu non, namentras non mo digas Nestacio Pois que teño a beta no untamento... lo Subliñado no orixinal. 140 Vicente ^E por iso te desgustas? non teñas pena, home, que ali tratanas ben, ^E como foi parar ali? Anestasio Pois veras; boteina a pacer n'aquel souto que hay enfrente d'Angustia, e por cuaselidá, disque pasou un municipal, que sin mais acá nin mais alá, lebouna [f.4] mira ti que mal facia alí! Vicente Pro ati, tentaronte os demoros! ^non sabes que aquelo e un xardín? Anestasio Sei, home, sei, si ven vin as pilas, pro eu precurei de poñela no lugar mais limpo, pra que non se m'embarroara Vicente ^ . Non, home, non, si non é dises xardís que ti pensas, e un xardín cle recreo pra respirar aires saudabres Nestacio Saudabres de donde, Vicente, pro ti viches aquelo, pra falar asina, si aquelo imbra; pouco lle falta pra lle igualar a-o rio de Figueiras, e xa ves que ali... paxaro que se pousa, paxaro que queda embisgado... V icente Si, pois vaite con esas andrómenas a eles que has de sacar bo pelo Nestacio Logo, e mentira o qu'eu digo Vicente Mentira non pro aquelo consta como recreo por que hay xente pra todol'os gustos [^]ti non sabes que hay a quen lle gusta ter o esterco dentro d'a casa[?] Nestacio Ti que me dís! V icente ^O que oies! Aqui nin o demo entende este enredo, sacannos d'e vender na praza de Arm[as] por que din que lixuga a nosa mercancia y en cambio, meteste neses que lles chaman xardis é non ves mais que queixos de periquito. Tamén a min sin razon ningunha por nada me fan a santísima Nestasio E logo ^que che pasou? Vecente 141 Pois verás, cando fun lebal'o saco a cas de don Ramón á Praza de Delores, funme pol'o andén porque, ti ben sabes que aquela calle de Maria nin o demo á atrabesa y-o chegar preto d'a calle dos Mortos, unha rapaza que salia d'unha casa, tropezou contra o meu saco, eu á verda sea dita non me din conta lasi Dios me dea a sua salvación! seguin o meu camiño, cando nesto sinto berrar pol'o guardia, y-o demo apara un d'esos de medi[a] polaina, qie habia que velo, parcia un galo queirés, doume unhas controadas, e como eu non queria ir pol'ó medio d'a calle a non ser de que quixera romper unha perna; agarroume pol'o ^ brazo, e queiras que non queiras, habia d' ir á espeución, qu^^e-debe^^ei^a^ ^ar^ada^^s-gado^pas Nestasio lÁ espeución! [f. 6] Vecente ^ ^Tal como cho conto! e como eu me recristaba hastra me foi ós petos; gracias, graĉias a que cuasemente pasou por ali D. ramón e iñtermediou n'o asunto que sinón, a[n]daria agora nas maus de Pilatos Nestasio Deixasme ademirado Vecenté Trag'o demo se che minto Nestasio Pero logo; sin mais nin mais berrou a rapaza... veu o... ese... agarrouche ^ Vecente Non, home non; pol'o visto, s^n-daf-r^-^onta tireina e por iso berrou Nestásio ^ ^Ah! e si se puxo por diante... e a cousaa mais fácile Vecente Non, si astra foi por detras, sf^r^a^-^ne^onta En fin, home, en fin, que sale un d'a casa pensando q^e que vai seguro, e na volta d'a mau atrabesasell'o demo n-o camiño, e mira ti quen vai pagal'os bidros rotos; porqué si as calles estiberan amañadas como Dios manda, non habia nacesidad de meterse pol'os andés Nestasio Y-en que quedáches ó remate [f. 7] Vecente Amañouse todo de contado, l^do-querr^i^e-poF-t^... eu tiña o dereito d'o meu lado e quen perdeu foi a rapaza Nestasio Si, home, si; Dios dea quen mire por un. 142 V icente Pois, sinin; estamos aviados. Nestasio Quen me dera poder amañar asina o conto d'a miña besta. Si ti foras cabo d'o compadre e Ile pidiras haber si podia facer algo Vecente Non che sei, como será", hai algun tempo que non ten tanta infruencia; dendes que foron as últemas eleuciós, non ten compinche c'os de marra ; pro mira; vai cabo d'o alcalde Nestasio Si xa fun alo e me dixo ó guardia que ten á porta que isas cousas non'as amaña n-a cása, e como hastra as cinco non vai par'o untamento, a min faisem'algo tarde. A besta, craro esta, danma sempre e ĉando pague as duas pesetas d'ó dereito, pro eu queria mirar haber si mo suspendian Vecente 1`1oa-e-l3e-^ei-c-errx^-ser^,-^r©-bueno Ben, iremos alo pra ver si faguemos algo. Pois mira, vou catar uns poucos de cartos que [f. 8] me deben aquí adiante; pra non atrasar camiño; namentras, ti vas andando pra casa de Angelito e alí nos agardamos; astra logo ^ Nestasio Ben; pois bule axiña, pra nos marchar cedo Escena 3a (Nestacio solo) Xa veremos a ver; mal será que Don Micael non faga algo:.. por que a min doime a y-alma ter que largar duas pesetas pol'o que non cómin nin vevin. Xesú que derrioro... de pouco terimpo a esta parte, parce que estamos deixados d'a mau de Dios, nin o demo entende este enredo con tanta ordenanza '-Z como hay agora na vila, botannos dá praza por culpa d'o zisco, pois mira que n'aquela fonte armase cada un, que toca a xuício; tanta limpeza, tanta limpeza... e os días d'a feira arman cada telderete de porqueríás, por que ali non faltan - camas bellas, lorchos, sombreiros, roupa, labatibas, tirabergueiros;... en fin, cantos morren de morte infeuciosa, todo aquelo que non poden lebar n'a caixa, vai pará Praza d'Armas. Ben e verdade que a nosoutros, o mesmo nos da vender n'un lado que n'outro, pro, mirandó ben non é unha bergonza que nos teñan alí ó ventimperio co-a yauga hastra o[f. 9] medio d'as pernas, sin ter un maldito alboyo onde nos podér abrigar. Ou e 11-Debaixo de "como será", riscado: s^-€a^-a^e. 12 Debaizo de "ordenanza", riscado: ti^^^a. 143 que nosoutros non somos de Dios como calquera veciño; en cambio pra nos cobrar á porta, andan listos e coidado que non se quedan curtos; Pro aseguro a Dios mi alma que ou mais non heide poder ou annos de faguel'o alboio, lasi os confunda o demo! Escena 4a Guardia Oija, peisano, venjase usted comigo Nestacio A donde Guardia El adonde ya se lo diciran lrecoiro! Nestacio Logo, non poido saber onde me leva Guardia Vosté vienea donde sea lpuñefla! non sabe que está terminantemente prohibido blasfemear en medio de la calle ^mecachin dos! Nestacio (Pro esta xente anda lobada d'o demo) haber; digame usté ond'están esas fremas e si é capas d'aseñalar algunha das que botei eu Guardia Pro luego, me quier ustede negar lo que yo vin con mis propios oidos [f.10] lo que yo veo non me lo nega naide 1 recoyo! Nestacio Pro puñéronse d'acordo pra nos tocal'a gaita por que isto si non e amolar pouco lle falta Guardia Quen esta faltando es ustede y menos pico, que quen perde, es el pico ;moño! Nestacio E logo, un home non pode falar a razón cando ten o dereito d'o seu lado como eu o teño agora e que me veña a min con cousas coma esas ^diga ustede ondestán esas fremas? Guardia Pro que, me quier negar a mi de que estaba usted jurando como un carretero, ^ remoño! con uste que terco es. 144 Nestacio Hay... xurar, é... eu parceme que non xurei, ou sinon perguntello a este Guardia Yo no tengo que perguntar nada a naide; ven puido ser que me lo parcera a mi Nestacio Pois, cando non teña seguranza n'unha cousa non veña asoballando d'esa maneira, por que a mais, quen chegou botando xuramentos, foi vostede Guardia Es que yo si los diguen foi sin dar- [f. 11] me cuenta Nestacio Pois d'aquela, calemos a boca que será o mais razonabre, porque meterse a escolante sin conocel'as letras, non lle pode ser. ^ Guardia Bueno, bueno, pois mucho ojo con lo que dí; us[t]ed qu'entende d'istas cosas. Nestacio I-Iome, ten razón que abofeñas, son malas d'entender Guardia Pues andandito, y siga su camino, antes de que outra cosa seña Nestacio Si, señor si, cuasamente e ĉtanme agardando acola ambaixo pra hir catar unha besta que teño detenida n-o untamento Guardia Y luego es uste el propiatario Nestacio Si Diol'o quer; ^e voste veuna? Guardia Si, percisamente fui yo quen la detuvo Nestacio E logo, que mal lle fixo Guardia . A mi ninguno; pro vaya ver los imperfeuto[s] que organizo en los guardines de cabo la Engustia [f. 12] Nestacio Non lle chame xardís por que aquelo parce un souto sin dono; pouco mal puido facer 145 Guardia Pois si quier arrecadal'a besta tendera que pagar la multa que hade andar al rente de medio peso Nestasio D'iso non se ocupe qu'e conta nosa e quede con Dios. Escena 5 a Guardia Adios; Um... non sei como che irá, parceme que por mucho que te remejas Dios te tenga de su mano, por que anda el persupuesto moi escaso y de algún xeito hay que percurar los cuartos. Como qué me parce a mi que iso de rapar los álberes al cero, es unha13 alimaña, porque yo no les veo la punta. Um... e mas nogocio haberia si non fora quen s'atranca por el medio, porque aquello del treatito tiña mucho rabo, pro saleules la perra, can. En cambio ahi tedes lo del trenevia a Juvia, iso caeu en buenas manos y yo sei por buena tinta de que xa tienen los pranos listos pra cuando s'encomence y en cuanto que hagan lo que falta, xa podemos ir nel, huy... la jente potreutora del pueblo. ben se conoce [f. 13] pro dejemonos de cuentos por que yo non me debo de meter n'estas cosas, pois tenemos qu'andar a todol'os xeitos porque el que tiene tienda quer que le atenda, y sinon que la venda; e hainos que contentar a todos que por desgracia hailos de muchas menas Escena 6a Seique me viene ahi choio Borracho Oiga guardia; ^ha tocado el pito? Guardia Y a ustede que le importa... que atribuciones ten pra me perguntar a mi por eso; yo lo toco cuando es de necesidá Borracho Yo quiero decir, si ha tocado el de la Con ĉtructora ^ Guardia ^Ah..! yo pensei que me decia el de alarma... pois ese ya tocó lás cuatro veces Borracho 13 Debaixo de "unha", riscado: ea^Fa. 146 ^Las cuatro veces ya? pues lo siento tendre que aguardar a mañana Guardia Y luego ^le hace mal tercio? Borracho No, era por poner él relog en hora y asi lo tendre que dejar para luego'a [f. 14] Guardia Puede ponerlo por el de la Engustia o por el del Hospital del Rey; yo siempre andibe por el del Hospital Borracho Pero guardia entonces llegará Usted siempre con retraso Guardia ^ Non lo crea que se lo ponemos por los otros, llegamos lo mismo Borracho Pues entonces ^por donde lo voi a poner? Guardia Pues pongalo por el manómetro15 del Correo Gallego que es el que cuenta mas verdad Borracho Pero el que guardia, me quiere usted tomar el pelo pues hemos terminado Guardia Si, si, e millor porque cualesquiera entende este enredo Borracho Este enredo, lo entendémos los dos, y si yo fuera quien mandara Guardia ^Ai... si mandáramos nos...! (Prevención) ^Y que hariamos guardia Borracho Guardia haceriamos un cartel mui grande [f. 15] onde dijera "Respetable pubrico Este enredo s'acabo ia Debaixo de "luego", riscado: ^aua. is Debaixo de "manómetro", riscado: Ee^ós^rt^. 147 Si queredes apraudir Y hacerlo antes de nos ir Borracho Lo mismito, lo mismito digo yo. Telón Eugenio Charlón Manuel Sánchez Ferrol, Marzo 11 1916 148 Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, Nocturno periodístico. A peza foi escrita para ser estreada polos autores nun festival da ^ Asociación de Periodistas, celebrado 0 14 de Novembro de 1916, no Teatro Xofre de Ferrol. O manuscrito está formado por once follas raiadas de 20 x 27 cm. escritas por unha soa cara. O texto non está asinado por ningún dos autores e a letra non se corresponde coa do manuscritó anterior. O autor/a desta copia demostra ter maiores coñecimentos, non só ortográficos, senón tamén das convencións da escrita dramática que os propíos autores. 149 [f. 1 ] Nocturno Periodístico Acto único Redacción de un períodico. A la derecha una mesa de escritorío, un teléfono y un timbre; una puena practicable en la lateral. A la izquierda y en el fondo, una puena que se eupone da salida a la calle Escena primera Don Tomás solo; luego un Cajista Tomás.- (Escribiendo unas cuartillas) Listo; ya tenemos artículo de fondo (Tocando el timbre) vamos a ver que hay por aquí . Cajista.- ^Llamaba usted? Tomás.- Sí; que vayan preparando eso (Le dá las cuartillas) Cajista.- Va enseguida (Mutis) Tomás.- (Toma unas cartas que estarán sobre la mesa, las qr^e leerá según indíca la obra) «El Presidente de la sociedad de recreo "El lirio campestre"^ 1Caracoles! «besa la mano al Señor Director del "Diario de Noticias" y tiene el honor de invitarle al baile que el primero de año, dará en el salón de la Sociedad .instalado en la Carretera de Castilla... ^ Estos taberneros, son el mismísimo demonio: Se pone en vigor una orden prohibiendo terminantemente esos bailes domingueros que tan sérios disgustos acarrean y sacamos en consecuencia, que, toda taberna provista de su correspondiente salón de baile, tendremos que llamarle en lo [f. 2] sucesivo, o bien centro de cul ur o sociedad de recreo. Está bien; les dedicaremos unas líneas en los "Ecos de Sociedad" (Tomando otra carta) ^Y esto es...? iAh, si! «Lista de suscrpción para la hermandad "Los hijos de lá buena vida"» Enterados. (Abre otra y lée) «Querido Amigo» y firma «C. de VezN. Vamos a ver que dice este buen señor «Habiéndomé sido pedida lá mano de mi hija Maruja para su novio, don Justo Sobrado» iAh! por fin consiguió no quedar soltera «desaaría diera publicidad a la notíta que adjunto.remito. Gracias anticipadas de su...N A ver que^ dice. «Ayer fué pedida la mano de la bella y eleganté señorita María de los Desamparados de Vez y Salgueiro; hija de nuestro querido amigo, el pundonoroso industrial, don Cándido de Vez, para el bizarro fabricante de gaseosas, don Justo Sobrado. La boda se celebrará en la próxima primaverau. Con que pundonoroso y bizarro ^eh! Amigo mío; no jeringue. Pero, bueno; aún esto es pasable, comparado con lo de bella v el an : Esto si que no lo come nadie; publicarlo, sería tanto como hacer el ridículo, porque iDios mío! si la pobrecilla es más fea que una caricatura de Fresno y tiene un cuerpecito que lvaya...! unicamente para cantar el cuplé del "Couceiro". Y a mas; mandar semejantes notitas redactadas por los mismos 150 interesados, les el colmo! hace falta ser cándido de veras (Poniéndose a escribir} En fin; otro amigo menos (Dictando lo que escribe) «Capítulo de bodas. Ha sido pedida la mano de la simpática señorita... « (Llaman a la puerta) 1 Adelante! [f. 3] Escena segunda Don Tomás - ^gilante Nocturno que entra por la puerta del fondo. Vestirá impermeable nuevo sin capucha y un pañuelo de estambre puesto al cuello en forma de bufanda. Vigilante.- Buenas noches tenja usted (Descubriéndose) Tomás.- iHola amigo! Vigilante.- (Sacudiendo la gorra) ^Vaya una manera de caer auga! Tomás.- 1Cúbrase, cúbrase! haga el favor. Vigilante.- Con su licencia (Cubriéndose) Tomás.- Escusa de quejarse. Parece usted un explorador del Polo. Vigilante.-.Todo le hace falta; aínda onte tive que emprear una pila de cuartos n'este impreable Tomás.- Eso prueba que el negocio dá para todo Vigilante.- No lo crea; merqueilo de ganga á un sugeto que los ten de contrabando; y ademais, penso guntar pra el con las prepinas de la Noche Buena Tomás.- Es usted prevenido (y sabe trabajarlas) ^Que trae de nuevo? Vigilante.- Pues, vinia a molestarlo con una comisión Tomás.- Ya sabe que no molesta nunca Vigilante.-. Tantas gracias . Tomás.- Conque, usted dirá en que puedo servirle Vigilante.- Si ve que tal, venderé cuando estenga mas desocupado Tomas.- Diga, diga. Por que me vea escribir, no le [f. 4] importe; le atiendo lo mismo Vigilante.- Está bien, siseñor (mucha cábeza hace falta para ser periodista). Pues 151 verá: Vinia, porque... cuarido... como se echa enriba la Noche Buena; queria, haber si me hacia el favor de le decir a don Ginés, que no s'esquenza de m'hacer los versos que me prometeu; pra le pidir el ginaldo a mis abonados ^me entende? Tomás.- Si, hombre, si; pero lo malo es que don Jinés está con gripe; y como es de suponer, no se encuentra en situación de hacer versos. Vigilante.- En todo caso aguardaré a que se marche. Tomás.- ^Quien? Vigilante.- Don Gripe ^ Tomás.- (Riéndose) No, hombre, no; gripe, es lo que vulgarmente llaman trancazo Vigilante.- lAh!, si, si... 1Que lástima! Ya me lo parcía a mi, porque, va de unas noches que le tenjo el paso, y nunca lo veio Tomás.- Pues, siseñor: Desde el lunes último, no viene a la o€^e-i^a redacción. Por cierto que enfermó en ocasión bien inoportuna: Estamos haciendo el períodico entre Salcedo y yo. Vigilante.- ^Y luego, don Guillermito, tambien esta enfermo? Tomás.- No; Esta en Madrid examinándose para Aduanas Vigilante.- 1Vaya señor! Yo pensé que los padres no se valían ben pra pagarle carrera ^ [f. 5] Tomás.- Claro que no, pero, como el muchacho tiene facilidades; entre varios amigos le reunimos unas pesetillas; y entre todos nosotros, procuramos hacer su trabajo, para que asi, cobre su sueldo y atienda las necesidades de su casa. Vigilante.- Pues, aquí no marchaba mal. Tomás.- 1Hombre, no diga eso! ^usted no sabe que no hay trabajo mas ingrato que el nuestro? ^ ^ Vigilante.- Naide 1'está contento con su oficio; Yo, no se de que se quegan; al fin, se tratancon lo megorcito de la gente y todos son a adularlos a ustedes. Tomás.- Si, hombre, si; Eso, es mientras uno puede con la pluma; mas, despues, cuando vamos viejos y no servimos para nada; nadie se acuerda de nosotros ^ni añun aquellos que hemos encumbrado! Vigilante.- D'eso no le sé, porque, como nunca me gustó meterme en vidas agenas 152 Tomás.- (Cogiendo unas cuartillas) Hombre; apropósito ^Que fué lo que sucedió ayer noche? Según unas notitas que tengo aquí, dicen que usted le pegó a unos chicos, sin razón ni motivo Vigilante.- ^Y quien digo iso? Tomás.- Los mismos interesados vinieron a darme las quejas, para que mañana saliera en el periodico Vigilante.- iAy que simbreguenzas! lcoidado comigo que hay hombres desprensivosl Tomás.- Cuente como fué Vigilante.- ^Asi Dios me salve! como le voi dicir la [f. 6] la verdad, sin quitar nin poner un tanto, asi (Señalando la yema del dedo) despensando, y puede usted ^ copearlo al pé de la letra Tomás.- Si, hombre, si; ya se que usted no acostumbra a mentir Vigilante.- Eso puedo decirlo con la boca llena. Pues vera: Hace una temporada que un fato de simbregĉenzas me vienen tomando de chirigota Tomás.- Mire; fáleme gallego que lle ha ser mais doado, y entenderémonos millor Vig.- No se crea; yo ben m'entendo, pro ben, xa que vosted quere, fareino Tomás.- Si, home, si; e ademais, non é desmíngua ningunha Vigilante.- Pois, como 11'acabo de contar; todal'as noites andaban faguendo risa de min: A-o millor estaba e^taba eu ahi fora, n-a esquina, e tacaban as maus, n­ o fondal d'a calle; iba pr'aló, como é o meu deber; cando chegaba, xa non habia naide e no arte do demo, volvian chamar ahí (Señalando la calle) E no vaya pensar qu'era cousa d'unha vez nin duas; estaban ás horas enteiras con .esta trécola, y-asi me tiveron tres noites a reo, sempre da Zeca pra Meca, e tanto m'encheron, que agora por últemo, xa non faguía caso; por moito que palmearan, non me movía do sitio Tomás.- ^Ben feito! Vigilante.- Si, pro, algunhas d'as veces, eran os abonados que chamaban, e como eu non aparcía, víñanme [f. 7] catar, e, ^votáronme cada can!... hastra que por últemo xa non sabía que faguer de min. Tomás.- Ben, pero, cónteme como foi o d-a noite pasada. Vigilante.- A iso vou. Onte falei o conto n-a casa, e dixom-o fillo. uDeixe meu pai, qu'esta noite vou canda vostede, e^Xuro a Dios! sinon han levar que rascar^ Tal dixo, tal feito; Cando chegou a hora, eu quedeime n-esta esquina; y-o 153 rapaz foise pra-o romate d-a calle, y-escondeuse n-o portal d'a casa grande. A eso das doce e des, vex6s saír d'esa tenda de vevestibres qie ahi ahí adiante. Tomás. - ^Que tenda? Vig.- iCal ha de ser! esa que Ile puxeron o neme de "Café Económico" pra ter aberto n-os domingos Tomás.- lAh, si! xa sei. Vigilante.- iSi vostede vira que de gandallada se xunta ahi Tomás.- Ben; romate o conto que teño moito que faguer Vigilante.- Pois - que, ainda ben non saliron,^ xa comenzaron a festa de sempre: Nesto sal o meu fillo, y-este quero, y-estoutro tamén ^Arrimoulles unhas lostregadas de moito hole! e seique lles era hora, porque, os larchás berraban por min pra que lles valñera; y-eu que mais quixen, funme pr'aló, e, seique coidaran que lle iba axudar porque cando me viron, ^entran a contas có meu illo, que, habia que velo! n-esto remango de pau e dinlles unha refrega, que si non fora porque fuxiron [f. 8J coma condanadas, seique ainda agora, estaba bourando n-eles. Tomás.- iCata que pillos! Pois eiquí viñeron contando que todo a-o revés. Vigilante.- ^E logo, que dixeron? Tomás.- Pois que, un borracho, sin mais acá nin mais alá, lles faltara de palabra e obra; n-esto chamaron pol'o gúardia; e cando apareceu vostede, en vez de defendelos, foise a paus a eles; e ĉ uasemente, un traguía os fuciños inchados o mesmo que unha pataca alemana. Vigilante.- Habialle de ser a-o que 11'arrimei un bastonazo eiqui... cabo d'a rabadén. Tomás.- ^Vaya unha cousa rara! Vigilante.- Non-o crea - Foi que con-o medo, quixose meter n-un portal, e com'estaba a porta fechada (Siéntese palmear) ^ Vaa. ..! Tomás.- iPois que non verra vostede! ^sabe que ten boas gorxas? Vigilante.- Xa ve; como teño un abonado xordo, ben pode ser el. Vaya don Tomás, vouno deixar Tomás.- Si, si, e teña coidado; non vayan ser eles Vigilante.- Non, por ese lado, estou ben tranquilo; conque ipaselo bien! (vase) 154 Tomás.- Adios; home, adios (Al cerrar la puerta sientense palmadas, y la voz del guardia iVaa...!) (f. 9] Escena Tercera Don Tomás, luego el Tipógrafo Tomás.- (Dirigiéndose a la mesa) Bien, subsanaremos este suceso (Escribiendo) Tipógrafo.- (Con unas pruebas) Aquí está esto. Tomás.- Póngalo sobre esa mesa. . Tipógrafo.-. ^Hay algo que llevar? Tomás.- Si, estas cuartillas. Tipógrafo.- Esta bien (Vase) Tomás.- (Solo) Se salvó con^venir hoy por aquí: Si hago la información, según esos buenos mozos, lvaya un disgusto que iba pasar el pobre hombre, en cuanto se enterase de la noticia! Bien; supongamos que el vigilante, es un desconocido y no me inspirase la confianza que merece ^Adivine usted la verdad! y despues, uno es muy malo porque no quiere hacer caso de ciertas informaciones; En fin, yo creo que en vez de ser periodista, es preferible el dedicarse á hacer zapatos, tan siquiera nos informaríamos de cosas que dejan impresiones mas agradables (Revolviendo en los papeles) Y el telégrafo como siempre... las once y media, y sin ree^bi-r haber recibido la primera conferencia... Luego los subscriptores protestan... Seguro que nos la servirán a la hora de cerrar la edición y. nosotros por servir al público, sacri^caremos .^ dos o tres horas de descando, que nadie nos agradece. [f. lo] Esĉena cuarta Don Tomás - Salcedo Salcedo.- Búenas noches Tomás. - i Hola! ^que hay? Salcedo.- Nada de particular. Tomás.- ^De.donde vienes? Salcedo.- Del baile del Casino. 155 Tomás.- ^Y que tal? Salcedo.- Mucho parvo, y es una lástima porque, hay cada mujer ^mas bonita! Tomás.- Entonces lamentarías mucho el tener que dejarlo. Salcedo.- iSuponga! hoy que tenía ocasión de decirle algo!... Tomás.- Deja, hombre, deja, para eso siempre hay tiempo ^Fuiste al teatro? Salcedo.- Siseñor; estuve a primera hora; por cierto que hay un Ileno completo Tomás.- ^Y los números resultan? Salcedo.- Muy bien Tomás.- ^Agradó el estreno? - Salcedo.- Solo he visto la primera excena, asi que, no puedo decirle. Como estas obras de aficionados siempre resultan latosas... y tenia que ir al casino... Tomás.- De modo, que no recogiste ninguna impresión [f. 11] Salcedo.- Si, tienen muy buen público y creo les perdonarán el meterse en camisas de once varas Tomás.- Procura hacerles una reseña benévola; no se les puede pedir más (llaman al teléfono) ^Quien llama?... servidor... bien muchas gracias ^y usted?... me alegro... si... bien... bien... ^quien es la chica?... ^y el tórtolo?... ^desde cuando faltan?... bien, guardaremos reserva. Aqui no sabemos nada que merezca mención... ^ah si! el, beneficio nuestro... un Ileno completo... los rapaces agradaron mucho... si, hicieron un estreno... Nocturno periodístico, no puedo decirle, aún no trajeron la reseña... preguntaré ahora mismo; espere un segundo (Dirigiéndose al público) Me acaban de preguntar si os ha gustado esta obrita decídmelo enseguidita . ^ pues, tengo qué contestar. Telón 156 Emiliano Balás Silva, A Noite de San Xoan, monólogo. Este monólogo foi estreado polo coro «Toxos e Frolesu de Ferrol, no Teatro Xofre desa cidade, 0 28 de Maio de 1917. O manuscrito consérvase na Carpeta n° 49 do Arquivo Toxos e Froles. O caderno está formado por once follas de papel de 19 x 13'6 cm. cosidas a man con fío branco e numeradas coa mesma tinta negra do texto, agás nas n° 1, 2 e 5. Sobre esta numeración engadiron, pósteriormente, outra a bolígrafo vermello. Ten grapadas no lateral superior dereito dúas follas das mesmas dimensións, mais sen numeración: na 1 a, do mesmo papel que as outras, figuran o título da obra, o nome do autor e mais o carimbo do Coro Toxos e Froles. A 2a é de papel ^ diferente, raiado, e contén o monólogo en verso co que se abre a obra, escrito tamén en tinta negra, mais doutra man. O texto da primeira man está descoidado, carece de acentuación e contén numerosas corrección a lapis. O texto da segunda, por contra, está coidadó .tanto na letra como na acentuación. O mais probábel é que esta^ ĉegunda man sexa a do próprio autor, que entregaría a introdución en verso con posterioridade ao corpo do monólogo. 157 [f. 1 ] A noite d' San Xoan Monólogo Original de Don Emiliano Balás 158 [f. 2] MonóloQo Señores: Me desemulen; ^quérenme dar sua licencia pra botar un parraféo pequerrechiño? - De festa deben de estar, por que moita e, a familia; lAsina eu seña de Dios, dame groria ver cariñas tan feiticeirás como as que vexo, e algus ollos que ó mirare, lostreguéan, e algús labres, mais bermellos que as freces .e que as cireixas! ... Entendámonos, señores; todo o dito, vay por elas; qu'eles. ... . i O demo me fuxa! ... Pero, ben, ^dánme licencia pra lles faler? ^Si, ou non? O que cala, e non protesta din que outorga.. Eu, vou falar, e... ^salla pór onde queirai 159 [f. 3] Monologo Cando era rapaz, oín que aquel homiño que s'erga ben cedo, o cantar d'os galos, día de San Xoan, e dea tres voltas, cabo o cruceiro d'a parroquia e que n'as penas de Guitin, logo se poña, e tres papadiños beba d'a yauga crara, e fresquiña, que corre por antr'as pedras, verá cousas que non ven os que n'o leito se deixan estar. Verá mil encontros; e si ten unha peneíra e o salir o sol mírase un cachiño, á traves d'ela, bailar ve rayos, e despois, cousas mirará, mais meigas. Eu, dixen pr'o meu capote: vou saber [f. 4] si serán certas esas trolas, que contaban cando era mociño, as vellas. Chegou dia de San Xoan e inda seiqu'as tres non eran, d'a mañanciña, xa estaba brincando pol'a fenestra, pra que non runxira a porta, e funme cabo das penas de Guintin; despois de dar as tres voltiñas compretas, o redor d'aquel cruceiro tan avegoso pr'as nenas d'a Parroquia, que ou se casan, s'a anoitecido a el se achegari, ou cando menos, si morren, líbranse de que lles dean n'as costas, con aquil saco que din que ten cheo de area, o demo e zoupa as probiñas [f. 5] qu'os ollos fuluxidos levan. Tres papados bebin d'aúga, d'a que corre pol'as penas y antr'unhas e outras cousiñas, catade que xa encomenza Lourenzo1ó, a amostrar as roibas e relocentes faceiras. Éu, lparvo de min! decatome de que nori levei peneira e non podo ver o sol bailar as triscolás esas, que seique baila; mais teño inda, o paniño de seda, que doume, antontes, Culasa, metido n'a faltriqueira e recordando tamen o que' oinlles decir as vellas que pode facer un pano as veces d'unha peneira, botei man d'el, estendinno, e collendoo po-las veiras puxenm' a mirar. .. 1 Meu Dios! [f. 6] o que vin, non o semella en nada ó que me dixeron; mais merece que se sepa e vou ver si vo-lo conto, asina... a miña maneira: Mirei por antr'os fios d'o meu pano e vinvos as visios mais feiticeiras que maxinar poidades; vin, un souto de sombra cheo, e unha gran festa que facian ali, mozos é mozas; eles, vestindo a cráseca monteira e as antigas cirolas, e as polainas, e o chaleque bermello, e a chaqueta, c'a faixa nova, d'a color d'o sagre, que por baixo os cadris alguns lles chega; punteaban ... eu seiqu'era un fandango, repinicando as castañólas, feitas de [f. 7] pau de buxo, qu'o soar, falaban c'o seu chascarrasĉhas, mil cousas tenrras. ^E as raparigas? Corpos mais garridos, caras mais doces, core • mais bermellos, ollos mais churrusqueiros e mais grandés e bocas mais fresquiñas e pequenas non as vin nunca lAquelo era un feitizo! ^E os dengues? ^E os adrezos? ^E a maneira de peneirar os corpos?... Mesmo a baba caim' iabofe!, solo con velas. 1Que debuxos, n'aqueles delantales! lque calados nas cofias e que medias branquiñas, com'a neve que deixaban ver, a-o dar viravoltas, unhas pernas...! lAy! non quero lembrarme; pero mesmo a torno [f. 8] semellaban estar feitas. Vin bailar múiñeiras, ribeiranas e jotas, a o compas da gaita meiga que punteaba, un gaiteiriño, novo como podia facelo Ventosela o Rilo; todo esto, n'aquel adro qu'estabavos, d'o mar mesmiño á veira; d'un mar, que vos e mar, solo de nome, porque mais ben a un rio s'asemella, poe manso, e por tranquil e asosegado, 16 O sol. (Así no orixinal). 1b0 and'os montes e as casas se refrexan. Despois, oin aqueles alalas tristes e doces, que hastr'a a almiña chegan, facéndome ceibar bágoas, que á fio esbarando, mollábanme as meixelas, e oir, ceibar aqueles aturuxos qu'os aires [f. 9] rachan; y estoupar á veira miña, os foguetes e o final, as bombas de colorato" qu'atordido á un deixan. Vin esas y outras cousas, mesmo guapas, o mirar polo pano aquel, de seda, que Culasiña deume; pero, Xúncras non sei como atentoume á qu'o puxera cara o sol, por a banda que antes tiña frent'os meus ollos; iNunca Dios me dera! ^Sabedes o que vin? Vinvos, de pronto, barrersemá visión tan guapa e meiga: en ves de raparigas, aldeanas, vin mozas qu'as d'a vila s'asemellan moi cheas d'arrumacos, bailar xotís a o son d'a murga mais zaramalleira e destem [f. 10] prada qu'atoparse poida, c'uns mociños con gorras de viseiras ou con boinas e uns traxes, que non teñen forma nin de cirolas nin chaquetas. O que todos levaban, é, coitelo, revolver, ou navalla; tamen ceiban por veces, algun tiro, pra que saiban os mais, que van armados; n'a maneira de mirare pra un, mesmo parece que tratan de decirlle catro frescas e cuspen todos po-lo dentiqueiro, con palabras, ou porcas, ou brasfemas. Tamen vin moitos probes; mais probiños qu'os d'os antigos tempos, ou d'a gleba, nin erguer a sua testa, c'os trabucos qu'os [f. 11] gafan, os amucen e os rebentan; e vin a usura com'os achuchaba e unha curia tan ladra e tan famenta cal outra non se veu, sempre tratando de lles comer as honras e as facendas, Vinnos vivir, en unha escravitude; como nunca en denantes conoceran; acur.rados en tempo d'aleucciones por o c ci ue, os donos d'as suas terras; o Secretario, o cura d'a Parroquia e toda a emdergada canirreya de xentiñas, que fan co aqueles parias cousas que maxinar non se poidera, Pidenlles uns, o voto pra Don Pedro, [f. 12] e os outros pra Don Xan, ou don centellas. O dono d'o tarreo os ameaza cón despoxálos, d'a casiña e leiras si non votan por Xan; o Secretario en subirll'o consumo, mais as cédolas si non botan por Pedro y antre todos, a os probes d'os paisanos os tolean... ^E din os qu'en Madride fan as leises, que temos libertades!... Temos... leña; pra ceibarlles os probes d'os labregos, que estan pior quáló n'a Edade Media Pr'os d'as vilas fixeronse hastra agora revolvicios e leises; pr'os d'a aldea leva dengue si [f. 13] fixose mais nada que [dei]xalos mais servos que antes eran. Todo isto, e moito mais vin po-lo pano de Culasiña, e anque vos quixera cintar o mais que vin, falar non podo por qu'a boca, iasi eu medre! se me seca. '^ (clorosto de potasa). (Así no orixinal). 161 Lois Amor Soto, ^Miña Terra!, en un auto. A historiografía teatral galega atribuía esta peza a Euxenio Charlón Arias e Manuel Sánchez Hermida, que foron os seus intérpretes o día da estrea, realizada no Teatro Xofre de Ferrol, 0 28 de Maio de 1917. O manuscrito autógrafo está formado con follas de rexistro da «Construtora Navalu cortadas pola metade, sen numerar e cosidas a man polo extremo mais curto; do que resulta un caderno apaisado de 24 páxinas de 17 x 23'S cm. Está escrito con tinta negra, coas acotacións remarcadas posteriormente con lapis de tinta. Consérvase na Carpeta n° 28 do Arquivo Toxos e Froles. 162 [f. 1 ] Lois Amor Soto ^Miña terra...! 163 ^ [f. 2]­ Título iMiña terra!... iMiña terra! En un auto e dous cuadros orixinal de Dedicada a D. Eugenio Charlón é D. Manuel Sanchez Personaxes Xoquin Un mozo Xan Mozo 2 ° Delores Unha moza (pode facer o papel un mozo) Cuadro Primeiro Campia gallega, con casa tamen d'aldea a esquerda y-o lado d'a casa alpendre debaizo d'el un carro d'terra. A porta d`casa un banco rustico, un picadeiro, un machado de man e un pau pra botar un cabo a un raño. Antes de erguerse o pano o noso Xoquin esta proparado c'o machado n'a mau prá rébaixa ó pau e encabar o raño. [f.­ 3] Escea primeira Xoquin ^Vaya que saliche ven pouco xeitoso! Condergada feira do Trece, ponse un de parra feo co-as mozas, e cando s'e d'a conta ten que cargar c'o refugallo (fai unha parada e mira o pau)... Ten uns nuos, que non deixan axeitalo a-o ollo d'o raño, e teño presa abofellas, pois quedei o outro onte d'axudar n'a sacha e non a quero perder. ^Que vou a perder! Van con migo catro mozos, .... e decir, mozos somos tres, mozas duas, Rofina e Candiloria, rapazas que son o millor d'aldea, ambas e dĉas teñen moitos rapaces que as cortexan pro, heide ver oxe se me amaño e traballo a ó rente d'a Candiloriá xuntiños n'o mesmo eito '$ (pausa pequena) Defeuto por riba d'o meu corpo non teño ningun [f. 4] dixomo ben craro un anaco d'espello non mais longo que o meu rilos (sinala pra o rilos d'o peto) e vamos, reiviro, eiqui pra entre min podo decir que son un mociño como non hai dous. A torcedura das pernas faime uns xeitos n'o andar que dan xenio (se mira pra si mismo) Bueno esto seique non está ben qu'eu o diga. E de traballar a o rente d'a Candiloria pode sair ^Que pode sair? Duas cousas: ou unha moalla de paus c'os mozos que a pretenden, d'esos paus d'os que nos lle chamamos d'arrimar; ou ben pode sair unha boda. - Eu son soilo no mundo e hay qu'buscar rapaza (falando c'o el mismo) iAy que ir a Sacha Xoquin, hay qu' ir a sacha sin mais romedio! O dono d'leira e o tio Marcos d'Regueiro, que n'e nada mirado; dempois d'sacha haberá meren dada, dempois, d'a merenda cando se baya pcen [f. 4) do o sol, e a lua comence a brilar '9, virei de perrafeo ó par d'a Candiloria por antre as veigas, e como Manuel sabe .toca-1 a gaita, haberá cantigas e aturuxos i E qu' non saben cantar ren os rapaces! Entramentras qu'eles espallan ó vento os seus ala-lás, podereille la Riscado: "rego". 19 Riscado: "no ceo". 164 contar moi docemente a o meu ben amado , i Ay! unha cousiña qu' levo moi adrento, e que ten que sair; o pior e que son pouco estrebido ^Si eu tivera o arranque de Xanciño! Agora é cando me lembro d'o meu amigo, d'aquel hirmau d'a y-alma, Xan d'Espiñairedo,.... mozo baril curazon d'ouro e y-alma d'xigante, oito anos fai cuasi por este tempo qu'fuxeu d'aldea; anoiteceĉ e n'o amañecer nada se soupo d'el (Pausa pequena mirando pra o raño). iProbe Xan! Eramos com'dous n'unhá peza, eu mais el faguiámos-o demo, nas tasqueiras, fiadas, e mallas d' parroquia. A probe d'a miña nai Dio-la teña n'a groria [f. 6] con meu pai, tiña unha guerra con-migo por mor dos tapós qu'ela mercaba n'a vila pr'tapal-a botella d'o aceite e mais a do anis que por padecemento d'frato tomabá miña abolita, desde certo dia qu'a probe fora beber e meteraselle n'a gorxa unha cousa estrana e a pouco se esgana... 20 ^Era un diaño dun bicho longo e unhas alas mouras, mesmo parecia un grilo! Custou Dios e axuda pr'deixarlle limpa a gorxa... (pausa) Habia que ve-lo xeito que nos dabamos queimando corchos n'o candil das fiadas e pint,^ndo c'o-eles a cara das vellas qu' moqueando gardaban as rapazas: poñiamos cada choleta d' isas qu' lles din de boca de acha, mais longas qu'as d'o xuez Don Amilio. Tan tolos eramos, que todalas portas ibanse fechando pr'nos, mais un dia fixemos a ultema ^Foi gorda, lle custou bó berriñche á-os meus pais! Unha noite fumos a tasqueira d'a Roxa e non nos quixeron abril-a porta, enton collimos os catro carros qu' [f. 7) tiña embaixo d'o alpendre e atrancamolos d'tal maneira n'a porta d'casa, qu' non poideron sair hastra que viñeron os veciños a desarmare o trebello ^Habia que ouilas! O abade, enterouse do feito e n'o sermon d'a misa moór d'o Domingo mallou canto quixo en min en mais en Xan... Dempois..... houbo que sere formal á forza, .... as penas volven moles as pedras.... iTempos de mozo tolo! Agora estou moi cambiado: a^n xa levo enriba d'o lombo 28 anos; Meus pais morreron, y-eu soilo non estou ben.... Teño que buscar rapaza ^Probe Xan! ^Qué será d'el? Correuse qu'o viran n'a Habana, fraco abatido, cheo de congoxa, a morriña roialle n'a y-alma, Xan non tivo sorte n'a esta terra meiga. Orfo de pai, dende pequeno a sua nai baixou a coba cando xa era mozo, pra curar tan fonda ferida buscóu agarimo n'a filla d'o vinculeiro por ela bebia os ventos, pro tan pre • to o pai d'a rapaza se enterou d'que Xan [f. 8] tiña poucas leiras, obligou a filla a deixalo e casouna con outro rapaz d'fora d'a parroquea que viñera d'a America e traia algus cartos. Xan non poido sofrir a vergoña d'o^ desprecio qu'de él fixéron, vendeu ás suas leiriñas, e marchou d'aldea sin despedir se de naide, nin de min, tanto coma nos queriamos ^Probiño; non teria valor prá faguelo! Mozos ^Xoquin, ves ou non.ves á sacha? Xoquin ^ Vou aló recordia! (vaise c'o raño á o lombo) Escea 2 a A o erguerse o pano aparece a Campia galega e a o fundo Montañas Xan entra un paso corto pol-l-a direita _vistindo traze craro, sombreiro de palla, 20 Riscado: "eramos com'dous n'unha peza, eu mais". 165 leva na mau, baston e maletin d'e viaxe e a o entrar quedase mirando 0 paisaxe. [f. 9) Xan ^Airiños levaime a ela! ^Miña terra, terra adourada! A mais fermosa entre as fermosas. Por fin cheguei a o teu chan; por fin teño a dita de volver a contemprar as tuas ribeiras, os teus rios, as froleadas veigas, os pinares, os soutos, as carballeiras, as veiras das fontiñas sombreadas ^Temña meiga, meiga terriña, a ti volvo, buscando meiciña pra este meu curazon, roido d'a morriña cargado d'desenganos, volvo triste e acongoxado a descansar no teu seo renegando d'a miña pasada vida d'aventureiro en terra allea. (pausa) Un dia te abandonei ferido n'a miña y-alma e busquei en terra estrana o que coidei non atopar n'a miña ^Mais que alcontrei? Un sol ardente tristura por todas partes, po-1-a miña homilda e po-1-o meu traballo honrado, déronme, maores desprecios e terribles desenganos. i Negro camiño d'espiñas e o d'o probe emigrado! ^Terra de Rosalia, de Curros, de Pondal, 21 bardos cantores que tan fundo so.uberon chegar a o[f. 10) corazón dos galegos d'veras! iNaiciña Santa! ^Perdoame si tratei de cambiarte por outra terra estrana,... Amareite hastra a morte; ^Venturoso aquel que en ti nace! Soliño, abandonado, sin ter un alma amiga, volvo a ti terra querida, quero ter o fin d'a miña vida sobre o teu chan bende cido e ter nel un anaco d'terra on-da descanse o meu corpo. A miña Santa patrona, receille en dias de angustia ela cumpreu como Santa eu cumprirei como fillo, bicarei a sua manciña n'o seu camarin dourado, ofrecereille un regalo ofrenda d'a y-alma, miña rios dias dos meus doeres, ofrecereille tamen frores ^Miña Santa piquiniña! ^Terriña Santa que gardas a coba donde dormen os meus pais cobiña te visitarei! Ti gardas os restos d'aqueles vellos queridos, de.herbiñas estaras chea eu as irei sacando unha a unha. Dende oxe alumeará n'ela unha lus qu'un fillo ferido penderá rentes d'o cruceiro, e sobre el de xonllas resarei a oración d'o que retorna contrito xurando non sopararme [f. 11) en dexamais d'o voso leito de terra... (pausa) iQue nova vida sinto en min! Xa desque cheguei revive o meu corazon; os paxariños n'as poulas saludanme n'seu lenguaxe Hastra o sol brila e non queima como o sol d'alo. Este sol acaricia coma as maus d'un pai vello e querido... (Delores sale co a fouza e a corda na mau a catar un feize d'herba e entra po-la) Delores Bos dias, Señor ^Seica ten moita pena? Xan ^ Non boa nena as penas desaparecen vendo e ĉta fermosa terra ^E tu nena és d'este lugar? Delores Ali ten a miña casa (sinala pra casa) Zi Riscado: "de Lamas Carvajal,". 166 Xan Enton conoceras a un mozo qu'lle chaman Xoquin de Rilo Delores Vive ali, ^ pro non lle está n'a casa marchou lonxe a traballar e vira moi noite [f. 12] e non lle estara n' casa Z3 Xan Xá estará casado. Delores Non siñor fai dous anos qu'lle moreu a nai e vive soilo ^ 1Probe Xoquin! Tamen está orfo..... Cando veña haslle decir qu'mais tarde virá visitalo un home que ]le trai noticias d' Xan d'Espiñairedo. - Delores Direi SiñorZ4 Vaya quede con Dios (Cai o pano) (Dempois d'erguere o pano entra Xan en escea e vai direito á chamar a porta qu lle ensinou antes Delores) Xan Naide cuntesta.... ainda non veu..... (Oyesen as campanas d'o lugar que tocan á oracion) . Xan ^ Xa tocan á oracion, ^Campaniñas, campaniñas! Quen vos soubera cantar como o noso bardo 2S cantou as de Allons, escoitase lonxe os doces cantos d'a terra c'o o son lediño d'a gaita pode que sexan os rapaces que volven d'traballo [f. 1326] [f. 14] ^Cantos d'a miña terra! vos ^levades a duzura que puxo nos seus versos a mu ĉa da inmortal Rosalia, balsamo que curades as almas enfermas d' morriña. Cantos valentes e feros que dades folgos a os que loitan lonxe pra facer de Galicia un pobo grande. Cala voume a chegar a as veigas pra ouilos millore (vaise po-la (e cala á gaita) (Xoquin entra en escea c'o raño á o lombo) "- Riscado: " a o rente d'a miña casa". 23 A lapis, antes do nome da personaxe e doutra man: "Prevención". 24 Riscado: "Dio-lo garde". u Riscado: "Pondal". 26 A folla n° 13 é unha repetición da n° 12. 167 Xoquin 1Foiche boa! Todo saiu coma a seda, sin andar con andromenas dixenllo e acetou. ^Terminará en boda? A ló veremos. (Delores entra en escea po-la Delores Xoquin xa sabes qu'atopei un rapaz no camiño qu' pol-o coor e pol-o traxe parece que ven d'a America, por certo que fala o[f. 15] o galego com'a nos e dixome qu'che tragúia noticia de Xan de espiñairedo. Xoquin (Con alegria) ^Pro logo Xan vive? lAy gracias a Dios! ^Non me enganou o meu curazón, sempre me dixo que o meu amigo d'a y-alma volveria o seu chan. Delorés Segun el s'espricou ha d'estar a chegar. Xoquin Non o creo ^E virá de noite por este camiño? Delores Non sei, eu digoche o que el me dixo, adios (vaise Xoquin Pro será certo... esto sei que foi un sono..... (Xan entra n'a escea po-1-a) (direito á donde esta Xoquin) Xan Boas noites^Siñor Xoquin Santas y buenas [f.­ 16] ^ Xan ^Saberá vostede si virá logo, Xoquiri de Rilo? Xoquin Xoquin de Rilo son eu, pra servilo Siñor. Xan iXoquin, méu amigo meu, hirmau! ^Non me conoces? Xoquin 1Xanciño! (Se abrazan)... 1Qué alegria! Tiñate por morto, e xa qu' por sorte non e asina, hei de dar gracias a o que todo o pode; Sentate Xan, sentate aqui ó meu rente e contame que foi da tua vida (sentanse e fuman d'o tabaco que lle ofrece Xan) Xan 168 Cousa triste me pides: Ben sabes, Xoquin; a ferida que abriu n'o meu corazon, a morte da miña nai: Sabes tamen o moito agarimo que eu tiña pra Marica a filla d'vinculeiro, e com'o pai fixo qu'ela me deixase por outro que tiña moitos cartos lSoilo me quedabas ti meu amigo! Non poiden aguantar tan rudo golpe e quixen gardar o segreto d'a miña marcha ..... [f. 17] marcha ... Unha mañan de primaveira, ainda non apuntaba o dia, recadei un pau, collin un pano con roupa e fun camiño d'o cimiterio, brinquei o balado e sobre d'a tumba dos meus pais chorei a miña disgracia; me despedin d'eles rogandolles que pediran a Santiña po-lo seu fillo, que emigraba pra estranas terras (seca as bagoas c'o pano) Fun po-lo camiño mais arredado e cando apuntaba o dia e os paxariños cantaban doces alboradas saudando a saida d'o sol, eu cheo de soidades, chorando coma un pequeno, volvia a vista a Torre d'igresia daballe a todo un adios tristeiro... lE a ti tamen, Xoquin, doiame a y-alma de facerche tal xogada, pro xa ves.... ' Xoquin lPobre Xan! ^Por que non t'aconsellache conmigo? Xan Perdoame non tiven valor.... (pausa) Cheguei a Cruña e po-lo esquirto e traspaso das miñas leiras dironme uns poucos cartos c ós que [f. 18] merquei o pasaxe pra Habana, po-lo dobre a que costa. ^ Non quero contarche, Xoquin, as penas qu'eu pasei! Dempois de me deixar sin unha cadela e có conto de que iba por alta, meteronme n'o fundo d'a bodega e nin tiven ó consolo de ver por ultima vez dende aquel negreiro vapor, á miña terra ^Barco do inferno! Que leveba ergueita n'a popa a bandeira d'outra Nazon estrana, iNegra coma a morte, fria coma a neve, e no medio unha ave de rapiña coas uñas afiladas como querendo impoñernos medo Xoquin ^E seria alimaña? Xan ^ Da quela non puxen coidado en sabelo... Dempois de tan mal viaxe, e mantidos pior, chegamos á Habana onde desembarquei, como non tiña oficio, ^ fun de braceiro pra o campo ^Non son comparabres as penas d'o viaxe c'o as qu'ali pasei! [f. 19] Enfermei, os desenganos e os desprecios que fan de nos deron c'o meu corpo no Espital d'a Habana e o Centro Gallego aquela Sociedade altruista e xenerosa onde un fato de bos patricios mira po-los fillos d'a terra coma verdadeiros hirmaus, acudeu no meu romedio e mandoume a terriña a tomar os aires. Xoquin ^ Folgome d' que non esquenceras á fala. Xan A fala Xoquin esquecena os malos fillos d'Galicia, nas miñas pequenas folgas deprendin a lere quixen conocer a nosa Hestoria (de España) e soupen con door por qu' no morro d'Habana non framea a roxa e amarela bandeira que Don Lois d'e Velasco n' n'a deixou arriar en loita c'os Ingreses, souben com'os malos gobernos perderon aquela terra. Souben tamen, como os nosos abós a o mando [f. 20] do Cachamuiña e outros, grandes patricios cubrironse de loureiros, defendendo esta 169 bendita terra. Do pouco qu'adeprendin, d'o qu' eu dinme a pensar saquei unha idea que levo afondada no meu curazon... Eu quero unha Galicia grande, liberta d' foros, adiantada n'agricultura moderna, desarrollada a ganderia, moitos camiños de ferro pra que nos poñan en constante trafego có resto do mundo. E pra qu'os mais nos respeten, e nos honren, hemos procurar respetarnos e honrarnos a r ĉ^soutros mismos, e aos nosos grandes homes erguel malumentos as nosas primeiras figuras como son, Rosalia, Curros, Pondal, Lamas Carvajal, Concepcion Arenal (qu'vergoña qu'os seus paisanos a teñan tan olvidada) outros moitos. Qu' sen despreciar as mais falemos a doce fala nosa... Eu quero ver a nosa bandeira feita de coor d'un ceo lim^o y­ esquinas d'o mar; (coma a cantou, o pceta, [f. 21] ergueita no mesmo pau qu'a groriosa Española bicandodose amorosiñas n'un apretado feixe de lindos coores27 Fagamos unha Galicia forte e rica pra que sexa forte e rica España2S pro qu'os que gobernan desde o centro fanna pouco simpatica pol-as malas artes. Xoquin Pois por acó d' caciques estamosche coma cando te fuches. .. 1 Non pasa un dia por eles! non hai febre qu'os mate! Xan Fora esos agoireiros enemigos d'o progreso debemos levar a os comicios homes gallegos de corazon que miren po-1-o noso rexurximento qu'o centralismo absorbente reconozca o que valemos e nos devolva unha parte siquera dos •artos qu'Galicia paga..... [f.22]Z9 ^­ Xoquin Xan, ademirome, d'o que adeprendiche n'o teu desterro ^ Xan A esperencia d'a disgracia... ^Ti queres axudarme a traballar pra seremos utiles a terra e a os nosos hirmaus3o^ Xoquin IPois non ei querer! Xan Z^ Riscado: "E qu'nunca se sopare pois eu creio qu'treidora a ruin 1 a filla qu'a sua nai fire po-I-a espalda. /" 28 Riscado: "que non e mala nai, non,". 29 Esta folla comeza con cinco liñas tachadas que no corresponden á obra. Son parte do discurso de entrega da bandeira ao Coro: "Qu'a bandeira gallega qu'oxe eiqui lle entrego a o Coro Toxos e Froles sexa un anaco d'esta meiga terra, que sexa a mesma alma gallega e que este fato d' rapaces le^^e a nosa museca a outros pobos pra qu'a conozan e a ademiren". 3o Riscado: "estando eles na emigración". 170 Si com'dixeron ilustres autores31 a agricultura foi a primeira ocupación d'home, e á mais importante das bases d'a Sociedade, se por ela se agrandan os sentementos [f. 23] d'Patrea e libertade, e por ela medra a cevilizacion e quen dá asas e trafego a o Comercio e Industria, e si çom'arte e o mais nobre. 1Xoquin axudame a levantar o espritu dos probes labregos! Fagamos unha hirmandade agricóla con Caixas d'aforro e de seguros que liberten a os nosos hirmaus d'usura dos caciques grandes e pequenos, que lles den ferramentas pra labranza, graus pra semente, e prestamos pra compra d'gando e que sexa d'eles e non den seu aforro a os usureiros d'o gando posto. Berremos sempre a o poder Central pra que nos liberte d'foros, laudemios, cargas de perinos e repartos de consumos feitos por homes sin concencia qu'obligan a ó labrego a deixar a terriña e a arrastrar a cadea fera e dcente que lles ^ impon a emigracion, [f. 24] levando os folgos a sangue e o sudor dos labregos a facer fértiles e reias outras terras estranas qu' nó agradecen. Xo in Xan: son teu en corpo e y-alma, ti serás desde oxe o principio d' nosa redencion... ^ Veña esa mau! (Se estreitan a mau) A o pubrico Si a obriña non che agradou pubrico respetable e dino indluxencia che pedimos pr' anonemo autor, mais si estamos enganados e o fallo fora outro estimulo nos daredes botando lle unhas palmadas a el e mais a nosoutros. Cai o pano 31 Debaixo de autores: "homes". 171 Xaime Quintanilla Martínez, Donosiña, drama en tres autos e un prólogo, en prosa. Donosiña foi estreada, baixo a dirección do autor, no Teatro Xofre de Ferrol 0 7 de Abril de 1920. Reposición o 11 do mesmo mes. Non temos noticia de que se volvese representar. O texto, autógrafo, consérvase nun caderno apaisado de 21 x 15 cros. Na capa, nunha etiqueta branca, o título es ĉrito a dúas cores: vermello e negro. As follas, agás a primeira e última, •on de papel cuadriculado e estáñ escritas por ambas as caras, con tinta vermella as acotacións e mais os nomes das personaxes e con negra o resto do texto. . Os números que aparecen entre parénteses ao longo do texto, e que corresponderían a determinados movementos das personaxes polo escenario, no Prólogo están escritos coa mesma tinta negra, aínda que foron engadidos despois de copiado o texto; no resto da obra están a lapis, igual que unha série de acotacións que reproducimos en negrita. O estado de conservación é bon, aínda que a tinta vermella aparece corrida nalgunhas zonas e a humidade deixou manchas que, en xeral, non afectan o texto. O manuscrito é propriedade de Da Teresa Villar Chao. 172 DONOSIÑA Drama en tres autos e un prólogo, en prosa, orixinal de Xaime Quintanilla. '173 [f. 1 ] Adicatoria Ó meu amigo da-y-alma, Antón Villar Ponte.- Quixera che decire algo n'ista adicatoria que fose dino de ti e de min. Mais abóndalle o deseio. Sabés qu'é con todo o meu corazón có que ch'adico ista obriña e sei que ti eres, tamén, todo corazón pra m'enxerguere. ^Prá que mais? 174 [f. 2] Dramatis Personae Ma anela, muller d' Andrés (28 anos) I^l , filla d' Andrés (16 anos) Maruxa, criada (52 anos) Ramona, id. (20 anos) Andrés, Amo da casa (40 anos) Euxenio, (32 anos) Rosendo, (30 anos) Sr. Cura, (50 anos) Fuco, criado (45 anos) A escea no pazo de Ponteleira, nos nosos eidos e nos tempos d'agora. 175 [f. 3] Prólogo 176 [f.­ 5] Estrado no pazo de Ponteleira. Antiga silleria artística, cómoda, espellos de grande lúa; un reló de pesas de moito mérito, un piano: todo enfundado. Na parede do fondo un retrato de muller moza. Unha pona ó fondo e outra á mau direita (do que vé). A esquer- da fenestras que dan & campía. A escena ás escuras, porqu'ainda qu'é día, e un día d'espeto, as fenestras atópanse pechadas. Dimpois de erguel-o pano, pasa un anaco de tempo. Abren a porta do fondo. Maruxa e Fuco. criados do pazo, aparecen n'ela. Fuco - (A Maruxa) Anda, muller: entra. (1) Non se vé limentiño d'iste mundo. Ti conoces millor qu'eu a sala. ^ Maruxa - O que ti tés é medo. (Entrando no estrado e andando frs apalpadas) Fuco - ^Medo eu? Maruxa - Si, ti. ^Seica non? (2) (Chega a unha das fenestras e ábrea. O sol, entra, choutadore, pol-a sala adiante) iDios nos dea lus! [f. 6] Fuco - E ollos pra vela.­ (Entra el tamén. Entr'os dous abren as tres fenestras da esquerda. Brila o polvo e asomella ouro dirritido) Maruxa - ^Pasouch' o medo? Fuco - Mira, muller... Eu non entrei eiquí, no estrado, endexamais. E como tesme falado tantas cousas d'esta sala, cousas de medo... xa se vé. (3) Maruxa - (Lembrando) Eiquí morreu - ^coitada! - a miña señora. Era.un día com'o d'oxe: un día d'espeto. O sol era un sol ledo, que ficaba nos campos, facendo surrir as froles. A miña señora erguíase aquel día, por pirmeira ves, do leito, dimpois de nascer ^a señorita. Veu pra eiqúí, pol-o serán, ^tan branca, tan bonita! Achegouse a ista .fenestra (amosando a do medio) e respirou o sol con ledicia. Y-eisí quedou morta, de repente, sin xemer, ^branquiña com'unha pomba! Fuco - ^E dendes d'aquela?... Maruxa - Dendes d'aquela non pasou nada, hastra que marchou o señor, fai d'isto tres anos. Axiña que marchou, deixando eiquí á señorita Lela, con nosco, encomenzaron a pasar cousas raras... Fuco - ^E que cousas? [f. 7] . Maruxa - Unha noite, sin mais nin mais, encomenzou á zuar o reló. Deu 177 campanadas tod'a noite. Marcelo, o criado qu'estivo enantes que tí, oiuno e chamoume: -^Ei, Maruxa! ^Tí non ouces? Bruaba o vento, pois era noite de tormenta, e a choiva abalaba as fenestras. No silenzo da noite e do pazo ouvíanse, choromiqueiras, as campás do reló, que / xemían mainamente... Fuco - (Con medo) Y eso ^é certo? Maruxa - Tan certo como te vexo; xurocho por estas. (Bicando o pulgar direito) Outra noite o piano tocou soilo, soliño: tocaba unha canzón do gusto da señora; unha canzón tristeira de bágoas e salayos... Fuco - (Mais medoso) i Nunca Dios me dera! Maruxa - Pro eu non tiña medo (4). Eu ben sei qu'era a-y-alma da señora. Fuco - ^Da señora? Maruxa - Da señora, si. i Y-eu lle non teño medo nin viva nin morta, nin de día nin de nóite! Era tan boa,.que non ceo tense qu'atopare... e as cousas do ceo non son cousas de medo. (5) Fuco - ^Boa com'a señorita? Maruxa - Igual qu'ela. Non viche na tua vida cousa mais igual: dous carave- [f. 8] liños xemelos. E imos traballare que o tempo pasa e hai moito que faguere (6). Recad'as fundas e vai limpando o polvo. (Os dous van facendo o mesmo e falando) Eu ben sei porqu'a-y-alma da señora viña pol-o pazo. Fuco = ^E por que? Maruxa - Porqu'o señor, D. Andrés, andaba pol-o mundo con outras. Deixou eiquí á señorita, soliña comigo e con Marcelo. Pol-os invernos a señorita iba vivir no Convento das monxas de Santiago. Pol-os vraus, viñ'a eiquí. O señor -e que non m'o tome Dios por marmuración- adivertíase, entramentras, pol-o. Madrí. Andaba de ruada, con señoras mui guapas, sin respeto á memoria da difunta. E xa ves, ó fin .e ó fallo, o que pasou. O señor casou fai quince días e agora ven pasal-o vrau ó pazo, coa nova señora. (7) Fuco - E ^será guapa? Maruxa - jQu'ha ser, hom, qu'ha ser! Eu ben sei que non m'ha gustare. jComo a miña señora -la probe!- nengunha no mundo! iAi, s'asomará agora mesmo por isa porta! (8) [f.9] Fuco - (Cheo de medo) iSeica estás tola, muller! iMira que chamare pol-os mortos! Maruxa - (Evocadora) iA miña señora: tan boa com'unha baraza de lán! (9) 178 Fuco - (Mais medoso aínda) iArrenegado seia o demo! (aparece na porta do fondo, choutadora, riente, Leliña) i Dios me valla, Xesús! (10) (Morto de medo, ó vere a que coida aparición) L.ela - ^Qué lle pasa, Fuco? Fuco - (Reconocéndoa) Ai, ^é vostede, señorita? Maruxa - (Ríndose) Coidou qu'era unha morta. Lela - ^Morta eu? ^Teño cara de morta, Fuco? Y-eso que veño morta de medo. Maruxa - (Chegándose ó pé d'ela) E logo, ^pasoulle algún mal, miña penliña! Fuco - (Tamén achegándose) ^Qué foi, señorita? (11) Lela - (Misteriosa) Unha cousa de moita grima, de moita. Fuco - (Desacougado) Lévenme xuncras, qu'oxe non gana un pra sustos. ^Algún morto? ^ Lela - Non: algo pior. Fuco - ^Pior que un morto? Maruxa - ^Fale, Leliña, por Dios! Lela - Vin unha cousa que mata ás rapazas co seu alento. Que si as olla, [f. 10] múrchanse as suas c6res e morren de mal cansado. Unha cousa, cousiliña que se move com'un brincadeiro: espilida, abuxatada, feituquiña -mais arrenegada de Dios e filla do diaño. Fuco - ^Arrenegado el seia!- Maruxa - ^E foi? Lela - (Sempre misteriosa) Fói... fixádevos ben e temblade (12) iFoi... unha donosiña! Fuco - (Rindo rexamente) iQue cousas ten a señorita! (13j Maruxa - (Incomodadísima) ^Pois non sei porque te ris, porqu'é certo ó que dí a señorita! Fuco - ^Qu'a donosiña...? Maruxa - iSi; a donosiña, a donosiña! ^Quén matou á Catuxa, a de Tabeayo? ^Por 179 qué morreu Santiña, a vinculeira do tio Bastián? Lela - (Súrrinte) Ten razón Maruxa. Maruxa - lE non hei ter, señorita! iAi, por Dios! ^E a seguiu, a veu a donosiña? Lela - Coido que non. ^ Maruxa - Pois mire, por si pásalle outra vez, voulle enseñar como s'escorrenta a donosiña. Son palabras que sirven pra desfacere, dimpois de tempo pasado, o seu agoiro. ^Apréndao, señorita, pol-a memoria da sua nai! [f. 11] Lela - ^E como é? Maruxa - Pois eisí, señoritá. Diga comigo: Donosiña... Lela - (Comicamente seria) Donosiña... (14) Maruxa - Bonitiña... Lela - Bonitiña... Maruxa - arridiña... Lela - arridiña... Maruxa - Vaite pra tua casiña... Lela - Vaite pra tua casiña... Maruxa - 4u'é ca ĉ '• ña... Lela - Qu'é casiña... ^ Maruxa - Bonitiña... Lela - Bonitiña... Maruxa - Deixa a miña... Lela - Deixa a miña... Maruxa - u'é feíña... Lela - u'é feíña... Maruxa - Mais nada. 180 [f. 12] Lela - ^E b sabrei? Donosiña nitiñ ... ^Que mais? Maruxa - garridiña... Lela - Donosiña, ^ boni iñ garridiña. vaite Dara a tua casiña... vaite para a tua casiña... Maruxa - Qu'é casiña onitiñ Lela - ^Deixa a miña ,qu'é feiña! Paréceme que xa ó sei todó. (Correndo ó recitalo) Donosiña. onitiña garridiña. [f. 13]­ vaite para a tua casiña, qu'é casiña, bonitiña; deixa a miña, . qu'é feiña... 1Qué bonito é esto! 1Gústame, miña vella! Maruxa - lE mui ben! E no-no esquenza, señorita, que ten moita vertú. (l^) Fuco - Non 11'hai com'unha boa pedra, señorita Lela. Dáselle ben na ĉachola e adios encantamento e mal d'ollo. Maruxa - iLle non faga caso, señorita! Os homes sonlle unhos descreídos e non teñen temor de Dios. ^ Lela - Non, muller; non. Non lle farei caso. (16) (Lembrando) Donosiña bonitiña.. . E ^que facíades? Maruxa - Limpando o polvo, quitando as fundas. (17) Hai que preparalo todo axiña, qu'o seu pai ten de estar a chegare. Lela - Eu vos axudarei. 181 [f. 14] Maruxa - Vaise poñer perdida, señorita. Lela - ^Ainda mais do qu'estou? Andiven ós arrolos pol-o monte, co meu canciño. Bebín no regato da curtiña,.p6ndome ó carón do chán, y-enchinme o mandil de lama (18) (Traballando) Hai que Ile dar corda a este reló ^Que hora será? Fuco - E serán as seis da tarde. Lela - Vouno poñer nas seis. Maruxa - A esa hora.. Lela - (Subida a unha butaca) ^Qué? ^Qué pasou? Maruxa - Morreu a sua nai. Fuco - E n'esa hora está.parado. Lela - (Triste) Pois que quede parado, ^Miña naiciña! Maruxa - E parado, señorita, non está ben. As cousas cambean e o tempo fuxe. Istes xa lle son outros tempos. E a vida desta casa vai sere outra. Outro tempo novo, outras houras difrentes. Lela - (Dando cos pés na butaca) Pois, non, qu'eso ainda no-no vin eu. Que quede eisí. Como si nada tivera pasado. Com'o si o tempo noñ fora ou- [f. 15] tro. 1 Quén sabe ainda! (Baixase) (19) Maruxa - Déixese de trécolas, señorita. A vida qu'oxe vai encomenzare n'ista casa é outra. Fuco - ^Limpo istos espellos? Maruxa - Tés que ire por vinagre e auga. Eisí, co pano nada mais; non quedarán ben. (20) Fuco - Vóu a axiña. ^Non está alá Ramona? Maruxa - Y-estar, estará... (Vaise Fuco) Lela - iAi, miña Maruxa! iQué medo teño! Medo a ledicia. Medo d'isa muller que vai vir. ^Será boa? ^Quereráme? ^Quererá ó meu pai? ^A quererei eu?... Ledicia por ver ó meu pai, dimpois de tres anos: ^tan boiño, tan agarimoseiro! Que cando bícame nos ollos, sinto os ollos cheos de lus; que cando bícame na frente paréceme que a frente énchese de pensamentos xenerosos, qu'eu son mais boa e que teño que cantare com'os paxáros, e rir, e choutare á veira dos regatos. .. e abrazar ó meu pai ; tan forte, tan forte. ..! 182 Tan forte, xa vés, que xa hai outros brazos qu'o abrazan e outros ollos que levarán os seus bicos e qu'encheránse de lus. [f. 16] ^De lus? 1 Non com'estes meus ollos nin os ollos da miña naiciña, (22) que debían ser ollos soilo pra ver S meu pai e pra sere espello de sua-y-alma branca... ^Tí non crees qu'as ánemas teñan córes? ^ Maruxa - ^Y-eu que sei d'esas cousas, señorita? Lela - Pois téñeñas. Había unha monxa, eló en Santiago, no convento, que tiña a-y­ alma páleda. Era com'unha rosa murcha. Eu a teño... a teño rosa, e non sei por qué. O meu pai a ten branca: de cristal, transparente com'a-y-auga crariña. Outros a teñen da cSr da cinza. Outros, azul páledo: os que viven na vida sen trafegos nin cuitas. lOutros moura! Y-esa.muller... esa muller a terá moura, e tampouco sei por qué. Maruxa - Eu ó sei, señorita. Lela - ^Qu'ó sabes? Maruxa - Sei, ó sei. Porqu'é mouro ó que nos rouba agarimo - y-esa muller -ieu non sei Ile chamare señora; abofellas que non m'afago!- nos rouba o agarimo de D. Andrés. Lela - Non, eso non. D'eso estou certa. Sei qu'o meu pai me non deixa de [f. 17] querer. Que por riba ou por baixó do qu'a min me quér terá outros cariños; mais o qu'a min me tén, é meu pra min soliña y-ese non llo da á ninguén. lA ninguén! Maruxa - ^Quén pode decilo, señorita! Vosté non sabe ó qu'é unha muller. Unha muller pódelle sere mesmamente o demo, con figura boniteira. Y-esas mulleres que cegan ós homes teñen feles e amarguexos qu'ásomellan meles e dozuras. As bágoas que fan chorare saben como risas cheas de ledicia. O ^ seu pai ten de estare embruxado. 1Cando el non respetou a memoria da difunta... ! Lela - Cala; cala, Maruxa. Tí que sabes. O meu pai non esquence a miña nai; non m'esquence á min tampouco. Esa muller será boa lquén sabe! Cecais^será mui boa amiguiña miña. 1 Eu quero querela!^Cando a quér o meu pai por algo^será! Da bondade d'el ten que ter ela unha pouca, por pouca que seia... lE decía eu que terá a-y-alma moura! 1Qu'a Virxe me perdce! ^Por qué héi pensare mal? No recunchiño mais interno do meu corazón - unha coviña pra o amore da miña nai; unha coviña c'un burato pra falare co-ela nas houras de mágoa. Mais ^por qué o tempo novo, [f. 18] a nova vida non ha sere boa e leda? - Dame isa butaca, Maruxa. Maruxa - Tómea, señorita. Lela - (Subíndose á butaca) Qu'ande o reló. 1Vida nova, tempo novo! Eu hei de sere 183 boa e tér cariño pra todo o mundo. iQu'o teñan pra min, tamén! (Vendo 0 ^ retrato) INon te esquenzo, mamai! Xa sabes que che gardei un recunchiño ^mui cuco no meu corazón (Descolga o retrato. Biĉándoo) ^Toma iste bico, y-este, e mil! E ven comigo: que che poñerei un altar no meu cuarto. Alí non entrará ninguén. Fuco - (Entrando pol-a porta do fonrio) Esa condanada de Ramona non sabía onde estaba o vinagre. (Trai nas maus unha botella, unha caldeira e un pano) Maruxa - Trai pr'aco, hom; trai pr'acó, qu'eu limparei os espellos. E axuda a señorita á levare ese cuadro. (Fuco dalle o pano o caldeiro e a botella a Maruxa. Yai a axudare a Lela.) Lela - Non, non, eu soliña. ^Unha nai... non pesa! (Vaise pól-o fondo) Cae o pano, lentamente FIN DO PROLOGO 184 [F. 19] Auto primeiro 185 [f.­ 20] Fachada do pazo de Ponteleira. É casa de señorio, d'estilo renacemento. Sobre da porta principal un artístico escudo de pedra labrada, coas armas dos denantepasados dos Ponteleira. A outura do priméiro sobrado, que non se verá, unha parra que chega hastra ^­ preto do primeiro termo e que colle todo o ancho da casa. Debaixo da parra, sillós de xunco. É o día do Apostol Santiago e mui preto da finca hai romaxe. Oucense, ó lonxe, de cando en cando, aturuxos, berros, cantigas, campás, foguetes, gaitás, e pandeiros. Todos istes sonidos non deixarán de s'escoitare durante o auto, mais sin qu'interrumpan a escea nin distraigan o espeutadore. Sentados nos sillós, Andrés. Euxenio. Madanela e^. Fuco. Ramona e Maruxa, os criados, van poñendo, pol-a fachada e a parra, farós de papel e guirnaldas. Madanela - iAi, que cansadiña estou! Moito trouleamos pol-a romaxe. Andrés- ^Gustouche a festa? Madanela - Moito (f. 21] Euxenio - Estas fe ĉtas d'aldeia teñen un forte encantamento. Hai n'elas un recendo a tempos primitivos que mesmo da xenio. Lela - Pois mais bonito é de noite, eiquí, diante da casa, cando encomenza a verbena. O que mais lles gusta ós aldeáns son os fogos d'artificio, as rodas luminosas. Cando brilan as béngalas quedan mesmamente pasmadiños. Cando, ó final da roda, nen o.chorro de lus branca, prateada, o pasmo faise ademiración e todal-as gorxas ceiban un ^Oh! que apágase •os derradeirós resprandores do fogo. Madanela - (A Andrés) Tes unha filla mui ouservadora. Euxenio - E un pouco románti •a. L,ela - ^Romántica eu? Euxenio - E un pouco poeta. Lela - ^Sei que me queren poñer colorada? Andrés - É unha precocidade. Todo chámalle a atención. Non hai cousa, por cativa que seia, qu'ela non pense dina de mirala e remirala. Madanela - Si, é certo: xa ó teño ouservado. ^Verdá, Euxenio? Andrés - Vaya, Lela, non t'avergoñes. Madanela é com'a tua segunda nai e[f. 22) 186 lóubate porque te quér: Euxenio, tan amigo noso, é como da casa. Euxenio - Eu nunca pagareiche o haberme invitado á pasare istes días con vosoutros. Esto é, sinxelamente, encantadore. O rio, a campia, o pazo... Andrés - Pois mira, non mo agradezas. Foi Madanela quen se lembrou de ti. Cando chegamos, fai unha semán, o primeiro que se 11'ocurriu foi decirmo: ­ ^Porqué non invitas ó teu amigo Euxenio á pasare unhos días con nosco?- Escribinche e antonte chegache. Euxenio - Con tan boa sorte qu'oxe vin o regalo d'iste romaxe ademirabre. (1) Maruxa - (Subida a unlia escada) ^Señorita Lela! ^Poño farós por eiquí? (2) Lela - Si, si; e grinaldas. ^Faino ben, velliña! Madanela - Hai unha cousa, Andrés, que me non gusta na tua casa. (Lela y-Euxenio falan aparte) Andrés - Na nosa casa, quererás decire. Maclanela - Non, na tua. Os teus criados se non dan conta, pol-o visto, de ^qu'eu son a tua muller. Comigo endexamais consultan nada. Pra eles non son ninguén. Andrés - Muller... Non val a pena que t'enfurnixes. Contigo non teñen confianza. Tí non sabes estas costumes. A Leliña a conocen mais, é unha [f. 23] nena... Xa ves: tampouĉo consúltanme á min. Madanela - Pro é qu'hai algo mais qu'eso. E que vexo, ou paréceme vere, certa hostilidade contra min. Que cando eu paso, paran nas suas conversas; que cando lles falo, baixan os ollos. Andrés - Figuraciós tuas; Madanela. Xa convenceráste do contrario. Y-e que non hai . cousa como vere con prevención, pra coidare qu'hai prevención nos demais. L,ela - iEso é mui bonito, mui bonito! ^Sabes, meu pai; qu'o teu amigo Euxenio é mui aduaneiro? Andrés - Ainda no-no coneces ben. Xa verás, cando teñas mais confianza. E xa que falo de confianza. Hai unha cousa que teño que che decire. É preciso que trates de tí a Madanela. Madanela ó quér, ^sabes? (Vaise Ramóna pol-a esquerda) Lela - E que non m'afago. Madanela - Todo é querer, Leliña. ^non queres ser a miña amiga? Xa oiche enantes ó teu pai: eu debo sere para ti com'outra nova naiciña ^Non me queres por nai, Lela? 187 [f. 24] Lela - Eu, señora, quero... Querer, quero... ( 10) Seremos amigas... Xa somos amigas... Como nai, non: que non hai mais que unha, ^unha soila! E ademais paréceme que eu xa son mui maior pra sere a vosa filla e vosté paréceme mui nova pra sere a miña nai... Si, si... Seremos amigas... Seremos como irmás... Vosté a miña irmá maor. Eu, a pequerrecha... Pro... xa farei todo ^ o posibre por tratala de tí. Pol-o d'agora, non. Non podo. Non sei... Andrés - Ese é un réceio parvo (11) Non seias bobiña e. obedéceme. Farásme obedencia á min, e cumpriráslle o gusto á Madanela. Lela - Pro... si é que non podo. Madanela - Déixaa... Non Il'ispirarei confianza. Non lle serei simpática. Andrés - Madanela... Lela - Señora... Títulos pra serma non ten (S vere un xesto de disgicsto do pai. Impoñéndose) Non poñas esa cara papai. Mais pra min hai unha cousa qu'está por riba de todo y-é qu'o meu pai a quér... e por algo será. Eu lle teño 0 corazón aberto de par en par. 1Casá franca é pra un novo cariño! Pro é que non podo tratala de tí. E que non se pode. xa ó ves papai; a outra noite tí querías qu'Euxenio [f. 25] e mais Madanela tratáranse de tí... e non poideron. Andrés - É difrente. Euxenio - É igual..Ten razón Leliña. E a que nón s'astrevía, sobre todo, era vosté, Madanela, Por min... Madanela - i Por min, non! Bueno, bueno. Estou convencida. ^Queres me dare un bico, Leliña? Lela - Señora... Un bico é pouco. iUn bico e unha aperta! E agora -;que rara son eu, Dios .mio!- xa pareĉe que teño mais confianza con vosté... contigo.. Andrés - Ben, ben. Lela - Xa ves: voume atrevendo. Madanela - Eisí me gusta. Lela - iXa estou mais contenta! Y-eu, a pequena da casa, _oropoño que ti e mais Euxenio... Madanela - (Un pouco abritada) Non, eso non; non me atrev^ ria. i Non seias pesada! Andrés - ^Por que non, Madanela? 188 Lela - Bueno, bueno. Xa farédesme caso. ^Que te coidas? Hei de mandare en ti. Sei que mando en todol-os que me queren e non sei por [f. 26] qué. Euxenio - Eso é obra da dozura vosa, neniña. Mais unha cousa, que se chama ter anxel, que non é sere fermosa nin boa, e que val caseque tanto como bondade e fermosura xuntas. Lela - Que teño anxel xa o sei: o Santo Anxel da Guarda. E tí ^o tes? Madanela - Eu, si; teño dous: o do ceo e o da terra. O da terra é teu pai. Lela - ^Este...? ^Co esa barba! Anxel con barba non sirve pra guarda. iHastra me sai en verso! Si tés que te guardare ou teñen que guardarte, guárdate ti. Madanela - (Brusca) ^Por qué dis eso? ^Qué queres decir con eso? (13) Lela - ^Eu? Eu, nada... ^Qué che pasa? Madanela - Nada, nada... ^Estou tan desacougada! Andrés - IHome! (14) Eiquí ven o señor Cura. (Ven pol-a direita) Sr. Cura - Mui boas tardes nos dea Dios (15) ^Como lle vai D. Andrés? (16) ^E vosté, señora? Xa vexo que lle proban os aires d'aldeia ^E tí, Leliña? Andrés - Séntese, séntese, Sr. Cura (17) ^Vostedes non se conecen? (18) O Sr. Cura párroco, D. Manuel Vieites, crego revolucionario si os hai... D. Euxenio Lavandeira, abogado. [f. 27] Euzenio - Tanto pracere, señor. Sr. Cura -'O mesmo digo. Pro rion creia á D. Andrés. Eu non Ile teño de revolucionario mais qu'a fé. A fé en Dios e na terra, n'ista nosa meiga terra galega. (Séntase) Terra qu'é de Dios e Dios qu'é tan da terra, que xa non sei distinguilos. Madanela - Mais, pol-o visto, vosté predica cousas raras. (19) Sr. Cura - ^Raras? Téñolle unha fé mui grande nos costumes patriarcales sinxelos (20). Na pureza das xentes da montaña, no aire ceibe que se respira n'istes recunchos de Dios. Predico o amore á natureza, á limpeza, á saúde. Nada d'atormentare o corpo pra purificare a-y-alma. O esprito é mais puro detrás d'unha risa franca. Non 11'hai oración com'a dun corpo sano e limpo que bica o sol. Lela - O Sr. Cura non cré na vixilia. (21) 189 Sr. Cura - Eu créolle en todo. Mais tamén paso por todo. Por todo menos pol-o pecado. E xantare, con bó apetito, non sei ainda si será pecado. O pecado atópase, mais ben, na intención. Eu explícome o pecado [f. 28] d'amore e coido que Dios ó perdona. Non entendo o da ingratitude porque paréceme pecado d'alfeñiques. Madanela - ^De maneira que...? Sr. Cura - Señora, non veño eu predicadore... Amo a forteza do corpo e a do esprito. Cando a-y-alma vai por tortas corredoiras... malo. Cando a-y-alma que peca, peca rexamente, feramente, en liña reuta, coido que, por grande que seia o pecado, non pasa de venial. Lela -^É mui bon o Sr. Cura! di qu'as almas que camiñan direutamente, ainda que pequen, non teñen mais pena qu'a de tres meses e un día. Madanela - (Ríndose) 1Qué enórmidade! Sr. Cura - (Serio) Enormidade, señora, porqu'é moita pena. Pasen os tres meses, pero ^e o día? ^Vosté sabe ó que val un día, un eterno día -que por sere eterno xa val tanto como unha eternidade- de pena ou de suplicio? lUn día d'unha nai S rente do berce do meniño que morre...! i0 día do probe que vé pasal-o día de fame sin pan pra boca! Quedamos nos tres meses, Leliña, qu'é un feixe de [f. 29] tempo que nada nos dí 8 corazón, ó noso corazón de probes, pois de trimestres somente saben os señores que cortan cuponciño e que teñen a ilusión de que viven... ^e viven a saltos de tres meses! (22) Euxenio --É _vosté inxenioso, Sr. Cura. sent Andrés - ^Ah! ^Moito! Sr. Cura - Eu cóidolle qu'o inxenio é cousa do xenio. E o xenio meu é como Dios m'o deu e ĉando EI m'o deu -iqué todo o sabe!- por algo será. Madanela - ^E a que debemos a sua visita, Sr. Cura? Sr. Cura - Primeiro ó desexo de velos e de saúdalos. Dimpois... Dame un pouco de vergoña o decilo, porque parece qu'é oficio inseparabre de quen viste istes hábitos. Veño por unha esmola. Unha esmola pra os probes da parroquia. iSon tantos y-están tan necesitados, señora! - Madanela - Pois, si, Sr. Cura; conte con ela. Non faltaba mais. ^Verdá, Andrés? Andrés - Xa sabe o Sr. Cura qu'ista casa está aberta de par en par pra él. Sr. Cura - Moitas gracias, meu amigo. Moitas gracias no nome dos probes. Mais eu non quero cartos, somentes, meu señor. Ehí teñen vostedes a Leliña que [f. 30] ten feito moitas caridades. Caridades d'enxugare bágoas, de levare un 190 pouco de risa e de lus ós fogares cheos de brétema e delor. Eu quixera que vostedes... (Sigue falando) Maruxa - (A Fuco) lOi, qué condenado d'home! En troques d'axudare non fas mais qu'estorbare. . . Fuco - ^Pro non me dixeche que puxera farós á mau direita? Maruxa - Si, cho dixen. ^E cal é a mau direita? Fuco - Esta (Amostrando a sua mau direita) Maruxa - Pro esa non é a miña. A miña é esta (Amostra a sua. Os dous están enfrente un d'outro) Fuco - Bueno ^E que teño eu que vere coa tua mau? Maruxa - ^Y-eu que teño que vere coa tua? Fuco - lA direita é estai Maruxa - 1Non, señor: qu'é esta outra! Fuco - ^Sabes cal é a direita? Maruxa - lA qu'eu digo! Fuco - 1 Quen che dera! Maruxa - E logo ^a que dis tí? [f. 31 ] _ Fuco - Tampouco... A direitá é... iqué me deixes traballare en pas! ^Sabes? (2^) Lela - Pois mañán iremos á parroquia (25) Eu penso que podemos facere algo, facere moito n'ousequió dos probes. 1Probiños probes! Ramona - (Que ven pol-a esquerda, acorada) 1Señór! i D. Andrés! 1 Por Dios, corran. . . ! 1 Corran moito! (26) Andrés - ^Qué pasa? Lela - ^Qué foi? Ramona - 10 can, señor: o Leyal! Andrés - Pro, ^qué fixo? ^qué pasou? 191 Lela - ^Non estaba atado? Ramona - Estaba, señorita. Pro un rapaz saltou a verxa da finca, cecais pra vere ó qu'eiquíse facía. Paxou xunto o can e o can trabouno. Desfixolle mesmamente unha máu. Andrés - ^Demo de rapaz! (27) Ramona -^Corra, señor; qu'o cativo sangra á eito! Está páledo com'un morto. Lela - iImos, papai! (28) Andrés - Si, imos. ^Vosté ven, Sr. Cura? (29) Sr. Cura - Si; eu vou tamén. (30) Andrés -^Fuco! Veñ cón nosco. Poida que te precise. [f. 32] Fuco - Vou, mi amo (31)­ (Uanse Andrés. Lela. o Sr. Cura. Ramona e Fuco pol-a esquerda) Madanela -^Pro ise can é unha iiera! (32)­ ^ Maruxa - (Que xa se acercou ó pouco de chegare Ramona Non I l' hai can como él (33}. Nin tan forte, nin tan leyal, qu'eisí lle chaman. É imposibre deixalo ceibe e ten qu'estare decote préso c'unha forte cadeia de ferro. Euxenio - Pro ^pra qué quér Andrés un can eisí? Maruxa - A señorita Lela o quér moito e xoga con él como ún sarillo. Madanela - iHai que matare ese can, que dalo, que facere d'il calquer cousa! A outra tarde tamén deume á min un bó susto. Maruxa - No-no perise, señora. Leliña non se desfaría d' il por nada do mundo. Salvouna unha vez, cando mais pequena. Fora a señorita á veira do rio, resbalou e caeu. O Leyal sacouña da-y-auga e agarimosamente, arrastrándoa con moito cuidado, tróuxoa pra casa. O señorito Andrés tamén ó quér moito, porqu'é com'un recórdo da difunta... O can é fillo d'unha cadela da señora. Madanela - 1Pois é bon recordo! (34) Maruxa - Ainda non sabe vosté ó que val o can. O ano pasado, pol-a in- [f. 33] vernía, fixo un tempo de mil diaños. Foi un inverno mui frío, de moitas neveiras, e os lobos, ouveando feramente, baixaron ao val. Andaban os labregos cheos de medo. Unha noite mataban os lobos unha egua; outra desfacían unha vaca. Na víspera do Nadal devoraron a unha probe velliña 192 qu'andaba a pedire pol-os camiños. Os labregos déronlles unha batida e pediron o noso can. ^E había que velo! Coas orellas tesas, o fociño cheo d'escuma branca, ouveando mais forte qu'os lobos, cando pillaba un era cousa de cosere e cantare. O lóbo desaparecía entr'as patas e os dentes de Le ^1. Non houbo lobo qu'o aguantase tan xiquer un momento. O can parecía un lóstrego caendo sobr'eles e desfacíaos como si foran probes lebres. ^Non hai fera pra il! E somentes, si está ceibe, podeno suxetare a señorita e o señor... e mais eu. Non conece á ninguén mais. Si de noite o ceibaran ldesgraciadiño do que pasare ó seu rente! (35) Madanela - 1Qu'animal, meu Dios! Vaya, vaya vosté tamén, por si a percisa o señor. (f. 34] Maruxa - Vou, mi ama. Y-eso qu'a cousa non ]le valdrá nada. Os rapaces sonlle de coiro do demo e por forte que fose a dentada ha curare en menos d'unha semán (36) C'un pouco de nata de leite enriba... Euxenio - ^Tamén sabe voste meiciña? (37) Maruxa -^ Non se bulre, señor... ! Pro non todo o que se sabe. .. sábese ben. Y-eu m'entendo. Vou, mi ama. (38) (Vaise pol-a esquérda) Madanela - (A Euxenio) i0uh! iEstou nerviosa! ^Eres un imprudente! Euxenio - ^Por qué? Madanela ^- ^A qué esa tua manía de facere caso á Lela? 1Pretendere que nos tratemos de tí pra que nos descubran, pra que unha verba imprudente tua bote todo á perdere! Euxenio - Pasaría ó contrario, Madanela. Eisí é como podemos nos descubrire. Eisí, pra min, esta comedia é un inferno. Madanela - ^Comedia? ^E quen é o autore d'ela? ^Quén me fixo casare co iste home, contra a miña vountade? iAi, Euxenio; (39) este sacrificio é mui grande pr'as miñas forzas! Eu non podo cos agarimos d'il, coa sua presencia. E ademáis idame pena enga- [f. 35] ñalo, porque é bon! ^É un crime o qu'estamos facendo! (40) Euxenio - jCómo m'alegro de t'ouvire falar eisí! iÉ que me queres ainda; que me sigues querendo! Madanela - iCon toda a miña-y-alma e a miña vida! ^Con todo o meu sangue e o meu amore! Pro me non sometas á ista tortura, á iste inferno. Eu quero fuxir contigo, irme contigo ó cabo do mundo: ispida, tola, probe, maldita... pero contigo (41) 193 Euxenio - Non pode ser, Madanela (42) Xa sabes que non pode ser. Cando eu soupen qu'Andrés namorárase de tí, fíxenme o seu amigo. Tí sabes qu'a miña fertuna estaba desfeita, qu'a deshonra viña sobre de mín senon podía pagare. ..(43) 1 E non podía! Este home é rico. .. eu sabía que por meu amore tí eras capas de todo, do maor sacrificio. Ti sabías qu'era, non somentes a deshonra, qu'era, cicais, pra mín, o presidio, ó que se viña enriba... E pasei por todo. Quixen que quixeras á iste home, que finxeras querelo; que casaras con él. Pol-o de pronto, co que tí me [f. 36] mandache, enantes de vir eiquí, puden salvare os peores compromisos. lE falas da tua mágoa! ^E a miña? Por mín, pol-a miña vountade, sei qu'os teus beizos bican a outros beizos q ĉe non son os meus; qu'o recendo da tua carne é lus pra carne d'outro home. Que namentras eu paso noites d'insonio, retorcéndome com'un dcente, outro home, contigo á veira, pasa noites d'amore infinito... (Anoitece) Madanela - 1Pois contigo, Euxenio, contigo...! Eu roubarei a ese home. Eu lle collerei todo ó que tí queiras. Enchereite os petos d'ouro e os ollos de lus. Fareite felis, ceibe xa dos teus compromisos, co meu amoriño. Quero que tí m'acobixes nas noites sereas. Bicarei os teus pés, como a miña santa Madanela facía con Xesús. Rirei con risa nova pra que ti soñes delicias na miña risa. Eu non sei que guirnaldas farán os meus brazos pra acalentare o teu corpiño. Eu non sei .que meles che darei nos meus beizos pra que tí bebas n'iles todal-as dozuras. ^Eu non séi o que sabrei pra que tí durmas n'un encantamento [f. 37] eterno, arrolado como un meniño pol-as miñas cantigas! Serei a tua amiga, a tua irmanciña, a tua nai. Acollereite no meu colo, cando as mágoas da vida te poñan tristeiro. Y-hei de rebulire, de choutare, de cantare tantas ledicias qu'a vida será pra tí un paradiso. 1Contigo, Euxenio, soliños os dous; onde tí queiras, onde tí me mandes... ! Euxenio - Si, si; tés razón. ^Toléasme, Madanela! 1Sufro com'un condanado! Eu non tiña medo da deshonra, senon porqu'a deshonra podía apartarme de tí. A mín non m'importaba o presidio, nin Ile tiña medo. Pero era qu'o presidio siñificaba a separación, o te non vere, o non sentirme á tua veira, o te non respirare como te respiro; o non sentir a tua voz alentadora, esa tua armoñía enmeigada, que m'enmeiga o corazón. 1Si, si, quero que fuxamos! Madanela - iMiren, miren como se pon o meu coitado! ^Miña-y-alma! ^Teño un desexo d'estare contigo á soilas! iFai xa tanto tempo que non gozamos da scedá! lA soilas contigo, Euxenio, xuntiños, mui xunti- (f. 38] ños, é d'unha dozura nova que m'agaruxa mainamente! É como si o mundo -lmira tí que o mundo é grande!- estivera nas nosas maus, entre os teus ollos e os meus ollos. E de beizos á beizos ^o mundo enteiro! ^De maus a maus, todo 0 mundo, tan grande! Dos teus^ ollos áos meus, tan cerquiña os uns dos outros, o infinito d'unhas verbas sin sonido, que din cousas alentadoras. Do teu corpo ó meu corpo, xuntiños, ben xuntos, un fío invisibre de lus, que paréce que chega hastrá o confin do mundo, e que Dios tirá d'el, pra nos atare con lus de sol e lus de luar branquiño. len Euxenio - Son de luar os teus ollos, Madanela. A lus de lume que m'enmeiga. O 194 mundo en tí, en tí soliña, e todo o meu mundo ma tua-y-alma. Pois iesta noite! É preciso qu'esta noite mesmo... Madanela - ^Fuxir? ^Oxe? Euxenio - Non, fuxir, non. Eso, despois; mañán, outro día.. Pro esta noite quero que nos vexamos, qu'estemos soilos, que busquel-o xeito de nos vere... Madanela - Euxenio... ten calma, por Dios; non t'apures. Todo se pode perder. (f. 39] Mañán... Outro día. Xa veremos. O mellor é fuxir pra sempre... Euxenio - Non, non; non pode sere. É mui esposto. Madanela - ^Tés medo? ^Sínteste cobarde? Euxenio - Si, teño medo. Ese home ten dreitos sobre tí; pódete reclamare, perseguirte... Eu teño qu'arreglare os meus asuntos: que son tamén, que poden sere un oustáculo invencibre pra nosa felicidade! iPode sere que te perda pra sempre por este medo de perderte! Xa ves: eu, sempre tan violento, tan voluntarioso, teño que tér calma, cando ardo en fogo; teño qu'estare tranquío, cando me consumo... Madanela -^Meu Euxenio! Pois cala. Todo s'arreglará. Xa verás como a vida é boa pra nosoutros... E xa pensarei. ^Ti non sabes ainda do qu'eu son capas por ti! Xa veremos si mañán... Eu tamén quero estare á soilas contigo... Pro entre toda esta xente, entre tantos ollos vixilantes: o meu marido, a miña fillastra, esos criados idiotas... Euxenio - ^Onde cai a tua habitación? Madanela - No estrado. Pe_ro o estrado, dimpois de qu'eu me deito, ó pechan [f. 40] con chave. Euxenio - ^Y-esa chave? Madanela - Eu a buscarei (45). (Lela ven pol-a esquerda e queda parada) Ten calma, Euxenio. ^Non t'apures! ^Confía en min! Euxenio - En ti confío. Lela -^Mui ben! ^lViui ben! Xa se tratan de ti. Xa verá o meu pai com'a pequerrecha da casa é obedecida por todos e tén a sua infruencia. Eiquí ven. iPapai! (46) Andrés - (Qr^e ven po[-a esquerda) ^Qu'é Leliña? Lela - Unha noticia, unha boa noticia qu'é unha verdadeira sorpresa. Andrés - ^Unha sorpresa? 195 Lela - Si. Pra que vexas qu'a min faime caso todo o mundo. Madanela y-Euxenio trátanse xa de ti. Andrés - ^É certo? L.ela - E tan certo. Acabo d'ouvilos (47) Andrés - Home, pois alégrame ben. (Fuco. Maruxa e Ramona veñen pol-a esguerda) Fuco - Xa quedou o rapaz na sua casa, D. Andrés. (f. 41] Maruxa - Non lle ten mal nengún, señor. C'un pouco de grasa, pasarálle. Andrés - Buéno, bueno. Ti, Fuco, abre a verxa e qu'entre a xente cando queira (49). Vosoutras, Maruxa e Ramona, ire alcendendo os farós, axiña. E tér cuidado con non prantare lume a ningún. (50) Ramona -. Está ben; si, señor. (Van car'a casa e alcenden os farós) Lela - Eu vou con Fuco (Ceremoniosa) ^Quero facere os honores da casa ós paisanos, que tamén son de Dios, meu pai. Primeiro vou ao pozo e axiña veño.­ (Vaise pol-a direita) Andrés - Está ben. (Vai cara a casa) ^ Madanela! Madanela - (Cuidado, Euxenio) iAndrés! (51) Andrés - ^Non queres ver entrare á os aldeáns? Madanela - Si, quero. ^Vosté non ven, Euxenio? Euxenio - Como vosté mande, señora. ^ Madanela - Pois faga o favore de m'acompañare (52) (Vanse Madanela v-Euxenio pol-a esquerda) Andrés - Pro... ^non decía L.eliña...? iLela! Lela - (Vindo pol-a direita) ^Ai, tiña unha sede qu'estoupaba! Andrés - ^Non decías qu'Euxenio e mais Madanela...? [f. 42) Lela - Si, si; que trátanse de ti. ^Porqu'o mandei eu! ;Ehí ven a gaita!­ (Síntese a gaita e marmullos de xente) ^ Voume. .. ! (Vaise, choutando, pol-a esquerda) 196 Andrés - Escoita, Leliña... Pro, ^qué farsa é esta? ^Qué...? ^Ouh, non; imposibre...! lEu estou tolo! ^Qué pensamento mais estúpido! (Entran, pol-a esquerda, todol-os personaxes, homes, e mulleres d'aldeia, gaiteiros, rapazas cantando e tocando as conchas. Os farós xa están acesos) Cai o pano pouco a pouco FIN DO PRIMEIRO A UTO 197 [f. 43] Auto segundo 198 [f.­ 45] Comedore do pazo. Ó fondo tres fenestras corridas hastra o chan. A través d'elas vese unha balconada de pedra, y-ó val, escaleiras e as montañas. Portas lareraes. É pol-a mañán. Fuco - Déixese de trécolas, señorita, e fágame a conta. Lela - (Sentada) Pero, ^por qué queres irte? Fuco - Porque sí... e mais por outra cousa. Lela - ^Qĉ 'outra cousa? Fu•o - Pois porque si, tamén. Lela - Esa non é razón. Tesme que decire porque te queres marchare do pazo. ^Non estás contento? Fuco - Estou, señorita... Lela - ^E logo? ^Che parece pouca soldada? Fuco - Non, señorita, eso... non. I.ela - Pois ti dirás. Estás ben e ben pagado. ^Qué queres, destonces? Fuco - É que non m'afago ó xenio do señor, de D. Andrés. 1Non s'enfade, señorita, que vosté tivo a culpá, facéndome falare! Cando veu o[f. 46] señor daba gusto. Era mesmamente un compañeiro pra todos. Pro dendes de fai tempo ^­ eu non sei que demo de mosca lle picou. É outro home. Todo está mal feito pra él. Rifa conmigo e con Maruxa. A Ramona a tolea •os seús berros. I^lon hai traballo que non teña defeutos. lE hastra con vosté, señorita -lcon vosté!­ non é o mesmo de antes! Lela - Si, eso é certo. Pro non fagas caso. O meu pai é bon, mui bon. Esto pasarálle, xa verás comó Ile pasará. Fuco - Pro é, señorita, que me fixo unha cousa... Lela - E ^qué che fixo? Fu•o - Estaba eu onte, pol-a mañán, dándolle brillo ós metás. Chegou él e, sin culpa miña, tropezou co cacharro da limpeza. E chamoume... chamoume unha cousa que non lle paso, señorita, que non Ile paso... . L.ela - ^Foi tan grave, Fuco? Fuco - Foi, señorita. Hai cousas que un home - ^eu lle son un home!- non pode ademitire. Bueno que me chamou besta, señorita, por- [f. 47] que leu lle son 199 unha besta! Pase que me chame animal, porque, créame, señorita, qu'eu as veces ^lle.son un animal! ^Si, llo son, señorita, créamo; pro ó que seu pai me chamou, ten moito que Ile digan! . Lela - Pro... ^qué foi? Fuco - Tropezou co cacharro e por pouco da cos fociños no chan. E chamoume... imire que non m'atrevo, señorita; que se me crava na gorxa! Chamoume... lpaxaro! -lÉste paxaro!- dixo. lY-eso, non, i^señorita! ^Que nin canto nin teño aás nin quero gayola! Lela - Bueno, bueno. Eu tamén voume á incomodare contigo. Eso non val a pena. Fuco - Señorita... ^Que si a vosté lle chamaran paxara...! Lela - ^Non é paxaro o roiseñol? ^E paréceche mal que t'acomparen o roiseñol? Vaite, vaite á facere a tua obriga... e non seias tan ĉúpeto. Fuco - Si me chamaran roiseñol, non, pero... paxaro... Lela - Xa está dito. ^Non m'obedeces? ^T'astreves contra min? (f. 48] Fuco - Non, señorita; si vosté mo manda. .. (1) Andrés - (Pol-a direita) Eso, eso: está ben (2). Eisí está d'organizada a casa. Os criados de parrafeo cos señoritos. A señorita da casa dándolles aás pra que fagan ó que queiran; pra que non fagan, millor dito. Lela - 1Papai! ^Non seias eisí! ^Qué tés? ^Qué che pasa? Andrés - Nada, nada. iDéixame en pas! (A Fu•o) E ti, ^qué fas ahí, pasmando? ^ ^Qué queres? Xa estás liscando. Fuco - (De mr^i mal .zenio) Si, si, paxaro, paxaro... (Vaise pol-a esquerda) Andrés - ^Qué vai rosmando ese imbécil? L.ela -^Meu pai! iTi eres outro! ^Quén che cambeou? ^Por qué te fixeche eisí, de pronto; ti, qu'eras tan boiño? Andrés - ^E no-no sabes; no-no sabes? ^Queres ti tamén sere un persoaxe mais da comedia, d'esta farsa estúpida? ^Ti crés qu'eu non vexo, que non oyo, que son un imbécil? Lela - ^Por qué me dis todas estas cousas? ^Qué farsa é esa de que ti falas? ^Qué é ó que ves e ó que oyes? 200 Andrés - Ver non vexo e ouvire nón oyo. Pro quixera ver e ouvir (3) JVer [f. 49] tan craro que mesmamente quedase cego; ouvir tan forte que quedase xordo! ^No-nos viche? Lela - ^A quén? JCálmate, por Dios! Andrés - ^A quén ha ser? JA eles! JSempre xuntos; sempre xuntos! JBulrándose de min, diante da mesma miña cara; na mesma miña casa! JE que cego estaba eu! Mais xa encomenza á ver o día que vexa craro...! Lela - Pósme medo, papai! JTeño medo! Andrés - J Y-eu tamén! (4) Teño medo de sabere a verdade, toda a verdade, e medo de non sabela. JMedo de qu'a mentira seia verdade e de qu'a verdade seia mentira! Y-eu quixera, á un mesmo tempo, qu'o que temo verdade non-a fose e qu'o qu'é, reialmente, mentira... fose verdade, Ja única verdade da miña vida! (5) Lela - Non ch'entendo, papai. Andrés - Non; non m'entendes (6) nin eu tampouco m'entendo. Sei ó que non sei... e non sabéndoo Jó sei tan craramente com'a lus do día! (7) JTiñas qu'estare chea d'esta sede que m'abrasa pra m'entendere! Vi- (f. 50] vo nas brétemas mais fondas. Non sei con quen vivo, nin quen me quér, nin quen m'engaña. Escóitame, L.ela, (8) escóitame. N'esta casa... n'esta casa hai un ladrón. Lela - JXesús! Andrés - Si. Escóitame. JPoI-o menos un ladrón! Ainda non podo decire si me rouban mais do qu'eu sei Je algo que val por todol-as cousas xuntas! Escóitame. Fáltanme alhaxas: as millores. Sortixas, alfileres de corbata: un fermoso collar... ^non te lembras d'aquela sortixa qu'asomellaba unha calaveira, c'un solitario en cada ollo? Lela - Si, lémbrome ben... Andrés - É o derradeiro roubo que me fixeron. Fai unhos días que noto a falta das alhaxas. Oxe, unha; .mañán, outra. Y-as escollen, escollen as millores. Vese qu'o ladrón é unha persoa intelixente, que se da conta do mérito das cousas que rouba. O pequeno, o insiñificante ó despreza ixa sabe que pouco pode valer! Lela - Pro eso Jé hombel, papai! ^Ti non sabes? ^Non sospeitas? (f. 51 ] Andrés - JY-eu que vou sabere! JQué vou sospeitare! JE, ademais que non quixera sospeitare! JPorqu'eu perciso crére que vivo entre xentes honradas! Eu non podo sospeitare de ti, da miña muller, do meu mais íntemo amigo, dos meus 201 feles criados. O úneco que non conezo á fondo é Fuco. E Fuco é un home ordinario, baixo, sin intelixencia capas pra distinguire qu'alhaxas son as mellores. Lela - Pro ^estás seguro, papai? ^Non-as tendrás n'outro sitio? Andrés - Non, non, (9) estou seguro. A chave da caixa a teño eu soilo. Onte recontei as alhaxas. A cada unha señaleille un sitio. Oxe, pol-a mañán cedo, abrín a caixa. iDeseiaba con toda a miña-y-alma que non faltara cousa algunha! E a sortixa da calaveira non estaba no seu sitio. 1 Non estaba, tampouco, na caixa! E as demais alhaxas atopábanse revoltas; non onde eu as deixara. Vese qu'estiveron escollendo con cuidado. (10) Lela - lNon me colle na testa, papai! lEso é imposibre, imposibre! Andrés - lEso decía eu! Mais... xa ves: os feitos non engañan. A realidade [f. 52] é tan forte, tan crara, que non hai dúbida algunhá. lEu tamén quixera que fose imposibre! Porqu'eu sospeito; teño a certidume, millor dito. Lela - ^E de quén, de quén sospeitas? ^Non decías enantes que non sospeitabas? Andrés - 1Non, non sospeito: ó vexo craro! ^Pr'ó vexo crariño eiquí drento (na testa) e denantes qu'o nome saya dos meus beizo ĉ , queimaría os beizos e arrincaríáme a lingua! (11) Lela - Mira, papai (12), qu'é mui malo sospeitare. Que podes sere inxusto. ^Qué serías ti, tamén, un criminal, si sospeitas d'algun inocente! Mira, papai, qu'eso é mui grave; que xente da casa non pode sere... Andrés - ^Ti crés...? Lela - Pro ^é que ti dudas da xente da casa? 1Ti estás tolo! ^Ti non sabes o que dis! ^Ai, qué cabeciña, qué cabeciña tola! Volve en ti. Seréate ^E que son eu unha ladrona? ^E que poden sere Ma-danela, Euxenio, os criados? iQué home, Dios mio, qué home! [f. 53) Andrés­ - lSi veras que ben me fás! 1Si veras que ledicia morna m'entra pol-a-y­ alma! ^ Eu quixera te crére, neniña! Lela - ^Cómo que me quixeras crére? ^E que non crés? lOuh; eso no-no consinto! Eu poño a mau no lume por todos, por todos. iEstás tolo? Avergóñate dos teus mouros pensamentos, qu'ainda non sei como aniñan en ti. Eso é ruindade d'esprito, papai; eso disgústame moito. lEso é... ser malo! N'este fogare todo é limpo, limpiño e craro. ^E a úneca mancha é esa vergoñenta dúbida túa, que non tén perdón de Dios! ^ Andrés - Si, é certo; non merezo perdón de Dios. Pro é que teño unha espiña 202 cravada, com'un ferro afiado, no corazón. Ti lémbraste da noite do Apostol. Ti oiche, pouco denantes que chegaran os paisanos, que Madanela y-Euxenio tratábanse de ti. Pois xa ves: diante de nos, trátanse de vosté. Lela - ^Y-eso chámache a atención? Xa sabes qu'eu trato a Madanela de vosté algunhas veces e outras de ti. Namentras un non se afai... E ademais ^todo eso que tén que vere co roubo e os ladróns? ^E que queres [f. 54] culpare á Madanela y-Euxenio? lVamos, si a cousa é pra se reire! ^Non é casi un pecado, papai, qu'a tua hospitalidade, decote xenerosa, a pagues -a cobres, millor dito- c'unha sospeita ausurda? Andrés - 1Leliña! ^Eres un anxe! lEres mui boa! Eu non sei que demo m'atenta e m'ispira istes mouros pensamentos (13) Madanela - (Pol-a direita) ^Estorbo? ^Podo pasare? Lela - Ti -xa ves como atrévome á te tratare de ti- non estorbas endexamais. Madanela - E que coidaba que estábades cospirando. Andrés - ^Cospirando? Madanela - Si. Xa sei que namentras estades xuntos pai e filla... cospirades. Sei que pensades decote en min, na miña felicidade, que vos preocupades dó que mais me gustará, das cousas que mais m'agraden... Andrés - Ese é o noso deber. Madanela - ^Deber? (sent 3) ^E quén fala de deberes? ^Non che parece, Leliña [f. 55) qu'ainda sendo deber eu teño qu'agradecélo. O teu pai é ríxido e da pcesía quere facere unha obriga. Lela - Tés razón. Pro é que n'il a pcesía é natural e cicais o natural nos pareaa obriga forzada... ^Digo ben? (sent 2) Madanela -^Estou tan leda! iSíntome com'unha nena con zapatiños novos! Este tempo tan fermosiño, (len) estos campos tan súrrientes, o voso agarimo; todo faime sentire a miña ánema eñvolveita en dozuras insospeitadas!... i0uh, qué craridade morna sinto entre vosoutros! Andrés - ^Estás leda, nena? (Dominado pol-as verbas d'ela) Madanela - ^Endexamais sentínme tan felís! A ti cho debo, Andrés, qu'eres na miña vida, unha mau mol e branca que m'agorenta agarimosa. Andrés - ^Son eso... reialmente, pra ti? Madanela - ^E por qué pergunta o señor? iQué raros sodel-os homes. Si non sodes 203 nada na vida d'unha muller que queredes, pedides un anaquiño: unha soila verba d'espranza vos basta... Si ó tedes todo, e sodes todo na nosa vida, todo vos parece pouco e pedides mais... [f. 56] Andrés - É que a nosa sede é infinita. Lela -(lev silla 2) (Ó ver qu'estorba) Papai... Voume. Voume vel-o xardín... Madanela - Non, non te vayas. Quero castigare ó teu pai. Si nos deixaras soilos, tiña que Ile regalare o ouvido con novas armoñías... Eu cantaría com'un roiseñol e o teu pai coidaría qu'era un cativo paspallás... Andrés - 1 Madanela! (Lela sent silla 2. Madanela colle unha silla e sent entre os dous) Madanela - Non desbotes de min esta bela ledicia que sinto. O esprito vosos, o dos homes, é cicateiro ^ e cativo. Vivides? en traxedia. 1 Y-eu quero vivire en eterna canzón! lUn pouco de verbas de mal humor voso! 1Pois contra d'elas un pouco de risa franca! ^Un apreixamento forte das vosas maus, cando apreixades ás nosas? 1Pois unha caricia daĉ nosas ás vosas, qu'ásomelle suavidade, moleza de sedas moles! Si nosoutras sentimos a doce pcesía do campo, o voso esprito prosaico dí axiña qu'é mentira a poesía. Andrés - ^Mentira? Madanela - Si, Andrés. Eu lémbrome do serán d'antonte. Fóramos ó campo. Nos [f. 57} atopábamos na fraga da tua finca. Deitámonos no chan. En col de nos xemian as ponlas dos pinos, que tecían coa bris unha maina romanza. Os barudos carballos, preto do río, asomellaban un exército de fortes guerreiros. As augas do ría xemían a sua cazón monótona, qu'asomella o reló da eternidade Itan sempre igual y-eterno é o seu canto! ^Y-eu setíame tan ben, tan cheia a miña-y-alma de dozura! Cho dixen. E ti -ihome á fin e ó fallo!­ dixécheme qu'era a tranquilidade do corpo, o seu descanso mol, quén falaba en min. - Ves -falabas -Non sintes calore. T'atopas ben, deitada no céspede. O marmurio do río invita ó sono. E por eso falas de poesía. Pro non hai mais que sensacións materiaes aiquí: tranquilidade do corpo, priguiza- 1Leliña! 1Temos que facere tolerias á cotio! 1Síntome nena como ti e quero facere neno ó teu pai! 1Diañadas qu'a él lle parezan tolerías; tolerias que nos parezan azos de nova vida! Lela -(len) ^Si, si; Madanela! 1Temos que sere nos, reialmente, as donas da casa! lEu rebélome contra a seriedade! 1Si veras cantas veces ten rifado conmigo o meu pai, por mor da miña ledicia! Non quér que_ me bañe ispida, que corra com'unha toliña pol-o monte, qu'ande os arrolos. Sei [f. 58] d'unha pena, no mais outo do monte, á que non poden rubire os aldeáns. Eu, a forza de lle -­ dare voltas e revoltas, atopei un xeito de chegare hastra o seu curuto. Iremos ti e mais eu. Estaremos n'ela como n'un trono reial e, ós nosos pés, os 204 homes da casa, como vasallos nosos. ^Nos, as raíñas do monte, co ceo azul por riba de nosco e os homes serios ós nosos pés. iPapai collerá froles dos campos e fará co elas un ramiño, para darllo á sua raíña. Euxenio, deitado de pachena, baixo o noso trono de fadas, ollará pra o ceo e nos... veremos o ceo nos seus ollos. ^Non queres, papai? Andrés - Si, si; quero ó que vosoutras querades. Madanela - iXa verás, Andrés! Levamos unha vida fosca, temos todo eso por noso! (Amostrando a campía) Cada recuncho dos campos benditos pode sere unha ledicia insospeitada. Eiquí ven Euxenio, que pensará como nosoutras. Euxenio - (Pol-a esquerda) Bós días nos dea Dios. Andrés - Mui bós días. [f. 59) Lela - Temos pendente unha aposta, Euxenio. Euxenio - Non lembro... Madanela - Si, home, si. Lela desafiouno pra ver quen rubía ó arbre mais outo. Euxenio - Ah, si: é certo. Non lembraba. (sent silla 3) Lela - Pois eu lembreime tod'a noite. ^Teño a seguranza de vencer! Andrés - Non están ben ises xogos. Podedes caere, pode ocurrire unha desgracia... Lela - ^O ves, Madariela? Non teñas medó. Por min respondo, qu'estou afeita. (A Euxenio) Xa me conecen os paxaros e os niños. As ponlas mais pequenas dos arbres téñenme por amiga íntema. Unha folliña basta pra os meus pés. (Andrés e Madanela falan aparte) (pen)? Euxenio - Por pequena que seia a folla sempre será grande pra ise ĉ peíños... I,ela - Vosté paréceme un xentil príncipe de conto de fadas. Sempre cortés, agarimoso... iÉncheme de froles! Euxenio - As miñas froles son rosas murchas á veira do voso xardín, vivente e aceso. Lela - Vouvos crére todo... [f- ^l Euxenio - Eso quixera eu. Qu'as miñas verbas fosen, pra vosté, o credo. «Creo n'Euxenio, todopoderoso, creadore do meu ceo azul e da miña terra d' ensono. . . ^ 205 ^ Madanela - (Celosa) iEuxenio! ^Por qué non imos ó xardín? Iremos todos. Andrés e mais eu seremos o xurado caliiicadore...­ ^ Lela - Por min, agora mesmo. Mais temo qu'Euxenio non quera. En custios de se decidire, somos mais valentes as mulleres. Euxenio - Eu me dou, sin outra cousa, xa por vencido. Renunzo, e non xenerosamente, á proba. Son humilde. E como sei qu'endexamais sería capas das vosas prcezas, non quero nin intentar imitarvos. Madanela -(lev) iImos ó xardín! Unha das galiñas do quinteiro ten poliños novos. Quero vela. Quero vere como piniscan os pitos por entre a herba e como a nai failles meirsas, cacarexando agarimosa. 1Non hai arrelos com'os d'unha nai! Maruxa - (Pol-a esquerda) Meu amo. Un señor pregunta por vosté. Andrés - ^Por min? ^E quén é? [f. 61) Maruxa - No-no sei, señor. D'estas terras, qu'eu seipa, non debe sere. Andrés - Bueno, bueno. Pois dille que pase. Eiquí ó agardo.­ (Vaise Maruxa pol-a esquerda) Madanela - ^Imonos? Lela - Imós. ^Vosté non ven, Euxenio? Euxenio - Vou. ^E non hei ire? (len) Galiñas, pitos, o xardín... e vosté -en col de todo, vosté- é un programa atractivo. (Lela vai cara k porta da direita) Madanela - (A Euxenio) (^Non quero que t'espriques tanto con Lela!) Euxenio -(Ti mandácheme; pra que non sospeitaran) Madanela -(Esta noite tendrei a chave do estrado. Verémonos) Euxenio - (Está ben.) Lela - ^Vides ou non vides? (Vanse pol-a dreita Madanela. Lela v-Erczenio) Madanela - Si, imos. Maruxa - (Pol-a esquerda con Ros ndo Pase, señor. (Vaise) Rosendo - LO señor D. Andrés de Ponteleira? 206 Andrés - Servidore de vosté. Rosendo - Tanto gusto, señor. Quería de vosté que me fixera un favore, o de me decire unha cousa que m'intresa fondamente. [f. 62] Andrés - Estou á vosa disposición. Vosté dirá que deseia de min. Rosendo - ^Vive eiquí, n'esta casa, D. Euxenio Lavandeira? Andrés - Si, señor; vive. Rosendo - Moitas gracias, señor. Son un... amigo d'il, un íntemo amigo. Asuntos urxentes, ...de negocios, movéronme á tomare o tren e presentarme eiquí, pois ainda que non sabía fixamente si atoparía á Euxenio, como vosté é tan amigo seu, daríame noticias, pol-o menos... Andrés - Si, pois eiquí vive. Atópase pasando unha temporada con nosco. ^Vosté quere velo? Rosendo - Si, señor; eso é o qu'eu quero. Andrés - Pois axiña, señor. (Chamando) ^ Maruxa! - ^Quere vosté velo no xardín? Alí estará. ^Maruxal Rosendo - Non, séñor;^ prefiro vel-o eiquí. Témos que falare un anaco. Maruxa - (Pol-a esquerda) ^Chamaba, señor? ^. Andrés - Si. Anda, vai ó xardín e dille ao señorito Euxenio que veña, qu'o agarda eiquí un amigo. [f. 63] Maruxa - Vou axiña. (Vaise pol-a dreita) Rosendo - Moitas gracias, señor. Andrés - De nada. O favore non ten mérito algún. Rosendo - Eu agradezo moito a sua amabilidade. Andrés - Podé vosté, si quér; aguardare á Euxenio. Eu supoño que vostedes terán que falare moito, con calma, e non quero lles estorbar. Xa sabe vosté que tomou posesión da sua casa e basta que seia vosté amigo d' Euxenio.. . Xa sabe: Andrés de Ponteleira... Rosendo - Repito as gracias, señor. Rosendo Cereixo á vosa disposición. 207 Andrés - Pois tanto gusto, D. Rosendo. Rosendo - Páseo ben, señor. (Vaise Andrés pol-a esquerda) (Rosendo olla con curiosidade a habitación. Pasa un anaquiño de tempo. Euzenio ven pol-a direita) Euxenio - ^Quén...? (Ademirado e medoso) lTi! lTi eiquí! Rosendo - Si, éu. ^Non me ves? Euxenio - ^Qué me queres? ^Qué buscas? Rosendo -^ Non seias tan súpeto, hom! Eu véñoche con moita [f. 64] calma. Xa ó ves: voume á sentare. (Séntase) Euxenio - lFala... fala! Acaba d'unha ves. ^Dime todo axiña; voando! Rosendo - Estás mui cambeado de xenio. Ouserva qu'eres outro e non sayo da miña ademiración. Euxenio - ^Pro qué te propós? ^Qué me queres? Rosendo - Diánte de todo darme o gusto de te chamare canalla... Euxenio - l Rosendo! Rosendo - Aconséllote que te sentes. Esto ainda non é o prólogo. Euxenio -^Mira que xa me coneces! Qu'e ĉ non estou disposto á soportare as tuas inxurias. . . ! Rosendo - Ti estás disposto á todo, porque che teño nas miñas maus. ^Craro que te conezo! Pois pol-o mesmo: repito qu'eres un canalla. Euxenio - Bueno, si: ó son. ^Tesme algo mais que decire? Rosendo - Non é por ahí. iNon basta falare e decire! Eu xa sei que unha inxuria mais ou menos non che importa. Trátase de facere. ^E veño á facere! [f. 65) Euxenio - iA facere? ^E que vas ti facere? Rosendo -(len) O señor D. Euxenio Lavandeira, abogado según il di, e bon vivant según din as xentes y-eu sei... Euxenio - ^Vas facel-a miña historia? Rosendo - Xa che dixen qu'o tomaras con calma. Farei e direi ó qu'eu queira. 208 lEiquí son eu o amo! Euxenio - 1Rosendo! Mira que me perdes, que xa sabes do qu'eu son capás... Rosendo - Si: xa sei qu'eres madeira d'asasino, dimpois de sere ladrón... Pro comigo non podes... As cousas que che comprometen non están no meu poder. E si drento d'unha houra non estou onde debo estare, un querido amigo meu entregará á un señor mui amabre, que se chama o Sr. Xuez... -Xa vexo que te vas convencendo, é, pol-o tanto, prosigo... [f. 66] O señor D. Euxenio ten un verdadeiro don: o don de suxestionare ás xentes. Coas mulléres é un verdadeiro tenorio. El as engayola, as fascina, as volve tolas coas suas verbas mainas... Cos homes fai o mesmo... D'unha muller sinxela como Madanela, boa, candorosa e crariña, fixo unha muller ruin, cativa e bretemosa, disposta á todo pol-o amore do seu D. Xan. ^N'é certo? Euxenio - 1 Fala. . . fala. . . ! Rosendo - D'un home como eu, que non era nin bó nin malo. Pro que tampouco quixera ser malo, fixo un xoguete... Fixeche de min un amoral, unha cousa despreciabre. Por ti rifei cos meus pais, os roubei, seguinte nos teus mouros negocios... ^Bueno; esas xa son cousas pasadas! Pro ti me roubache ó mellor qu'eu tiña: Madanela, qu'era a miña espranza, o meu amore mais forte. lY­ eu a queria tanto, tanto, que che perdono o que me roubaras o seu amore; pro eu non podo esquencere que da miña espranza de redenzón fixeche o desprezo mais ruín! Eu xa condenárame pra sempre, na miña concencia, e sabia que non tiña redenzón: pro coidaba qu'ela ^Tan pura com'a lus do [f. 67] sol! poidera sere sempre a miña ilusión de pureza. 1Qué che quixera á ti, con sere tan monstruoso, era pra min o de menos, si me deixabas ó de mais: qu'ela, sendo túa, seguise sendo pura e nobre, boa como era n'outros tempos: sinxela e ridosa e leda e agarimosa! lAsesinac ĉe a sua ánema! E d'unha frol branca e páleda, como lus de luar, fixeche unha allada de todo ó baixo e rastreiro qu'hai no mundo. 1Xa sabes qu'eso non ch'o perdono! Euxenio - ^Nin solicito nin necesito o teu perdón! Rosendo - D'iso xa falaremos. Ti coidarás que toda a miña sede de venganza, todo iste odio infinito que che teño, é cousa de celos. ;Qué pouco sabes de min! Habías de tér podere pra volvela ós meus brazos e daríasme un cadavre das miñas ilusións. Esa muller xa non é aquela. Mala como a fixeches, pol-o amore que che tén, ainda tiña unha vertú -^ela, qué perdera todal-as vertudes!- Era mala, por ti, mais era francamente, sinceiramente mala. Queríate d'un xeito osceno, estúpido y-escravo, pro non se recataba de teu amore. E a- (f. 68] gora a fixeche hipócrita. Do mais mouro da sua vida, qu'era o amore por tí, fixeche a sua úneca lus, e apagáchela. Oxe o seu lume xeme, e vacila e trema, condenado á tel-o oculto, do xeito mais vergoñoso. Euxenio - Todo iso está ben prá un melodrama. 209 Rosendo - ^Non seias cínico! (sent 1) ^Eu non teño porque che decire da ferida sangrante da miña-y-alma! Pro si teño que che decire qu'hei de che cobrare ollo por ollo e dente por dente. Eu consentín, e puden evitalo, o engaño en que fixéchedes caere á Ponteleira: a iste bó home xeneroso, de quen te bulras na sua propia casa. 1Pro non quixen! Quixen sabere hastra onde chegabas. Vin como te fixeche amigo d'iste home; como có o teu xeito d'embruxare ás xentes, facíaste o seu amigo mais íntemo; como precurache leval-o á veira de Madanela,.^cómo veuse tolo pol-o seu encantamento! -iy-eso que non coñecía o seu supremo encantamento de puréza virxinal!-; como Ponteleira, guiado por ti, facía unha vida bretemosa, no [f. 69J mundo galante, e como, pouco á pouco, Madanela ó foi embruxando, toleando, ouservando, extruxando. Madanela tiña o feitizo natural que d'ela xurdía e ti fixeche qu'enfeitizara con mentiras dos seus ollos á iste home honrado; ela tiña unha armoñia místeca na sua vos, e ti fixeche qu'a sua armoñía fose música endiañada pra endiañare á Ponteleira; dos seus beizos, feitos pra a verdade, fixeche veneno de cóbrega qu'emponzoñou á ise home... Euxenio - ^Pódese sabere hastra onde queres chegare? ^ Estoute soportando e ademírome de que nón che teña desfeito nas miñas maus! ^Escóitote e ainda non sei como che teño escoitado! 1Véxote diante de min e paréceme que te^ non vexo! ^Pódese sabere que. queres de min? ^Pódese sabere como chegache hastra eiquí? Rosendo - De ti quero... quero torturarte, afrixirte, cuspirte, escravizarte. Cheguei hastra eiquí guiado por ela, por Madanela. Onde ela estivera tiñas qu'estar ti. 1Non por qu'a queiras -^qué vas querer!- senon porqu'é carnaza de onde podes sacare moito millo! [f: 70) Euxenio­ - Ben. Sei qu'estou nas tuas maus y-eso qu'iñoro que medios tés pra me dominare. Pois dime qué xénero de supricio tesme guardado. Eu farei ó que queiras... (sent 2) ' ^ Rosendo -^Eres un hipócrita! Teño cartas túas á Madanela, e cartas d'ela pra ti. As xuntáchedes, denantes do casamento, y-eu... eu ^as roubei! ^Eran a miña venganza! Sei que con elas ti serás toda a vida -^y-eso que toda a tua vida non val nada!- o meu escravo... Pódesme matare ún día, que xa sei que non t'amedoñenta un crime... pero tamén sei qu'eres cobarde e que teslle. medo ó presidio...^ Vou á vivire á tua conta. Non m'importa iste auto de cinismo. Diante dos teus ollos terás decote o pantasma do grilete. E namentras eu, gozándome na miña vergonza, vivirei de ti, farei de ti todo ó mais despreciabre. Percisarás roubare, engañare á todo o mundo, pra satisfacere os meus caprichos. E terminarás sin qu'eu faga nada por elo, c'unha cadeia nos pés e unhas esposas nas maus. Porqu'eu perciso diñeiro e tesme que me dare diñeiro. [f. 71J Euxenio - No-no teño. Fai ó que queiras, pro no-no teño. (len) 210 Rosendo - Boh, Boh; (len) bobadas tuas, neniño. Xa checonezo fai tempo. Euxenio - Xúroche... Rosendo - Ben, ben. ^No-no tés? Pois doume por satisfeito. Voute crére que no-no tés. Euxenio - Non; no-no teño. ^De onde eu iba quitalo? Rosendo - Créocho, hom; créocho. Pro... si no-no tés... si no-no tés... ^ó roubas! lÉ perciso qu'o roubes! O tempo vai correndo. Agárdanme. Si pasada unha houra dendes qu'eu deixei ó meu compañeiro, non levo cartos, xa sabes ó que sucederá.. Aguarda o Sr. Xuez... Euxenio - Rosendo... ^Pol-o que mais queras! Non teño un céntimo. Ti queres perderme. IPoI-a boa amistade que me tiveche! Rosendo - (Co reló na mau) Pois? douche cinco minutos pra que busquel os cartos. Euxenio - ^Ouh! ^Non salirás vivo d'eiquí! Rosendo - Non m'importa. Véngome ó mesmo. Estou compretamente tranquío. E ademais ti non t'astreves... ^Separarte ti de Madanela e d'ista vida regalada! [f. 72] Euxenio - ^Pois non teño diñeiro! ^No-no teño! Agarda hastra mañán. Eu dareiche algo que valla diñeiro, moito diñeiro. Pro agarda hastra mañán. Rosendo - (Ollando o reló) Xa vai pasado preto d'un menuto. Euxenio - (Rexistrando os seus petos, azitadísimo) ^Qué coidas ti que valerá este alfiler? (Dándollo) Rosendo - (Colléndoo) Pouco. Tres ou catro mil reás. Non me basta. Euxenio - ^Y-este collar? (Dándollo) Rosendo - (Colléndoo) ^Este collar? Xa sabes que son perito. Unhos oito mil reás. Pro... non me basta. Euxenio - ^O collar? Rosendo - Quero decire que non me bastan as duas cousas xuntas. Euxenio - ^Y-esta sortixa? (Dándolla) Rosendo - (Colléndoa) ^Boa alhaxa hom! É unha mañífica sortixa. Bonita calaveira. 211 Os solitarios dos ollos non son malos. Euxenio - ^Gústache? Rosendo - Valerá unhas dez mil pesetas. Poida que mais. É do pouco bon que (f. 73] teño visto. É non m'está mal no dedo. Un pouco grande... Pro... non me basta. Euxenio - Pois non teño mais. ( encolle hombros e camiña por a escena) 1Fai de min ó que queiras, pro non teño mais! Rosendo - Fixete ben. Rexistra os petos. Euxenio - Non, non; non teño mais. Vaite, vaite por Dios. Leva todo eso. Xa nos veremos. Xa che darei todo o que percises. Rosendo - Ben, ben. Pro... lvolverei leh!, si ti non me buscas! Euxenio - Buscareite, hom, buscareite. 1Cho xuro con toda a miña-y-alma!, ly­ endexamais xurei con tanta verdade! 1Xa cho creio que te buscarei... e nos atoparemos! Rosendo - Boh; valentías tuas:.. Teste que desfogare e non tén nada de particular. Estás dcente. Euxenio - 1Prégoche que te vayas, Rosendo! Vaite. 1Xa nos veremos! Rosendo -- Sinto moito o haberche dado iste pequeno disgusto. Son contratempos, hom, que non se poden evitare. E non se ch'ocurra botarme por ladrón, lporqu'eu supoño que todo ó que me diches é roubado! Eu demostraría axiña quen era o ladrón verdadeiro, xa sabes leh! Volverei. [f. 74] Euxenio - Está ben. Agora... idéixame! Rosendo -^Ah! ^Non te esquenzas d'unha cousa? Euxenio - ^E de cal? Rosendo - De me poñere Ss pés de Madanela. O divino non está reñido co humano e xa sabes que son ben educado. (Vaise pol-a esquerda) Euxeñio - (Desesperado) ^Ouh! lEstou perdido! iÉ perciso qu'eu mate a iste home, qu'o desfaga, qu'o inutilice...! (sent 3) L,ela - (Pol-a dreita) ^Querido Euxenio! ^Xa se foi o seu amigo? Euxenio - Si, xa se foi. Se foi agora mesmo. 212 Lela - ^E por qué, sendo tan amigo seu, no-no invitou a se quedare con nosco oxe? Euxenio - Pois mire, non caín. Ten razón. Pois... agora xa foi. L.ela - Parece qu'está vosté disgustado... Euxenio - ^Eu? Non, non é certo. lEndexamais atopeime tan ledo! Lela - Pois eu xuraría... ^Algún pequeno contratempo nos negocios? Euxenio - Si, eso: un pequeno contratempo nos negocios. Pro Inon val nada! Lela -^Alégrome moito! lEscomasí eu teño un verdadeiro intrés porque [f. 75] vosté seia felís! Euxenio - ^Vosté...? ^Qué vosté tén intrés... por min? 1Pois fai mal, mui mal! Lela - ^E por qué? Coido deber estimare ós amigos. E vosté ^é tan bó amigo noso! Euxenio - ^Eu? iEu xa non sei o que son! IEu son unha besta, unha besta ferida e acorralada, chea de medo aos seus perseguidores! I,ela - Pro... Iqué di este home...! iCanté! lOs malditos negocios! Pro ^é posibre qu'os negocios Ile rouben á vostédes, os homes, toda serenidade? Euxenio - ^Qué dixen, que dixen eu...? Lela - IAi; qué gracioso, miña nai! Voume enfurruñare con vosté. ^De modo qu'os negocios son primeiro qu'os amigos? Que veño eu, con verbas d'amistade xunto á vosté e vosté, en troques de atenderme, non sabe ó qué di? Euxenio - Perdóneme, L.eliña. É que se trata d'un negocio mui importante, ^quizáves do mais importante da miña vida! Lela - Eso. xa é serio; xa é cousa grave. Y-eu n'eso non podo nin quero nin sei meterme. Pro... ^todo arreglaráse, Euxenioi ; Non hai que desmayare... ! [f. 76] Euxenio -^ Non, non hai que desmayare! ^ Y-eu nos desmayo nin desmayarei! 1Loitarei con todal-as miñas forzas! Por moito que fagan non m'aquitarán, non me separarán d'ela... Lela _^ Euxenio! ^ Por Dios! ^Qué di? ^Quén é ela, por Dios...? Euxenio - ^Ela...? ^Ela? ^Ela é...! ^É vosté, Leliña, voste! L.ela - (Con ledicia) iEuxenio! (Con dolore) iEuxenio! Pro... ^Ai, miña naiciña que non sei ó que me pasa! ^E quen quere separalo de min! 213 Euxenio - (Estupidamente) ^De vosté? ^De vosté? 1Todos! lEles! ^Onde vai Madanela? ^Onde está Madanela? Lela - Non sei... ^Madanela? 1Non sei! Euxenio - (Vendo vire á Madanela pol-a dreita. Con toda a-y-alma) ^Madanela! Madanela - 1Qué pasa! ^Qué tés? ^Qué ten... vosté, Euxenio? Euxenio - 1Nada, nada! Xa falaremos. Perciso aire, lus; afógome eiquí. (Vaise correndo pol-a esquerda) Madanela - Pro ^qué ten Euxenio, Lela? Lela - ^Non sei, miña amiguiña! lEstou tari dorida! 1Síntome tan dorida! [f. 77] Madanela - ^Dorida ti? . Lela - Si, Madanela... Non sei que misterio novo adonouse do meu corazón. Euxenio ^sabes? dí que lle van mal os negocios, que s'atopa desesperado, qu'o queren separare de nosoutros... de min... Madanela - ^De ti? (Ríndose histericamente) ^E que lle importas ti á Euxenio? Lela - ^Eu? Eu... non sei. ^Pro mo dixo d'unha maneira...! Madanela - (Impaciente) Voume. (1Qué pasará, meu Dios!) Vou á vere si ó atopo e qu'é ó que lle pasa. (Vaise pol-a esquerda) Lela - iAi, miña naiciña; (sent mecedora) qu'estou ferida, que me sinto magoada! Sal do recunchiño en que che teño, pra m'acalentare mornamente, miña nai! 1Nai, miña naiciña: que non sei ó que sinto en min, que perciso de ti e do teu coliño! lUnhos brazos que m'apreixen, que non sei ó que me pasa! (Pausa) Todo está ledo: a campía surrí com'unha menina roiba. Pro n'ista casa... N'ista casa... O meu pai, magoado. Euxenio... ;Qué Ile pasará á Euxenio, miña nái! Madanela... ^Ouh, esa muller! iEu non sei que tén esa muller! [f. 78] Maruxa -­ (Pol-a esquerda) 1Señorita! ^Señorita Lela! ^E non é houra xa de xantare, señorita? Pro... lqué lle pasa? ^Está tristeira, acorada! lEsta casa é un demo, señorita, dendes de fai tempo! Todo o mundo, n'ela, anda revolto. Cando viña do xardín atopei, na escaleira, ó seu pai. Miroume com'un tolo, d'un xeito que mesmamente deume medo e frio. E fuxiu como un condenado, berrando pol-o xardín. D. Euxenio iba tamén pra abaixo... correndo. Lela - ^D. Euxenio? 214 Maruxa - Si, señorita. e a señora -a sua madrasta ^sabe?- atopeima e c'unhos ollos feitos de lume, perguntoume por D. Euxenio. Agora chego eiquí e a vexo á vsoté, miña meniña, d'iste xeito. iLéveme o diaño senon estamos enmeigados! Lela - ^Ti crés, Maruxa? Maruxa - ^E non hei crére, señorita? ^E quen diaño sería...? ^Ai, meu Dios, que xa caiga, señorita Lela! IA donosiña! ^Vosté non se lembra, miña peuliña? ^Non se lembra de qu'a viu? ^Pois foi ela, [f. 79J foi ela! Hai que lle facere o ^ esconxuro, señorita. iPol-a sua nai, non-o esqueza, qu'endexamais vin eisi a casa! Lela - ^A donosiña? Maruxa - Val ahi ven a señora. Madanela - (Pol-a esquerda) ^Non vichedes á Euxenio? Maruxa - Non, señora. Xa lle dixen qu'iba pra o xardín Madánela - Ben. Pois búsqueo. Dígalle qu'ó agardo na sala, qu'é perciso que me vexa. Maruxa - Está ben, señora. Buscareino. (Vaise pol-a esquerda) Lela - (Con intención) ^Qué tés, Madanela? Madanela - ^Eu? ^Nada! Xa ves que leda e ĉtou. ^Ouh! Mira; doime un pouco a cabeza ^sabes? Eu estou mui tranquila, mui tranquila. Voume ó meu cuarto... Si ven Euxénio que m'avisen, saldrei ó estrado... ^Entendiche? Lela - (Con convencemento) Si; entendín... (Vaise Madanela pol-a direita) ^A donosiña? ;Non; ela! ^Ó vexo craro; miña naiciña! (Pausa. Trazicamente, con moita calma, com'ollando ó lonxe _y-en vos %f. 80J mui bai.ra) Donosiña Bonitiña garridiña ^vaite para a tua casiña! , qu'é casiña, onitiña, ^Ideixa a miña!!, iiau'é feiña!!... (Cai ó pano, mui lentamente) F[N DO SEGUNDO AUTO 215 [f. 81] Auto terceiro 216 [f.­ 83] A mesma decoración do prólogo. No centro unha mesiña, alumeada por un quinqué, con pantalla. Ó redor d'ela, sentados, A r's ^r. Cura• y-Euxenio. xugando S tresillo. Andrés á direita d'Euxenio. A o piano, ^u'estará aberto, sentada, Madanela. repasando papés de música. A sua veira de pé, ^. Un sofá & esquerda. Sr Cura - (A Euxenio) Está vosté mui desgraciado ista noite. É iste o terceiro codillo que lle dou. Euxenio - (Baraxando as cartas) Eu teño rachas no xogo. Sr. Cura - Pois xa sabe vosté qu'o qu'é desgraciado no xogo... Andrés - Si, é certo. Euxenio é un afortunado, pro mui afortunado n'amores. Sr. Cura - Nada pódese decire. Xa sabe vosté, D. Andrés, qu'os derradeiros serán os primeiros. Euxenio - (Que foi dando cartas) Pois está vosté trabucado, Sr. Cura. Son, sin dúbida, un verdadeiro desgraciado en custiós d'amor. Andrés - Eu paso. [f. 84] Sr. Cura - Pois eu xógo. Madanela - Tés eiquí un mañífico archivo de música. Beethoven, compreto. . Cuaseque todo ó de Moz,árt. As divinidades de Bach... Lela - Pois eu dou eso, todo eso, por unha soila canzón nosa. Fai falla o mago qu'esperte, pra o mundó do arte, todo o mundo de xurdia poesía qu'hai na ^ música do noso pobo. Madanela - Pois eu son de Beethoven. Tanto ó quero e ó sinto, paréceme tan crara a sua música, que teño dudado moitas veces -de sere certo ó que din os espritistas- si eu terei sido, noutra vida, o mesmo Beethoven. Sr. Cura - (Ós xogadores) Con permiso... O espritismo, señora, é cousa do diaño. (Siguen xugando) Esto non quere decir que seia cousa mala, pois o diaño, pra nos engayolare, ás veces fai cousas -non direi boas- pro si sorprendentes. Quizáves, si; a sua ánema fose, n'outros tempos, unha ánema xémelá da grande músico. ^Quén sabe a verdade? [f. 85] Andrés -^A verdade! ^Vosté coida, Sr. Cura, que non é posibre sabere a verdade? Sr. Cura - Toda enteira, non. Anaquiños d'ela, si. Ó que pasa, meu señor, é qu'as veces un anaco de verdade a coidamos a verdade enteira. 217 Euxenio - Codillo, Sr. Cura. Desquiteime. Sr. Cura- O diaño da conversa mo fixo. Descuideime. Eu debin lle poñere o rei de bastos. Andrés - Esa era a xugada, pro de parte non podía se librare. Euxenio - Deixaremol-o xogo pra mañán... Andrés - Por min... Lela - Estou pensando, Sr. Cura... ^Vosté cré nos mortos? Sr. Cura - ^Cómo si creio nos mortos? Lela - Quero decire si cTé na sua presencia, en que poidan nos dirixiren, nos alentaren, conviviren con nosco...? Sr. Cura - IOuh, rapaza, rapaza! 1Pois non te metes ti en poucas enfunduras! Xa che teño dito qu'eu creio en todo... menos no pecado. lEu que sei, miña nena! Pergúntallo ó teu pai, qu'é home de mundo. [f. 86] Andrés - Vosté, Sr. Cura , é home de fé e a fé será dona do mundo. Sr. Cura - Pois... eu non sei, non sei que che decire. Houbo eiquí, na parroquia, un enterramortos que morreu moi velliño. Era un petrucio sinxelo, bó, home de gran corazón. Y-él diciame que, moitas veces, ten visto ós mortos. ^Non lles tiña medo! Falaba d'eles como de bós amigos. t^s veces chegaba á miña casa e decíame: -Sr. Cura, hai que. facere unha misiña pol-a intención do Fulano... Sei que pena; non s'atopa á gusto na sua cova- E decíamo con tal seriedade e con un aquel, qu'eu creia... Madanela - Logo ^vosté, crée? Sr. Cura - Creio... qu'el creia, qu'el reialmente vía ós mortos. Os vía, si; pro non sei si os vía pol-a sua fé, ou porque, verdadeiramente, os mortos andan, com'os trasgos, pol-o mundo adiante... Lela - Ponme medo, Sr. Cura. Sr. Cura - Pois non teñas medo, neniña. O noso enterramortos non ti- [f. 87] ña medo y-era porqu'o vello cimiterio non poñía medo a ninguén. Atopábase dentro das ruinas d'un vello tempro gótico, do que se conservaban, ainda, os arcos oxivales, postos en pé por un verdadeiro milagre d'equilibrio. Pol-as noites a lúa entraba no cimiterio como na sua casa e todo falaba alí de calma, d'agarimo, de pracidez. Unha vés, fai d' isto xa anos, veu á parroquia un gran amigo meu. Era cego e tocaba o violín. Pol-a noite - él ó quixo - fumos ó 218 cimiterio. Era noite de luar crariño. Viase ó lonxe o mare com'un espello de prata. Pol-o día fixera moitá calore, pois nos atopábamos no mes da Virxe. E o meu amigo, na scedade feiticeira da noite, encomenzou á tocare o seu violín. Primeiro un nouturnio de Chopin; dimpois unha romanza descoñecida. Eu lembrarei aquela noite como unha das mais sereas da miña vida... . Lela - (Berrando, histericamente, asustada) iAi! [f. .88] Andrés - ^Qué é? Sr. Cura - ^Qué che pasa, Leliña? Lela - iAi, non sei, non sei! Sentín com'unha mau fria que me tocaba na frente; com'un salayo que me bicaba os ouvidos... Andrés - Ti estás tola, nena. Euxenio - Non se pode falare d'istas cousas diante de mullere ĉ . Lela - (Abraza ó seu pai) 1Meu pai! iMeu paiciño! ^Non foi medo, nón! 1Setin a sua friaxe.. . ! Andrés - Vamos, acouga. Eres mui nerviosa. Madanela -^Xesús! ^Qué medo púxome ista rapaza! (A Euzenio) (Debaixo da tapa do piano tés a chave) Lela - ^Non; non foi medo, meu paiciño! Agora mesmo sinto que vai pasar algo, que che van facere algo. - Andrés - ^A min? ^Non seias tola, Leliña! Sr. Cura - Pro Lela, por Dios. ^Non che da vergonza de sere eisí? Euxenio - (Colle^uio a chave debaixo da tapa do piano) (^Esta?j [f. 89] Madanela - (iSi!) Lela - iE non me creen, non me creen! iPois eu ó vexo tan craro! ^Sei qu'o daño que ch' iban facere xa cho fixeron! Andrés - Vaya, vaya; que me vou incomodare contigo, nena. Madanela - iAi, qué tonterias, Lela! iPareces parva! Sr. Cura - E a culpa a tiven eu. ^Vaya por Dios! Non quixen facere un mal e ó 219 fixen. Andrés - Non lle faga caso, Sr. cura. Esto é cousa de nervios, nada mais. ^Pasouche? Lela - Si, vaime pasando. 1Qué medo sentin, papai! Euxenio - ^Está xa tranquía? Lela - Si, xa estou tranquía. Perdonádeme. iPor algo chámanme Lela! E pol-a miña ^ causa pasáchedes un mal rato. Pro ^por qué serei eu eisí? Sr. Cura - O principal é que xa che pasara a grima. Ti non debes te preocupare de nosco. Lela - Pois por vostedes ó sinto. ^Perdónasme, papai? ^Perdonádesme? [f. 90] Andrés - Estás perdonada. E imos seguire a nosa veladiña. Madanela - A nosa velada xa está interrumpida. Nin habria gusto nin tranquilidade suficiente pra seguire departindo com'amigós. Euxenio - ^Calade! ^Non ouvides? Andrés - ^Qué é? Sr. Cura -- Un can qu'ouvea. Madanela - Asomella un agoiro. Lela - iSinto medo outra ves, papai! iQu'ouveo mais triste! ^Parece un ánema en pena, que se queixa! - Euxenio - lOuvea com'un doente! Andrés - É o noso can: o Leyal. ^Qué Ile^ pasará? ^ Sr. Cura - Vamos. A noite está pra sustos. Nin qu'o can asistira á nosa conversa. Lela - ^Cómo se laya, probiño! Madanela - iQu'ouveo mais triste! iPon friaxe nos osos! ;Andrés, por Dios; que fagan calare ese can! Andrés - ^Calar? ^Qu'ouvee! [f. 91 ] 220 Euxenio - Pois vaya un gusto. Asustare ás mulleres. Andrés - (Chamando) ^ Maruxa! 1 Maruxa! Agora ó farán calare. i Calade vosoutros! L.ela - ^Non ouvides como xeme? ^Qué tristeiro é o seu ouveo! Maruxa - (Pol-o fondo) ^Chamaba, señor? Andrés - Si. ^Non ouces o can? Pois baixa 6 xardín e céibao. Fai unhas noites que non quere estare preso. Ceibándoo, calará. Maruxa -^Probiño! 10 can non fai daño a ninguén! Ninguén ten de pasare pol-a finca, pois atópase pechada a verxa, e pode estare ceibe o Le_ val. IEisí non ouveará! Andrés - Pois baixa axiña. (A Madanela) ^Estás satisfeita? (Vaise Maruxa) Madanela - Si, si. (Agarimosa) ^Por qué non querias que calase? Andrés - Non sei, non sei. Porqu'hai en min, quizáves un ouveo íntemo, n'un recuncho da miña ánema, e parecíame o ouveo do can... unha armoñia cos meus sentementos. Lela - iAinda sigue ouveando! iQué nerviosa estou! Euxenio - Acougue, Leliña. Son cousas dos animaes. Eso non val nada. [f. 92] É que vosté está desacougadiña e todo Ile parece sobrenatural. Lela - ^Todo! 1Síntome tan fora de min! iCómo si m'arrincaran de min mesma e unha forza misteriosa levárame pol-os aires, en áas invisibres! Andrés - Xa calou o can. Sr. Cura - Si, xa calou. (Un pouco de silenzo) Lela - Dame agora mais medo iste silenzo. Parece que no aire hai unha friaxe... (Silenzo longo, mt^i longo. Todos calan e coas testas baixas ollan pra o chan) Madanela - (Salayando) iAi! Lela - (Salayando) iAi! Sr. Cura - Bueno, voume. Pol-a culpa da miña conversa todos estamos arripiados. Andrés - Eu ó acompañarei, Sr. Cura. Sr. Cura - Non, de ningún xeito. Chamarei a Maruxa por mor do can; non vaya á facere comigo unha falcatrúa. Ela acompañareme. 221 [f. 93J Andrés - Como vosté queira. Sr. Cura - Bueno, señores, boas noites que descansen tranquiliños. O sono esvairá todol-os mouros pensamentos do seu pensamento. (A Madanela) Señora... Madanela - Vosté descanse, Sr. Cura. Sr. Cura - Adios, Leliña. Perdóname. A min si que tes que me perdonare. Pol-a miña culpa... Lela - Non foi nada, Sr. Cura. Xa estou ben. Andrés - Adios, Sr. Cura. Boas noites. Maruxa - (Pol-o fondo) Xa ceibei o can, señor. Saltaba com' un tolo, cheo de ledicia. ^Vai marchare o Sr. Cura? ^ Sr. Cura - Si, voume. Maruxa - Pois irei cando vosté, senon o can... Sr. Cura - Adios eh:.. Descansade ben. (Yanse Maruxa e o Sr. Cura) Madanela -^ Estou cansadiña! Voume pra o leito. Euxenio - Si, é houra de se retirare. Andrés - ^Ti non te deitas, Leliña? [f. 94] Lela - Si, tamén eu voume pra o leito. Euxenio - Pois boas noites e deica mañán. Lela - Boas noites, Euxenio. Eĉxenio - Adios. E non soñe con cousas de medo. A noite é de luar crariño, boa pra pensamentos de ledicia. Adios, Andrés. Hastra... mañán, Madanela. Madanela - Adios. Hastra... mañán. (Vaise Euzenio pol-o fondo) Lela - Papai. Voume deitare. Dame un biquiño. Direille á Maruxa que durma no meu cuarto, pois soila teria medo. Andrés - Adios, nena. Descansa ben. (Vaise Lela pol-o fondo) Madanela - (Pausa. Andrés vai car'a ela. Fai un xesto de desprezo e vai marchare) 222 ^Vaste, Andrés? Andrés - (Brusco) Si. Voume. ^Qué queres? Madanela - Nada. ^Por qué non estás comigo un pouco? Andrés - ^Queres, reialmente, que che faga compaña? Madanela - Si non-o quixera non cho diría. Andrés - Madanela... 1Qu'eres pra min o inferno e o ceo d mesmo tempo! [f. 95] ^Qu'eu xa non sei si eres o diaño ou si eres un anxe! 1Qu'eu non sei xa si ch'esnaquizare entr'as miñas maus ou si che collere nos meus brazos pra ch'apreixare contra o meu corazón! ^Madanela... que sufro com'un dcente! Madanela - Pro ^qué quér decire todo esto? Non ch'entendo. ^Por qué, falándome con verbas d'amore, fálasme, ó mesmo tempo, con verbas d'odio? Andrés - Porque ámote e ódiote á un mesmo tempo. Porque quérote tanto que xa non sei si tamén a xenreira que che teño é agarimo. Porque estando cheo de odio pra ti, xa non sei, tampouco, si a miña xenreira é dozura infinita. Madanela - iAndrés! ^Endexamais falácheme d'iste xeito! ^Qúe tés? ^Qué che pasa? Andrés - (Apreixándoa feramenie) ^Non o sei! Óllame nos meus ollos. Dame os teus ollos. Eisí. Óllame frente á frente e cara á cara. ^Qué dis? Madanela - iNada! 1Nada... e todo! Qu'o fondo dos teus ollos é com'unha [f. 96] aberta de pas. Qu'o fondo dos teus ollos é tan sereo y-está tan cheo de dozura qu'asomella a dozura mesma. Andrés - Bícame. Dame os teus beizos. ^Qué dis agora? Madanela - Qu'os teus beizos son volvoretas do desexo e quéimanse no lume dos meus beizos. ^ Andrés - Apréixame. Apréixame rexamente e deixa que t'apreixe. ^Qué dis, Madanela?. Madanela - Qu'ainda qu'eres forte, e a forza dos teus brazos é brutal, desfaise no meu corpo, e asomella agarimo d'unha mauciña agarimosa. Andrés - ^Mintes! Madanela - Pior pra ti. ^Queres qu'os teus ollos non seian doces? ^Qu'os teus beizos non seian volvoretas? ^Qu'en troques d'agarimo... os teus brazos carifenme bestialmente? Andrés - Mintes, mintes. Ti non ves dozura nos meus ollos. O que ves n'iles é tan 223 mouro que che pon medo na-y-alma. Ti non ves desexo nos meus beizos, senón maldiciós. E nos meus brazos, [f. 97] ansias de morte... Madanela - ^De morte? ^E quen pensa na morte, meu Andrés; meu Andresiño? (Despregando toda a sua feminidade) ^Qué toliño eres! Eu non sei que mouros pensamentos aniñan en ti. Pro sei que en min todol-os meus pensamentos son brancos e. puros como a neve das montañas. iQué síntome tan felis ó teu rente! Mira. Dame as tuas maus: eisí (Colléndoas) Son as maus que m'encariñan na vida, que m'agaruxan, que me poñen leda. Estes dediños os teño bicado moitas veces e os hei de bicare moitas, ainda. Chei de facere, como aos nenos, xogos cos dediños e direiche qu'este xantou un oviño, qu'este ó probou... ^parezo unha nena, verdade? Pro é que sentíndote tan forte e sentíndome tan deble á tua veira, paréceme que son com'a tua filliña, que son unha picariña rebuliceira...! Andrés _ i Madanela! i Non yeñas con meiroas! 1 Non fales da miña forteza! iA forte eres ti! Atasme de pés e maus pol-o amore que por ti sinto. iTesme toliño, miña nena! ^Madanela! iXúrame [f. 98] que me queres! ^Qué non m'engañas! Madanela - ^Qué che engaño? lAndrés! lAldráxasme! Pro... che perdono. Che perdono porque ti tamén eres un neno. E ademais porque o non te perdonare seria mágoa pra min. Andrés - Non sei que che decire. Son-o teu dono y-eres ti; reialmente, a miña dona. Quero sere forte contigo e son com'un probe bimbio, que ti dobregas á tua vountade. Hai momentos en que teño a seguranza ausoluta de que m'engañas, de qu'eres falsa e mintireira. Pro de pronto, teño vergoña dos meus pensamentos e coido que cada un d'eles é unha inxuria imperdonabre pra ti. ^Eu quixera saber a verdade, toda a verdade! lAinda qu'a verdade fose un coitelo que me desfixera as entranas! i Moito millor a ferida sangrante, delorosa, qu'ista dúbida infernal qu m'embruxa feramente! 1Son pedras que me baten no cráneo os meus pensamentos, agullas que me firen a carne, frechas que m'aguilloan os sesos...! [f. 99] Madanela -^Eso é que me queres, meu Andrés! ^Qué me queres moito! Andrés - ^ Moito! Madanela - É que senon me quixeras a miña vida seria pra ti indifrente. Pro é tan forte o teu amore, que tés medo de qu'o meu non seia tan forte como o teu. ^Ti non sabes da dureza do buxo? Pois eisí é o meu esprito pra o teu amore: firme e forte será decote. Andrés - ^Non m'enganas, Madanela? Madanela - ^Andrés! i[ncomódasme! Eu xa non debia falare mais d'iste asunto contigo. iSon unha muller, Andrés! lA tua muller! Ti, ó fin e ó fallo, eres 224 home, e como tal rudo, bestial, dominadore. iAi, Dios mio! 1Qué sempre a vosa forteza ten de sere torrenteira que nos desfaga! i Un pouco de delicadeza, Andrés, pra min! 1Po1-o amore que me tés! lAldráxasme! 1Miña naiciña: que m'acalentache pra entregarme, inerme e abandonada, nos brazos rudos d'iste home! Andrés -1Madanela! iMiña Madanela! 1Miña neniña! lPerdóname, [f. 100] pol-a tua nai! ^Fíxenche daño, pequena? 1Pois perdóname! Xa verás que boiño hei de sére contigo. Eu farei penitenza, a penitenza que ti m'impoñas, o castigo que ti queiras. Madanela - Déixame. Déixame soila. Estou magoada, ferida pol-os teus aldraxes. Perciso m'atopare soila... Non coidei endexamais que t'envileceras d'iste xeito, pois envilecéreme a min é aldraxarte a ti mesmo. lAs sospeitas tuas non son dinas d'un home! Si sóspeitas, eu non debo merecere de ti senon o desprezo. A unha muller non se lle fala de sospeitas. Ou se Il'amostra o ceo azul da fé ou o inferno da mala fé. Déixame, Andrés. Andrés - Pro... ^Perdónasme? Madanela - Non sei. Déixame. ^Eu que sei! 1Son unha desgraciada e as miñas bágoas valen mais qu'as tuas verbas de consolo! Andrés - ^ Non ĉhores, ña Madanela! 1 Pol-o que mais queras! ^ Non chores! Madanela - Déixame. Deéixame, por Dios. [f. 101] ^ . Andrés - ^Ouh, que canalla son! iQué besta son! ^Eu tiña de m'arrincare a lingua, que ch'aldraxou! - Madanela - Son moitos delores xuntos os d'ista noite. Mañán falaremos con calma. ^ Eu verei si podo esquencere as tuas verbas. Quérote tanto qu'é posibre qu'as esquenza. Andrés - ^Quéresme? ^Quéresme moito? Madanela - É a primeira penitencia que ch'impoño: a de non che decire si. te quero. Andrés - ^E a segunda? Madane.la - Que me deixes. Que te vayas... Andrés - ^Dasme un bico? Madanela - O que ó desexes é a terceira penitencia. Andrés - ^Cantas faltan? 225 Madanela - Xúzgate ti mesmo... e verás ó que mereces. Andrés - Tés razón. (Acompañándoa hastra a porta da direita) ^Hastra mañán, Madanela? Madanela - Si, hastra mañán. E toma... ista contra penitenza. (Bótalle un bico e pecha correndo a porta) (Andrés vai car'as fenestras. Abre [f : 102^ unha d'elas. Entra a lúa no estrado. Pasa un anaco asomado, respirando 0 recendo da noite. Dimpois colle o quinqué, aceso, e vaise, paseniño, co-il na mau, pol-a porta do fondo) Andrés - iXa sabrei a verdade! (A escea queda soila por un bó anaco) (Pouco á pouco ábrese a porta do fondo e aparece n'ila Euzenio. Con moitas precauciós vai car'a porta da direita. Ábrese ista e sal Madanela) Euxenio - ^ Madanela! ^ Miña Madanela! i Por fin! Madanela - 1Vaite, vaite! ^Vaite, por Diós! ^Ti non sabes ó qu'acabo de sufrir! Euxenio - ^Qué pasou? ^ Madanela - Andrés ^sabes? sospeita... Tén cuaseque a certidume do que pasa. Tiven que facere mil esforzos pra dominalo, pra finxirme morta d'amore por il. ^Vaite, por Dios! Euxenio -^Ouh, non; non me vou! lAinda que se desfaga o mundo enteiro! lAinda que s'abra a terra e tráguenos á todos! [f. 103J Madanela - Vaite, Euxenio. Ainda teño o corpo cuberto de suor frio. iSentinme morrere nos brazos d' Andrés! Nos atopamos ó borde do abismo, Euxenio. O roubo das alhaxas tense que se descubrire d'un dia á outro. Eu xa non sei como Andrés non está enterado. Virán-as averiguaciós. Eu non sabrei finxir. 1Descubriránnos! iE perdereite, Euxenio; perdereite pra sempre! Pol-a imprudenza d'un dia podemos perdere a felicidade de todo tempo. Euxenio - iNon m'importa! lEu non sayo d'eiquí! Madanela - Pro ^estás tolo, Euxenio? Euxenio - Si, estou tolo, tolo por ti. Xa nada m'importa. ^Xa todo m'é igual! Qu'o seipan todo. Que me leven á presidio. Pro enantes quero bebere na tua boca, pr'apagare ista sede d'ela que m'esliga. iEstou tolo! iTolo de fame por ti. De fame dos teus agarimos, da tua carne, do teu amore! iQuero loitare por ti, e te defendere, defendere a tua posesión! 1Defendela com'unha besta maldita, á dentadas, á couces, mordendo á quen me morda, cravando as miñas uñas en quen te queira... [f. 104J ^Abrásanme os celos! ^A seguranza de qu'hai quen che toca, que ch'apreixa nos seus brazos! 226 Madanela - Pois non pode sere, Euxenio. ^Cálmate, pol-a tua nai, pol-o noso amore! Eu non teño a culpa de todo isto que pasa. ^Xa cho decia eu, Euxenio! Xa che deciá que pra nos tiña de sere imposibre ista vida. Temos moitos enemigos e xa ves ó que che pasa con Rosendo. +Eu xa non sei si todo isto será un castigo de Dios! Euxenio - ^De Dios? Mira, non me fagas brasfemare, que sinto qu'a brasfema venme á gorxa. ^Qué pecado fixen eu? ^Cal é o meu delito? ^O de te querere con azos de morte; quererte tolamente, rabiosamente! E si Dios puxo en min este amore, qu'é a miña vida enteira, ^por qué Dios m'ha castigare? Por ti levo feito todo ó que fixen. Por ti a miña vida é moura, como noite sin luar, pro non a cambeo por resprandore ningún. Por ti 1 Madanela! fun ladrón. Por min tamén ti eres ladrona. iY-eu serei asesino! ^Eu serei criminal! Pro... que non me separen [f. 105] de ti! . Madanela - Pois ^por qué non fuximos? Euxenio - Si, fuxiremos. Escaparei ós meus enimigos. Pro esta noite, non. Esta noite ten que sere noite d'amore. Unha noite d'amore con lémbranzas de mortos y-ouveos de cáns. ^Bicos que seian como agoiros e apertas qu'asomellen meiguerias! Ven pra eiquí, preto da fenestra (Van cara á ela) Deixa qu'a lus do luar che dé na cara. Eisí. ^Déixame vel-o infinito do ceo no fondo abismal e infinito da tua mirada! Madanela - Euxenio... ^Mátasme! ^Toléasme! Euxenio - 1 Un bico, Madanela! Madanela -^Teus beizos, Euxenio! (Bícanse. Madanela d'espaldas á fenestra, iluminada pol-a lúa) ^ . Euxenio -^Esto é vivire, Madanela! Os teus beizos son com'unha vara máxica que fan encantamento de todo o que tocan. Madanela - Por eso os teus beizos, xa encantados pol-os meus, son-o meu encantamento. (Unha pedra vén, rápida, de fora. dalle na testa á Mada- [f. 10^6J nela. Ista vacila, xeme e vai caere. Euzenio a tén nos seus brazos) Euxenio - ^Madanela! ^Madanela! ^Qué che pasa? ^Qué foi? ^Qu'é isto, meu Dios? 1Madanela! iMiña Madanela! ^Sangue! ^Non m'escoitas, Madanela? ^Miña pícara! (^lbrese, de pronto, a porta da direita. Aparece n'ela Andrés, c'un revolver na mau) Andrés - iAh, ladrón, canalla! Euxenio - ^Andrés! (Sin deixare a Madanela) ^ Andrés - Si, eu... Que sospeitaba. iQu'ó via craro todo! iQúé saltei como un ladrón 227 pol-a fenestra do cuarto de Madanela e o vin valeiro! ^Qué pra sorprendere ós ladróns tiven que chegare ocultamente, com'un ladrón mais! Euxenio - (Solta a Madanela. Esta desprómase, morta, no sofá) i Ouh, pro defendereime! Eiquí non hai inxuria pra ninguén lpois eu era o dono desta muller! i0 tocere a ista muller tén pena de morte! Andrés - ^De morte? [f. 107] Euxenio - ^Si, de morte! Andrés -^Pois esa pena vas tere! (Andrés quér disparar. Euzenio bótase riba d'él. É unha loita salvaxe, bestial. Caen pol-o chan. Mórdense coma cáns doentes. Na loita Euxenio consigue arredarse d'Andrés e tirarlle, c'unha forza titánica, unha silla, que se creba no cĉan. Yolven á agarrarse e o revolver cai das maus d'Andrés. A loita adequire córes tráxicos. Todo o deseio do• dous homes é collel-a arma. Euxenio, preto d'ela, dalle unha patada e aléxaa. Por fin Euxenio líbrase d'Andrés. Duda un momento e tírase pol-a fenestra aberta. Andrés vai, rápido, e colle o revolver. Corre cara & porta do fondo. Ábrese ista e sal Lela.) Lela - ^Onde vas, meu pai? Andrés - ^A matalo! ^A desfacelo! Lela - (Agarrándose, de xionllos, frs pernas d'el) ^ Non vayas! ^ Fun eu quen tirou a pedra! Estaba eu no xardín, pra vere si escorrentaba o medo. E vinnos na fenestra Ss dous, vinnos que se bicaban imeu pai! Acordeime de ti. ^Acordeime da miña naiciña e señtin outra vés a mau fria que me tocaba na cara! ^Alí estaban os dous, [f. 108] os canallas: un nos brazos do outro! Collin unha pedra e pechei os ollos. iE aló foi a pedra, com'un lóstrego! ^Sentin o berro de Madanela, un berro d'anguria! iMátame, meu pai! Andrés -;Matarte! iTi fixeche xusticia! ^Pro déixame sair! ^Qué s'escapa o canalla y-estou sedento do seu sangue! Lela -^Non, non vayas! iTeño medo por ti! ^ Andrés -^ Déixame, Lela! i Déixame ou non respondo de min! Lela - i Non, non vayas! ^ Non quero que vayas! Andrés -^Qué non queres que vaya! Lela - ^Non, non quero! Ehí tés á Madanela. Miraa. Mira que lle pasa... Andrés - ^Madanela? (Véndoa) ^Ouh, si, meu Dios! ^Madanela! (Collea e abálaa 228^ feramente) 1 Madanela! Fuco - (Pol-o fondo. Arrepiado. Cos ollos fora das órbitas) ^Señor! iMeu señor! 1Señorita! lAi, que desgracia! Lela - ^Qué? ^Qué pasa? Fuco -^O can, señorita! ^Ai, que desgracia na casa! [f. 109] Lela - Pro ^qué é? ^qué pasou? Fuco - Non-o sei, señorita. O can tiña d'estare ceibe. Conócese qu'o señorito non-o sabia. O Le4yal botouse á el. Ouvin os seus ladridos e os berros do señorito e fun, correndo, con Maruxa. 1 Ai, señorita! 1 Eu coido que D. Euxenio está morto! 1Non fala! O Leyal botóuselle á gorxa lA Maruxa costoulle traballo arredar o can! Lela - ^Morto! Fuco - 1Si, señorita! ^Coa cara desfeitiña e teso com'un pau! Andrés - 1Madanela! iMiña Madanela! ^Ainda sabendo ó que sei... querote con toda a miña-y-alma! 1 Madanela! Fuco - 1Corra, señorita, por Dios! Lela - 1 Morto! (C'un berro tolo) 1 Euxenio! 1 Meu Euxenio! Fuco - i Veña axiña, señorita! (Vaise) Andrés - ^ Madanela! Lela -^Euxenio! ^Qu'agora sei ó que sentia por ti! ^Euxenio! (Vaise) Andrés - (Saloucando) iMadanela! 1Miña Madanela! Lela - (Fora da escena) 1 Euxenio! ... i Euxenioo! [f. 110] Andrés - (Desesperadísimo) ^Madanela! Lela - (Mais lorcre) 1 Euxenioo! Andrés - iMadanela! Lela - (Mui lonxe) ^Euxenioo! ^Euxenioo! ?29 Cai o pano, rápido. No Fenol a 20 de Mayo de ] 919. Xaime Quintanilla 230 Galo Salinas Rodríguez, Entre dous mundos, poemá dramútico nun acto. Entre dous mundos é a única obra de Galo Salinas que, seguindo a renovación que intentaba o Conservatorio, ten como .protagonistas a personaxes da clase media urbana. Está datada en Madrid en 1919. O manuscrito autógrafo responde ao mesmo modelo doutros do autor conservados na Real Academia Galega: está construído a man pregando polo centro follas brancas, de forma que fique un caderno de 16 x 22 cm. cunha capa de cartolina na que figuran, escritos en diagonal: título, autor e literatura á que pertence a obra. As páxinas ^van numeradas a man unicamente no anverso, aínda que tamén están escritas polo reverso. Unha folla escrita a máquina, grapada á primeira páxina; contén o poema ao que remite o autor en determinado momento da peza. O exemplar consérvase na Carpeta n° 48 do Arquivo Toxos e Froles. 231 Teatro Rexional Dramática Gallega Entre dous mundos - Poema dramático Don Galo Salinas Rodríguez 232 [f. 1 ] Entre dous mundos Pcema dramático Composto n-un acto, escrito n-a fala gallega por Galo Salinas Rodríguez. Madrid - Ano 1919 Reparto Persoaxes Ac ores Alicia 20 anos Sra. Madalena 22 " " Daniel 25 " Sr. Don Francisco 60 " " Eduardo 28 " " Capitán do vapor 58 " " Un Mariñeiro " " " Outro id. " " " Unha voz dentro " " " A órquesta d'á bordo que toca n-o inferior. O argumento desenvólvese n-a cuberta do trasatlántico "Infanta Idabel de Borbón" n-un viaxe á América do Sur, n-as vísporas da sua chegada á Montevideo, n-unha mañán primaveiral de sol espréndido. Nota - A pcesía que da título á esta obra e que n-a mesma figura, foi lida pol-o autor d'ela e s'este pcema n-a velada celebrada n-o Infanta, n-a noite do 20 de Febreiro de 1914. 233 [f. 2] Entre dous mundos Pcema dramático n-un acto y en prosa Disposición da escená Direita y esquerda do actor.- primeiro termo: espazo da cuberta d'un trasatlántico, parte da popa limitada n-os bastidores pol-as bordas por riba das que, así como n-o fondo, vense o ceo e mail-o mar.- Bambalinas de celaxe.- Enrimados ós costados haberá rolos de cordas e algús trevellos de náutica, e repartidos comenentemente cadeiras de viaxe, sillós de mimbio e outros asentos.- Dos terceiros bastidores atravesando toda a cuberta, arranca o ponte á boa autura c'un balconcillo por diante, tendo n-o centro un mástil n-o que izaráse á seu tempo a bandeira española que estará preparada pro sin verse.- Ós lados dous salvavidas c'o nome do vapor.- Pra subir ó ponte hay unha escada con pasamáns á cada canto, separadas d'as bordas pra deixar sitio a unha porta por cada borda que comunique c'o resto do buque.- N-o centro das duas escadas haberá un banco corrido con respaldar.- Pol-as portas ditas entran e saen os personaxes.- Das bordas suben ó mais auto, cal se xuntáranse n-o pao, duas escadas de corda, e vense tubos. dos que mandan o ar ás máquinas (Ventiladores). 234 [f. 3] Entre dous mundos Escena I (Ó alzar o pano Daniel aparece en autitude pensativa asomado & borda esquerda c'o a testa apoyada n-as mans.- Da porta direita, baixo do ponte, sal Eduardo que lentamente chega cabo de Daniel póndolle unha man sobor do hombro, volvéndose éste enxoitándose os ollos c'un pano branco) Eduardo.- iHola, amigo Daniel! ^Vése algo? Daniel.- . i Moitas naves pol-o mar.. . moitas aves pol-o ar! ... Eduardo.- Eso recende a pcesía. Daniel.- Pcesía é todo canto descúbrese dendel-a toldilla d'un trasatlántico: o sol mandándonoĉ nas suas vibraciós lumínicas ansias de vida; a lúa, faro inmenso alumeando todo o universo; as augas, escumantes pol-o día, fosforescentes pol-a noite, sempre inquedas e solasmentes amansadas ó lonxe onde o ceo xúntaselles pra contelas... ITodo é pcesía...! Eduardo.- Diz ben; ^pro que lle pasa? (Cóllelle o pano) Daniel.- Non me pasa nada. (Salayando) Eduardo.- ^Nada e ten o pano mollado?. Daniel.- Son lembranzas tristes do que deixei, temores pol-o que vou á conocer: non lle estrane a miña autitude. [f. 4] Eduardo.- Sempre acontece o mesmo cando pol-a primeira vez abandonámol-a patria, á min sucedeume tamén, pro d'aquela eu era un rapaz; logo, traballando moitos anos foi desvaíndose pouco á pouco o meu recordo, e hoxe, c'o mesmo amor pro con menos sentimento, xa dono d'algún caudal e socio d'unha casa comercial, ó faguer meus viaxes á Europa pra mercar n­ as fábricas os ouxetos do noso negocio, fago un descanso n-a terriña e torno ás Américas confortado pra seguir traballando. Daniel.- Por d'aquela, como diz ben, era un neno e agora ten o seu vivir independente e asegurado, n-as mentres que eu... Eduardo.- Xa lle teño dito que ben n-a miña casa ou ben n-outra atopareil(e acomodo. Daniel .- i Non sei o que farei ! Eduardo.- Pois é preciso decidírese e tratar de esquencere cousas que mortifican. 235 Daniel.- E imposibre: aló quédame todo o que eu amaba: patria, amistades, a santa nai morta; canto costituía a miña eisistencia, e levo soyo comigo as miñas penas e a miña hirmá dcente d'un mal pra o que penso non hay curación. [f: 5] . Eduardo.- Eso é o pior; pro Dio ĉ apiadarase d'ela e devolveralle a saúde. Daniel.- Cuase que xa perdo a fe. Eduardo.- ^Y é pceta!.. A fe nunca pérdese nin tampouco a espranza, que n-este is tante está latente, porque esas naves y esas aves das que falou, son o anuncio de que atopámonos n-as costas de Sud América, e n-o amañecer de mañán despertaremos xa ancorados n-a grandiosa badía de Montevideo. Daniel.- Chego á elá ansioso e desanimado c'o espanto que da o desconocido. Eduardo.- Non se desanime, tanto mais canto debe de estar contento pol-o éisito que outuvo anoite n-a derradeira velada de despedida do viaxe. Daniel.- Eisito, quizais, de cortesía. Eduardo.- Non ei ĉaxere a modestia; a sua pcesía impresionou fondamente é todos pol-o humana e sincera. Daniel.- O que ben se sinte non se espresa mal. Eduardo.- Por certo que non foron dos menos en aplaudilo ese señor banqueiro Don Francisco, que din é millonario, e mail-a sua filla Alicia. Daniel.- Non reparei. (Facéndose o desentendido) [f. 6] ^ Eduardo.- iPoida...! ^Permíteme unha indiscreción?. Daniel.- Diga, Eduardo. (Pasean e paranse de cando en cando) Eduardo.- Pois é que pareceume que no en tanto do festival os óllos de Alicia e os de vostede buscáronse e atopáronse mais d'unha vez. Daniel.- ^Vostede está tolo...! ^Habíaseme de acurrir á min estrevemento semellante? Eduardo.- ^Qué tería de particular? ^ Daniel.- ^Non había de tere? ^Erguer as miñas miradas á dama de tanto valimento! Eduardo.- ^E se fose ela quen as baixara á vostede? Daniel.- 1Cale, cale, que a sola ideia de que alguén mais que vostede d'un feito 236 casual poidera tirar consecuencias, avergónzame... Eduardo.- Xa vexo que vostede, non oustante o seu talento, é tamén vítima dos convencionalismos sociais que-^a-resul^r^x anacrónicos e perxudiciaes. Daniel.- Pois son os que aínda rixen n-o mundo. Éduardo.- Sí, n-o mundo dos parvos ou dos hipócritas, por non decir malvados. Daniel.- ^E a dinidá? ^e o xuizo das xentes? Eduardo.- N-este caso concreto a primeira puidera ser orgulo e o segundo difamación. Daniel.- A ver, espríquese. Eduardo.- Un home debe poñer en práutica todo aquelo que non vaya ĉontra do seu decoro . [f. 7] Daniel.- Muy conforme. Eduardo.- E o decoro pérdese candó as nosas aspiraciós levan miras egoistas. Daniel.- Tamén conforme. Eduardo.- Pro cando o egoismo non guía as nosas auciós o decoro queda incólume e d'aquela, tendo a conciencia tranquila debemos menosprezar a opinión dos que xulgan sin conocimento de causa ou con interesada pasión, ou mala fe. Daniel.- ^Cal é o fin da sua argumentación? Eduardo.- Este: As mulleres, pol-o xeneral, buscan pra se casaren ós homes de posición, levando por toda dote á tan sagrada unión a sua virtude, e ademais, se son facendosas fan a dita dos seus maridos e convirten n-un paraíso 0 fogar por elas gobernado. Nivélanse ^non? Daniel.- Sigo estando conforme. Eduardo.- Pois pol-o mesmo procedimento y en boa lóxica un home honrado que non persiga a esprotación senon que enamórese de muller adiñeirada, ^non leva d'abondo á sociedade conyugal co'a sua honradez, autividá e intelixencia pra adeministrar un capital que se lle entrega e que poide multiplicar emprendendo negocios lícitos e lucrativos? [f. 8] Daniel.- Debera ser así. (Siguen paseando e parándose) 237 Eduardo.- ^Hay n-eso menoscabo pra o seu decoro? Daniel.- Non sei que lle responder. Eduardo.- Certamente non o hay, e xa vé como n-un e n-outro caso a pobreza d'algún d'eles non é óbice pra a sua felicidade; é como se dixéramos a razón do desequilibrio equilibrado. Daniel.- ^Se ó comprendesen como vostede todos! Eduardo.- Comprenderíano se paráranse á pensar un pouco; pois que: ^é preferibre a xuntanza de dous seres indixentes pra daren orixen á unha probe depauperada, raquítica e lazarina? ^Ou pol-o contrario, a nefanda asociación de dous privilexiados da fortuna unidos sin mútua vacación, rica ela e rico él, pra tiraren cada un pol-o seu camiño e invadidos pol-o hastio creérense con direito pra mercar c'o seu diñeiro honras e amores alleos destrozando vidas e vinculando o adulterio n-a inviolable pureza do matrimonio...? Non, amigo Daniel, non; nin eso o manda Dios, ^nin debérao consentir unha sociedade regularmente organizada. Daniel.- Eso n-a teoría é divino. [f. 9] Eduardo.- Pois hay que divinizalo na práutica. De min sei lle decir que en de me chegando o día de tomar compañeira, non hoxe que pouco teño senon mais adiante aumentado o meu caudal, escollerei sendo boa n-a mais pobre, e se ademais fora desgraciada tanto millor porque así serei á un tempo proteutor, . altr-uista e redentor. Daniel.- ^E se vostedé non contase con nada e houbera muller enrique.cida que lle gustara? . . . Eduardo.- Falaríalle c'o mesma franqueza, e tanto pior pra ela se me non ademitía, porque perderia a ocasión de facerse c'un bon marido e ter por compañeiro un home de ben. Daniel.- Considero esas doutrinas irrealizabres. Eduardo.- Deixe rolar o grobo que él parará n-o tempo de chegar a realización... Pro, calemos, que vexo encamiñarse hacia eiquí ó pai e mail-a filla. (Mi rando) Daniel.- ^D'aquela eu retírome! (Edccardo o detén) Eduardo.- De ningún modo, pareceríalles que fuxía... (Sorrindo) iCando eu digo! (Pol-a porta esquerda baizo o ponte en frente a que estarán os dous parados, aparece Don Francisco e Alicia vestidos de viaxe; ela moy elegarae e rodeada 238 a cabeza c'un velo flotante.) [f. 10] Escena II Os ditos, Don Francisco e Alicia D. Frco.- iBós días, señores! (Danse a man) Eduardo.- lIgualmente, Don Francisco! Daniel.- iMoi felices! Eduardo.- ^E vostede, señorita? (Danse as mans) Alicia.- Alcóntrome boa, moitas gracias. (Daniel incrinase ante Alicia y-ésta saúado co a cabeza) D. Frco.- O sol d'outro día xa non nos atopará á todos nós xuntos n-este sitio. Daniel.- Así é a vida; como as axitadas augas do oceáno, en contino fluxo e refluxo; sempre as mesmas e sempre distintas, según embístense ou se acaricien. Alicia. = É ben certo. ..; i Quén fora onda do mar! Eduardo.- ^Pra acariciar ou pra embestir? Alicia.- Pra as duas cousas cando houbera motivo, e sobre de todo, pra emancipados do yue dirán, procedese sempre con enteira libertade. D. Frco.- Debo lles manifestar que a miña filla, muller pol-o sentimento, é, pol-a educación moderna yanqui que recebeu, un carauter varonil despreocupada e desprovista de ridículos prexuizos. Eduardo.- Hay que felicitala pol-a sua modernidade. D. Frco.- A quen hay que felicitar e á Daniel pol-os seus versos de anoite. [f. 11 ] Alicia.- Son lindos e sentidos: á min conmovéronme. Daniel.- Non é pra tanto; foron cousa de momento e con asunto forzado que resta espontaneidade. . D. Frco.- Son ispirados e moy do caso e ainda que aplaudino, donlle agora a miña noraboa. (Séntanse todos onde e como queiran) Daniel.- Fixen a miña compósición en fala castelá porque n-a gallega poucos a 239 entenderían. Alicia.- ^Vostede versifica en gallego? Daniel.- E o meu falar predileito e teño a honra de que n-algúns certames premiáranme varias composicións e obras dramáticas. Alicia.- Con moito gusto faríame c'o eses seus traballos e c'unha copia do da velada. Daniel.- Ofrecereillos c'o mayor pracer pois ademírome de que unha dona americana entenda o agarimoso lenguaxe da miña rexión. D. Frco.- 1Pro se Alicia é gallega! Daniel.- ^E gallega...? (Daniel e Eduardo adémíranse) D. Frco.- Si, señores; gallega pol-o nascemento e pol-o amor á terra dos seus ascendentes; creóla pol-a simpatía ó pais n-o que o seu pai realizou unha fertuna, e norteamericana, como Iles dixen, pol-as suas costumes, incrinaciós y educación. Eduardo.- ^E como residindo en América casou Vosté en Galicia...?Perdóneme a curiosidade. [f. 12) D. Frco.-­Por perdonada, y en poucas palabras llo espricarei: Non contaba eu dez anos cando un curmán do meu pai, estabrecido en Montevideo, chamou por min.- Pasados mais de vintecinco e xa morto o meu tío, atopeime dono d'un negocio acreditado e c'un capital importante; mais o esceso do rudo traballo destrozárame o organismo, e grave debía de ser o meu estado cando os médicos aconselláronme que deixase todo confiado ós meus adeministradores e trasladárame axiña á Galicia pra que c'o repouso mental curátanse o meu corpo e o meu esprito. Eduardo.- D'eso algo eu tamén poido referir. D. Frco.- Pasei tres anos n-a terra nativa de Corcubión recorrendo a imponente costa de Finisterre; saneando os meus pulmóns c'os ares cheos de saúde que trai aquel furioso mar que bate n-as prayas de Camariñas e Malpica; contemprando o poético río Ezaro que forma a bel^a encantadora cascada do helénico Pindo, e ademirando toda aquela brava naturaleza c'os seus contrastes de bonanzas e borrascas. Daniel.- Brava, si, como as crudeles tormentas que axitan e conmoven certas eisistencias. [f. 13) D. Frco.- Resurdin, volveume a ledicia de vivir, namoreime, casei e cando tornei 240 á América xa non iba soyo porque acompañábame a miña esposa y esta filla. A pobre da miña dona duróume pouco; Dios levouma quedándome Alicia que é o meu solo cariño, o meu único ben n-o mundo, e como os nosos gustos coinnciden en ausoluto, faguemos frecuentes viaxes de recreio á Galicia onde mais ou menos pronto, liquidádol-os meus negocios, retirareime á descansar. Eduardo.- E unha historia interesante. D. Frco.- E c'o ela xa teñen acraradó o misterio das tres nacionalidades d'esta miña filla. Daniel.- ^Daquela quererá moito á Galicia? (A Alicia) Alicia.- Sempre vivo n-ela, porque n-un salón porque nun salón que da ó xardín da nosá casa fixen un museo de cou_ sas da nosa terra y en canto n-él hay palpita a alma gallega. Eduardo.- Rexionalismo puro. D. Frco.- Si, meu. amigo; somos rexionalistas e chegamos hasta a autonomia; pro sempre formando parte da gran familia española, porque o amor da rexión é compatibre c'o da nación sin tarárense ley nin intensidade. [f. 14] Eduardo.- Estamos de acordo. D. Frco.- E ademais, hay que ter presente que ambos aspeutos, o da patrias grande e o da pequena patria póidense fundiren n-un soyo indivisibre: o amor á heroica España con todal-as suas glorias e delores; con todal-as suas grandezáĉ e adversidades; pensar e sentir en contrario e faguer profesión de separatista e aspirar a parricida. Daniel.- De tal xeito sinto e penso. (alicia á Daniel) Alicia.- Tamén poseo música e libros gallegos y hey de lle merecere indíqueme as novedás que sobor d'eso téñanse pubricado. Daniel.- Todo canto dispoña, señorita. Alicia.- Sin esquencer a copia que lle roguei. (Sonrindo) Daniel.- Dareille o orixinal. (Erguese, tira do peto interior da chaqueta un papel e vai á darllo á Alicia) D. Frco.- ^Ten incomenente en nos lér a sua pcesía pra millor apreciala? Daniel.- Ningún, si eso lles agrada. 241 Eduardo.- Hóme, sí, paréceme ben a ideia. Daniel.- Pois, aló vai. (Desdobra o papel e lée) (Daniel en de acabando de lér a composición que sigue, dobra o papel e fai entrega d'él a Alicia que correspóndelle c'unha amabre sonrisa. Todos aprauden á modiño) (f.^ 15] Entre dous mundos "El cielo arriba, presidiendo altivo "de un buque el triunfal peregrinaje: "abajo, el epiléptico oleaje ­ "cual lava inquieta de un volcán activo "En la entraña del mónstruo que se agita "con crepitar de pira homicidante "esperanzada, ansiosá y anhelante "la turba canta, reza, llora ó grita "Tal vez un espejismo le parece "los sueños vislumbrar del expatriado "cuando distante del terruño amado "el goce del vivir renace y crece "Y unidas en latente sentimiento "nobieza y ambición, honra y locura, "en la mente del prófugo perdura "la aspiración de un solo pensamiento32 "De un pensamiento que piedoso exime "de toda pena la cordial arteria, "porque tiende a suplir la vil miseria "por la riqueza que al mortal redime "^Benditos los que en tráfago errabundo "hallan la dicha que inconsciente rueda, "no por el Mundo Viejo que atrás queda "sino por el potente Nuevo Mundo! 3Z Esta estrofa, e o primeiro verso da seguinte, están escritos na mar^e esquerda da folla, coa seguinte anotación: °Entre la 3° y la 4° estrofa irán esras agregadas. Véase la copio adjunta". A copia á que se refere esta nota é a folla solta incorporada ao manuscrito, que di o seguinte: "La poesia en el original manuscrito está incompleta, esta es la que sirve, dunha man distinta á de Salinas; a continuación. a composición dactilografada; e por último, tamén dactilografada, a seguinte nota: Nota: - Esta composición fué leida por su autor en la velada celebrada a bordo del trasatlántico °lNFANTA ISABEL DE BORBO,Y", la noche del 20 de Febrero de 1914, vispera de su llegada al puerto de Monte ĉ-ideo, y sirvib de título al dramn gallego en un acto y en prosa "ENTRE DOUS MUNDOS", del propio autor. 242 Alicia.- Conservareina con moita estima. (Colle o papel) Daniel.- Eu agradézollo. D. Frco.- E, diga, Daniel: ^as letras danlle pra vivir? Daniel.- IAh,­ non, señor! Eu cultivo a literatura pol-o placer que cáusame, mais o meu oficio é outro: eu son profesor mercantil ^ e traballaba n-unha casa bancaria onde a miña hirmá, asimesmo, estaba de mecanógrafa. [f. 16] D. Frco.- Moy ben, e quizais aproveitando algunha boa proposi ĉión de seguro porvir, veñen á América ambos hirmáns. Daniel.- Non, señor, non levamos senon cartas de recomendación. (Apesadumbrado) D. Frco.- ^Como, deixan un destino sen teren outro! Daniel.- ^Asi é, señor! (Alicia escoita aterrra) D. Frco.- Pois non mo esprico... (Ergueuse) Daniel.- 1Cousas da vida, Don Francisco! D. Frco.- Que eu non pretendo investigar; pro, mire que casualidade, poida que por un mal lles veña un ben. Daniel. - Non entendo. (Alicia lee os versos e os gardá) D. Frco.- No meu escritorio hay sempre paraza pra un empregado intelixente; vostede éyo e poide acupala, adevírtolle que tamén haberá acomodo pra sua hirmá.- As condiciós xa trataremos d'elas.- Vostede dirá se lle convén. Daniel.- Don Francisco, meu agradecemento é grande, pro haberá de perdonarme se non acedo a sua xenerosa oferta. (Sensació^t) . D. Frco.- Dada a sua situación me non esprico a sua negativa. (Todos asinte^t) Daniel.- ^Con dolore da alma procedo asi! D. Frco.- Está ben, vostede terá os seus motivos que eu respeto, pro se en calesunquer [f. 17] circustancias se vise algún día n-o caso de precisar de min, non teña roparo pois buscándome sempre me alcontrará.-- Dareille a miña direición. Daniel.- ^Don Francisco! (Triste e humilde) 243 D. Frco.- Nada, nada, xa está dito... E agora vou botar o meu parrafeo matinal c'o noso amigo Don Manuel Doscampos, Capitaán d'o "Infanta", que é tamén un dos bós e enxebres gallegos. Eduardo.- daquela acompañareino e fumaremos D. Frco.- Corrente, e n-as mentrés se Daniel o ten á ben, poide lle dare á Alicia as noticias que lle pideu, dos libros. (Vanse don Francisco y Eduardo pol-a porta da ponte direita falando en voz baixa.- Alicia que en toda esta escena mostrarase desasosegada e con moito interés, séntase e indícalle asento cabo d'ela á Daniel que o utiliza aparentando reserva y emoción como loitando con encontrados sentimentos) ESCENA III Alicia e Daniel Daniel.- Estou ás suas ordes, señorita. Alicia.- Terei que renunciar ós seus servicios. - Daniel.- ^Por qué? (Estranado) ^ Aliĉia.- Lembreime tarde... pronto separarémonos. [f. 18] Daniel.- ^Eu farei por vela... eu buscareina! Alicia.- Pra se^non tomar tal molestia o millor houbera sido ademitire a proposición que polo-o seu ben lle fixo meu pai. Daniel.- ^Se non poido, señorita! Alicia.- ^Quizais pol-a dcenza da sua hirmá? Se por eso fose non se preocupe, Madalena pasará n-a miña compaña todo o tempo que dure o seu restabrecimento; eu estou sola e as duas levarémonos prefeitamente. Daniel.- iTampouco é por eso... créamo! Estou sofrindo un verdadeiro tormento, porque quixera falar e ainda aparecendo como ingrato non poido decire nada do que á este asunto refírese. ^ Alicia.- ^D'aquela é un segredo? Daniel.- jSi, é un segredo!... Alicia.- ^Tal vez algunha treición de amor? Daniel.- Fora da miña nai e da miña hirmá non amei hasta o de agora á ningunha 244 outra muller. Alicia.- Unha derradeira pregunta: ^Ese segredo en nada compromete o seu honor? (Daniel fai un involuntario movemento de protesta) Daniel.- lE solo desgracias de familia!, iSin honor eu non podería vivir! [f. 19] ^­ ^ Alicia.- Ha de me perdoar a miña insistencia pro sinto tan forte simpatia pol-a sua hirmá... e tamén por vostede agora que sei que ten un profundo delor n-a alma, que daria calquera cousa por lles prodigar os meus consolos. Daniel.- Eu llo estimo, Alicia, porque noto en vostede un alma grande, e a sua xenerosidade no meu corazón, desperta latexos que por non habelos xamais sentido non acerto á definir. Alicia.- ^Gardará boa lembranza de min? Daniel.- Sempre a tendrei presente, e cando rece pol-a miña nai, o nome de vostede irá xunto c'o d'ela pra pedir o seu ben. Alicia.- 10 mesmo lle prometo! Daniel.- lAcórdese de min, e unidol-os nosos espritos pol-o imán da telepatía istantes haberá n-os que ambos asociaránse c'os mesmos sentimentos! Alicia.- iFaime chorar! (Erguese co pano n-os ollos diríxese á borda da direita.- Daniel sin se conter a sigue, préndelle unha man e lla bica) Daniel.- lAlicia! (Alicia vólvese a él) Alicia.- ^Daniel,_ Diol-o ampare xa que eu non poido leval-a calma ó seu atribulado corazón! (Mira S mar ocultando a emoción) ^ [f. 20] - Daniel.-­ jCoidei que xa non quedaba fel n-o cálice dos meus sofrimentos e inda atopo ri-él mais amargores. (Daniel vai cara a porta esquerda pol-a que aparece Eduardo traguendo do brazo a Madalena, que ven moi pálida e vestida de negro ou moy escuro cuberta a cabeza por potente velo.- O ver á Daniel xúntase á él.- Alicia continua austraida mirando ó mar) Escena IV Os ditos, Madalena y Eduardo Madalena.- 1Daniel! (Préndelle as mans) 245 Daniel.- i Miña hirmá! ^Cómo alcóntraste? Madalena.- Mareábame n-a cámara e subiri á toldilla pra respirar o ar fresco. Eduardo.- Eu estaba presenciando as maniobras da tripulación cando vin a Madalena e ofrecinme á acompañala onde vostede. Daniel.- Moitas gracias, tanto mais canto deixou o seu entretemento pra sere cortés. Eduardo.- Non, porque o capitán foise c'o señor pon Francisco, logo de dar as suas ordes, pois quere que cando distíngase a terra todol-os pasaxeiros se lembren da patria nativa ó veren a patria que van á adoutaren. Daniel.- i E un gran patriota o noso capitán! [f. 21] (Alicia vólvese e diríxese o grupo e prende d'unha man á Madalena conducíndoa á se sentar cabo d'ela.- Daniel y Eduardo figurando falar quedamente algo interesante vanse S fondo sentándose n-o banco entre as duas portas) . ^ Alicia.- 1Veña cabo de min, miña amiga! Madalena.- Sinto gran pracer en saudala. Alicia.- ^Atópase millor? (Sentándose) Madalena.- A miña milloria é ben cativa. Alicia.- En canto desembarquemos poráse beñ. Madalena.- iTal vez váyame pior! Alicia.- ^Pro que sinte, que lle doy? Madalena.= ^Non o podo expricar! Sinto estranezas, doyme todo e non sei onde está o meu mal. Alicia.- ^Non será parte d'él imaxinativo? Madalena.- A tristeza que enerva, a nerviosidá que enlouquece, os contrastos que descompoñen o ánimo non son efeuto da imaxinación, senon demostraciós de algo grave que desenvólvese alí dentro, moy n-o fondo onde non alcanzan es medicamentos que receta o cencia de crural-os corpos... porque non profundiza nos espritos. Alicia.- ^D'aquela? 246 Madalena.- Proba de que a miña dcenza está n-a alma. Alicia.- ^Quizais en relación c'o mesmo mal que padece . seu hirmán? (Con curiosidade) [f. 22) Madalena.- 1Quizais! ^Díxolle él algunha cousa? Alicia.- ^Nada! ^Será vostede mais compracente? Madalena.- Eu, en todo, non fago senon imitar á Daniel; xa de moito tempo acostumeime á non pensar por min y él é quén pensa pol-os dous. Alicia.- Mais se tratárase de Iles faguer un ben moy grande, ainda que Daniel opuxérase, ^vostede non contribuiría á esa boa obra? Madalena.- Sin él sabelo, sin él ordenarmo, non..., N-a sorte ou. na adversidade sempre c'o él...; lE o único que quédame n-o mundo! Alicia.- Sinto pena e ademiración a un tempo, pro cando ámase moito, asi e non de outro xeito deben de proceder os que aman. (Alicia bica n-a frente á Madalena e paseniño vaise hacia a portá direita sin desaparecer por ela de modo que véxase algo da sua figura.- Madalena encamíñase xunto os mozos que lle saen S encontro) Madalena.- iFoise triste! ^Qué lle pasará? (Ós mozos) Daniel.- ^Quén sabe? (Tamén preocupado) Eduardo.- Tamén está enferma pro a sua doenza é grave... ;Padece do corazón.:. está namorada! Madalena.- iNamorada! (Ademirándose) Eduardo.- Si, e mire o que son as cousas, con todo e con ser millonaria, quizais non poida outer a correspondencia do se.u querer. [f. 23] Madalena.- ^Por imposiciós de orgulo? Eduardo.- Ou por prohibición da delicadeza imposta pol-o seu amado. (1Vlira fi.zamente para Daniel) Daniel.- iYmonos de eiquí...! (Molesto e contrariado) Eduardo.- ^Quere o meu brazo? (Ofrecéndollo a Madalena) 247 Madalena.- ^Quero o dos dous! (Madalena apóyase n-os brazos dos dous e xuntos desaparecen pol-a porta esquerda á tempo que Alicia déixase ver de todo pol­ a da direita avanzando á modiño hacia onde fóronse oa outros quedándose ó pé da borda esquerda ollando o mar.- Pol-a porta direita aparecen D. Francisco e o capitán que viste de mariño, trai barba corrida e leva cruzada o peito a correia da que pende a caixa c'os anteollos; n-a man sosten uns papés azús como de telegramas e ven sostendo unha conversa con Don Francisco.- Alicia os sinte e á pouco xúntaselles) Escena V Alicia, Don Francisco e o Capitán Capitán.- Dígalle, Don Francisco, que teño unha verdadeira satisfaición. (Alicia está atenta) D. Frco.- Créollo, Capitán, porque vostede é dos que gozan c'o ben dos outros. Capitán.- Doíame o verme n-o caso de perxudicar á ese pobre mozo que ten todal-as ^ trazas de ser un home dino. D. Frco.- Sonlle da mesma opinión, ainda que... [f. 24] Capitán.- A­ pesar do parte que mandóranme eu consideireino hasta o punto de convidalo pra que fose un dos principales n-a nosa festa de despedida. (Alicia adiántase) Alicia.- ^De quen se trata, Capitán? Capitán. - De Daniel. (Alicia sobresáltase)­ . . Alicia.- ^De Daniel! ^Fale, fale, Don Manuel! D. Frco.- Non son cousas que che interesen, Alicia. Alicia.- ^Deixa que fale, papai! (Supricante) Capitán.- Felizmente xa non hay ningún perigo pra él nin compromiso pra min, así que direi o que espresan estes partes. D. Frco.- Que falan moito en tan poucos ringuilós. Alicia.- iSiga, siga, Capitán...! Capitán.- Pois, verán: Cando zarpábamos das Palmas chegou n-unha motora á bordo un oficial do porto y éntregoume un cablegrama urxente, éste; escoiten :(Leeiido) "Capitán Infanta -Orden expresa Gobernador vigílese atentamente 248 pasajero Daniel Estévez, camarote primera 135, por reclamación Juzgado. Espere instrucciones- Comandante Marina". D. Frco.- A orden era alarmante. Alicia.- ^Non, Daniel non poide ser delincuente...! Capitán.- Están n-o certo, Señorita.- Corrían os dias, en que por min mesmo exercia asiduo [f. 25] a vixilancia pois a ningires a confiei, non ouservei n-él nada que xustificase a orde recibida. Fai catro dias, e xa próusimo a rendir viaxe, non chegando istrución algunha e véndome n-o caso de entregar á Daniel 8 Cónsul á nosa arribada, dirixín un radiograma. Alicia.- ^Qué decía n-él? (Ansiosa) Capitán.- Pouco mais ou menos o siguente: -"Comandante Marina.-Daniel Estévez cuya vigilancia ordenóse, conducta intachable. Vísperas ]legada urgen instrucciones" . Alicia.- ^Moy ben... moy ben! (Alegrándose) D. Frco.- ^Por qué tanto entusiasmo, miña filla? ^ Alicia.- ^Acabe, acabe, capitán...! Capitán.- Non recibín resposta, e d'aquela, n-o meu deseo de non causar trastornos ós dous hirmáns, volvin á telegrafiar. Alicia.- ^E qué...? (Con eisaltación) Capitán.- Que fai unha hóra entregáronme este outro radiograma que encheume de contento (Desdobra outro papel e lee) - "Capitán «Infanta» - Sin efécto orden relativa Daniel Estévez -Enterado defensor apeló Juzgado deshaciendo error padecido transmítole ésta orden Gobernador- Comandante Marina". (Ahcia moy leda) [f. 26) Alicia.- ^D'aquela está libre e nada ten que temer? Capitán.- Ausolutamente nada: libre e limpo. D. Frco.- Sin embargo, pol-o pronto hay de por medio un xulgado, un defensor e... Alicia.- ^Qué imaxinas, papai...? D. Frco.- Que algo debe de haber porque este feito coincide c'o a reserva d'ese mozo e a sua negativa pra acetar o meu ofrecimento. 249 Alicia.- E que, ^xa non o sosterías si él consentise? D. Frco.- Non sei... poida que non. Capitán.- Pois eu sí; sei d'el que foi un bon fillo e que é un bon hirmán y eso é unha garantia de que será un home honrado. D. Frco.- Nos negocios toda precaución é pouca. Alicia.- Papai, non retilel-a tua proteución á quen lla ofreciches... Eu respondo de Daniel e si él comprométese él cumprirá ben. Capitán.- Tal o creo. Alicia.- Capitán, quérolle deber un señalado servicio... Meu pai ten q ĉe falar con Daniel y eu prégólle que vostede eñ persoa digalle que o espera agora eiquí. D. Fi-co.- ^Qué intentas, Alicia? Alicia.- ^Salvar a vida de dous seres que van camiño da miseria! Ande, ande Capitán que Dios llo pagará e todos Ilo estimaremos... Capitán.- Con gusto a comprazo, e boa sorte. (Vaise porta direita) [f. 27] Escena VI Alicia e Don Francisco D. Frco.- Alicia, ^á que obedece este teu interés tan grande, esa tua vehemencia? Alicia.- ^Non me perguntes! {Abrázao rt^borosa) D. Frco.- iFilla, miña filla...! ^Xa non tes d'abondo c'o amor do teu pai e vai tras de outro o teu corazón? (Delorido) Alicia.- Non cabiles, eu quérote o mesmó. D. Frco.- Non disimules; eu adeviño os teus pensamentos; xa o dixo aquel pceta e filósofo: pra os vellos teñen as nenas o peito de cristal, e pra os vellos que son pais, o cristal é de aumento. Alicia.- ^Perdóneme!... Non o puiden evitare... D. Frco.- Chegóute a hora; ^qué lle habémos de faguer? Pro, ^acertarás? Alicia.- Daniel é bon. 250 9 D. Frco.- Non o asegures porque ti soyo sabes d'él que é disgraciado. Alicia.- ^Acaso o seria se fose un home ruín? D. Frco.- Alicia, reprimo o natural impulso do paternal egoismo porque ti sexas feliz, pois nunca soipen negarche nada de canto quiseches outer; pro meu delor seria mortal si n-o canto de seres ditosa foras desventurada... i Pénsao ben, filla, pénsao ben! [f. 28] Alicia.-­ Xa o teño pensado e non hay reservas pra un pai tan bóo; aténdeme, fai pouco vímonos e falámonos eiqui; as almas d'él e a miña asomáronse ós nosos ollos, reveláronse e presentáronse como elas eran; merecentes a unha da outra. D. Frco.- Mais ese segredo que obrigao á deixal-a sua terra indo tras do desconocido, dame moito que maxinare. Alicia.- Pois por eso o fago vir eiqui, pra que mo revele á min sola, sin testigos, e poides ter a seguridade de que se non fose dino de alternar con nos, renunciaria á él ainda destrozando o meu corazón. D. Frco.- ^Qué Dios ilumínete, Alicia, e xamais esquenzas á gran proba de amor que non sin sacrificarse dache o teu pai! (A bica n-a frente e vaise pesaroso pol-a porta direita. Pol-a de a esquerda aparece Daniel ollando curioso, Alicia achégase á él e prendeo d'unha man pra o traguer ó primeiro termo, ademostrando impacencia e axitación mal reprimidas.- N-a escena qz^e ven, a mais culminante do poema, aparte das indicaciós que fanse, déixase ó arte dos intérpretes os movementos e además^ ^­ que crean oportunos, e sobre de todó Daniel qcce poide sentarse, erguerse, pasear & sua vontá.- Estiíiiese a situación. Comenzan falando en baixa voz que van alzando) [f. 29] Escena V I I Alicia e Daniel Alicia.- ^Daniel...! N-a vida hai sempre un mo-mento solene n-o que decídise o noso destino... Este momento chegóu pra vostede e... pra alguén mais; pol-o tanto é preciso que vostede falicite a solución d'un problema do que depende a tranquilidade pra moitos... Daniel.- Non alcanzo o que quere decir. Alicia.- jNecesito a revelación do seu segredo! Daniel.- ^Imposible! (Contrariado) 251 Alicia.- N-o dicionario en que adeprenden os homes fortes a palabra imposible non ten sinificación. Daniel.- Mais a ten n-aquel n-o que se istruen os que son conbatidos pol-a sorte. Alicia.- Non divague e fale pronto porque se turba, o momento pasa e pérdese todo. Daniel.- É algo tan triste que o seu soyo recordo cáusame espanto. Alicia.- Soyo espanta o que vai n-a compaña da vergonza e do deshonor. Daniel.- Mais o corazón laya e a ferida ábrese e deita sangue. Alicia.- Eu Ila estancarei c'o bálsamo do meu consolo... [f. 30] Daniel. - i Non podo. .. non podo! (Resistíndose) Alicia.- ^Pois ten que ser...! Eu llo prego pol-a memoria da sua nai, pol-a curación da sua hirmá, por cantos outros amores puidera séntir. Daniel.- Pois por eses outros amores é que fáltame a decisión. (Falan ainda en pé) Alicia.- Eu doulle a ausolución por diante... ^Confese, Daniel! (Supricante) Daniel.- Teño medo de que ó descubril-o misterio vostede impresiónese e me desprece. Alicia.- Se xa está ausolto, ^como pensa que mortificareino c'o algunha pinitencia? Daniel.- Fágome treición, pro non poido resistir mais... iEstou vencido! (Eisaltado) Alicia.- ^Por fin...! (Séntase e fai sentar á Daniel cabo d'ela) Daniel pásase as mans pol-a cara e fala entrecortado) Daniel.- iTres anos fai que morreuse a nosa nai! Madalena y eu acomodámonos n­ unha casa bancaria, como xa lles dixen. Alicia.- Sí, lémbrome. Daniel.- O xefe da seición onde miña hirmá traballaba era o fillo do xerente do estabrecimento; un d'eses mozos adiñeirados e vicioso ĉ que críanse sin respetos á nada nin miramentos á ninguén, e pra os que con tal de satisfaguer os seus desexos non [f. 31] vacilan en tirar honras nin en levar a destrución ós fogares tranquilos. (Pausa) Alicia.- ^Eses non son homes, son mostros! 252 Daniel.- Eu notaba n-a miña hirmá certas alternativas de contento e de tristeza, mais non sospeitaba o motivo. Un dia atopeina chorando e díxome que sin saber por qué estaba apenada; mais n-outra ocasión chegou á casa salayando c'o a noticia de que fora despedida da oficina; sorprendéndome porque non estaba en antecedentes... ^Qué pasara? Obrigada por min Madalena refereume todo: O seu xefe, aquel mozo sin concencia, finxiralle cariño, fixérase amar por ela e cando a coitada gozaba soñando venturas, o canalla quixo bastardear aquel amor puro atentando á honestidade da infeliz namorada. Alicia.- 1Miserable...! Daniel.- Ela defendeu o seu honor e d'aquela o infame, acusándoa de faltas con outro que non quixera cometer c'o él, ordenóu o seu despido coidando que homildándoa acabaria por entregárselle. Alicia.- 1Canta baixeza! (Daniel érguese e pasea) Daniel.- ^Inconcebible, Alicia! Alicia.- 1Siga, siga, Daniel! [f. 32] Daniel.- Non puiden resistir os impulsos da miña indinación; busquei á aquel home e din c'o él n-o seu despacho... 'O verme ergueuse sorprendido -"^Non tema, -lle dixen-, non veño a atentar contra vostede, senon á eisixirlle a honra da miña hirmá, non a da sua virtude que non perdeu, pro sí a sua honra social que vostede lle tirou! iMadalena saleu caluniada d'esta casa y é preciso que volva á ela pra que non se estenda a difamación, y en de pasando algún tempo voluntariamente ela despediráse, deixando á salvo a sua reputación!" Alicia.- Era xusto, ^y él acedeu? Daniel.- Con risa sarcástica contestoume que él era por compreto alleo á este asunto, pro que cando certas cousas^divulgábanse terian o seu fundamento; que pol-a sua parte nada intentaria pra desfaguer o feito, porque ben puidera ser todo eso unha intriga nosa que tuvera por ouxeto a esprotación... ^O sangue todo do corazón subéuseme á cabeza...! Ceguei... avancei hacia él sin me poider conter pra [f. 33] castigar a sua infamia... él deu un paĉo atrás, tropezou c'o seu sillón, perdeu o equilibrio, caeu dando c'o a testa no canto da caixa.de ferro e despromouse n-o chan pol-o que carreu o sangue que deitáballe a ferida. (O actor prautica a mímica que lle suxire o seu auto) Alicia.- ^Horrible situación! (Moi impresionada) Daniel.- Deu él un grito desesperado... eu din outro de terror... Entraron os empregados, botaron man de min e maltratáronme acusándome da morte d'aquel home, porque o tremendo golpe tiráralle a vida... (Séntase fatigado) 253 Alicia.- 1Pobre Daniel! Daniel.- 1Fun preso, pecháronme n-un escuro calabozo e por derradeira procesáronme! Alicia.- 1Martirio atroz! (Daniel séntase) Daniel.- A pobre Madalena aterrouse y enfermou gravemente con tanta emoción, e d'esto procede a dcenza que a consume. Alicia.- 1Sanarémola á forza de cariño e de cuidados! Daniel.- Moitos meses pasei n-a cárcele; un meu amigo abogado afrecéuseme pra a miña defensa que tomou con calor e como non houbo testigos de cargo n-o proceso, porque hasta aqueles que maltratá- [f. 34] ranme non tuveron nada que decrarár en contra de min e por outra parte abonábame a miña boa conduta de sempre, o meu defensor c'o a elocuencia que dan a xusticia e a verdá, logrou que o Xurado non se celebrase, pol-o que a causa sobreseyeuse e fun posto en libertá c'o a^ obriga de que mediante certo tempo dese costancia da miña vida e da miña residencia: Alicia.- iQué de sufrimentos, meu amigo! Daniel.- lAtroces, Alicia; non sei como os soportei! Alicia.- ^E que mais? lAcabe! Daniel.- Perdídol-os nosos empregos e pra moitos a nosa reputación, e non permitíndonos a nosa vergonza residir xa n-aquel pobo, acordamos emigrar d'él; vendemos canto tiñamos pra o noso viaxe, cómodo pol-o mal estado de Madalena; tomei consello do meu abogado quen outuvo autorización do xuez pra poider me ausentar, e recollendo algunhas cartas de recomendación, partimos^pra América onde ninguén nos conoce e poidamos ocultar os nosos delores...;Esta é a historia toda do meu segredo! (Alicia erguese conmovida y él a imita) [f. 35] Alicia.- ^Hi ĉtoria crudel de sacrificio e de aunegación cuyo derradeiro capítulo, por decreto providencial, desenvólvese entre dous mundos, tendo por limites o ceo inmenso e o insondable mar á bordo d'un trasatlántico, onde trázase o primeiro da segunda parte da redención, e a quen tanto sufreu, como premio do feroz martirio, saille ó encontro o amor!... Daniel.- ^O amor!... (Ademirado préndelle as mans á Alicia) Alicia.- ^O amor, Daniel! Se ambol-os dous o sentimos, e o denuncian os nosos ollos, e somos dinos o un do outro, ^por qué habemos de ocultalo e pra qué ese esceso de delicadeza por unha parte e de recelo pol-a outra? iNon, 254 Daniel, desdeñémol-os convencionalismos e deixemos que falen os corazós, e basta xa de mortificaciós! Daniel.- ^D'aquela é certo...? iAlicia...! Refleisione! Ese sentimento seu ^non será campasión, non será caridade da qué tal vez arrepíntase algún dia? iEu vallo e sinifico tan pouco... ! Alicia.- Pra min todo o que mais val n-a vida: c'o amor do pai e do home que meréceme. . Daniel.- iAlicia, miña Alicia:.. Amote hasta a adoración! Alicia.- ^Este é o noso momento solene y en él solucíonase o problema do noso destino! ^ (Don Francisco que pouco antes aparecera n-a porta adiántase e dirixese a Daniel c'o as mans estendidas) [f. 36]­ ^ Escena VIII Alicia, Daniel e Don Francisco D. Frco.- Si, Alicia, confirmo canto dixeches... ^Éres feliz? (Abrazándoa) Alicia.- Son moi ditosa, papai. D. Frco.- Daniel, apreixanse as mans dous homes honrados. Daniel.- iDori Francisco! (Danse ambas mans) D. Frco.- A cuestión era pra todos nos trascendental y eso induceme á cometer unha indiscreción asistindo á sua entrevista c'o a miña filla sin que notaran a miña presencia. Perdóneme. ^ Daniel.- ^Perdóneme vostede, Señor! ^ D. Frco.- Sí, pro c'unha condición. Daniel.- Con todas, xa entregueime en corpo e alma. D. Frco.- Pois d'aquela xa sei que queda acetado o seu acomodo n-a nosa casa e n-a miña amistade. Alicia.- ^Soyo n-a tua amistade?­ (Alicia vai á porta esquerda e axita un pano branco á porta) _ D. Frco.- Xa él nos dirá se apetece mais.­ . 255 Daniel.- Confúndeme tanta xenerosidade e non sei como agradecer canto por nós fan... 1Se paréceme que son cítima d'unha alucinación da que temo reaicionare! D. Frco.- Pois convénzase de que está desperto e de que todo é a realidade.­ (Dous mariñéiros salen e rube cada un pol-a sua escada ó ponte) [f. 37] Escena IX e derradeira Alicia, Madalena, Daniel, Don Francisco, Eduardo, Capitán (Os mariñeiros colócanse un ollando ó lonxe c'un anteollo de larga vista e 0 outro cabo do mastil, n-o centro da ponte onde estará xa amarrada a bandeira sin sere vista hasta que ó mando do Capitán sexa izada quedando ben o descuberto e sendo saudada pol-a orquesta que estará n-o interior sin vela o púbrico. O Capitán, Madalena y Eduardo aparecen pol-a esquerda) Capitán.- iVeñan, veñan, que pronto presentaráse a costa americana que branquexa ó lonxe! Eduardo.- Arribamos a ela con ben. D. Frco.- Con todo ben, felizmente.­ (O Capitán n-a borda esquerda olla S mar c'os seus anteollos) Daniel.- Chega, Madalena, e apareza n-o teu sembrante a animación perdida. Alicia.- Madalena, ^Quixérame por hirmá? Madalena.- ^Qué dí, Alicia? (Alicia a abraza) Alicia.- Que de hoxe en diante non nos separaremos. Madalena.- ^E certo, Daniel? Daniel.- Tan certo como que Alicia é un anxel e seu pai un santo que fai milagres. D. Frco.- Pol-o menos xa está feito o de que Daniel acetou as miñas proposiciós. Eduardo.- ^Pol-o visto fun profeta! (A Daniel)­ ^ [f. 38] Daniel.- ^Si, meu amigo! (Danse a man) D. Frco.- Eduardo, esperamos pol-as suas visitas pois sempre será por todos nos ben recibido. 256 Eduardo.- lIrei! (Mira con intención a Madalena que baixa a vista) Madalena.- O vérete tranquilo paréceme que revivo, meu hirmán. (Dirixíndose a Daniel) Daniel.- iSi, esto debe de sere unha alucinación!... lOu é meñtira canto aconteceu ou non é verdade canto ó presente acontéceme. ..! i E se o de agora non fose certo... meu Diós, tírame a vida! (O mariñeiro que está n-o ponte c'o anteollo di:) ^Mariñeiro.- iTerra...! (En voz alta e S lonxe outra voz grita tamén: iTerra...! O Capitán alborozado) Capitán.- ^Si, ahi está: xa divísase como unha nube o cabo Polorrio e o de Santa Ma ria que limitan a costa de Maldonado... Hacia aquel lado atópanse as illás de Lobos e a de Flores, e cando asome o novo sol teremos á vista ós faros do Este, o de Punta-Carretas e o do Cerro que alumea a espréndida badia de Montevideo! Daniel.- 1Terra de América, terra de promisión, eu saúdote! Alicia.- "^Benditos los que en tráfago errabundo hallan la dicha que inconsciente. rueda, no por el munndo viejo que atrás queda, si nó por el potente nuevo mundo. . . ! " (f. 39] (Alicia recita estes versos con sentimento y emoción ollando amorosa pra Daniel) Daniel.- IAlicia, miña salvadora... meu esprito prégalle á Dios que tamén á ti bendízate! (Cuadro = Alicia e Daniel á direita^- Don Franciscó, Madalena y Eduardo n-o centro finren conversar - O Capitán n-a borda esquerda dei,ra de mirar ^ y éntt^.siasta ordena ós mariñeiros e á orquesta que está dentro:) Capitán.- IMariñeiros: izade a nosa bandeira e saudémola c'o hino da patria...! - IViva España! ^Viva América! ^ Tódos.- ^Viva...! (Todos renden a bandeira, as señoras c'ós panos e os homes c'o as gorras. A orquesta n-o interior interpreta a Marcha Real) Cae o pano lentamente FIN DO POEMA DRAMÁTICO 257 Leandro Carré Alvarellos, O pago, drama en tres actos. O pago foi galardoada co cuarto premio no Certame convocado pola Irmandade da Fala de Betanzos en Xuño de 1919. Forma parte dun groso manuscrito autógrafo que leva como título Teatro Gallego, obras orixinaes de Leandro Carré Alvarellos. Tomo 11, e que contén, ademais da antedita comedia dramática, "Os amores de Xan, quinto", "O engano" e mais "O pecado alleo". O manúscrito é unha libreta estandar raiada, con capas de hule negro, de 269 páxinas numeradas e escritas por ambas as dúas caras. O pago ocupa as pp. 57-I15, e está datada en Marzo de 1919. 258 (f. 1 ] O Pago drama en tres actos . Premiado con pruma dóuro (3a lugar, 4° premio) no certame de Betanzos en 1920, sendo Xurado D. Salvador Cabeza de León D. Antonio Rey Soto D. Vicente Risco 1919 259 [f. 2] Personaxes María ^ 25 anos Luisa 18 anos Paquiñ.a 25 " Miguel 30 " Ramón 60 " Don Camilo 50 anos Ernesto 35 " Xan 20 " Don Ventura 40 " Antonio 20 " Época actual. Dereita e esquerda as do actor. Lugar da aición unha cidade calquera de Galicia. 260 [f. 3] Acto 1 ° Sala moi modesta. Portas laterales e balcón no foro. Forillo imitando as casas da acera contraria. É día. Escena I . María e Ramón María cosendo diante do balcón. ramón entra pol-a dereita. ven da rua; ^ deixa o sombreiro enriba d'unha silla. Ramón.- 1Negouse! María.- (Que deixa a costura e chégase á él impaciente) ^De maneira...? Ramón.- Qúe xa non séi que facer, nin como procurarme ese diñeiro que precisamos. María.- ^E Miguel ten que ir á aldea! Ramón.- Si, ten que ir á aldea; ten que saír d'esta casa sen sol, sen ár; e de non poder ir á Suiza, á un sanatorio, ten que ir á aldea... María.- IOh! IÉ horrible esto, meu Dios, é horrible! Ramón.- Horrible e vergoñoso, María. Levar toda a vida traballando, buscar e facer a riqueza para outro, e á final, cando [f. 4] o corpo dcente, fatigado ou podre de vivir á sóma, respirando o pó dos almacés insanos, vivindo en locaes antihixíenicos, precisa un descanso ou un sanatorio, atoparse con que por toda consideración aquel que o noso traballo e a nosa intelixencia enriquecen nos dá como unha esmola a mitá do sueldo que^ tiñamos... e tal vez se a enfermedá dura moito, hastra ese socerro é suspendido. María.- Pobre Miguel... Mais que á min coase quería a casa en que traballaba, onde foi deixando a saúde... Ramón.- Non traballaría mais se o comercio fose seu. María. -^ E o pago dos seus desvelos. ..! Ramón.- Para Don Camilo, os corenta pesos que lle daba ao mes eran remuneración espréndida. ^ María.- Moi pouco val para eses señores comerciantes a vida dos seus dependientes. Ramón.- ^ A vida non lles importa; o traballo é o único que lles interesa, e o traballo... iBah! oito ou nove horas diarias... Despachar xéneros no mostrador, facer unhas anotaciós nos libros... eso non é gran cóusa para eles. 261 [f. 5] María:- Pero eles solos non podían facelo todo. Ramón.- Nada. A maioría nada podían facer sen os seus dependientes; non pasarían de ser unhos malos tendeiros... O mesmo Don Camilo ^creer que chégaría a ter o gran comercio que hoxe posee sin os seus dependientes? María.- lOh! non, Miguel tenme contado cousas... Ramón.- Que demostran sempre un gran egoísmo e unha cobiza enorme; pero que revelan tamén a sua torpeza e mais o desconocemento ausoluto do comercio. María.- E hastra das mais elementaes regras da escritura comercial. Ramón.- Miguel foino guiando... Organizou a propaganda, dirixiu o escritorio e atendeu ao mostrador. xaquín tamén, coa sua simpatía para o púbrico, foi aumentando a clientela, logo, co crédito que lle abríu o Banco ĉomercial ensanchou os negocios seguindo sempre o consello de Miguel... María.- Miguel non pensaba mais que no comercio. Andaba de cote preocupado por unha letra que vencía, por tal ou cal pe- [f. 6] dido que non chegaba... Ramón.- Gastóu a sua vida en facel-a riqueza de Don Camilo... e xa ves, agora él padece, sofre. .. 1 morrerá! porque o que enriqueceu négase á, non digo darlle, ^négase a emprestarlle unhos centos de pesetas para que atenda á sua curación! María.- 1Cando o seipa! Ramón.- Non o saberá; non debe sabelo porque eso sería moi triste para él. Mellor é non lle dicir nada. María.- ^E que facer? ^Como procurarnos ese diñeiro? Ramón.- Non sei, non sei... pero de calquera maneira que •exa... é nece.sario... Veremos. Escena II Os mesmos, Luisa e Miguel. Luisa ven dándolle o brazo á Miguel .que se apoia nela e nun cayado que trae na outra man. Miguel está enfermo, pálido, ollos hundidos; esquelético. Tuse, afógase. Luisa.- Anda, anda, imos un pouquiñó ao sol. Miguel.- lOh! Si; moito sol, moito sol... sinto frío, [f. 7] teño o sangue callado. María.- (Que vai ao seu encontro, cariñosa) É claro; estás sempre encollido... espílete, sal, pasea un pouco. 262 Miguel.- Non, andar non é posibre. Domeánseme as pernas; xa non teñen forza para termar do corpo. María.- Morriña fora, home; o que tés é preguiza... anda un anaquiño xa verás como te sintes mellor. Ramón.- Imos dar xuntos un paseíño. Miguel.- Non. A sentarme un pouco ao sol. Sentado estou ben... (tuse) Ves, en canto me poño dereito, este maldito tusir... Non alento. María.- Ven; séntate daquela aquí, ao ár (lévao diante a porta do balcón) Miguel.- Ao ar... ao ár d'este calexón, que non ve a loz do sol endexamais. iEn que casas temos que vivir os pobres! (tuse) ^Non me acabarás de arringal-as entranas! Luisa.- Acouga, home, acouga. Non te desesperes; xa desaparecerá, xa te deixará tranquilo! Miguel.- (Tusindo) Non me deixa, non me deixa ^Acabará comigo! (f. 8] ]viaría.- ^Xesús, home! Ramón.- Aquí estás mal;.é mellor que vais ahí á praza. Luisa.- Si; anda, anímate. María.- Papá irá contigo. Miguel.- Déixame estar. Atópome ben aquí, á carón teu; á carón da miña María... tan amantiña, tan boa con este pobre doente que non Ilé pode dare a felicidade qúe merece. María.- Vamos; déixate d'eso... As cavilaciós non che fan ben. Miguel.- Ben sei. Pero, que queres; eu véxote fermosa, chea de vida, e pensso que é un crime terte suxeita a min que son un espantallo, un corpo morto... maría.- Dios fará que a vida volva animalo. Miguel.- 1Dios! María.- Hai que ter esperanza nel. Luisa.- E fé. 263 Miguel.- Tévenna sempre, sempre... pero vouna perdendo xa. cada novo día síntome mais fraco, mais deble; arreféceme o sangue nas veas, sinto frío no corazón. María.- Estás amorriñado... Sal, espílete un [f. 9] pouco. Pasea ao sol; xa verás como a sua quentura faiche ben. Luisa.- Si, anda, vai con papá (érgueo) Miguel.- Imos logo (Déixese erguer sin vontade. Tuse) iOh! ^Dios! María.- Acouga, home. Ramón.- Non te desesperas. Miguel.- Xa nin paciencia teño. ^ María.- Así non é posire mellorar. ^ Miguel.- Non, non é posibre, ben sei... Eu xa non poderéi poñerme bon, non voltarei a ter saúde endexamais. ^ Rámón.- Vamos, vamos (calmándoo) • Miguel.- E o pensalo alrítame, éncheme de carraxe contra... (ergue o puño pechado paTa O CCO) Máría.- ^Miguel! Miguel.- Se dende que casamos non tivemos un istante de felicidade; se a nosa unión é de sofrimento, de penar... Ramón.- Anda ven. Imos un pouquiño ao paseo. Miguel.- Unido a ti por sempre:.. e ti por sempre sofrindo, y eu padecendo por sempre... María.- Tolo, tolo... atende á saúde; a poñerte bon... anda vai. Miguel.- Si, si... á saúde... iOh! que crueldade [f: 10] a de quen, podendo darlle a felicidade aos seus fillos, estrózalles a alma! Ramón levao. Ao saír dalle a tus. Maria que acompañounohastra a porta, volve chorando. Luisa sentase tristeira. Escena III María e Luisa. Luisa érguese e bótalle os brazos á María, cariñosa. 264 Luisa.- iPobre irmá, canto sofres! María.- Si, podes compadecerme... sofro moito, moito. O meu penar é dos que destrozan o corazón... Velo enfermo. .. saber que quizais, seguramente, unhos centoĉ de pesetas poderían devolverlle a vida, ^e non sabelas buscar, non poder atopalas! Luisa.- Pero Don camilo... pedíndollas... María.- Negouse. Teme que á pesar dos coidados so Sanatorio Miguel non sanará e nós non poderemos devolverllas nunca... Luisa.- ^Y ese home...? María.- Ese home é un comerciante, Luisa. Luisa.- Pero... María.- Aproveitóu canto podía dar o traballo de [f. llJ Miguel... Luisa.- (Interrumíndoa) Que foi moito mais do que poidera facer el mesmo en toda a sua vida. María.- E agora que xa está rico, que ten unha gran casa acreditada e forte, coida que fai de mais pagándolle a mitá do sueldo en consideración aos moitos anos que levaba na casa. Luisa.- iOh! Eso é unha infamia, porque foi Miguel o que a acreditóu, o que o fixo chegar ao que hoxe ten 1 Ese home é un.. .! María.- Si, ben sei o que ibas dicir... Certamente á Miguel correspondíalle unha gran parte do capital que hoxe posee Don Camilo... pero Miguel traballóu co nome d.'él e á él foron as ganancias. Luisa.- iQue inxusticia! María.- Para eles eso é natural e xusto; Miguel non era mais que un dependiente... . Luisa.- (Erguéndose) Pareceume que chamaban (Sal pol-a dereita voltando de contado) Un señor pergunta por papá. María.- ^Dixo quen é? Luisa.- Dis que é o dono da casa que fomos ver en Montrove. María.- iAh! Faino pasar. Luisa.- ^Decidides ir por fin? 265 María.- Si aparecen os cartos... (Luisa sal e volta con Don Ventura) Escena IV As mesmas e Don Ventura Ventura.- (Saudando) ^Señora...! María.- Papá non está neste momento, pero faga o favor de sentarse. Ventura.- Con permiso (séntase) Pois, viña saber que deciden con respeito á miña casa de Montrove. María.- Pol-o d'agora non pensamos aínda... Se poidera agardar un par de días... É tan cara. . Ventura.- ^Oh! Por Dios, non diga. É unha finca preciosa. Luisa.- A casa moi vella xa. Ventura.- Pero estñá ben conservada... E aquela horta... Eu teño xa moitos pedidos para ela; pero como vostedes foron os primeiros, claro, dévolles a atención de agardal-a sua decisión: [f. 13] María.- Agradecémoslle esa deferencia, e veremos... mañá ou pasado terá a nosa resposta. Ventura.- ^Espero que será. afirmativa (érguese) María.- Quizais. Ventura.- E perdcen a miña impaciencia; pero comprenderán que é natural ^Son tantos os que me piden a casa! María.- Si, si. Ventura.- (Saudando) iSeñoras, seu servidor! María.- Páseo ben... E mañán ou pasado... Ventura.- Conforme (fai unha reverencia e vaise pol-a dereita) María.- (Que simula acompañalo hastra a porta volve cavilosa) iQuinientas pesetas! Luisa.- (Que estivi cavilando, érguese .supetamente) ^Vou saír! María.- ^A onde? 266 Luisa.- Xa cho diréi logo... acordeime dunha cousa... (mutis pol-a esquerda) María.- (Séntase tristeira e chorosa) iQuinientas pesetas! A saúde, a vida de Miguel... 1 Eu, pobre muller, como hei d'atopalas! 1 Non hai traballo que mas depare! (Chora en silencio, con fonda dór) Luisa.- (Que volta coa mantilla posta e urtha cartei- [f: 14J riña-moedeiro na man) ^Que é esto? María.- ^Choro! Teño que chorar, porque eu quixera darlle a vida á Miguel, e daríalla se traballando día e noite poidera gañar o que necesitamos... pero a costura, o bordado, todal-as labores da muller páganse tan pouco, que traballaría toda a vida e non resolvería nada. Luisa.- (Consolándoa) 1Bah! Non penses agora neso... Eu voltarei de contado e poida que che traia unha boa noticia. . María.- ^E logo, onde vas? ^Non mo podes dicir? Luisa.- Logo, logo (Vaise pol-a dereita. María a mirá e logo sal paseniñamente pol­ a esquerda) Escena V Ramón, Miguel e Xan. Miguel.- (Sentándose fatigado) Son moitas escaleiras para estas debles pernas. Xan.- Si, son moitas escaleiras. Ramón.- Deixa que logo tomaremos unha casiña na aldea, e alí poderás estar ao sol, paseár, respirar aire puro. [f. 15J Miguel.- Aire puro, sol. Pouco disfrutéi d'eles na vida. Ramón.- Pois agora teralos sempre, coma bbs compañeiros. Miguel.- Si, si. E grande cousa o sol para os que temos a friaxe nos ósos... aquécenos o corpo... dá quentura ao noso sangue, e parece que fai revivir en nós a forza da mocedade. Xan.- lOh! si, é certo... Eu cando podo saír algún día e vou andando baixo as rayolas aloumiñantes, síntome outro; noto que nas miñas veas bule o sangue.. . ­ 267 Miguel.- Namentres que no comercio, no escritorio, traballando non se nota, pero si por un momento queda un parado, síntese a morriña que entala o noso corpo, a friaxe que se vai metendo nos ósos... Xan.- É certo, é certo. Miguel.- Eu sentino moitas veces, pero non fixen caso; o traballo .deixábame pouco tempo libre, e afervoado, sen acougo, funme resistindo enganado, funme sostendo... (tuse) hastra que... (tuse) venceume... (tuse) e logo a tus ^esta tus! [f. 16] Ramón.- Te escitas, non fales tanto. Xan.- ^Oh! si, estese calado; non debe falar, e por min... sentiría... Miguel.- Non, se non me fai mal... (tuse) a tus é o que me mata... esgázame as entranas. - Ramón.- Acouga, acouga. Xan.- Vounos deixar... iTemos tanto que facer! Miguel.- ^Sigue ben todo? Xan.- Si, si... (mete a man no peto e tira d'el un sobre comercial) Don Camilo díxome que cos seus recordos, e o deseo de que mellore lle entregue esto... Miguel.- ^Ah! Si, gracias... delle moitas gracias da miña parte. Ramón.- Moitas gracias. Xan.- Serán dadas... Eu tamén, ĉomo os demais compañeiros, deséolle melloría. Miguel.- Gracias, gracias a todos. Xan.- E hastra outro día (mutis pol-a dereita) Miguel.- Adiós. Escena VI Os mesmos menos Xan. Ramón.- ^O sueldo? [f. 17] 268 Miguel.- Si, o... medio sueldo. Don camilo é un pouco tacaño; pero en medio de todo é natural... non ten obrigación de pagarme. Ramón.- Mais que a obrigación moral. . Miguel.- El precisa outro que lle faga o meu traballo, tenlle que pagar e non pode dar dous sueldos. Ramón.- Non faría nada de mais. Miguel.- ^E si enfermaran outros empleados? Ramón.- Non todos enfermarán. E si enfermaran, cando.o negocio dá, como dá o de Don camilo, e sendo os empregados co seu traballo tanto como él co seu nome, non debía negarlles o sueldo íntegro, como non lles debía pagar un xornal mesquiño cando eles o ganan moi grande; tan grande qué en poucos anos, e ti ben o sabes, Don Camilo fixo unha fortuna. Miguel.- Neso tes razón, pero... Ramón.- Deixa, deixa... tempos virán... Escena VII Os mesmos e María. (f. 18] Miguel.- (Irido ao seu encontro) Toma, Don Camilo, inda que con rebaixa, continúa pagándome. María.- Estase portando moi ben: •- Miguel.- Regularmente. María.- Estivo aquí o Señor da casa de Montrove. Ramón.- ^Quere saber se quedamos ou non co'ela? - María.- Si. Miguel.- Paréceme algo vella, pero ten sol, ten ár, e aquela vista preciosa da ría... ialí débese vivir! Ramón.- Pois nada, aceptala. María.- Si, si, haina que aceptar... 269 Miguel.- E logo, poderei estar sempre respirando o recendente aroma dos piñeirales... Alí mellorarei seguramente, alf poñereime bon... María.- Si, si. Miguel.- Xa verás como non tés que andarme pinchando para me facer pasear... a mesma natureza convida. Ramón.- Pois dala por nosa; e canto mais antes... María.- Si, pero... papá... (pausa) Miguel.- ^Qué? ^Hai algún ostáculo? Ramón.- Non. María.- ^Bah! unha pequeniña dificultade facil [f. 19] de vencer. Ramón.- Nada, nada... Eu buscarei medio de arranxalo. Miguel.- ^Ah! si. Creo que acertei... é preciso pagar adiantado, trasladar os cachivaches, necesítase diñeiro... Ramón.- Aparecerá, non te preocupes. María.- É tan pouco que será facil.... ^ Miguel.- Pedireillo á Don camilo, e non creo que me negue... María.- Non, agardar primeiro á que chegue Luisa. Miguel.- ^Luisa? Ramón.- ^E onde vai? María.- Saíu fai un pouco, non séi a onde, non mo quixo dicir; pero quizais traia o que precisamos, e sería mellor non lle pidir nada a ese señor, que d'abondo fai con seguirte pagando. Ramón.- Tés razón. Miguel.- Agardaremos logo ^pero como vai atopar esa rapaza unha cantidade...? María.- Non sei; pero cando marchou parecía segura... quizais... (como con medo) Ramón.- ^Que sospeitas? [f. 20] 270 María.- Non sei, non sei... (cavilosa, triste) Miguel.- ^Qué, María, qué? María.- Non debín deixala ir sola... é unha criatura... Ramón.- ^Temes? María.- (Desolada) Hai un señorito moi rico que lle fai a corte, e temo que lle vaia pedir a él... Ramón.- ^Ah! ^Onde vive? Escena VIII Os mesmos e Luisa, moi triste, pol-a dereita. Miguel.- Aquí está. María.- ^Luisa! (vai ao seu encontro) Luisa.- (Dalle unhos billefes e rompe a chorar) Toma, esto é todo... duascentas pesetas... María.- ^Pero? Luisa.- As miñas alaxas... ias miñas pobres alaxas pouco valían! María.- (Abrazándoa, chorando) Gracias, gracias. Luisa.- O que mais sinto foi o anelo de mamá. Ramón.- ^Vendíchelo tamén? Luisa.- Si; era préciso, é o que mais val de todo... Máría.- O único recordo que tiñas d'ela. [f• 21] - . Luisa.- Se mamá me ve dende o ceo, estóu segura de que non llé parecerá mal. (as duas irmás abrázanse, enternecidas) Miguel.- Non podo consentir eso (caviloso, con decisión) Cai o pano fin do primeiro acto 271 [f. 23] Acto 2° Escritorio da casa comercial de Don Camilo. Portas lateraes. No foro libreirias con archivadores de correspondencia e facturas; copiadores e demais propios de un gran comercio. Na esquerda buró de Don Camilo. Na ^ dereita mesas dos escribientes. Máquina de escribir, prensa de copiar, caixa de caudaes. Escena I Don Camilo e Xan . Don Camilo sentado diante da máquina escribe c'un dedo, moi vagorosamente. Xan, na sua mesa, escribe nun talonario de facturas. No cabo d'un istante, érguese Don Camilo. Camilo.- Xan, acabe de éscribir esta carta.:. Estes traballos non sirven para min. Xan.- Si, señor (Séntase & máquina e escibe rapidaJe)^ Camiló.- Claro, está un afeito á traballar intelectualmente, á pensar, e non ten axilidade nos dedos... (A Xan) ^Entenderá o borrador? Xan.- Si, señor (Escribe, tituvea, volve á mirar o borrador) Camilo.- A miña letra é... claro... como escribo [f. 24] á presa (toma o borrador) Será mellor que Ila lea, non vaia ser que se equivoque (lee) "Como notará pol-o membrete, esta casa é unha das mais importantes no ramo da rexión, e anuncio moito pois gasto bastante en propaganda e regalos aos meus clientes, e nos períodicos, e vou facer un cliché e tamén fago mentes de reimprimir outra vez o catálogo xeneral de algús ouxetos que teño a esclusiva, e vostede será ben servido en todol-os encargos que me faga porque esta casa é moi seria, e sempre ĉumpre, e o primeiro vaiselle servir con todo esmero para que quede contento, é que me siga honrando coa seus pedidos, pois terei moito gusto en servilo ben para que quede contento e ^ repita. E xa verá que os artículos que vende eáta casa son de primeira calidá porque así o penso dicir no catálogo, e teño por norma servir ben pois merco nas mellores fábricas e o que non atopo en España o pido ao Estranxeiro ou á Alemania e espero que vostede quedará contento e me pedirá mais. [f. 25] De vostede... etc..." ( dalle o borrador, falado) Claro, como antes déspachaba a correspondencia Miguel... Boeno, con eso farase mais ao meu gusto, porque Miguel era demasiado lacónico... ( vaise para o seu buró) Xan.- (E ti demasiado... ^vaia unha cartiña!) (sigue esc.ribindo) Camilo.-(Remexendo papés) ^Onde poñería Ernesto a factura de Berliet? ^Xan, sabes onde está a factura de Berliet? Xan.- (Érguese e busca) Non sei... Tal vez estea no Borrador... 272 Camilo.- ^Caramba! Nunca atopo as cousas que busco! iEste Ernesto! Xan.- (Que atopa por fin a factura, entregándolla) Aquí está. Camilo.- A ver (Xan volve á máquina. Don Camilo pousa a factura na sua mesa, colle un períodico e ponse á leer. Pausa) Xan ^Non veu Ernesto aínda? Xan.- Aínda non, señor. Camilo.- É moito modo de tardar. E logo, non sei como é, pero él sempre ten que salir á algo; así é que un quere per- [f. 26) guntarlle, facér unha consulta, e nunca está, aquí para responder. En vez de meterse nun escritorio, ese rapaz debíase adicar á corredor... (pausa) Xan.- (Remata de escribir a carta e lévalla a Don Camilo) ^Irei agora a ver se están despachados eses fardos na alfándega? Camilo.- Si, vai; e de camiño á ver se consigues de Carballeira que che pague esa factura do mes pasado. Xan.- Aínda non fai os trinta días. Camilo.- Non importa. Sempre é mellor ter o diñeiro na casa, gañando intereses. A él o mesmo lle dá pagar hoxe que dentro de dez días... Pódeslle dicir que... Bceno, xa verás ti a maneira de facer que pague. Xan.- Está ben. Escena II Os mesmos e Ernesto. Ernesto,. (A Xan) ^Onde vai? Xan.- Vou á alfándega e á casa de Carballeira. Ernesto.- Xa irá mañán; agora hai que facer outra cousa (A Don Camilo) Arran.rada [f. 27] a quiebra de Peñalba, conseguín tres mil pesetas. Camilo.- ^Nada mais? Ernesto.- E gracias. Camilo.- iUn crédito de dez mil! Ernesto.- Pois cobrar as tres ou perdelo todo. Camilo.- 1Tres mil! ^O trinta por cen! 273 Ernesto.- A Comisión liquidadora aseguroume que conformándose co'eso podemos cobrar logo. Camilo.- (Esaltándose) ^Sete mil pesetas perdidas d'un golpe! iBon negocio! E inda hai quen coida que todo no comercio é ledicia, beneficio, que se gañan os cartos ás mans cheas..: Ernesto.- Vaia que non é vostede o que mais debe queixarse, que despois de todo, esa perda non sinifica gran cousa no seu balan ĉe. Xan.- E os dependientes... ]mentras non atopen outro emprego! Cámilo.- Si, claro, cada un ve as cousas baixo o seu punto de vista... (pausa) ^O trinta por cen! Pero claro, coa vida que levaba Peñalba! Era de esperar o trambullón... Aquel home derrochaba; por [f. 28J moito que gañase, a tal xeito de gastar, por forza tiña que chegar a esto... Ernesto.- ^A esto? Si, certamente... Camilo.- Non todos teñen esta miña vontade de estar sempre á pé do cañón, traballando sen preocuparse da vida cómo non sea o indispensable. Ernesto.- ^Bah! Tamén non todo vai ser traballar. Camilo.- É a mellor distraición; a mais honesta, a mais práitica, e a que evita a ruína. Ernesto.- tAh! ^Pero vosté coida que Peñalba quedou arruinado? Camilo.- ^Non é así? Ernesto.- ^Que vai ser! Peñalba o que fixo foi largarse con canto puido arrecadar! Un negocio redondo, rápido e definitivo. . Camilo.- ^Será posible? ^ Ernesto.- A casa marchaba perfeitamente, como se ve nos libros. Camilo.- ^De maneira...? Ernesto.- Que a Comisión liquidadora paga un trinta por cen dos débitos... e despois continuará esplotando o negocio, que non é malo. Camilo.- Daquela... ^claro! Eu non vou confor- [f. 29J marme co'ese trinta por cento ^Teño dereito a que mo paguen todo! Ernesto.- Foi un convenio cos acreedores. Se quixeran todo quedarían sen nada, porque a Comisión faría entrega da casa ao Xusgado, e como as esistencias 274 mal vendidas non chegarían nin á un vinte por cento, pois... Camilo.- Si, si, claro, é claro; haise que conformar. Ernesto.- Un bonito negocio o de Peñalba ^eh? Camilo.- lUn cochino negocio! Ernesto.- iAh! si, para vostede si, pero lpara él! (Ernesto séntase e colle libros disposto á traballar. Don Camilo remexe papés no seu buró) Xan.- (Indo á pé de Ernesto) ^Que é eso que hai que facer? Ernesto.- iAh! si. Agora nos ocuparemos déso. Escena III Os mésmos e Antonio. Antonio.- Don Camilo, unha señora que desa falarlle. Camilo.- ^A min? Antonio.- Si, señor. Camilo.- Pois dille que pase (Sal Antonio) Xan.- (Mira pol-a porta) É a señora de Miguel. [f. 30] Camilo.- iAh! Ernesto.- Xan, veña (Mutis Ernesto e Xan) Escena IV Don Camilo e María. María.- (De mantilla) Perdóeme que veña molestalo. Camilo.- Dígame en que podo servila. . María.- Señor. A enfermedá de Miguel veu como unha disgracia terrible á estrozar a nosa felicidade; pero o médico asegura que pasando unha grande tempada na aldea, vivindo en prena natureza, o seu organismo volverá recobral-o vigor, a saúde... 275 Camilo.- (Movendo a cabeza, duvidando) A enfermedá d'ese rapaz non é das que curan. María.- É grave, moi grave... mortal se continúa vivindo na cidade, nesa pobre casa onde moramos... falto de sol e de alimentos... Camilo.- Eu pásolle mensualmente a mitá do sueldo que tiña na miña casa; sinto moito que non s'arregle co'eso, pero é canto podo facer. María.- ^Oh! perdón. Nós agradecémoslle ese socorro; sabemos que non está obrigado [f. 31] á facelo... pero, comprenda, Don Camilo, ^son vinte pesos por mes! Camilo.- É pouco realmente, si, pero... María.- Don Camilo, por Dios... É necesario que Miguel vaia á aldea... Confiábamos no seu nobre corazón, na sua xenerodidade... A vostede o facilitarnos as quinientas pesetas que precisamos... Camilo.- iQuinientas pesetas! María.- Moito para nós; como que son a vida de Miguel; para vostede non representan nada. Camilo.- Nada, nada... Eso coidan vostedes, eso se figuran todol-os que non viven a nosa vida... lAgora mesmo acabo de perder sete mil pesetas, e aínda me piden quinientas mais! María.- Perdón, Don Camilo_ Non sabía... dispénseme, se por eso é (mol triste) Eu coidaba... realmente, parecíame que lle sería faci] axudarnos... Era a miña esperanza... a saúde de Miguel (choranáoj Será preciso velo morrer, xa que non hai maneira de evitalo... Camilo.- Señora, por Dios, non chore... [f. 32] . María.- Eu traballaría, eu sacrificaría a miña vida pór devolverlle a sua, e nada conseguirei... Camilo.- (IOh! é bonita, lástima de muller) Acougue. Eu, créame, que si poidera... Téñolle moito afecto á Miguel... estímoo moito, e vostede... éme tamén si mpática. . . María.- (Mírao chorosa) Nesta casa levou Miguel toda a sua vida de traballo, aquí enfermou... hasta certo punto... Camilo.- iOh! eso non importa, non importa... Eu, xa llo digo, podendo... (pásalle 276 a man pol-o hombro, afectuoso) Acougue, acougue... Teñen en min un amigo... E, querendo vosté... unha muller sempre ten medio de procurar canto precisa... Maria.- iDon Camilo! Camilo.- Perdón, non me espriquei ben. Quixen decir. que... María.- Miguel virá logo quizais. Eu adianteime para rogarlle que nos atenda... ou que non o recibase lle ha de dar unha negativa. Camilo.- Veremos, veremos... Pero quixera que vosté; vamos... non sei espricarme... eu... Realmen- [f. 33] te unha muller fermosa coma vosté... Maria.- (iOh!) Por. Dios, Don Camilo, concédalle ese socorro, e o meu agradecemento. . . Camilo.= Pois ben... farei o que poida... E no tocante a seu agradecemento... vostede ten modo de demostralo... Eu, con quen se porta ben comigo, con quen é agradecido, tamén seime portar... (Acompáñaa hastra a porta. María mutis) ^Oh! Se ela quixera... lquinientas pesetas! pouco representan certamente na miña conta... e, como dixo Ernesto, non todo vai ser traballar... E sen me perder, coma peñalba, algo tamén pódese vivir a vida... Se os axudo quédanme obrigados... ela está disposta a sacrificár a sua vida... Este monólogo remata sentado no seu buró, coa chegada de Ernesto) Escena V Don Camilo e Ernesto. Ernesto.- 1Mais pronto! Aquí están as tres mil pesetas da Comisión liquidadora de Peñalba. [f. 34] Camilo.- (Recolle os billetes que lle entrega Ernesto) Ernesto.- (Escribe un recibo naméntras Don Camilo garda o diñeiro na caixa de caudaes, e logo dallo a firmar) Firme o recibo. Camilo.- (Firma) ^De maneira que lle ragalo sete mil pesetas? Ernesto.- Un regalo forzoso. Camilo.- Sete mil pesetas... 277 Ernesto.- Que o señor Peñalba gastou ou gastará coa sua querida. Camilo.- iEso é indinante! Ernesto.- 1Bah! (Sal co recibo e afrás d'él Don Camilo) Escena VI Miguel, Ramón e Xan. Xan.- .Séntense, sentense, logo virá Don Camilo. Miguel.- (Séntase) LE quen é agora o que leva a contabilidá? ^vostede? Xan.- Non. Eu quizais ^oidera facelo gracias ás suas leiciós; pero non teño representación.:. E un tal don Ernesto... Viste elegantemente; é de boa familia, e.recomendado pol-o interventor do banco Comercial. Miguel.- iAh! E naturalmente, inda que faga o mesmo traballo, co'esas condiciós estraordinarias [f. 35] ^terá mellor sueido? Xan.- Naturalmente. Como di Don Camilo: "A un señor tan ben traxeado, tan fino, non se Ile pode pagar con corenta pesos" Miguel.- (Con amargicra) Naturalmente. Ramón. - Pero ^non é o traballo o que se paga? Xan.- Eso coidaba eu, pero non é así. Miguel.- (Tristemente) Non é, non, o traballo: é tamén, mais que nada, a representación, a fachenda... Tiven ocasión de comprobalo moitas veces. Ramón.- Si; é. verdade. Xan.- Este don Ernesto é de boa familia, inda que algo calavera... Agora parece que sentou a cabeza, e meterono aquí para que teña unha ocupación durante o día e arredalo así do vicio, da perdición; e, de camiño, lle depare unhas pesetas para ir vivindo, pois o que herdou do seu pai levouno o demo... Ramón.- ^Casado? _ Xan.- Temporalmente. É un luxo que xa o ten posto en algós apretos, según puiden observar, pero do que non sabe privarse. Miguel.- É unha necesidade. 1Zamón.- Si, cando o casamento é unión de duas [f. 36] almas; pero cando é sómente 278 xuntanza de dous corpos é un luxo y é tamén un vicio. Xan.- Verdade, verdade... Pero, aquí ven Don Camilo; coa sua licencia. Miguel.- Hastra logo (mutis Xan) Escena VII Miguel, Ramón e Don Camilo. Camilo.- Caramba, home, caramba ^para que molestarte...? ^Como vai esa saúde? Miguel.- Mal. Don Camilo, mal... Camilo.- Magriño estás, magriño estás; pero eso pasa. Agora lévase adiantado moito na cencia de curar ^Como en todal-as cencias, claro, eso é! Pois xa verás como sanas. . Miguel.- Esa esperanza hai que ter. Camilo.- Si, home, si ^E que, a dar un paseíño? Miguel.- E a pedirlle a vostede un favor... Ramón.- Eu non quixera que o molestase... tratei de impedir... Miguel.- Un grande favor, Don Camilo... ^A quen había de recumr con mais confianza e seguridade? Camilo.- A ver de que se trata. Xa sabes que te [f. 37] estimo, e podendo... Miguel.- Gracias, gracias... Si, pode, si... Eu espero que non me destenderá. Camilo.= Di, home, di. Miguel.- Mándame o méddico que vaia á aldea... pore eu non teño... non podo dispoñer. . . ^ Camilo.- Comprendo, comprendo... Miguel.- Un préstamo, Don camilo, como un préstamo que lle devolveréi tan pronto como poida, pídolle unhás pesetas... para vostede poucas pesetas... Camilo.- ^Poucas? Miguel.- Quinientas. Camilo.- ^Caramba! Quinientas pesetas... 279 Miguel.- Prométolle que tan axiña como poida... Camilo.- Si, si... Pero non é eso; non se trata d'eso agora... Vosté sabe que no comercio hai días... apurados, eso é... e precisamente mañán teño unha letra importante que... Miguel.- lAh! Don Camilo; día mais, día menos... Eu o que desexo é saber se podo contar co'ese préstamo... unha xuda, un favor que eu estimareille... Camilo.- Veremos, veremos... Os tempos están malos, Peñalba acábame de alcanzar en sete [f. 38] mil pesetas... Miguel.- ^Ah! Camilo.- En fin, xa veremos. _ _ Miguel.- Pero... Camilo.- Si podo faciíitarllas... desde logo, Miguel, xa sabes canto te aprecio. Miguel.- Gracias. Ramón.- É decir... Camilo.- Que mirarei como sallo d'este apuro, e si é posibre... eu xa chas mandaréi (vainos despedindo hacia á porta; botándolle o brazo pol-o hombro a Miguel e levándoo) Miguel.- Páseo ben Don Camilo. Ramón.- As suas ordes. Camilo.- Adiós, adiós (Mutis Miguel e Ramón. Dort Camilo chégase ao buró, séntase caviloso e logo érguese e sal) Escena VIII Ernesto e Paguiña. Paquiña.- (Entra e séntase, con moito aire, aparentando enfado) ^Pouca vergonza, si señor, pouca vergonza! Ernesto.- ^Paquiña! Paquiña.- iPois non! Preséntame aos seus amigos, ao [f. 39] seu patrón, como a muller, e logo déixame que me vaia c'un calquera. Ernesto.- Pero mulíer ^quéreste ir? pois... 280 Paquiña.- ^Ah! Homes, homes, mintireiros, mintireiros, traidores... Ernesto.- Descarrías, Paquiña, o mintireiro e o traidor neste caso non é un home. Paquiña.- Si, si, por xurarme un amor que non sinte! porque sé me quixeras non consentías que marchara con outro. Ernestó.- Libre eres... Paquiña.- (Zalamera) Ti debíasme acompañar; ti debías vir comigo pra seguirmos xuntos sempre, queréndonos moito, sendo moi falices. Ernesto.- Pero Paquiña, eso é unha loucura; eso non pode sere (pausa, impaciente e duvitativo) non pode ser, non. Eu agora... ^non! Paquiña.- Ven, ven, non me deixes ir... Ven ti comigo. Non podemos sépararnos así... ^ Ernesto.- É preciso. Ademais inda que quixera non podo... non teño:.. (Nun arranque que cota axiña) Paquiña.- ^Cartos? 1Bah! Pouco é preciso. Eu gañarei para os dous; o meu contrato dará o necesario... 1Ven ti, Ernesto, ven ti! Ernesto.- (Loitando consigo meso) Non, déixame; non [f. 40] pode ser. Paquiña.- 1Non queres! Ernesto.- (Alritado) iNon! Paquiña.- Adiós logo, Ernesto... Bícame, home, bícame ^Non queres darme un bico, o derradeiro bico? Ernesto.- (Duvidando, liotando cos seus pensamentos) ^ Vaite, vaite! Paquiña.- Bceno... (Dende a porta, volvéndose) Se o pensas mellor e decides vir, xa sabes que te agardo... Són as doce, ás duas sal o tren... ^Adiós! (mutis) Ernesto.- (Movimento de ir tras ela) lE vaise... con outro! iAh! non; pol-o d'agora é miña, miña... (Qr^édase parado, triste} Ela foi de cantas conocín a que mellor soupo comprenderme, soportal-os meus caprichos... Pero... (Duvida, logo dirí.zese á cai.ra) Si eu... (retrocede) Eso non, non... O meu gasteino, tireino... ^era meu, podía facelo! Esto non é meu; non debo tocarlle... (Vai resinado á sua carpeta) iEsto non é vivir!... Pero á esto debo asuxeitarme... (colle ccn libro para facer un asiento) Andrés Peñalba, en quiebra: recibido da Comisión liquidadora tres mil pesetas; as sete mil restantes á pérdidas... ^Peñalba! [f. 41] Este si que vivirá á conta da sua falcatruada! E como se 281 reirá d'estes á conta dos que goza e s'adivirte... (Dei_ra o libro con nozo, érguese e pasea caviloso) iBah! Non podo traballar, estou nerviosísimo... iDiñeiro, quen tivese diñeiro! (como respondendo a unha pergunta mental) i É mais facil! ... (loitando, duvidando) Non, non... 1 Despois de todo! .. . (pasea) ^pro vouna perder?... ^Con outro! iEso non!... (Diríxese á carpeta e escribe nervosamente, ponlle sobre, pousao no buró de Don Camilo, diríxese logo & Caiza, con temor, mirando si o ven, retrocede) lOh! ^Que vou facer?... (pásase a man pol-a frenie, decídese) Esto non é vida e hai que vivir... (Novamente volve á Caixa, pilla os billetes, gárdaos, pon a carta outra vez no buró e sal decidido) Escena IX Don Camilo e Xan. Camilo.- ^Pero non estaba aquí Ernesto? Xan.- Estaba, si señor. Camilo.- ^E onde vai? (f. 42] Xan.- Non sei. Camilo.- (Collendo a carta e abrindoa) ^Que é esto? (lee) ^Como! ^Esto é inaudito, infame...! ^Vaise e leva...! lOh! (pausa, pasea caviloso) Pero, é mester calar... Un.rapaz de tán boa familia... e recomendado pol-o interventor do Banco... IQue calaverada! En fin, que lle imos facer... xa está... (Supetamente, á Xan) Xan, apunte ahí, no libro de Caixa... gratificación a Ernesto, tres mil pesetas. ^ Xan.- (Asombrado} ^Gra...tificación! (apunta) Camilo.- Claro, sempre viviu ben... (como falando para si) O traballo é pouco agradable, e sómente os que nel nacimos... Todos queren vivir, todos queren gozar da vida... Eu non sei, certamente, o que é vivir... Traballéi, amontonéi riqueza... ^De que me servíu? (Despois d'un paseo, dirlxese tamén & caixa, pilla tamén algun billete) ^Se poidera conseguir...! (A Xan) Apunta tamén: gratificación a Miguél... quinientas pesetas (Xan apunta) Cai o pano fin do acto segundo 282 [f. 43] Acto 3° A mesma decoración do acto primeiro. Escena I María, Luisa, Miguel e Ramón. Miguel.- Eu agardo que me servirá. Ramón.- Ao parecer... EI mostrouse atento. Miguel.- Si, si; como poida, e poderá seguramente (tuse) porque o negicio iba moi . ben (tuse) moi ben (tuse fortemente) María.- Vamos, cala; está calado. Non che fai ben falares tanto. Miguel.- Bceno, calaréi, calaréi,... Pero é a ledicia o que me fai falar... (tuse) Boeno, bceno; veremos quen vence. ..(tuse) Agora xa non me asustas, non; vou vivir ao sol, ao ár libre... (tuse) en prena natureza... (tuse fortemente) María.- Cala, Miguel... Ves, tuses mais... Luisa.- Estás fatigado, febril, . Ramón.- Si, é comenete que descanses un pouco.^ Miguel.- (Indo ao balcón) IDescansar! Xa veredes como descanso no ĉampo lAh! agora non me pon medo o ár frío d'este [f. 44] calexón, a friaxe d'esta rua que non ve o sol endexamais... Pouco tempo xa me resta de vivir aquí... María.- 1Sómente de pensalo xa te sintes mellor? Miguel.- Si; púlame o corazón conmais vigor. María.- Endebén que desbotaches esa morriña que te entalaba. Luisa.- Pois xa verás despois. Miguel.- Xantaremos na horta, baixo a parra, ou no piñeiral. Luisa.- iQue bonito o piñeiral! que solene maxestade teñen os altos pinos; e o balbor das suas copas, sempre verdes, que somella un doce arrolo... Miguel.- Un doĉe arrolo que convida á dormir... Non, para min era outra cousa; .cando eu eatba deitado á sóma, o rumor do vento parecíame como unha fala cariñosa que me alentaba... verbas de amor: amor da natureza, amor da vida... unha nova vida chea de paz, chea de sol, ;ah! lo sol! Ramón.- Sol, terra e paz. 283 María.- Cariño xa non te falta, e verás como o sangue volve bulir nas tuas veas, (f. 45J coma o lume da saúde arderá novamente nos teus ollos. Miguel.- O lume da saúde, e do amor, Marfa; porque o amor parece que tamén morreu no meu corazón. María.- Do teu querer estóu segura. Miguel.- Ben o séi. María. - Daquela.. . Miguel.- Hai veces que eu sinto un egoísmo atroz, paréceme que non me servides ben; que non tedes para min todos os coidados e atenciós que merezo, que preciso. . . Ramón.- Eres inxusto Miguel; non podes queixarte de María, que ten para ti todol­ os agarimos e desvelos. . María.- Desculpa merecen as suas queixas. Miguel.- Non, non merecen desculpa... Eu mesmo reconozo o voso costente sacrificio e o moito cariño que me tés para suxeitarte á min; para sóportar as miñas rarezas de enfermo e os meus egoísmos infames... Maria.- 1Bah! pareces un neo... Déixate agora d'esas cousas. Luisa.- E lembrarse de ir facendo os preparativos. [f. 46J ^ María.- Hai tamén que avisar ao dono da casa. Luisa.- ^Queredes que vaia eu á pé de Don Ventura? Ramón.- ^Para decirlle que queda por nós? ^ María.- Vai daquela, e dille que mañán ou pasado... Luisa.- Si, entendido... (mutis pol-a esquerda) Miguel.- Agora é canda vou comezar á vivir, á vivir, á estar sempre á teu rente, a... María.- A ter tranquilidade, ár e sol; que é o que mais precisas para poñerte bon. Miguel.- E poñereime, xa verás, poñereime... (bótalle o brazo pol-a cintura e vanse os dous zuntos esquerda) 284 ^ Ramón.- Como relouca de alegría este infelis coa sola esperánza de virvir en prena natureza, onde coida ^coitado! que o seu deble organismo recobrará vigor e saúde... ^e se agora non hai posibilidade de facer realidade esa esperanza? lOh! non; sea como for, é mester que vaia ao campo, é mester... Escena II Ramón e Luisa, de mantilla. Luisa.- Hastra logo, papá. Ramón.- Luisa, escoita; será mellor que non vaias aínda. [f. 47] Luisa.- ^E daquela? Ramón.- Agardaremos á ver se Don camilo decide. Luisa.- ^E si nada manda? Ramón.= ^Nadá? (pequena pausa) Vai, vai... iSe nada manda, se non cumpre co seu deber, pois deber seu é atender á quen paga coa vida os sacrificios e traballos con que s'el enrriqueceu ^obrigarémolo! Luisa.- ^Obrigalo! Ramón.- IObrigalo! 1Si! Eses homes que mais trafican cos seus dependientes que coas mercancias, ^ non teñen entranas; pero tampouco teñeñ talento nin corazón. Están afeitos á mandar e ser obedecidos sen réprica e hai que acabar co'esa tiranía, hai que Iles facer ver que os dependientes tamén son homes, que teñen dereito á vida; que teñen dereito á unha parte dos beneficios; e si por boas non Ilo queren reconocer ipor malas hai que ir! E pol-as malas faréi que Don Camilo conceda á Miguel o que éste necesita para atender á sua saúde, se non quere concederllo pol-as boas. [f. 48] Luisa.- Pero... eso... ^Reñir, poñerse á mal co'el! Ramón.- Sea como sea. Eu non podo consentir que Miguel morra por falta de coidados, porque o seu "amo" lle negue unha presa de cartós á que ten dereito. Luisa.- ^E si se enfada e deixa de pagarlle o sueldo? Ramón.- 10 medio sueldo! Non. Enfadarase tal vez, hastra poida que nos chame ladrós... ^Bah! Os insultos da xente sin concencia... 285 Luisa.- iLadrós! Ramón.- Os insultos asoman sempre aos beizos d'aqueles á quenes se lles recrama algo xusto, que eles quixeran arrecadar para si. Luisa.- Papá, acouga, estás afervoado... Endexamais vinte tan alritado, tan... Ramón.- É que a mansedume vaise esvaíndo xa. A sofrida crase media, pandote de todo o mundo, está farta de inxusticias, de aldraxes, de sofrimentos, e ten que revoltarse; ten que recramar tamén os seus dereitos... Luisa.- Pero sen alritarse, papá, sen alritarse; que as cousas, pedíndoas humildemente, se son xustas, non deixan de reconocerse [f. 49] e de concedérse. Ramón.- ^Que enganada estás, miña filla! Reconocer, quizais... conceder non. Sem,pre buscan pretestos, sempre atopan voltas e disculpas para negar, ^ negar sempre! ^ Luisa.- Ou non Ramón.- ^Hai que recramar con valentía, hai que ameazare! É triste ter que recurrir a eĉtremos violentós, pero hai que facelo (transición) Vai, vai á casa de Don Ventura imañán levarémoslle os cartos! Luisa.- Pero tranquilízate, papá... xa verás como Don Camilo non precisa que o ameaces... non ten mal corazón... Ramón.- Non é caridade o que pedimos, Luisa: é xusticia. Luisa.- Si, si... Despois de todo eso é cuestión de nome... nos o que pedimos son cartos... Ramón.- Vida, vida... Recramamos a vida de Miguel... a vida d'un home, que, feita diñeiro, está disfroitando tranquilamente Don Camilo sen nos querer conceder a xusticia do noso dereito á ela (pausa) Luisa.- Papá ^por que non ves comigo? Un [f. 50] páseíño non te sentará mal. Ramón.- Tés razón... Sinto arder á miña cabeza... Imos. Escena III Os mesmos e María. María.- (A Luisa) lAínda estás aquí? ^ Luisa.- Estiven falando con papá... e convencéndoo para que me acompañe. 286 María.- (A Ramón) ^Decídeste? Ramón.- Si, hastra logo (mutis Ramón e Luisa) María.- iMeu Dios, meu Dios! ^Conseguiremos, por fin salvar este infeliz dcente? ^Oh! ^Maldita enfermedade! ( Campanillazo na porta) ^Chaman? (Diríxese á porta, na dereita, fora; logo volve á entrar con Don Camilo) Escena IV Maria e Don Camilo. ^ Maria.- Pase, pase, Don Camilo, e séntese. Avisaréi a Miguel. Camilo.- Non, non o avise. Quero primeiro falar con vostede duas palabras. [f. 51] Maria.- ^Comigo? Camilo.- Si. María.- Séntese... e diga... Camilo.- (Séntase) Perdóeme se algo digo que... vamos... se non acerto á espricarme ben... ^ María.- 1Por Dios, Don Camilo, non faltaba mais! Camilo.- Espero que vosté cavilaría no que lle dixen cando foi aló... á miña casa... ao comercio... ^ María.- ^Don Camilo! ^Que quer dicir? Camilo.- Quero dicir... pero non... está vsotede un pouco desacougada... María.- É que... estamos núnha situación... Camilo.- Si, é certo... un pouco.:. un pouco... (pausa, un pouco enfadosa) María.- Don Camilo, agradeceríalle... Camilo.- Si, si. Serei conciso... Falaréi craramente... como no comercio. No comercio imos craramente dereito ao asunto, ao negocio. Pois... (pac^sa) María.- ^Atende á nos asúprica?... ^Non pode?... 287 Camilo.- (Mete a man & carteira e dalle unhos billetes) Si, si, con moito gusto... Claro que a cantidade... ^son quinientas pesetas! [f. 52] As quinientas pesetas que me pediron. María.- iGracias, Don Camilo, moitas gracias! Vou chamar a Miguel para decirllo, para... Camilo.- Non.., non o chame. Miguel non ilebe saber que viñen eu... María.- iOh! tiña razón él ^Que bon é vostede! (collelle as mans e bicallas) Camilo.- (Cobizoso, luxurioso) Non, non é para tanto... María.- Si, señor, si; a saúde a vida de Miguel representan estes billetes... Camilo.- Pero... (pausa, ela olla para él estranada, recelosa) Séntese, temos que falar... Como lle dixen... quero saber... Eu... María.- ^Que? (tremendo de medo) Camilo.- Cóstame un sacrificio o desprenderme d'eses cartos... María.- ^Ah, si! ^Ben o comprendo! jPor eso o noso agradecemento é maior! Camilo.- Non... non se trata d'eso... ^agradecemento! Si; sempre agrada que lle agradezan a un... pero... pero... María.- ^Que? Camilo.- Boeno... craro, falaréi craro, como no comercin: .= derei+_o áo *:egecie... ao asunto... María.- Don Camilo.., non sei... non entendo... ^ [f. 53] Cámilo.- Un sacrificio... O meu foi un sacrificio... e vamos... é natural que un sacrificio se corresponda con... con... María.- ^Con que? ^que quere dicir?... Paréceme adiviñar o seu deso. Teño medo de adiviñalo... Camilo.- Con outro... outro sacrificio... María.- ^Outro sacrificio! Camilo.- Si... bceno; sacrificio... hastra certo punto... para vostede... sacrificio, tanto como sacrificio non sería... 288 María.- ^Para min...! Camilo.- Reflexione: Miguel está enfermo... Vosté é moza; eu... eu... con un pouquiño de... de... María.- ^De que? Camilo.- De amor, de cariño... María.- ^Eu? Camilo.- Algo de voluntá que me tuviera... María.- 1Cálese por Dios, cálese! ^Que se co'esa intención me dá o diñeiro...! Camilo.- A saúde, a vida de Miguel pode conseguila vostede c'un pequeno sacrificio. . . ^ María (Desesperada) iA vida de Miguel! 1Meu Dios, a vida de Miguel...! [f. 54] Camilo.- De vostede depende. María.- lA costa de...! (chorando, saloucando) Camilo.- (Acariciánolle a cabeza) NOn chore, acougue... El nada saberá... E a muller ben pode sacrificarse un poucó pol-a vida do marido... María.- ^Sacrificarse...! (vencida pol-a delor, chorá) Escena V Os mesmos e Miguel. Miguel.- (Na porta) ^Que sucede? Camilo.- (Sobresaltado, medoso) iMiguel! Miguel.- (Adiantándose á Maria) ^Por que choras? María.- ^Eu? ^Ah! si... choro, choro... de agradecimento... (Dalle os billetes) Toma... Don Camilo que... (rompe á chorar) Camilo.- Por Dios, pero... Miguel.- (Fitando á Don Camilo) ^Agradecemento? ^ Non se chora así por 289 agradecemento! Camilo.- ^Eh? Miguel.- (A María) Dime ti ^por que choras? Camilo.- ^Miguel! ^dudas de min? iNon che consisto que me ofendas! Miguel.- Non hai ofensa non habendo culpa. [f. 55] Eu nada dixen que poidera ofenderlle, se nos seus feitos ou no seu pensamento non houbo... María.- Miguel, por Dios, Miguel. Miguel.- ^Pero que é esto?... Eu maxinaba outra cousa; eu coideu que a causa... (indinándose) María.- Xa cho dixen. Miguel.- Non, non foi eso... ^engánasme, engánasme! Camilo.- Cala e tranquilízate, home (tratando de escabullirse) Miguel.- Non, la verdá! eu quero saber a verdá... (colle por un brazo a Maria) ^Dime ti... fala! María.- iMiguel, Miguel! Camilo.- (Amable, separándoo) Te esaltas sen motivo, acouga, acouga... María.- (Cariñosa, chorando) Non te enfades... e agradécelle a Don Camilo... Camilo.- Nada... nada... non me agradezades nada... (índose) Adiós. Miguel.- Don Camilo, perdóeme... ^a enfermedá!... E moitas gracias... moitas gracias... (Don Camilo mutis pol-a dereita. Miguel déixese caer afogante nunha silla, chora) Non sei o que me socede... sinto unha saudade... unha mágúa... (María acódelle cariñosa) Escena VI María e Miguel. María.- Miguel, Miguel. Miguel.- Déixame chorar; teño ganas de chorar... María.- Pois chora; desfoĉa esa pena, como cando eras neno e chorabas no colo da 29p tua nai, que coas suas mans aloumiñantes escorrentaba as acedumes do teu corazón (Atráelle a cabexa que apoya no seu peito agarimosa) Miguel.- Tamén ti, tamén ti sabes amainar a turboada que se formou no meu peito. María.- Santo amor, Miguel, é quen fai eses milagres. Miguel.- E cheguei á dudar... María.- Como eres, Miguel; mira que... Miguel.- Si... Non son dono de min... Pero é que nas tuas bágoas e na tua atitude pareceume ver... ^Que sei eu! A enfermedade esta tenme tan afervoado de cote, alritame tanto... (tuse, cuspe no pano) María.- Descansa un pouco, necesitas acougo... Miguel.- Si, si... voume deitar... Hoxe eĉciteime... encóntrome algo deble... (mutis esquerda) María.- ^Maldita enfermedade! 1Meu Dios! (chora) [f. 57] Escena VII María e Luisa, logo Miguel. Luisa.- (Pol-a dereita) Listo. Xa está á casa para nós ^Pero que pasa, que tés... por que choras? (acércase cariñosa á irm&) María.- iAi, Luisa, é horrible, horrible... Luisa.- Conta, muller.. María.- Despois que saíchedes... veu él, Don Camilo... (raa porta da esquerda aparece Miguel que escoita ansioso) Luisa.- ^E non pode axudarnos? María.- iEu non sei que sería mellor! Luisa.- ^Pero logo...? María.- iCanta maldá, canta ruindade aniña no corazrlpn d'algús homes! Luisa.- iAsústasme!... ^quizais...? María.- Imaxina os deseos mais viles, (saloucando) as proposiciós mais infamantes... 291 Luisa.- iFoi capaz...! lAh! miña pobre irmá... (abrázaa) María.- 10 infame... despois de esgazar a vida de Miguel... pretende aínda estrozar a sua honra... Miguel.- (Sen poderse conter, lanza un berro de indina- [f: 58J ción e d'anguria, mais ben un ruxido) iAh! (bota as mans á cabeza horrorizado e tolo, retírase) María.- (Erguéndose asustada) ^Eh? Luisa.- (Idem) ^Que foi? María.- Pareceume oir... (Miguel dentro salouca, afógase) IMiguel, Miguel! Miguel.- (Aparece acorante, tusindo, cuspindo, afoganté} iMaría, miña santa, miña vida... (María e Luisa acódenlle) María.- 1 Miguel! ^ Meu Dios. .. ! Miguel.- (Caendo nunha silla) iAfógome... non podo mais! iAh, canalla... canalla... Matoume... Matoume...! María.- Non, Miguel, non... acouga... non morres... non morrerás. Miguel.-lAr... ar!... Agora non quixera... non quixera morrer ... e afógome... Pero... é mellor así. María.- ^Miguel! Miĉuél.- É mellor... devolvédelle ese diñeiro... e cuspídelle no rosto..: da miña parte... icanalla... canalla...! ^ Luisa.- Meu Dios, meu Dios (casi como un rezo) Miguel.- A vida... xa vai; ... a honra... ^non! [f. 59) eso non... María... eso non... (acora, morre) María.- (Espavorida, tráxica) ^Miguel, Miguel! ^Morto? ^morto? Luisa.- (Abrazándoa) iYrmá...! (Saloucan ambas) ^ Cai o pano fin do drama Marzo de 1919 292 Leandro Carré Alvarellos, O Engano, comedia dramática en tres actos, orizinal. O Engano foi unha das tres obras de Leandro Carré que obtivo "Accesit" no Certame convocado pola Irmandade da Fala de Betanzos en Xuño de 1919. Forma parte dun groso manuscrito autógrafo que leva como título Teatro Gallego, obras orixinaes de Leandro Carré Alvarellos. Tomo II, e que contén, ademais da antedita comedia dramática, "Os amores de Xan, quinto", "O pago" e mais "O pecado alleo". O manuscrito é unha libreta estandar raiada, con capas de hule negro, de 269 páxinas numeradas e escritas por ambas as dúas caras. O Engano ocupa as pp. 117-189, e está datada en Setembro de 1919. 293 [f. 1 ] O Engano Comedia dramát`^ en tres actos, orixinal accesit en Betanzos Á mocedade galega 1919 294 [f. 2] Personaxes Sofía Pepita Doña Amal ia Dolores ^ Ernesto Luis Tío Benito Don Santiago Miguel Antonio Epoca actual.- Lugar da aición: Santiago de Cómpostela Dereita e esquerda as do aitor 295 [f. 3] Acto 1 ° Sala modesta, pero con certo gusto e confort na casa de Don Benito. Escena I Ernesto, léndo un xornal, sentado nunha butaca. ^ Ernesto.- "Tan delicada e bela como obra de alto pceta, revertende sentimento e sutís pensamentos, c'unha fábula sobria e servida por un diálogo facil e galano, por forza tiña que gustar moito e depararlle ao seu autor un resoante trunfo. O púbrico enorme e distinto que enchía a sala do Teatro apraudíu con efusión á Ernesto Souto, sen benevolencias de amistade nin presión de ningún linaxe. Apraudíu porque o drama foi, escena tras escena, adonándose do espírito de cada espeitador, cautivándoo e emocionándoo"... (falado) Un trunfo: un trunfo compreto. ^Por fin! Xa non son sómente os meus traballos na prensa; xa é algo mais que artigos de xornaes e contos... Gustóu a miña obra, a miña primeira obra, na [f. 4} que puxen todo o meu coidado, o meu amor, a miña intelixencia... O primeiro pulo xa está dado... Agora é seguir traballando sen decaimento hastra chegar ao cume... ^Por qué non? Os que xa chegaron son da mesma madeira... Escena II O mesmo, Sofia e Pepita. Pepita.- Ahí o tés, fachendoso do seu trunfo. Sofía.- Saboreando el só as gabanzas da crítica, cobizoso da sua groria. Ernesto.- Son os primeiros istantes en que me vin só, compretamente sS, despois da furtción de onte, e non podes imaxinar como necesitaba este pequeno acougo. Pepita.- Como qué si non cesan os abrazos, as felicitaciós, os efusivos parabens de tanto amigo, vírante tolo de vez. Ernesto.- Tanta xente acodíu a saudarme que nin^sabería dicir quenes foron. Sofía.- Provabremente inda que non estiveras tan atordoado tampouco acertarías; porque sempre que hai algún grorificado, todas [f. 5] queren abrazalo, apretarlle a man: sen dúvida para ver se de camiño poden arrecadar algo da sua groria. Pepita.- Que como poideran, vaia se a levaban. Ernesto.- ^Bah! a miña groria provinciana... Nin val a pena de falar d'ela. Sofía.- Eso non. O que realmente val apréciase o mesmo na provincia do que na Corte. Ernesto.- Engánaste. O marchamo da Corte é necasario como garantía dos valores científicos ou literarios, e hai que ir á conquistala aló. 296 Sofía.- Noustante xa ves cantas persoas de valer viven e traballan e brilan aquí sen ostentar ese marchamo. Pepita.- Non digas... Aquí, fora dous ou tres, non hai quen valla nada, ausolutamente nada, inda que queiran aparentar grandes conocimentos de todo, e se pregcen a si mesmos como sabios. Sofía.- Non esaxeres. Ernesto.- Pero verdá é que os que saben, os que teñen algún talento, como se non; de nada lles val. Sofía.- ^Xa tés outra vez acesa aquela chispiña [f. 6] da cobiza... xa volve a rebulir no teu maxín a idea de marchar? Pepita.- ^Por qué non? ^A probar fortuna! Ernesto.- A loitar... á facerme un nome, á conquerir unha posición, ou á ser enterrado na lma do camiño. Sofía.- ^Pero non podes traballar aquí o mesmo? Pepita.- Aquí non tén ambente. Ernesto.- Para vencer na loita é preciso estar só e sentirse estrano; é necasario que a voluntá sexa inseparabre compañeira; o ideal único amor... Sofía.- ^Unico amor? gracias, Ernesto. Ernesto.- Perdoa... Expriqueime mal. Non quixen decir que o ideal desbote o amor aniñado nun corazón, e ti ben sabes que do meu, non hai nada no mundo que poida desbotar o querer que teñ nel fondas raices. Sofía.- Eso dis agora.... Pepita.- ^Ciumenta da groria? iSofía! . ^ Sofía.- Ciumenta non. Temerosa de que pol-a cobiza da groria poida esquencerse d' unha muller. Ernesto.- Pero se toda esa groria cobizada sería para poñer aos pés da muller que teme o esquecimento... Vamos, hai que fitar [f. 7] cara a cara á realidade, e cavilar no futuro. Sofía.- ^Miras moi alto ou moi lonxe? Ernesto.- Non sei... Miro á un fin: miro ao que eu creo que debo acuciar e que pode chegar a outer. 297 Pepita.- Ideal grande e voluntá firme... Ernesto.- ^É preciso que o provir sexa noso, e o será! (mira o relós) lAh! pero... icomo pasa o tempo! Sofía.- ^Qué? ^xa marchas? Ernesto.- Si, si... Pero axiña volvo. Hastra logo. (mutis Ernesto) Escena III Soffa e Pepita. Sofía.- Adonouse del a ambición, Pepita, venceuno. Pepita.- Si, venceuno. Ten ambición; e fai ben en marchar á Madrí. É natural que penso neso despois do seu trunfo de onte: todos Ilo dicen... Sofía.- Todos llo dicen, si... ^pero como hei eu d'atopar ben que se marche? Pepita.- Si: certamente. A mamá pásalle o mesmo. [f. 8] Sofía.- EI vaise. Despois nin lembranzas terá para os que nel estaremos cavilando sempre. Pepita.- Eso non. Xa verás como nos vai á abrumar con diarios e revistas ilustradas. O seu retrato, ou artigos seus pubricados, reseñas e críticas das suas obras dramáticas. Sofía.- Nos primeiros tempos, talvez. Despois, coa groria abranguida, coa fachenda da pópularidade, esquecerános. Xa ves; estando ĉon nós, vívindo na mesma vila, días houbo que nin falou duas palabras comigo: tiña que asistir aos ensayos; tiña que ver ao direitor, que falar co empresario ou que facer unhas correiciós... Despois do éisito da sua obra^inda pior... iEstando lonxe...': Escena IV As mesmas e Dolores, logo Don Santiago, Luis e Antonio. Dolores.- Señorita: Unhos señores perguntan pol-o señorito Ernesto. Pepita.- Pásaos e avisa o señorito (Pepita e Sofia medio mutis) Santiago.- Perdón; pero eu non fago antesala. [f. 9] Pepita.- iAh! ^Si é Don Santiago! 298 Santiago.- ^Hola, nenas! ^Ese home feliz? ^onde vai ese novo e ilustre dramaturgo? Luis.- ^Como teñen pasado desde onte? (saúdos) Antonio.- Señorita. Sofía.- Ben, gracias. Pepita.- (A Santiago) Non sei se estará. Santiago.- ^Como é eso? Hoxe débese aos amigos. Sofía.- ^Aínda? Onte xa o tiveron consigo mais da conta. Pepita.- Irei ver se non marchóu. Fagan o favor de agardar un istantiño. Santiago.- Estará, estará. E non o deixen fuxir. Antonio.- Terano agachado para furtarlo aos nosos agasallos. Luis.- (A Soĉ" ia) A vostede hai que felicitala tamén, parte do trunfo de Ernesto, seu é. . Sofía.- Como propio o sinto e agradézolle a felicitación. Santiago.- Así está ela de contenta. Antonio.- Non é para menos. Pepita.- Claro. ^ Santiago.- Claro, claro; pero no entanto vainos desaparecer. Ernes[o... Vaia por el, Pepita; vaia por el... [f. 10] Pepita.- Perdón, Don Santiago, xa vou ^Acompáñasme Sofía? Sofía .- Si, si. Hastra logo, señores. Luis.- Hastra logo. Santiago.- Saudiña, fermosas volvoretas. Antonio.- Bícolles os pés. (mutis Sofla e Pepita) Escena V 299 Don Santiago, Ltcis, Antonio, e logo Ernesto. Antonio.- (Séntase e pilla o períodico que dexou Ernesto) Boeno, hai que confesar que nesta crítica nótase unha man amiga, familiar casi. Santiago.- Ferrete non, amigo Antonio. Luis.- Despois de todo non di mentira. A obra gustou, e val. Claro que Miguel eloxia mais por se tratar do irmán da sua noiva que por xusgar o drama merecente das suas gabanzas; porque Miguel é dos que non atopan ben nada. Antonio.- Do que fan os outros. Santiago.- É para nos facer ver que o seu talento está por riba de todos. Ernesto.- (Aparecendo na porta) ISeñores! Santiago.- (Abrazándoo) Felicítoche cordialmente, Ernesto; a tua obraé tan boa coma moitas [f. 11] das que producen os consagrados. Antonio.- ^Mellor! ^Ernesto: es o mais grande dramaturgo dos tempos presentes! Ernesto.- Gracias. Luis.- Ten escenas moi ben trazadas, e emocioanantes. Antonio.- IQue escenas! IToda a obra é unha preciosidade! Ernesto.- Non tanto, non tanto. Santiago.- O que ch'eu digo é que val. Con algús toques que ]le deas para correxir pequenos defeitiños... . Ernesto.- ^Vosté atopoulle defeitiños? Antonio.- Pois non os ten. É perfeita iademirabre! Santiago.- Home, como primeira obra... (siguen falando) Luis.- (A Antonio) Non esaxeres... Esas gabanzas tuas non son sentidas, e fanlle mais mal que ben. Antonio.- (A Luis) ^Qué, non che parezo sinceiro? Luis.- Onte non decías o mesmo no teatro; e inda agora, falando da crítica de Miguel. . . Antonio.- Agora foi unha broma. 300 Luis.- ^Non dirás o mesmo da tua opinión de onte? Antonio.- ^Oíchesme ti algo? Luis.- D'abondo. Pero eso é aparte. Penso que [f. 12) á quen comeza, se vai ben e se Ile ve afición, se s'adiviña nel algún valer se lle debe alentar; se Ile debe aconsellar nobremente; pero as gabanzas prodigadas en demasía perxudican. Ernesto.- ^De que falades? ^ti tamén atopáchelle defeitos á miña obra, verdá? Luis.- Eu penso que se sigues traballando serás un dos bós. Ernesto.- ^Queres dicir que "O Engano" val pouco? Luis.- Non. Quero dicir sómente que aínda podes, e. debes tratar de facer, cousas mellores; e si onte estiveche, como supoño, atento á representación, notarías onde decae un pouco o interés. Ernesto.- Pois ós xornaes, xa ves o que din. Santiago.- Vólvoche á repetir o que che dixen... Luis.- lOs xornaes! Moi respetabre a opinión do que escribíu esa crítica; pero non deixa de ser a opinión d'un individuo, que, ne ĉte caso é amigo e compañeiro teu. Ernesto.- Amigo és ti, e mais... Luis.- Dígoche francamente e lealmente o meu parecer, á ti particularmente, na intimidade; non o boto escrito pol-o mundo adiante. [f. 13) Santiago.- Que xa é sabido, y é humano que así fagan, inda que debéran ser un pouco mais comedidos; cando se trata d'un amigo alaban tanto, como censuran sen mais nen mais a un enemigo. Antonio.- O que mais fala é Miguel, o noivo da tua irmá. Ernesto.- É dicir, que coidades... Santiago.- Decontado medraches coa fachenda do trunfo, Ernésto. Ten en conta que non lle tiramol-o mérito á tua obra. Luis.- Eso non. Santiago.- Reconocemos canto val, inda que coidamos que podes facer cousas mellores, como dixo moi ben Luis; e eso é o que agardamos. 301 Ernesto.- Trataréi de compracelos. Luis.- (Lástima de rapaz. Vanno batar a perder) Santiago.- Agradézoche o teu ofrecimento; pero ten en conta que nin son eu, por min, o que che pide que traballes, nin á min débeste dirixir ao prometeres. Ernesto.- ^Daquela? Santiago.- E o púbrico. Eu tamén, nós, toda a xente... Pero en toda a xente que forma o púbrico hai algús amigos que vemos sem- [f. 14] pre con pracer e con cariño as produciós dos amigos; pero en maioría están os indiferentes, os desconocidos, e hai tamén algús enemigos. Ernesto.- Logo o mais inparcial xuício é o xuíció do púbrico. Santiago.- Si. O púbrico é o verdadeiro, único xuez. E o púbrico que sabe apraudir o que lle agrada, o que pode despertarlle interés ou producirlle emoción, tamén sabe calar, taén coa friaxe do silencio amostra ás veces o séu desencanto ante as obras ruís, inda que leven a firma dos seus favoritos. Ernesto.- Terei en conta os seus consellos e procurarei que as miñas obras non pasen en silencio. Antonio.- Oe, non vaia a ser que as acompañe demasiado barullo, que tampouco é agradable. Santiago.--Estuda, estuda; que se axudas un pouco o teu talento, verás como o teu nome faise célebre... Ben, por hoxe abonda de sermón. Supoño que o . agradable son dos aprausos, que aínda debe resoar nos teus [f. 15] ouvidos, fará mais para obrigarte a traballar que canto ch'eu poida dicir. Ernesto.- Tamén escoito con gusto os seus consellos e alentos, e eles sírvenme igualmente de estímulo. . Santiago.- Bceno, boeno; estimarei que así sea ^O Tío Benito está por aló? Ernesto.- Si, pase, alá dentro quedaba. Santiago.- Hasta logo (Mutis) . _ Antonio.- Eu voume tamén. Repito a miña noravoa, e agardo unha nova mostra d'esa intelixencia... Ernesto.- Gracias (Acompañao hasta a pona) Antonio.- Adios Luis. 302 Luis.- Adios, Antonio (Mutis Antonio) Escena VI Ernesto e Luis. Ernesto.- ^Bah! Consellos, defeitos... Para os que ven unha obra é moi fácil xusgala e modificala: sencillo aconsellar ao autor que siga este ou aquel camiño... pero facela... ^sómente os que nela poñemos as nosas mans pecadoras [f. 16] sabemos cantos irisomnios, cantas cavilaciós e cantas mágos nos produce! Luis.- Non te desanimes, Ernesto. Ernesto.- Non; pero vou tracol-o rumbo. Xa estou decidido. canto mais antes a Madrí. Luis.- ^A Madrí? Ernesto.- Si. A fuxir d'este povo onde non hai mais que miserias, envexas, ruindades... A loitar po-a vida e pol-a groria onde ninguén seipa quen son, e onde as miñas obras me produzan honra e benestar, ou sexan a almofada do meu mísero esquife, se a sorte non me axuda, nin me val a miña firme ^ ^ voluntá. Luis.- Pobre Ernesto ^pero será posibre que penses de tal xeito? Non te decatas que en Madri, como aquí, hai as mesmas humanas pasiós, os mesmos privilexios, as ruindades e envexas que bulen tamén nos corazós provincianos? Ernesto.- Si, si, hai todo eso, ben sei. Pero alí verei mais preto a realidade santa da cobizada groria; ali respirarei outro [f. 16] ambente de arte que aquí non pode haber... (pausa) Luis.- Xa que estás decidido, desiote moita sorte, moitos trunfos... Escena VII Os mesmos. So^a, Pepita e Doña Arnalia. Amalia.- ( Chorosa) Ernesto ^é certo o que me dí Pepita? ^Decídeste a marchar? Ernesto.- (Indo á pé d'ela) Si, mamá. Amalia.- Fillo, fillo, non sexas tolo ^que falta che fai ir á pelear con estranos tendo aquí feito xa un modo de vida? Pepita.- ^O comercio do tío Benito? iBah! Ernesto.- Non é d'abondo o benestar material i Eu quero groria! Déixame que intente conquistala. 303 Amalia.- ^E pretendes atopala en Madrí: e deixas por esa quimera esta groria real? (por Sofia) Ernesto.- Vamos, mamá, non é para desesperase, nín hai que ver as cousas tan foscamente. Sofía.- Os teus trunfos, outidos aquí, gozados en familia por todos nós ^non serán mais agradables? Ernesto.- Xuntos tamén os disfroitaremos; pero mais [f. 18] grandes, mais sonados. Son poucos días de separación... Virei de contado: en camto teñan acollida os meus traballos, para levarvos ás duas cabo de min. Sofía.= No entanto... Ernesto.- No entanto, mamá consolarate á tí, e ti consolarala á ela. Amalia.- Son poucos días: o que matcha sempre di o mesmó. Para ti si: tivas ver terras novas, cousas novas. A vivir outra vida, a traballar por un ideal. Ti non botarás de menos os que deixas. Os que quedamos vivindo coma sempre, tendo diante dos ollos as mesmas cousas de cotío, en todo notaremos a tua falta. Sofía.- Aquí tes un porvir seguro; aquí tes quen te quere ben. Ernesto.- Pero o porvir que aquí me agarda é un porvir wlgar. Eu quero algo mais... Luis.- Entendo que sen saír da tua casa, sen abandonar os teus negocios, podes adicarte tamén ao que ten para ti tanto encanto. Ernesto.- E non estarás exposto á perdición de aquela gran cidade. Sofía.- E terás sempre á teu rente amigos e familia. [f. 19] Ernesto.- Non me resino. Xa víchedes o que dicían os diarios da miña obra: todo 0 mundo asegura que triunfaréi, que seréi un dos que chegan; pero sómente en Madrí pódese chegar ^E vou deixar eso por unha vida wlgar de comerciante? Non. Eu loitaréi, loitaréi hastra conseguir impoñerme. Pepita.- Si, Ernesto. Non fagas caso de egoismos que che queren ter pechado na vila; preso neste curruncho onde pesi á Universidade, pesi aos moimentos que fan a esta cidade grande e culta, non podes abranguer senon unha pequeniña groria, unha groria provinciana. Vai a Madrí, que o teu talento abrirache todal-as portas. Sofía.- Eu ben quixera que asi fose. 3(}4 Ernesto.- ^Duvidas? Sofía.- Temo. Amalia.- Sofía teme, coma min, que vaias para non voltar. Ernesto.- Voltarei. Pepita.- Cheo de groria, célebre. Ernesto.- A conquistala parto; que non son eu [f. 20] tan escesivamente odesto, tan perxudicialmente modesto coma Luis. Luis.- ^Ernesto, por Deus! Sofía.- ^Tamén Luis escribe? Ernesto.- Si, escribe. Sómente poucos amigos conocemos as suas produciós; pero asegúroche que son deleitosas... Pepita.- Vamos, daquela nós non somos as suas amigas. . Luis.- Perdón. É que non considero os meus traballos dinos da honra de seren lidos por vostedes. Sofía.- Ernesto nunca me falou de que vostede tivese esas aficiós. Luis.- Non val a pena. Gústame, cando teño un momento de vagar, encher unhas cuartillas. E para min unha satisfaición ver como as follas brancas vanse .­ cubrindo de sinos, de verbas que o meu pobre maxín vai unindo en forma e xeito, non sei se ben ou mal, quizais non chegue á sabelo nunca, porque eu non acredito nas gabanzas dos amigos, que adoitan ser moi falsas. Ernesto.- ^Xusgas por ti? (bromeando) [f. 21] Luis.- Xusgo pol-o que teño ouvido das obras dos demais. Sofía.- ^E como non pubrica algo? Luis.- ^Para qué? Eu escribo sómente pol-o pracer de escribir. Para mai ĉ , escribo, non na lingua oficial do Estado, pois non son eu dos que soñan coa groria que poida conceder Madrí, senón na nosa fala que eu amo tanto porque é a miña. Sofía.- ^En galego? Luis.- Si. Os meus traballos son todos escritos no idioma rexional. 305 Pepita.- ^E non lle gustaría que se imprimisen as suas obras, que fosen lidas, que se conoceran en toda España? Luis.- Si me gustaría se elas merecesen a honra de seren traducidas. Ernesto.- Luis non sinte ansias de groria; non comprende o que pode encumar á un home a sona que adequira en Madrí. Luis.- Confórmome coa propia satisfaición de falar á solas coa miña raza, tendo coma suprema aspiración o desexo de que algun día os beizos dos meus ^­ irmaus que hoxe esquenceron a propia [f. 22] fala, adeprenderán á bendecir o nome de aqueles que para eles escribían cando aínda era unha loucura o escribir en gallego. Ernesto.- Ben falado, amigo Luis, ben falado; con.todo, eu vou á Corte, porque non teño paciencia para agardar esa época esprendente de galleguismo en que ti soñas. Sofía.- Que mal fas, Ernesto. Ten razón Luis. Si ti, e os que coma ti poñen en Madrí o seu pensamento, traballaran na sua casa, na sua Terra co mesmo afán que pensan facelo en Madrí, esa época esprendente que soñan os que, coma Luis, aman á sua Galicia, non tardaría en chegar. Ernesto.- Hai moito que facer aínda, e moito que agardar. Luis.- Quen sabe se non agardaredes aló mais e con menos proveito. Sofía.- E á ti atráete mais o brilo da fama que o amor. Erriesto.- Seguro está o amor; a fama haina que conquerir ainda. Sofía.- Confías moito. [f. 23) Érnesto.- Confío na miña voluntá e... Sofía.- No teu talento, si... confías tamén nas miñas esperanzas que saberán agardar, agardar... ^ Non debías deixarme asi, Ernestol Ernesto.- Para vencer na loita é preciso estar solo e sentirse estrano; é necesario que a voluntá sexa inseparabre compañeira: o ideal único amor... Sofía.- i0 ideal único amor! (Ercruga unhas bágoas) Cai o pano fin do primeiro acto 306 [f. 25] Acto 2 ° A mesma decoración do acto primeiro. É noite. Lrímpara acesa. Pasou algún tempo desde o primeiro acto, pol-o tanto a xente, sobre todo as mulleres, deben usar outra roupa. Escena I Sofía e Pepita, sentadas ante unha mesiña e mirando arelosas unha revista ilustrada que deixan logo desencantadas. Sofía.- ^Teatros...! Pepita.- lA ver! Os estrenos da semana... Sofía.- De Benavente, os Quintero, Linares... Pepita.- Muñoz Seca, Arniches... ios de sempre! Sofía.- (Deixando a revista) Oito meses pasados, e nada... Pepita.- ^Oito meses! Pobre irmán, canto sofrirá véndose imposibiliatdo de realizar os seus soños. Sofía.- Soños, dis ben: Soños eran os seus. Pepita.- iMadrí, Madrí, que odio che teño! Chega a ti un rapaz con fé e ilusión, disposto á entregarche a sua alma de artista, intelixente e nobre, e nin queres [f. 26] recibilo siquera, para él tés pechadas as portas todas... Sofía.- Non culpes a Madrí, Pepita. Pepita.- ^A quen, pois? Sofía.- Comó Ernesto, chegan á Corte diariamente moitos rapaces. Culpa é d'eles sómente se deixan a realidade da sua casa, da sua Terra por unha ilusión que fai esvaír axiña o desencanto. Pepita.- Censuras a Ernesto, Sofía; non tes xa para e( nin a disculpa que atopa sempre o querer. Sofía.- Engánaste. Non o censuro pol-a sua ambición. Creo que un pouco de ambición é necesaria na vida. Pepita.- Exprícate daquela. Sofía.- O seu erro é o que me desespera. Xordo que non quixo ouvir a voz da razón, que hastra cegou pra non ver os amores que aquí debíab télo preso: amor de nai, amores da^Terra e a noiva... Lonxe do seu fogar e órfo de cariño non é posibre que poida loitar cos desenganos. 307 Pepita.- Como falas, Sofía, como falas... Eu non [f. 27] sei se ver en ti a noiva desleixada que sinte rebeldía pol-o esq ĉecimento en que a teñen, ou simplesmente unha estrana que xusga as cousas friamente, porque non lle importan. . . Sofía.- 1Bah! Despois de todo poida que teñas razón. Nin unha soa vez dinouse escribirme dende que marchou... Para él, pol-o visto, non represento nada; non sinifico nada... Pepita.- Eso non. Sofía.- Como se fora unha estrana, Pepita. E vou coidando xa que o mesmo debe ser él para min; estanos ambos. Pepita.- Os seus traballos, as suas ocupaciós... reflesiona que... Sofía.- ^Paréceche que non teño razón? . Pepita.- ^Confías pouco! Sofía.- Tanto tempo xa agardei en valde: Pepita. - ^ Quen sabe. . . ! Sofía.- Non. Primeiro deixoume; logo esquenceuse de min... (saudosa) Despois de todo, ti ben o sabes, Ernesto non me quería. Pepita.- ^Que non te quería? Sofía.- Non me quería como eu creo que debe [f. 28] quererse á muller que se desexa, que se escolle para compañeira de toda a vida. Pepita.- Non digas eso. Sofía.- Si, Pepita, si. Eu era tua amiga, e como aquí na vosa casa atopábame a cotío. foise acostumando a verme... Ese era todo o seu cariño: unha costume. Pepita.- Non o creas. Ernesto pensaba casar cóntigo. cando marchou ben o dixo: "Virei logo para levaros ás duas cabo de min"; referíndose a mamá e mais a ti. Sofía.- Desatento sería se non dixera eso. Pepita.- És inxusta co'él. Sofía.- Non me quere; non me quixo nunca. Se realmente me tivese amor, non deixaría de comunicarme os seus traballos; as suas esperanzas, se aínda as conserva; ou as suas penas, se as dificultades encomenzan a mostarlle a morte 308 das suas ilusiós. Pepita.- 1Será tan triste para el o ter que se confesar vencido! Sofía.- Triste, pol-a humillación que sinifica, será decirllo a un estrano, a quen tivera para a sua dór unha bulra [f. 29] ou unha sorrisa despectiva; pero amostrar as feridas do seu corazón á quen para elas teña a meiciña santa do querer, á quen poida enxugal-as suas bágoas co lume dos bicos amantes, consuela, Pepita; e si ese consuelo non se busca é porque é falso o amor, porque non hai fé nese caririo. Escena II As mesmas. Tío Benito e Luis. Benito.- Aqui vos trayo este mal amigo... á remolque casi, quería fuxir. Pepita.- Fixo ben, tío. Luis.- ^Como teñen pasado? (Saúdanse, danse a man) Sofía.- Ben, gracias. Pepita.- ^Que milagre, Luis! Dende que o meu irmán foise á Madrí a penas si o vemos. Benito.- Obrigado ven hoxe. Luis.- O medo de ser importuno. Pepita.- Por Dios, nón diga eso. Ao contrario. Éstamos tan aborrecidas as duas... Benito.- Xa ve que non é por egoismo...^Aquí (f. 30] non enganamos a ninguén! Luis.- S'eu imaxinara que podía axudarlles a escorrenatr o aborrecimento... Benito.- Debía imaxinalo ^Quen pode distraer mellor a unha rapaza senon é un rapaz? . Pepita.- Déixese ver, non se faga desexar tanto. Luis.- Créame... Sofía.- Terá moito traballo... ou... (cálase) Luis.- ^Ou...?. Benito.- Noiva. 309 Pepita.- ^Noiva? Non o creo. Inda que nada tería de estrano. Luis.- ^Ah! non. Sofía.- Pero eso non é dicir nada. Pepita.- Entendo que pol-a contra, di moito ^Non ves que sinceridade, que negativa tan rotunda hai nesa escramación? Sofía.- ^Si? Luis.- Si ^ Pepita.- Eu nunca o vin con rapazas ^Será vosté dos que ven na muller un ser diabólico? Luis.- Non, ^por Dios! Benito.- ^A muller é sempre adorable! Sófía.- ^E di eso vosté, que está aínda solteiro? [f. 31J Benito.- Precisamente, estando solteiro é como se atopa mais adorables as mulleres. Luis.- Non penso eu asi, e perdone: Unha muller que está unida á nós mais por lazos espirituaes que pol-a ataxenta da carne, é a única que pode facer a nosa felicidade. Pepita.- ^Ah! iXa apareceu o segredo! Luis está namorado... doidamente namorado. . . Sofía.- ^Si? Pepita.- Un amor ĉomántico, d'eses que abrasan o corazón; que vive mentres se vive e c• io segredo lévase ‚ campa. Luis.- (Sorrindo) Tal vez. Benito.- ^Ah! Pero ^de veras? Eu coidéi que eso era sómente nas novelas. Pepita.- E nos novelistas. ^Se eles non o sentiran como iban á describilos? Luis.- Naturalmente. Por eso eu, que son novelista, inda que inédito afortunadamente para os leitores, teño por forza que vivir tamén algús capítulos novelescos... Benito.- ^E haberá algunha páxina adicada ao escalo, rapto, ecétera, ecétera? 310 Luis.- Pol-o d'agora non hai mais qué cariño, [f. 32] moito cariño. Pepita.- Un amor compretamente platónico. Benito.- ^Si? Raro, raro ^Un caso estraordinario nos tempos positivistas en que estamos! Escena III Os mesmos e Miguel. Miguel.- iCaramba, tempos reunión! ^Boas noites! Pepita.- ^Miguel! (Saúdos, apretós de mans) Benito.- Hola, hola. Pepita.- Non tiveches moita presa en vir. ^ Miguel.- Acabo de chegar, coma quen di. Pepita.- ^Tan retrasado ven hoxe o correo? Benito.- As duas horas de sempre, eu xa recibín o meu apartado. Miguel.- Verás; chegar, mudarse, adecentarme un pouco. Pepita.- Boeno, boeno... si; algún saúdo de mais cumprimento e urxencia... Miguel.- Non. Unicamente unha breve conversa con Don Rafael... Benito.- ^Ah! ^Agora xa non é o cacique fatal? Pepita.- ^Tío Benito! Miguel.- As bromas de Don Benito non me mo- [f. 33] lestan. Benito.- Non deben molestarte; pero é que tampouco son bromas. é curiosidade nada mais... Eu sabía que non fai moito tempo , na "Terra Libre" escribías unhos furibundos artigos contra ese "vexato" que agora chamas respetosamente Don Rafael iestráname o cambio! Pepita.- Xa non escribe en "Terra Libre" (natural) Benito.- ^Ah! Miguel.- Non vía porvir... (A Pepita) Quizais volva logo a Madrí. 311 Pepita.- ^Si? Miguel.- Para quedarme definitivamente. Benito.- ^Tamén? Pepita.- A propósito ^non viches á Ernesto en Madrí? Miguel.- ^A Ernesto? Si... (Querendo desviar a conversa) ^Réñbche que contar moitas cousas! É coase seguro que salla diputado nas próisimas eleiciós. Pepita.- ^Si? Benito.- lAh! ^Opositor a procer? ^Agora comprendo a tua veneración pol-o ve... por pon Rafael! [f. 34J Luis.- ^Por que distrito te presentas, Miguel? Miguel.- Aínda non sei... Benito.- Eso importa pouco (con sorna) Miguel.- Como serei nomeado pol-o artigo vintanove. Sofía.- ^E Ernesto, que fai, por qué non escribe? Pepita.- ^Como vive? Miguel.- Ernesto, póis... sigue traballando... espera... Sofía.- ^Espera? ^ Miguel.- Agora conta c'unha promesa. Pepita.- ^Por fin estrenará? ^onde? . Miguel.- ^Eh? iAh! Non, un empreíño para .ir vivindo... Non é grande cousa ^hai tantos compromisos! Sofía.- Pero, as suas obras...? Miguel.- ^Bah, bah, bah! Eso era unha ilusión. Nada d'eso. Pepita.- ^Daquela? Miguel.- Aproveitando a miña estancia aló, os meus conocimentos e amistades... Faleille ao Ministro, e parece que algo conseguín: prometeulle unha 312 credencial. . . Benito.- ^Pero xa tes tanta influencia? Brilante carreira levas! Pepito.- Ernesto vivindo d'un empreíño oficial en Madrí, e gracias á... Miguel.- Ao Ministro, Pepita, ao ministro. Agora, [f. 35] que non sei se chegará a cumpril-o prometido i figúrate! ^ Poucas cousas que terá en que pensar! Pepita.- Pois escríbelle lembrándollo. Miguel.- ^Estás tola! Escribirlle ao Ministro para eso ^ca! Pepita.- Trátase do meu innán. Miguel.- Si. Pero despois, cando teña que pedirlle algo importante para min... Benito.- lOu que por esa impértinencia desista de o facer diputado! Sofía.- Ten en conta que a Mi ĉuel non o vota o povo, senon o Ministro. Benito.- E o Ministro non o escolleu precisamente pol-o talento e conocimentos que teña; de xeito que o trocalo por outro e cuestión de sustituír os nomes. Miguel.- Señor pon Benito: rógolle que teña consideración para os meus... para as miñas... (Altivo e algo alritado) Luis.- Non o tomes en serio, Miguel, que non che senta ben. Benito.-_ Digo: supoño que non nos quererás facer creer que os teus merecimentos son o que o povó ten en conta para lanzar o teu (f. 36] nome á eleición. Miguel.- ^A votación o dirá! Luis.- ^Pero non encixas pol-o vintanove? ^ Benito.- Nun distrito que non conoces nin é fácil que haxa nel quen te conoza... ^Claro, esto supoñendo que o Ministro non esqueza o nome de Miguel Barral! Miguel.- Non o esquencerá; e pol-o démais... moitosquixeran que o ministro se lembrara d'eles inon digo para facelos diputados: hastra pra lles dar un óso a roer! Pepita.- iMiguel! Eso que dixeche, parece... Miguel.- Que pareza o que queira. Benito.- ^Chico, se no Congreso falas asi...! 313 Miguel.= (Brusco) Pepita, perdona; teño que asistir á unha reunión importantísima... Pepita.- Pero, Miguel... Miguel.- Aos vosos pés... Señores: boas noites. (mutis moi foncho) ^ Escena N Os mesmos menos Miguel. Benito.- Que brusquedade. ^ Pepita.- Dende que anda á volatas coa idea da política [f. 37] está insufrible. Luis..- Un futuro diputado da maioría... Benito.- Si: do montón. Sofía.- Outro que soña con Madrí. Benito.- Inda que mais positivista que Ernesto, non confía no seu saber nin no seu traballo, senon na comenencia e o favor de outros. Luis.- Por eso é fácil que ture mais proveito. Pepita.- (Que foi sentarse aparte, tristeira) 1Que frialdade, que desapego! ^Parece copmo se andivera buscando un pretexto para romper! Sofía.- (Que foi cabo d'ela) Tés razón: é como se ao pretender alonxarse da Terra afogaran tamén o querer da familia, da xente que aman... Pepita.- Sofía, Sofía, xa non és ti sola. Tamén eu vexo como a cobiza, o deslumbramento que lle produxo a Corte matóu o seu querer. Sofía.- Si, Pepita: a cobiza, sexa de grória, de diñeiro ou de aristocracia, endurece o corazón; e nós, humildes mulleres que non temos no peito mais cobiza que a do amor: todo soavidade, amolecimento, dozura, esgazamos as nosas entranas para conservar o corazón que coidábamos noso. [f. 38] Pero aquel corazón endureceuse, convertiuse en pedra e ao cabo fuxe da par do noso despois de esnaquizalo co contacto da sua rudeza. Pepita.- (Cavilosa) ^Miguel! Quen supoñía... Sofía.- ^Quen supuña de Ernesto...! Pepita.- ^Ah! Madrí, Madrí, que odio che teño! 314 Benito.- (Que simulaba falar con Luis, chégase á Pepita, sorrindo) Vamos, nena, non hai que sentilo tanto; homes coma Miguel, e mellores do que el, non che faltarán pra faceres esĉolleita. Pepita.- Si, si. Benito.- Instituto, Universidade, Escola médica... (rindo) lhasta Seminario! Xa ves se hai mocedade onde escoller nesta groriosa Compostela. Pepita.- Non é o medo á quedar solteira o que me disgusta. Sofía.- Pero unha retirada é sempre pouco grata. Benito.- Para algús, que outros aprovéitanna... Mais, ao parecer, fun eu agora, inda que involuntariamente, causonante d'esa fuxida do noivo. Pepita.- Precisaba un pretexto e aproveitou ese... Benito.- ^Que carácter! Pois se chega a ministro calquera o atura (pausa) Sofía.- Pepita: xa deben ser as nove ^queresme [f. 39] acompañar hastra casa? daremos unha voltiña pol-a rua do Villar. Benito.- Paréceme moi ben a idea, si señor. Pepita.- Non teño ganas de saír agora. Sofía.- Logo te arreglas, muller, anda. Benito.- .^Pois non faltaba mais! ^Pouco foncho que se poñería o futuro diputado! Sofía.- Anímate. Pepita.- (Con pouca vontade, érgr^ese) Bceno: iréi. Benito.- Hoxe espallará Miguel a noticia do voso rompimento ^Pois hoxe terás media ducia de novos pretendientes. Pepita.- Un de cada facultá, para elexir mellor (sorrindo saudosa, fai mutis) Benito.- Estou con vos. Teño que recoller unhas cartas para deixar no correo (mutis) Escena V Sof'ia e Luis. Sofía.- Pobre Pepita. Dame pena; porque inda que para ela a perda de Miguel non e un mal, según os que o conocemos podemos xusgar, representa un 315 desengano; e os desenganos sempre deixan mágua [f. 40] no corazón. Luis.- (Caviloso) Certamente. Sofía.- Ahí ten vostede unha muller das poucas que merecen ser queridas, e que pode faĉer a felicidá d'un home. Luis.- Sen dúvida; e se Miguel marchou, opino como Don Benito, outro virá que a mereza mellor do que el. Sofía.- Eso hai que agardar (pausa) ^e vostede cando pensa decidirse pol-a compañeira [?] Luis.- Nunca quizais. Sofía.- Contradícese daquela coas manifestaciós de hai un pouco. Luis:- Non. A conversa de antes foi levada entre serio e broma... Sofía.- ^Logo aquel amor de que falou...? Luis.- Amor... amor, si, esiste; pero un amor sin esperanzas, ^como un soño... Sofía.- ^Daquela... non é correspondido... escolleu mal? Luis.- A muller que se ama non é cousa que poida escollerse. Pódese dicir: gústame aquela rapaza; pero non é posibre mañdarlle ao corazón "ámaa" . Sofía.- Certo. [f. 41] Luis.- E moitas veces, a razón fainos ver a equivocación d'un apaixonamento ou a imposibilidade d'unha esperanza, e con todo non temos forza para nos esnaquizar o peito e arringar o querer que nos consume, que esgaza a nosa vida. Sofía.- Moitas veces, tamén é un engano ó coidar imposible algo que sómente un pouco de vontade ou, simplesmente unha verba pode trocar de ilusión ou desexo en realidade. Luis.- Moitas veces... Sofía.- Si... Luis.- Sofía... Perdóeme vostede se a ilusión do meu amor faime ver resprandores de alborada onde non hai mais que tebras... Pareceume adiviñar nas suas palabras... (con vehemencia) Si, o querer que enche a miña alma, o amor que abrasa o meu corazón non debe murchar a miña vida con saudosa 316 desesperanza sin que toda a miña vontade axude ás palabras que é preciso pronunciar para saber d'unha vez se as miñas ilusiós, se os meus so- [f. 42] ños poderán tér unha ditosa realidade... Sofía... eu ámoa intensamente, loucamente. .. Sofía.- Luis, Luis... (docemente; fitanse entusiasmados) Luis.- (Colléndolle as mans, agarimoso) Que feliz son; e tíñalle medo ás palabras que me fixeron chegar a conseguilo... Sofía.- Porque as palabras de amor, se non son escoitadas con agarimo, magoan moito, moito, no corazón do que as profire. Escena VI Os mesmos e Tío Benito. Benito.- ^Ouh! Corazón, corazón... feñliz ti que non latexaches endexamais pol-a tolería do amor (Dirixese á Sofia) fai o favor, sofía, fai o favor. ^Abalou a tempestade! Vai aló, vai, consola a tua atribulada amiga. Sofía.- (Érguese) ^Ah! Si, si, pobre Pepita... Adiós, Luis, hastra logo (dalle a man) Luis.- Adiós (Están un istantiño coas mans collidas. So^a mutis. Ao chegar á porta volve a cabeza e sorrc) Benito.- Nin unha bágoa val o tal Miguel, e cantas, cantas fíxolle verter á miña po­ [f. 43] briña! Luis.- Pepita é toda corazón. Benito.- Por sorte hoxe rematóu a tiranía. Agora, agora; pero esas bágoas serán as derradeiras. Luis.- Eso hai que agardar. Benito.- ^Oh! Si, si: ela ten dereito a ser feliz (pat^sa) Luis.- Bceno, Don benito, coa sua licencia... Benito.- Adiós; e déixese ver; home, deixese ver... Luis.- (Danse a man) Será para min un gran placer o poder compracelo (mutis Luis) Escena VII Benito e Doña Amalia. 317 Amalia.- ^Tiveches noticias? Benito.- Indireitas. Amalia.- ^E que sabes? Benito.- O que me temía: que o pasa... Amalia.- (Interrumpindo, arelante) ^Mal? Benito.- Mal, non. Peor que aquí sómente. Amalia.- ^Traballa? Benito.- Si. Mais en cousas alleas ás suas incrinaciós e áos seus desexos. Amalia.- ^Daquela non conseguíu nada do que agardaba? [f. 44] Benito.- Nada. Amalia.- ^E quen che deu as noticias? Benito.- Miguel. Amalia.- lAh! ^Veu Miguel? ^E como non agardóu por min? Debía supoñer que eu tiña moito interés en saber algo do meu fillo ^Saíu Pepita? Benito.- Non. Pepita está no seu cuarto... Miguel marchou d'unha maneira brusca, imbécil... Coido que non voltará á poñer os pés nesta casa. Amalia.- ^Que me dis? Benito.- Vai, vai á pé d'ela, que. che conte..: Miguel volta á Madrí, será diputado, e non iba deixar aquí unha cadea que o tivese preso á Terra... Non podería navegar a gusto pol-as augas revoltas da poítica. Amalia.- Todos, todos prétenden voar fóra do niño, lonxe dos pais, da Terra dos seus maores... 1Como se enganan! Benito.- O engano é unha herba que medra en todol-os corazós ^Quen non sufríu na vida un engano? O caso é saber reitificar á tempo o erro. Amalia.- ^E non podemos facer que Ernesto volte para cabo de nós? Benito.- Cos brazos abertos recibireino, ben o sabes. ^ Escena VIII 318 Os mesmos e Dolores. Dolores.- Dous señores perguntan por pon Benito. Benito.- Que pasen, que pasen. Amalia.- Eu vou no entanto á pé de Pepita. Benito.- (Adiantándose á porta) ^Quenes serán? Escena IX ro Benito, Don Santiago e Antonio. Benito.- Meus ilustres amigos. (saudos) Santiago.- Querido Benito. Antonio.- ^A saúde, ben? Benito.- De ferro. Santiago.- Ante todo unha pergunta ^Miguel rompeu con Pepita? Benito.- ^Que? Pero... Santiago.- ^Di? Benito.- Saíu d'aquí hai un pouco tan descortés, tan... si, si, eu coido que hai que dalo por saldado. [f. 4b] Santiago.- Ben. Benito.- ^Pero? Santiago.- Mais val asi, amigo Benito; porque endenon aconsellaríate que o botaras. Benito.- ^Como! Santiago.- Pol-a galería. Benito.- ^E eso? Esprícate. Santiago.- Porque é un intrigante, un vendido, un... Benito.- Home, non te deixes levar da paixón política, que a vida privada... 319 Santiago.- ^Si, eh? ^Conque ti coidas...? Boeno, que che conte Antonio, que che diga el... Benito.- Fágame o favor, home; dígame vostede o que socede Santiago.- Dígalle, dígalle: cóntelle esa enorme infamia de que só é capaz un home ruín. Antonio.- Verá. Cheguei ao Círculo, e no medio d'un fato de rapaces estaba Miguel, relatando as suas andanzas d'estes días por Madrí, e rindo á gagallada: "^Sabedes á quen atopei na rua d'Alcalá? -^A quen? perguntáronile- "Pois, á Ernesto Souto" -^e qué, fai carreira? dixo un- "^Carreira? Si; todos os días, buscando algun conocido para lle dar un sablazo... [f. 47] Benito.- iQue iniquidade! Santiago.- 1De Miguel non podía agardarse outra cousa! Antonio.- Nesto chegou Luis Castro, que ouvindo as derradeiras verbas berroulle "Eso é indino, Miguel; non ĉreo que sea verdade, pero inda que o fora debías calar" -"^Por que" dixo cinicamente- "Porque ti fuches o que mais influíches coas tuas gabanzas e os teus consellos para que Ernesto fose á Madrí -^Bah! Tonto foi él, en fiarse no que os meus artigos lle dicían; xa se sabe o que son gabanzas de períodicos... Santiago.- Total, que se enredaron en frases un pouco duras, que Miguel aludíu á non sei que comenencias, á non sei que enganos, á noivas e noivazgos. E a discusión romatou c'unha estupenda labazada que apagou as impertinecias de Miguel. Benito.- Ben feito, ben feito. Antonio.- Pero agora fálase d'unha reparación. Santiago.- D'un duelo. Hai que evitar eso. Benito.- ^Evitalo? iEse non chega á Diputado! Santiago.- E tés que enterate... Non debes deixar que Ernesto ande por Madrí coma un hampón [f. 48) Benito.- lAh! Perdón. Eso xa é outra cousa. Antonio.- Pero vostede... Benito.- Eu díxenllo ben craro cando quixo marchar: Mira que eso de Madrí é un 320 engano... Ríuse "O Engano" foi o meu primeiro éisito- respondeume. Santiago.- Si, si. Benito.- "O Engano" representaráse tamén en Madrí, e él servirame de carta de presentación... -^Deixasme só no Comercio?- "É un traballo noxento para min"- lA realidade, a vida! E deixouna por ese soño, por ese "engano" da groria, e da riqueza que a groria depara. Santiago.- Ten vintacinco anos, benito, e aos vintacinco anos tamén tiña para nós mais atraición un ideal que a wlgaridade do vivir... Antonio.- Di ben Don Santiago; eso é natural, e hai que perdonarllo. Benito:- iPero se está perdoado xa! É él o que non o esqence. Santiago.- Pois hai que facelo voltar, ou pol-o menos atender algo aos seus gastos. Benito.- Xa ten unha carta de crédito; pero non [f. 49] quer facer uso d'ela mais que en casos estremos. Escena X Os mesmos, Doña Amalia, Pepita e Sofia. Santiago.- Hola Amalia. Amalia.- Hola Santiago. Antonio.- Señoritas.... (satídos apretós de mans, etc.) Amalia.- ^Que milagre por aquí? (Amalia, Santiago e Benitoj Santiago.- Unhos asuntiños... Viñen a enterarme de pequenos detalles... Benito.-. E á nos traer grandes informes. Amalia.- ^Sobre...? Santiago.- O preteridente de Pepita. Benito.- ^Que che dixen hai un pouco? Miguel non volverá, non pode volver. Santiago.- Pero non sabes aínda todo. Benito.- ^Hai mais? Amalia.- Conte, conte. 321 Santiago.- Que Ile fai as veiras á filla de Don Rafael, o cacique. Amalia.- iQue desfachatez! Benito.- De maneira que: deixouse convencer na cuestión política asenllándo unha acta (f. 50] de diputado, e mais pretende pescar a filla de Don Rafael para arrecadar tamén o seu sitial... Santiago.- E eso, inda que non é moi honrado, tolérase; pero que fale da maneira que o fai do seu amigo íntimo, do que foi para el mais que un compañeiro un verdadeiro irmán, eso... Benito... Benito.- Todo é propio do seu carácter, da sua fachenda, cobiza e incultura: porque Miguel non ten mais que un lixeiro barniz... de enciclopedia barata... (sigue falando) Antonio.- (No outro grupo, con Pepita e Sofia) Daquela, xa que non hai perigo, pódese dicir todo, tanto mais canto neste caso descóbrese. un verdadeiro amigo. Pepita.- Pol-a miña parte non teña medo que me poida facer mal a emoción. Sofía.- ^e non hai tamén un anónimo defensor? Pepita.- Convén conocelo para agradecerlle o servicio. Antonio.- De agradecer é... porque ademais, a sua intervención pode costarlle a vida, se a cousa non se arranxa. Pepita.- ^A vida? Antonio.= Houbo unha labazada, e concertarase un duelo. Sofía.- ^Un duelo! Pepita.- ^E quen é o amigo que asi espón a vida...? Antonio.- Luis Castro. Sofía.- ^Luis! (Érguese, logo déizese caer sentada cochando os ollos, salouca) Pepita.- Sofía, Sofía (Rodéanna todos) Cai o pano fin do segundo acto 322 [f. 53] Acto 3° A mesma decoración dos actos anteriores. É día. As contras da galería pechadas; a escena valeira. Pasou algún tempo despois do acto 2°. Escena I Pepita e Dolores, pol-a dereita. Pepita.- Abre a galería, Dolores. Xa vai sendo hora de que a luz do sol alumee a casa. Dolores.- (Abrindo as portas da galeria) Como que son as once dadaĉ . Pepita.- ^Deitámonos tan tarde! E gracias ás campás da Catedral, que senon aínda seguiríamos durmindo. Dolores.- Elas son as que me fan acordar á diario. Pepita.- Despois da longa ausencia do meu irmán, véndoo á par de nos, non tiñamos vontade para nos recoller.aos nosos dormitorios; parecianos que se nos afastábamos d'él xa non voltaríamos á atopalo no día seguinte. Dolores.- lE que desconocido ven! Pepita.- Enfermo do corpo e do espírito; Foron moitos sofrimentos e moitos desenganos. [f. 54] Dolores.- Tamén, non sei como marchou podendo vivir ácó tan comodamente. Pepita.- Ben pagou o seu engano. Dolores.- ^E cómo non veu denantes se todo lle saía mal? ^Para que estivo agardando á últema hora? Pepita.- Amor propio; cousas de rapaces. Non quería decrararse vencido e fracasado. Dolores.- ^Pois mesmo ven que dá peniña velo! Pepita.- Algo deble si está. Dolores.- ^Vaia todo por Dios! ^ Pepita.- Parece que chamaron. ^ Dolores.- Irei ver (Mutis pol-a esquerda) Escena II 323 Pepita e Miguel (pol-a esquerda). Pepita.- (Solprendida) iMiguel! Miguel.- (Humilde) Hola, Pepita. Miguel.- Perdóeme. Pepita... Quixera falarlle... Pepita.- ^A min? Coidei que viña para saudar o meu irmán... Miguel.- Sen dúvida. A eso viñen. Pepita.- Daquela... [f. 55] Miguel.- Pero, xa que a divina casualidade fixo que nos víramos novamente, asi, sen testemuñas... Pepita.- ^Quesme contar algún segredo? Miguel.- Quérolle facer unha confesión. Pepita.- Nesta casa non hai quen poida absolvelo. Miguel.- Vostede si; pode absolverme, pode perdoarme o mal que lle fixen. Pepita.- ^Mal? A min ningún mal me iixo... Porque o entreterme algún tempo non podo dicir que fose un mal, posto que eu compracíame neso. Miguel.- Gracias, Pepita, gracias... Vexo que no seu corazón, que "no teu corazón" non morreu aínda o querer... Pepita.- (Atallándolle) Éngano. O engano sempre, ó engano en todo. Miguel.- (Cortado) Pois... Pepita.- Pois... Dixen que eu compracíame "daquela", non que poida compracerme "agora„ Miguel.- Perdón, Pepita, perdón. Eu porteime mal contigo, si, o reconozo; eu non debín romper as nosas relaciós d'aquela maneira estúpida, incomprensible. Lembrándome d'eso comprendo a tua indinación... Pero estou arrepentido, Pepita, e xa ves que [f. 56] me homildo, que che pido perdón... Pepita.-^Perdón? Se lle sirve para algo o meu perdón pol-a incorreición do seu proceder, perdoado está. Pero reanudar unhas relaciós en que o cariño e a confianza non poidan esistir, eso non é posibre. ^ 324 ^Miguel.- ^Dudas do meu querer? Pepita.- Abonda de finximentos e de enganos, Miguel. Cando cobizabas trasladarte a Madrí, cando aoñabas coa acta de Diputado para seguir unha "brillante carreira política", eu era pouco para ti... Miguel.- (Corrfuso) Pepita... Pepita.- Soñabas coa acta e coa filla d'aquel proteitor que cha ofrecera... Escena III Os mesmos e Don Benito, pol-a dereita. Benito.- ^Eh? 1Pero si é Miguel, o noso Diputado (burlonamente faille unha reverencia) ^Como vai, ilustre representante de... de... que distrito? Miguel.- (Homildísimo) Ningún, señor pon Benito. Benito.- ^Como? ^Será posible? [f. 57] Pepita.- ^Non sabías, tío, que non chegou á presentarse? Benito.- ^Ah! Non, caramba... iY é lástima! ^Porque conocedor dos intereses do povo...! E logo, que tiña o porvir asegurado... io seu talento! lah! io seu talento! Miguel.- Insinificante... Estúdase o que se pode... é preciso, pero... Benito.- ^E que, á dar a benchegada "ao amigo", non? Miguel.- Si; si, señor. Pepita.- Está descansando aínda... ^ Benito.- Trae sono atrasado. Hai que deixalo durmir. Miguel.- Si, si... Pois, coa sua licencia.:. Pepita.- Adiós Miguel. (Mutis pol-a 2° dereita) Miguel.- Adiós.:. (Síguea coa mirada) Benito.- ^Bah! ^Canto mais non val a filla de Don rafael, eh? Miguel.- Pero... ^Quen lle dixo? 325 Benito.- Si, home, si... e felicítoo... Esta pobre Pepita tense que conformar agora c'un rapaz... un pobre rapaz, pintor... Din que ten talento, que gana moito; que pinta moi ben... 1Non sei! O que é él, é simpático... faise agradable... Vosté quizais o conoza... [f. 58] Miguel.- Adiós, Don Benito (supetamente) Benito.- ^Eh? lAh! Vaise... Adiós, home, adiós. E que conste o meu sentimento pol­ o fracaso ese da acta; porque pol-o menos o ferrocarril de Bergantiños faríase, e mais o da Costa. (Miguel faille unha reverencia, xa na porta; el dille adiós coa man. Mutisambos, un por cada banda) Escena IV Dolores e Don Santiago. Dolores.- O señorito Ernesto está descansando aínda; pero fágame o favor de se sentar. Avisaréi á Don Benito. Santiago.- Deixe, non o moleste, xa voltarei. Dolores.- Como queira o señor. Escena V Os mesmos, Dña Amalia, logo Don Benito. Amalia.- (Saúdanse) Pareceume a sua voz. Santiago.- ^Como lle vai, miña boa amiga? (Nlutis Dolores) Amalia.- Atordoada coa felicidade que xa non agardaba. [f. 59] Santiago.- É unha grande ledicia. A volta do fillo pródi ĉo... Benito.- Dina de solenizarse, si, señor. Santiago.- Como non; unha grande festa. ^ Benito.- Farémola, farémola. Amalia.- Festa é á do corazón. Benito.- Pero non abonda. Hai que revestila con champán ^Eu farei vir unhas botellas! 326 Santiago.- lOh! Meu vello amigo, venturoso tío sempre en caráter. Benito.- ^Que diaño, meu amigo, xa non son mozo, e ao deixal-os negocios quero mellor que os recolla o meu sobriño, xa que ao cabo volve á nós disposto á traballar nesta labor para a que non hai aprausos, mais si outro son agradable tamén, que é o da prata. Santiago.- O positivo. Benito.- O necesario. Non son eu tampouco dos que se conforman co diñeiro; que unha besta pode ter fartura de cebada e aparellos bordados de ouro, e non deixa de ser unha besta. Amalia.- Fas cada comparariza... Benito.- Somellanza é. Homes hai qué son tal- [f. 60) mente coma bestas, inda que levan cadeas e anelos d'ouro macizo e teñan as huchas acubuladas de riqueza. Santiago.- Con todo non sei que é mellor. Xa ves á Ernesto de que lle servíu o talento. Benito.- ^Talento solo? Tampouco val nada. Eu tiña mais atrevimento que saber, e fixen un bonito negocio. _ Santiago.- 1Bah! Non é regra tampouco... Moitos atrevidos hai que non lograron o . que pretendían; ao contrario, atopáronse co que non buscaban. Benito.- Cando é mais o cobizado do que se merece, si; pero conformándose c'un modesto pasar... Amalia.- Así, como ti ^xeches... Benito.- Como fixen eu... no ĉ comezos da miña vida; logo, claro, é natural, conforme iba apañando mais, pois... Santiago.- Aumentaba o desexo e á posibilidade de satisfacelo. Benito.- Natural. Escena VI Os mesmos, Ernesto e Pepita. Como indica o diálogo, Ernesto está deble, esgrouviado. [f. 61] Ernesto.- 1Don Santiago! Santiago.- lErnesto, rapaz! (abrazándose) 327 Ernesto.- ITempo perdido! Santiago.- Non hai que desanimare... Sempre estamos en condiciós de reitificar os erros. Ernesto.- Non é o meu un erro que teña reitificación. O meu foi un engano que, ao se desfacer, prodúxome un grande desencanto... Xa non teño vontade para o que denantes era a miña ilusión. Benito.- Eso dis agoro, mais, en canto volvas a ter arranxada a tua vida, sínteste coas mesmas aficiós e nacerán tamén no teu corazón os mesmos desexos d'outrora. Santiago.- E voltarás a loitar, e vencerás... Vencerás aquí, na tua Terra, que é onde debe traballarse, onde pode abranguerse a verdadeira e honrosa groria. Amalia.- Primeiro que descanse. Ven moi quebrantado de saúde e tense que repoñer. Ernesto.- Descanso, si; descanso é o que preciso e o que cobizo. Descanso para o corpo exhausto; descanso, tamén, para as máguas da miña alma. Benito.- Xa sabes que, mes mais, mes menos, o comercio agarda por ti o que for preci so. [f. 62] Pepita.- En canto á outros traballos ninguén te apura. Ernesto.- Nin penso neles. Coas ilusiós perdidas nas miñas inútiles andanzas e loitas literarias, as ansias que sinto agora son dé paz, de esquecimento... Amalia.- Andanzas e loitas non foron as únecas que .afincaron no teu corazón o sofrimento; outras son as causas, en valuto pretendes enganarme. Santiago.- Haberá tamén quizais algo de desengano de ^amor. Ernesto.- Non tal. Amalia.- ^De veras? Ernesto.- Pol-o menós non seréi eu o que poida queixarme de abandono. Pepita.- ^Pero sabías...? Ernesto.- Si. Un día vin nun diario a noticia. Luis Castro, o meu amigo Luis Castro, casábase con Sofía. Amalia.- Esa é a tua mágua. ^ 328 Ernesto.- Non, mamá. Eu non quería a Sofía; mentres vivín en Madrí convencinme de que non era amor o que sentía por ela, senon a amistade que se pode ter por un compañeiro que se ve todol-os días, que se convive co'el durante unhas horas... [f. 63] Pepita.- Si, tiñas o"costume" de véla. Ernesto.= A noticia non me desagradou. Comprendín o que sucedeu, o que eu coido que debeu soceder... Pepita.- Deixaches a Sofía, e non tiveches endexamais para ela a menor lembranza. Ernesto.- Certamente, eu porteime mal... Non sentía o querer que me unira a ela... Pepita.- Sofía comprendeu que non a querías... Luis sentía hacia ela certa simpatía... que co teu desleixo trocouse en amor... Ernesto.- Fixeron ben. Non lles gárdo xenreira por eso... A noticia prodúxome sómente certa saudade. Santiago.- A saudade que deixa na nosa alma todo o que foi, todo o que día á día costitúe o nósos pasado. Ernesto.- Logo, no mesmo xornal, leín un artigo: "O espellismo literario" titulábase, e nel falaban dos pobres provincianos que van á madrí cheos de ilusión e fé... Un párrafo quedoume tan grabado que nunca mais o esquenceréi; un párrafo que parecía feito para min; decía. "Acreditan na áurea lénda da Sociedade de Autores, do [f. 64] Ateneo,^ ^da colaboraciós nos xornaes, da noveliña nos semanarios de contistas; e por todo esto tan falso, tan incapaz para a vidá, deixan o cultivo da sua facenda, os estudos d'unha carreira, a honradez d'un oficio manual, incluso a paz futura d,'unhos ollos bondadosos e un corazón de muller" . Santiago.- Así é... así socedeu. Ernesto.- Verdade, verdade, todo o deixara, o esquencera todo pol-o engano d'unha groria que endexamais chegaría á conquerir... E a realidade encheume coa sua acedume o corazón; perdín toda esperanza, e sentíndome vencido, derrotado, pensei en morrer... Amalia.- iErnesto! Ernesto.- Pero reaicionei, e volvín a sentir arelas de me ver outra vez na miña Terra, no meu fogar, onde hai urĉlia nai e unha irmá que me queren, onde teño amigos que me axudan e me alentan. Pepita.- lOh! Si, si. 329 Santiago.- Ese tempo perdido en Madrí; aproveitado aqui que froito non daría. [f. 65] Ernesto.- Aquí, aquí, na miña Terra iAgora é cando eu comprendo cal é a Terra miña! Santiago.- Pois a recuperal-o tempo perdido; á traballar por nós e para nós. Ernesto.- Non podo xa. É imposibre. Santiago.- ^Porqué imposibre? Ernesto.- Si, si. Santiago.- Esprícate. Ernesto.- Onte pasei pol-a Herradura, chegueime ao moimento da Santa Rosalía e contemprando a simpática efixie xurdiu na miña alma o remordimento: Eu son gallego, eu recei moitas veces os divinos versos do pceta; mais nunca honrei a sua memoria escribindo no idíoma qué ela amaba tanto, no noso idioma rexional. E aquela estrofa sua que di: "Permita Dios, castellanos, Castellanos que^ aborrezo, que antes os gallegos morran que ir a pedirvos sustento" cravouseme coma unha marca infamante no meu cerebro, e non me deixa, non me deixa... Benito.- (A Santiago) Está algo deble. [f. 66] Santiagó.- Padeceu^móito. Vamos, ánimo, raoaz. Ernesto.- Gracias, Don Santiago. Agora é cando reconozo os verdadeiras amigos, os que me aconsellaban lealmente. . Santiago.- Pois mais seguro de ti mesmo e das amistades poderás reanudar a tua labor, modificándoa nun sentido... - . Ernesto.- Non podo, non podo facer nada xa. ^E gracias se logro fuxir ás bulras que me agardan! Pepita.- ^Bulras! Ernesto.- Xa coase estou pesaroso de ter volto. Amalia.- Non digas eso. 330 Ernesto.- Fracasei en Madrí á onde marchei seguro do trunfo... Quizais houbera feito mellor quedando aló, inda que fose morto. Amalia.- 1Fillo! Pepita.- lErnesto! Benito.- Non digas parvadas. Agora é mester pasar unha esponxa pol-o que foi. Non lembrase mais d'aquelo, e vivir a nosa vida. Ernesto.- ^Borrar o pasado! Duas maneiras hai de conseguilo. Santiago.- Adicarse con vontade ao traballo rexenerador, é unha. [f. 6^] Benito.- Esa hai que escoller. Pepita.- ^Cal é a outra? Santiago.- A outra sómente poden adoutala os organismos pobres. Non debemos lembranos d'ela. Benito.- Voluntá sexa o noso lema aempre. Con voluntá consíguese todo. Ernesto.- Pero a voluntá é unha forza que non todos po ĉeemos. Santiago.- Tés razón; e moito mais frecuente a larchanería, que non outra cousa é a falta de voluntá. Ernesto.- Desencanto tamén pode ser. Santiago.- O desencanto é producido por un erro ou por un esceso de amor propio. Con voluntá tamén se corrixe. Pepita.- Boeno, boeno; todo eso está moi ben, pero estanse poñendo moi aburridos con tanta folisofía. Benito.- Sóbrate razón. Non sei como me deixei levar por un camiño tan sesudo que non dí co meu caráter. Santiago.- Porque tés moita voluntá e sábeste impoñer aos demais. Benito.- Poida ser. Santiago.- Boeno; abonda de leria por hoxe. Ernesto, [f. 69] non te desalentes (danse a man) Ten voluntá. Ernesto.- Farei o posibre. 331 Santiaĉo.- Adiós, Amalia; adiós, Pepita. Amalia.- Adiós, Santiago. Pepita.- Que lle vaia ben. Benito.- (Saíndo c'el) Eu vou contigo (mutis oa dous) Amalia.- Y eu vou ver como anda aquelo, aló pol-a cociña (mutis pol-a 2° dereita) Escena VII Pepita e Ernesto. Ernesto.- Pepita, tés que me facer un favor. Pepita.- Di. . Ernesto.- Preciso que vaias visitar a Sofía. Pepita.- Boeno, iréi. Ernesto.- ^Xa sabes cal é o meu pensamento? Pepita.- Non. Agardo que mo digas, pero coido que non será ningunha tolada. Ernesto.- Por descontado. Quero que Luis veña á verme. Era un dos meus mellores amigos, e a sua compaña, sobre todo agora, éme necesaria. Pepita.- Segurameñte que non veu xa por temor á que poidas tarlle xe_nreira. [f. 70) Ernesto.- Por eso quero que ti Ile digas que non hai tal. Pepita.- Direillo. Ernesto.- Os demais, que finxiron gabanzas, que me empurraron á Madrí para logo bulrarse da miña derrota, inda que viñeran á verme non os deixedes pasar. Pepita.- ^Por qué? Te distraerán. Ernesto.- Faranme sofrir. Ivlofaranse de min, das ilusiós con que marchei e do fracaso que me acompaña no regreso. Pepita.- Pero home, xa terás eiquí o éisito que as tuas obras merecen. Ernesto.- Non penses neso. Xa non poderéi facer nada endexamais. Denantes había a esperanza de que poidera chegar á ser algo, á trunfar mais tarde ou mais 332 cedo... Pepita.- E agora tamén... Ernesto.- Agora acompañarame sempre o ridículo. Soñei coa groria, fan a Madrí para conquistala e voltéi coa smans valeiras e a cabeza abaixada pol-o vergoñoso desdén con que fun recibido na Corte. Pepita.- 1Bah! cantos haberá en condiciós peores [f. 71] que ti, e mais... Ernesto.- Eu non teño que ver co'eses outros. Pepita.- Certo; pero non tés por que encollerte tanto tampouco. Ernesto.- Se viras a vergonza que pasei por esas ruas... ^Eu non poda xa vivir aquí! Pepita.- Non digas eso ^Onde mellor? Xa viches que fóra da propia Terra tratan á un despeitivamente. Ernesto. - i Non séi, non séi.. . por veces penso que era mellor. ..! Pepita.- ^Qué? Ernesto.- ^Acábar d'unha vez! Pepita.- 1Por Dios, non digas eso! Ernesto.- (Érguese e diríxese á dereita) Morrer, e así viría a piedá e o esquecimento á perdoar o fracaso que non lle perdoan á un en vida... (mutis pol-a .1 ° dereita. Pecha a porta) Pepita.- iPobre irmán! ^Que dór tan grande, a dór do que ve esnaquizadas as suas ilusiós; perdidas as esperanzas; morta a fé no seu traballo! [f. 72] Escena VIII Pepita e Tío Benito, ao frnal Doña Amalia. Benito.- (Pol-a esquerda) ^Onde vai Ernesto? Pepita.- No seu cuarto está. ^ Benito.- Faime o favor, chámao. Quero falarlle do que á todos nos interesa. Pepita.- (Érguese e vai á primeira dereita) Ernesto... (alzando mais a voz ao ver que non responde) ^ Ernesto! Benito.- ^Non responde? 333 Pepita.- Non (Voleve a chamar. Algo intranquila peta na porta) iErnesto, abre! Benito.- (Dirixíndose á porta tamén) ^Ernesto! Pepita.- ^Dios mío! Denantes falou... Benito.- ^De qué? (Dentro soa un tiro) Pepita.- ^Ai! iMamá, mamá! (corre desesperada) Benito.- (Fonando a porta) ^Xesús, Xesús! (Entra) Amalia.- (Espavorida) ^Que foi? Pepita. - (Saloucando, ^ abrázase nela) ^ Mamá, mamá! Cai o pano fin do drama Setembro de 1919 334 Leandro Carré Alvarellos e Antonio Orozco, Ruínas, drama nun acto. Non se sabe que esta obra chegase a ser estreada. Consérvase unha copia dactilografada, no Arquivo Toxos e Froles, Carpeta n° 11. 335 RUINAS drama nun acto, orixinal de Leandro Carré e Antonio Orozco en colaboración PERSONAXES Aná-Maria 25 anos Doña Nieves 50 " Manuela 55 " Fernando 30 " Arturo 30 " ^ „ D. Pedro Un mozo Un louqueiro Época de actualidá Dereita e esquerda do actor 1919 336 RUINAS Acto úneco Gabinete de traballo; mixto de escritorio, sala e cuarto de costura. Porta no foro, ao pasillo; e na dereita, duas ao interior da casa. Na esquerda bal^cós. Unha mesa despacho e sillón, ambos antigos, de algún valor. Sobre a mesa, colgado, gran retrato, do xeneral Amoreiras, zefe da familia, xa morto. Butacas e sillós cubertos con fundas brancas. Unha máquina de coser, de man, enriba d'unha silla, e duas sillas baixas. A impresión xeneral debe ser a d'unha casa que foi rica en tempos do xeneral Amoreiras, e que na actualidade ocupa un piso moito mais modesto, no que conserva os muebles necesarios somente. I Ana-Maria e Da Nieves ^ Ana-Maria cosiendo coa máquina. Soa o timbre. Érguese e sal pol-o foro, logo volve a entrar collida do brazo de Da Nieves. ANA = ^Virás cansa? NIE = Non; viñen amodiño. ANA = Mais co calor que fai, e con roupa de inverno... NIE = Non creas. Xa vou vella e non me molesta. ANA = Non trates de te enganar a ti mesma, mamá, pois a mim non me enganas. NIE _^Cousas tuas! ^E como vai esa roupiña? ^Mandáronte as de Coutiño o figurín para o pabellón de Rosalba? ANA = Mandaron; mira (amóstrallo) ^é precioso! ^Non si? NIE = Lindísimo. O que debe ser, é caro, e non sei se lles gustará pagalo. ANA = É o primeiro fillo, son ricos, e non repararán NIE _ ^Quen sabe? Se a canastilla viñera de Madrí, de algún comercio de sona, quizais non lles parecese caro inda que c^ustara o triple, mais, feito por nós, aínda regalado terá ademáis todol-os defetos. ANA = Non sexas pesimista NIE = Xa verás II As mesmas e Fernando, pol-a 1^ d° FER = Hola, mamá ^D'onde vés? 337 NIE = De traballar, meu fillo, de dar a leición de piano FER = (A Aria-María que continúa cosendo) Ana-María, a ver se me fás o favor de levar d'aquí esa máquina e todos esos trebellos ANA = (Burlona) ^E logo, tes receición? FER = Non digás parvadas e retira todo eso. (a Da Nieves) Vai vir Arturo de Mendoza a comer con nos. NIE _ (Estranada) ^A comer? FER = Si, a comer. E non é comenente que vexa que traballades ANA = Abonda que vexa como ti gastas ^verdá? FER = Non creo que teñas tí nada que dicirme. Aquí hai alguén mais que poida, se o estima necesario, dirixirme reproches. Esta casa é tan tua como miña, e , non estou disposto a tolerarte intromisiós NIE = Bceno, caládevos... Fernando: ti sabes que non estamos para convites, que nin temos oride servilos... FER = De todo me ocupo, mamá... ANA = ^De todo? FER = Xa merquei un servicio espréndido ANA = ^Qué mercaches? NIE _ ^Un servicio? FER = Si. Merqueino agora... Non te alarmes; non é ningunha ruína. É mais que nada aparente. Pagarémolo a prazos, e custa sómente trescenta cincuenta pesetas. NIE = Fernando, meu fillo... ANA .= Moi ben... Banquetes; gastos innecesarios, y eu sen sair da casa porque non teño roupa que poñerme ^Parécete ben? FER = Non voltemos...! (Dominándose) As rosas, para que estén mais bonitas hai que velas na roseira ^é unha figura! ANA = Si. E os avellós runfan e pasean namentres as avellas traballan ^é outra figura! . ^ _ 338 NIE = Pero Fernando ^non te decatas do mal que fás? ^non ves que eses gastos, e tantos prazos de cousas que xa temos que pagar suman un diñeirón! FER =^O de sempre! ^Qu'hei facer logo? ^Escurecerme, andar agachándome das nosas amistades, esquecerme de quen son, ^de quenes somos! ANA =^ De quenes somos! ^ Vállanos Dios! FER = ^Olvidáchelo xa? ANA = Non podo, porque estas cousas estanmo dicindo costantemente, somos duas pobres mulleres que traballamos para que ti leves unha vida de enganos e nós_ privaciós FER = Certamente, eu debía traballar tamen ^tamén? meterme na prisión d'un comercio ^Daría gusto ver o fillo do xeneral Amoreiras despachando unha vara de percalina! iE ti contentísima! Non; hai que ter outras miras; hai que saber manterse na posición que cada un ocupa ANA = ^E nós? FER = Non vos ve a xente, que pasa pol-a rúa... Ademais, eu busco tamen unha ocupación; pero busco algo dino de min, con arregro a miña categoría... (supetamente) Bceno; abonda de discusión, e recoller. NIE = Que sea a última vez, Fernando; mira que non podemos ĉontinuar así. FER = (A-brazándoa zalamero) Mamá, que é o dia do meu cumpreanos NIE = Recolle, Aná-María, recolle ANA =(Recollendo) Si, mamá, si; a ver cando recolle tamén Fernando os seus aires de príncipe no desterro. (Mutis Ana-María e D^ Nieves le^^ando as cousas de costura, pol-a 2^ dereita) III Fernando FER = (Vendo marchar as mulleres, cun trexeito de nozo) Esta nena coas suas sentencias xa me vai fastidiando. En fin, afortunadamente a miña pobre nai é outra cousa. (Arrogante) Hai que brilar no mundo coste o que custar. O encollerse é morrer (Soa o timbre) É de Mendoza. (Chamando) ^ Manuela! ^Ana-María! ^Non oides? ^Ana-María, abre! . 339 IV Fernando, Ana-Marfa e Arturo ANA = (Entra pol-a dereita e diríxese ao foro por onde sal) Xa vou, home xa vou. ART = (Pol-o foro. Ana-María quédase fora) ^ Hola, querido presidente! lFelicidades! FER = (Moi efusivo) ^Gracias, de Mendoza! ^Pero, que quer dicir eso de presidente? ART =^Ah! ^Non sabes? Pois si, home, si; presidente. V Os mesmos e^Da Nieves, logo Manuela NIE = (Pol-a 2a dereita) ^Quen é o que tanto berra? ART = (Saudándoa) ^ Doña Nieves! NIE = Hola, Arturo (dalle a man que el bica) ^Que presidencia é esa que pregoas en tan alta escala? ART = Nada, o que había que supoñer; ao noso Fernando, e gran ,gentlhemen (pronúnciase xéntelman) que o nomeamos presidente do Club dé Tenis. MAN = (Que saliu momentos antes e escoita cos brazos en xerra facendo mostras de aprobación) ^Presidente! io que manda en todos! FER = Home, como de xusticia non é; pero, en fin, impoñeréime ese novo sacrificio ^Gracias pol-o nombramento! MAN = (Entusiasmada) ^Quen o verá! iMeu rei, ben o merece! ART = Si, home, si; non seas escurote. Inda que tí, pol-o teu nacimento és estrela de primeira manitú, non está demais esa presidencia que será un novo blasón que cal sol... VI Os mesmos, D. Pedro e Ana-María, que veñen polo foro a tempo de ouvir as derradeiras verbas de Arturo, que corta a frase de D. Pedro. PED = Non te poñas cursi, Arturiño; eso do sol pódelo deixar en candil, e^ainda, paréceme moita luz, porque eso dé "Club de Tenis" non é mais que unha pantalla para o que realmente é a sociedade; un garito. 340 FER = ^Tio Pedro! MAN = (Indinada inda que non comprende) lOutra vaca no mainzo! iDon Pedro! ART = (A Fernando) Tiña esquencido decirche que o teu tio Pedro veu comigo para felicitarte pol-o teu cunpreanos, e que non ve con bos óllos esa presidencia! MAN = (Rosmando) Non hai pior enemigo que a envexa. PED = É certo. Ti, meu querido sobriño, tés algo mais en que cavilar, e non debes deixar que te poñan como cabeza de turco. MAN = ^Como qué...? Eso non será un alcume, señorito? (pretende abrazar a Fernando que lle bota un brazo agarimoso) ^Meu rei! iTi serás o que mande en todos, porque eres o mais guapo! FER =.(A D. Pedro) Mellor que os seus consellos de home amargurado, quero as gabanzas querendosas da xente horriilde, como Manuela, que é todo corazón. MAN = Si, meu rei, si. PED = Si; pero ofuscadas por ese cariño déixanse engañar por falsas resprandores, sen poder comprender certas cousas. MAN = Non se enfade comigo, D. Pedro... A voste tamen Fernandiño vaino facer algo dese Cluse; con galós ^non sí meu neno? PED = Porteiro, cando menos! NIE = Si, Manuela, si. Pero vaite para a cociña, non vaia ser que se nos queime algo (algo seria) MAN = Xa vou, xa vou... (vaise rosmandó) (Son a sua ama e téñome que alegrare de todo o ben que lle veña) ^meu rei! (mutis pol-a segunda dereita) VII Os mesmos menos Manuela ART = (A Ana-María, que formarón grupo aparte) Ana-María, perdóeme vostede que non a saudara na porta; a pouca luz, e logo a sua efusión con D. Pedro... ANA = Vostede é de confianza, e como ao tio Pedro poucas veces o vexo... é agora como o nóso pai... (sigue falando) 341 PED = Si, Nieves, si; ti non debes consentir eso. FER = 1Pero tío! Que augafestas é vosté. (airado) Adémais, xa son maor de edade e ben sei onde me sento NIE = Fernandiño, non te esaltes, e atende ao teu tío, que é o úneco representante da familia do teu pai ^ FER = Non o parece (escitado) É tan escuro como vosoutras; incapaces de ver a grandeza das cousas da vida PED = Pero que múseca é esa que traes agora? lgrandeza a todo pasto! 1Si és pequeno en todo! 1Si o día que falte a tua nai non tes que comer! FER = Por eso trato agora de crearme unha posición honrosa e decente, e non é tanto o que me falta para conseguilo. ^ PED = ^Oh! Talento... infeliz; és como todos eses señoritos teus amigos, que porque ceibades, para matal-o tempo, catro frases valeiras de sentido e de razón; porque comentades as notas de sociedade dos xornaes, pois que non sabedes doutras leturas, que ademais non dixeriríades, imaxinádevos algo... 1 Pero como te convencerás de que non és nada! FER = Xa ve que son algo, cando se lembraron. de min para a presidencia do Club. PED = ^Oh! Si ^Esa presidencia era o que che faltaba! FER = iEsa presidencia! ^Pero que saberá vosté de certas cousas, se nunca saíu da sua oficina da Facenda? PED = ^Queres dicir que eso podete servir de algo? FER = Esa presidencia fará que eu teña certo trato con xente de rango. Ofrecerei a EL REY a presidencia honoraria. PED : Y El Rey honradísimo en ser teu compañeiro i como que vos falades de tú! ^ Baixa, Fernando, baixa que estás nas nubes, por non che dicir no Limbo. FER = Non teño que baixar de ningures Tio Pedro! iFago o que me da a gana! NIE = Cala, Fernando; que non vexa Arturo estas escenas... FRE = Pero se o tio Pedro... (alritado) PED = Pol-o teu ben dígote o que che digo NIE = Imos ao comedor e alí falaredes, pero con calma 342 FRE _^Eu non teño que falar con ninguén! i0 tío Pedro é un ordinario co que non se pode tratar! PED = E ti moi fino. Imos, Nieves NIE = Anda ven Fernandiño FER = Non, vou ao meu cuarto. Co teu permiso, Arturo (mutis dereita 1°) ART = Eres dono... NIE = Arturo, está vosté na sua casa. ART = Moitas gracias, Da Nieves. PED = Ana-María, quedas con Arturo; ten coidado. Estes rapaces de agora son terribles conquistadores. ART = Don Pedro; ben sabe vosté que Ana-María é unha muller séria coa ^que non é posibre fli r r sen disgustala. ^ PED = Si. Ben sei que non é a tua eĉpecialidade. Ti podes s8mente coas cheas de osíxeno e baleiras de sentido. Ana-María sabe distinguir entre un presunto marido e un clubman ^Non lle chamades así aos que comadrean na sociedá? ART = Don Pedro iestá vostede irónico! ANA = Creo tío, que Arturo non é dos que cultivan ese espórt PED = Boeno, boeno; era unha per•unta. Hastra logo : ANA = Hastra logo ^ (mutis Da Nieves e D. Pedro, pol-a 2^ dereita) VIII Ana-María, Arturo e logo Fernando Ana-María en pé. Arturo sentado na veira da butaca, ou apoyado. ANA = O tio Pedro non lles atura a vostedes esa frivolidade de que sommellan fachendosos, inda que no fundo eu non acredito nela ART = E ten vostede razón. Antre risas agáchase mellor a tristura da .vida, e non temos dereito a estarmos tristes para turboar a ledicia dos demais; pero deixemos esto e voltemos ao noso ANA = O de vostedes. Para min non eisisten esas festas 343 ART = ^Por qué? A xente distinguida débese reunir. Os cursis son os que están ben pechados onde ninguén poida tropezarse co'eles, e neste caso non parece así (a Fernando que ven pol-a 1° dereita) ^Non é certo Fernando? FER = De que falades? ANA = Arturo di que debo ir ao baile con que inaugurarás a tua curuscante presidencia FER = Non. Eu creo que non debes ir (a Arturo) Porque Ana-María non quixo trato ningún dende a morte de papá, e verase sola ANA = Ten razón Fernando (a Arturo) ^Ve Arturo? Eu son das cursis; estou ben pechada ART = Non tal; eu non estou conforme. A sua beleza fará que brile vostede sempre ondequeira que se presente. ^ IX ^Os mesmos e D. Pedro, pol-a 2° dereita FER = A beléza, unida á distinción, si; pero... PED = ^E a qué chamas ti distinción? ^Aos que visten do mesmo xeito? ^Aos uniformados no vestir e nas ideas? FER = (^en facer caso) Nese baile non faltará o diputado do distrito, ao que lle pedirei a Realeza para o Club, e ao mellor iquen sabe se me conĉederán algunha cruz! . PED = ^Ou faránte xentilhome! FER = ^Por qué non? Podo sélo por nacenza. Bén sabedes que papá descende dos Condes de Amoreiras. Eu serei o Conde. ^Os nosos abós bateron o mouro en Pena-Redonda! ANA = Non sabía eso. _ PED = Si, é verdade. Pero eses foran os abós paternos, que os outros, o que bateron foi a sola. FER = Os seus operarios. Eles eran os donos da fábrica (alritado) ART = Pero, Fernando, non te esaltes; xa sabemos a razón que che asiste ao . condado. FER = Nobres cabaleiros foron os antigos Amoreiras e ^quen sabe se eu poderei 344 continuar as suas grorias? 10 mundo parecía imensó aos navegadores das ínfimas caravelas; hoxe é pequeno para os xigantes aeroplanos! PED = ^Aeroplanos? 1Ti voas sen eles! (vanse acalorando un e outro) FER = Veredes, veredes a Fernando de Amoreiras entrar levando á miña dereita EI Rei, e á esquerda... PED = ^Pero que dis? ^Toleaches? (casi con carraxe) FER = ^Tolo? (Indinado, logo con gran desprecio) Tolos vos. Eu vexo craramente ao lonxe PED = Tan lonxe, Fernando, como que é algo que non é posibre abranguer ANA = (Tratando de calmar a Fernando) Fernando, tes razón, pero é que o tio Pedro está de broma FER = 1Broma, broma! 1Cando se fala do porvir! ^Cando penso conquistar a posición brilante a que teño dereito, son un tolo! ^Pobre tío Pedro! lun tolo! ^un vidente! ^ PED = (Con sorna) Si, filliño, si ART = Claro, home, que parvadas te se ocurren. Como dixo moi ben Ana-María, . bromas de D. Pedro. Mira, Fernando, mellor é que denantes de xantar vaiamos dar unha volta FER = Non, Ven ao meu cuarto; alí espricareite os meus proyeitos. Tamén verás as executorias da miña nobre estirpe; anda, ven ART = Como queiras PED = iVaia, adiós; felicidades, Fernando! ^FER = Gracias (de mal humor. Mutis Fernando e Arturo, 1° dereita) IX Ana-Maria e D. Pedro, logo Da Nieves PED = 1Pobre Ana-María! Este desgraciado non ten romedio. lEstá tolo! ANA = ^Tolo? Non, por Dios, non (chora) PED = Esa manía de grandezas, esa esaltación cando lle levan a contra... 345 ANA =^E mamá, meu Dios, que nada sospeita! Se eso é verdá, que pena, que disgracia tan grande NIE _ (Pol-a 2a dereita) Vaia, axúdame a darlle o derradeiro toque ao xantar... ^Por que choras, Ana-María? . PED = (Baixo a Ana-María) Non lle digas nada (alto) Fernando, que non quér que Ána-María vaia ao baile, e díxolle algunhas bobadas ANA = Doideces; pero que molestan porque as dixo diante de Arturo NIE = Non te aflixas, iilla, non te aflixas. Fernando é algo así, aloucado, pol-a sua mocedade, pero ten un gran corazón PED ^_ (Baixo) Disimula, faite forte por ela (alto) Vaia, acougá. E voume, adiós NIE = Xanta con nós. PED = Non, teño que facer, logo virei ANA = Si, volva, tio (baixo) agora non se quede; _alrítase mais pol-o que vosté lle dí PED = Hastra logo, pois NIE = Daquela hastra logo ANA = Adiós, tio (Mutis don Pedro pol-o foro) NIE _ ^Imos, Ana? ANA = Si, mamá (mutis as duas pol-a 2" dereita) X D° Nieves, un mozo, logo Ana-María Sona o timbre da porta. D" Nieves atravesa a escena e sal pol-o foro, volvendo a entrar c'un mozo que trai unha cai.xa de botellas de champaiia MOZO = O meu amo díxome que ^a trouxera a esta casa NIE = Pero señor: se lle digo que debe ser un erro, que para nós non é MOZO = ^Non vive aquí Da Nieves Ruiz? NIE = Son eu MOZO = Daquela... ^ 346 ANA = (Pol-a 2a dereita) Unha caixa de champaña MOZO = (Vendo a Ana, con malicia) Quizais a señorita seipa... Poida que sea algún regalo para a señorita ANA = ^Un regalo? NIE = Imposibre ^de quen iba ser? MOZO = Foi un señorito o que fixo o encargo... Boa figura... ANA = ^Moreno? (estas indicaciones debense dicir d'acordo co ser e vestir de Fernando) MOZO = Si; ollos negros... ANA = ^Traxe craro? MOZO = Xustamente ANA = Fernando MOZO = Xa dicía eu que a señorita..... NIE _ ^Que dicía voste? ^Coidará....? ANA = Mamá, perdónao. Este señor non nos conoce e nada ten de estrano que faga unhas suposiciós...... MOZO = (Cortado) Eu... señorita, suposiciós... crean que... non quixera que NIE = Sempre hase de pensar o mal primeiro MOZO = O que se ve na vida...... NIE = O que se ve na vida... i0 que se amostra superficialmente! Ninguén. quere roparar na dór, nas amarguras... E noustante non hai familia, non hai casa onde non reine a disgracia ANA = Mamá, eso non lle interesa a este Sr. ^ MOZO = ^Daquela, o champaña é para vostedes? NIE = Non. Faga o favor de levalo e rogarlle no meu nome ao seu amo que perdce. . . MOZO = ^ Pero se o señor dixo que o trouxéramos a esta casa! 347 ANA = Si, si; pero non podemos ademitilo . NIE = Perdcen, perdcen... (dalle unha moeda) Pol-a incomodidá de vir hastra aquí, fágame o favor de acetar... MOZO = Moitas gracias; non era necesario... . NIE = E perdcen..... XI Os mesmos e Fernando pol-a 1° dta FER = ^Qué? ^O champaña? . MOZO = Si, señorito, pero..... (sin saber que dicir) FER = ^Pero qué? Pouse ahí esa caixa NIE _ ^Como vamos a recoller eso, Fernando? ^ FER = É necesario, mamá, indispensable (a un aceno de Fernando o mozo deixa a caixa e vaise) ANA = Bceno, mamá, hoxe, como día do seu cumpreanos.... NIE = É a nosa ruina, fillo, a nosa ruina FER = iRuina! ruína é a que vos amostrades ao mundo por ondequeira que pasades. Ruina dos vosos corpos esaustos; ruina dos vosos vestidos pasados de moda; ruina tamen dos esprendores da familia ANA = Nos traballaremos para repoñer estes gastos, mamá NIE = Pero filla, se non podemos mais. Fernando, non trates de finxir unha posición que non podemos soster iNon podemos mais! FER = ^Qué? ^non podedes mais? iAh! Cando xa estamos no cume, cando imos outer os honores que nos corresponden querédevos retirar, abandonal-os dereitos.... ANA = (Aparte) ^Honores! ^Dereitos! iPero que é o que dí, meu Dios NIE = Fernando, Fernando... (Botándolle os brazos, agarimosa, con pena como queréndolle facer comprender coa sua dór a situación que él parece non conocer) 348 XII Os mesmos e Arturo, logo Manuela FER = (Vendo a Arturo na porta 1 a dereita) Ven, Arturo, seguramente que poucas veces terás visto un cuadro de familia tan conmovedor ART = Eso é a felicidade ANA = (Triste) Felicidade, si, felicidade. MAN = (Asomando a cabeza pol-a porta 2° dereita, e casi berrando) iXa está! NIE = Boeno ^Imos? ^ FER = (Imitando a Manuela con bulra pero molesto) ^Xa está! ^O qué? . MAN =^O tolo do tranganillo! ^Que vai ser? O xantar FER = Moi ben. Voas porque che deron ás (& nai) Temos que variar este servicio, mamá (a Arturo) Arturo, disculparás... ART = ^Por Dios! Si é Manuela, a nosa vella amiga MAN =^Cantas larpeiradas teño roubado para vos! ^Acórdaste, Arturiño? ART = Si, si FER = ^ Insufrible! (alritado) ^ Vaite! MAN = ^Botarme a min! ia min! (dándose no peito coa man aberta) ^á tua ama! - Non me dicias eso cando me facías zalamerías pra que che dera cousiñas ricas. . . FER = ^ Calarás! MAN = (Continuando na sua récita) ^Fernandiño, ti queres caldo requente do víspora ou chiculate? e ti decíasme: "chiculate, mo^, chiculate".... E agora.... (choriqueando) "Temos que variar o servicio".... iQuéresme botar fóra! ^fóra! ^ ^ NIE = Cala, cala, non fagas caso MAN = Despois de tantos anos de servire leal! (Fernando pasea violento) FER = Bceno, sal; ^vaite! xa fixemos ben o ridículo 349 XIII Os mesmos e D. Pedro pol-o foro MAN = Que hai, Manuela ^que tes? FER = Moi mala crianza . MAN = Eso, eso; mala crianza... PED = (A Manuela) ^Fixeches papas d'arroz? Se é así quédome FER = Papas de arroz, criada vella e gruñona... iafógame tanta cursilada! PED = Pero home: se o vello e o rancio é o elegante MAN = Si, señor, Don Pedro, si señor... Que coma os eu quero non os quér ninguén... (vaise choriqueando pol-a 2a dereita) FER = Algo non tan rancio que cause noxo. Ademais, ti non entendes d'eso PED = ^De que entenderei eu, meu Dios? ANA = Tio; tí non és presidente de nada FER = É con rintintín? ANA = Sin rintintín FER = (Alritado) iSal da miña vista, posme nervoso! ANA = Pero, home; se o dixen porque é certo . PED = Vaste quedar soio! FER = Voume quedar como deba quedarme NIE = Imos, imos ao comedor (bótalle o brazo a Fernando e lévao. Arturo ofrécelle o brazo a Ana-María) PED = (A Fernando) Perdón, un instante, Ana-María, queda (Arturo failles unha incrinación de cabeza .e vaise pol-a 2° dereita, atrás de Fernando e Doña Nieves) ^ XIV Ana-María e D. Pedro ANA = ^Que hai, tio, que hai? 350 PED = Que dentro de pouco virá aquí un meu amigo, célebre doutor. É necesario ouservar a Fernando. ANA = ^Estará tolo? PED = Non sei. Hai momentos en que parece romatadamente tolo; pero é tan facil enganarse nestas cousas... Moitas veces confúndense a loucura coa mala crianza ou coa idiotez ANA =^Queira Dios que nos enganemos! PED = É necesario que él non sospeite nada ANA = Claro, poñeríase furioso (Dentro óese discutir) PED = i Escoita! FER = (Dentro, así como Nieves e Arturo) Pois eu dígoche que si o vexo diante guíndolle un prato á cabeza! NiE = Acouga, por Dios, cala ART = Home, non tés razón para eso FER = ^Que non? Pois que veña. Razón sóbrame. Razón para matalo, si Señor, para esnaquizalo.... e a todos ^tamén a ti! ^pillo! que me vendes imal amigo! NIE _ ^Fernando! (escramación de horror) FER = iA ti e a él! ^a todos! ^a todos! (estes deben ser berros tolos de carraxe, e xa na loita que se supón ten lugar dentro. Alguns vasos e pratos caen no . chan e s'esnaquizan) ANA = Virxe Santa! PED = ^Qué sucederá? (espavoridos dirfxense á porta 2° cando aparece nela Arturo, descomposto, o cuello desabotoado e desfeita a gravata, o cabelo revolto. e o terror ná espresión) XV Os mesmos, Arturo e logo Manr^ela ART = iDon Pedro, ausilio, que a mata! (un berro de anguria dentro) PED = ^Xesús! ANA = ^Mamá, mamá! (chorando vaise pol-a 2a dereita, por onde tamen entraron 351 apresuradamente e denaraes que ela Arturo e D. Pedro) MAN = (Pol-o foro) ^Que socede? hoxe somella esto unha casa de tolos PED = (Saíndo pol-a 2a dereita) ^Un médico, axiña! lvai buscar un médico! MAN = iAvó-María, avo María! (mutis, facéndose cruces, pol-o foro. Pedro diríxese outra vez á 2a porta cando nela aparece Fernando) XVI Don Pedro e Fernando FER = (Coa mirada vaga, pasa a man pol-a frente, ñse. Está tolo, mais, pasado o aceso furioso, non se decata do que fixo. Dentro oense saloucos) ^Señor! (fai unha reverencia) PED = Fernando ^que pasou? iAna-María chora! FER = ^Bah! Non faga caso, é coa ledicia. Nunca e ĉtivo nunha festa de Palacio.... PED = ^Oh! ^Meu Dios! (pretende ir a dentro, Fernando deténo) FER = Déixea; envergoñaríase.... ^a que ha d'ire? PED = Pero ^a tua nai...! FER = Descansa.... ^pobre vella, traballaba moito, agora descansa! PED = ^Xesús! FER = ^Queres unha copa de champaña? Hoxe correrá o champaña... Quero alegría, felicidade... ^ PED = (Tristemente) IAlegría, champaña! FER = Mire, unha caixa de botellas. Hai que solenizar o meu nombramento PED = (Dominandose e tratando de lograr calmalo) ^Pol-a... presidencia do... Club? FER = Pol-a honra que me concede El Rey nombrámdome xentil-home PED = ^Qué dis? (como ademirado) FER = iAsómbraste! (rie, pilla unha botella de champaña da caixa) Deixa; beberás champaña. Xa verás como despois hachas ben o nambramento 352 PED = iInfeliz, infeliz! (entra pol-a 2a dereita. Fernando trata torpemente de abrir a botella. Ao pouco volve a sair D. Pedro abatido, atravesa a escena e vaise pol-o foro sen dar fala. Chora dentro Ana-María) XVII Fernando, logo Arturo e despois Don Pedro e un louqueiro, que trae unha camisa de forzas FER =^Oh! Tanto chorar, tanto chorar, non parece unha festa de groria e de trunfo, senón de morte! (a Arturo, que sal) ^Chorani ^Quén é o que chora? ART = É Ana-María FER = ^E chora hoxe, hoxe, que é para nós un gran día de festa? ART = i Un gran día! FER = De festa, si ^pois non sabes? El Rey nombroume xeritil-home... ^Non ves ti ao banquete? ART = Si, si 1Pobre Fernando! +Pobre Ana-María! FER =^Ah! (trunfal) ^Agora si que van a estoupar moitos corazós ateigados de envexa! . PED = (Pol-o foro) Pero, Fernando, non te pós o traxe de gala para asistires á festa? FER = ^Traxe de gala? ^Ah! Si ^onde está? ^trouxérono? PED = Si, homé, si..:. Arturo, faga o favor, que pase o xastre ART = (No foro) Faga o favor de pasar LOU = Bós días FER = ^Trae vosté o uniforme? LOU = Si, señor PED = A ver, Fernando, próbate a casaca.... LOU = ^Oh! Caerálle moi ben . FER = ^De grande gala, non? LOU = Si, señor, de grande gala (disponse a poñerlle a camisa) 353 FER = (Mentres deixa que lle vistan a camisa de forzas) ^Que rabien, que rabien os envidiosos... (óense saloucos dentro) O PANO VAI CAENDO PASENIÑAMENTE FIN Setembro de 1.919 354 Xosé Ares Miramonte, Andacio Andacio foi estreada polo cadro de declamación da Irmandade da Fala de Betanzos, no Teatro Alfonsetti desta vila, 0 3 de Décembro de 1919. ^ ^ O texto conservado non é autógrafo, senón unha copia manuscrita realizada por Lois Amor Soto. Como a maioría das copias de Amor Soto, o caderno está formado con follas de rexistro da «Construtora Naval» escritas polo envés, de modo que resultan 18 páxinas, servindo a primeira de capa. Carpeta n° 51 do Arquivo Toxos e Froles. [capa) XOSÉ ARES MIRAMONTES Andacio 356 [f. 1 ] Andacio Acto uneco (Comedor d unha fonda. A dereita unha porta practicabre que comunica có a cociña e demáis habitaciós da casa, ou tra d'o mesmo xeito, n'o foro, que da & rua. Na esquina unha ^mesa grande cuberta c'un mantel branco; o longo d'a mesa, dous bancos corridos; penáurados n'a parede varios cadros de comedor) Escea 1 a Canuta e Vicente (Ao erguerse o pano, aparecerá Vicente sentado n'a mesa, dandolle os ultemos toques, c'un anaco de pan cravado n'o tenedor, a un prato con prebe. Dimpois de' un pequeno silenzo batirá ás mans en aititude de chamar) Canuta (Entrando pól-a direita) ^Chamou? Vicente Chamei. ^Que mais tedes de comer? Canuta (Acercandose a mesa) Pois haille pescado frito, estofado e lingoa con tomate. ^ Vicente (Dimpois de unha pequena pausa) Boeno. Pol-o de pronto vai me traendo unha ración de pescado, dimpois... xa verei. Canuta A lingoa estalle moi rica. [f. 2] Vicente ^ (Con sorna) Non; a lingoa dalla ós mozos, qu'os meus dentes xa van indo vellos pra trabar nisas cousas... ^ Canuta (Indose) Demo de vellestorio; nunca perde das suas (colle o prato de Vicente e vaise pol-a direita) ^ Vicente (Denantes que Canuta chegue & porta) Canutiña, leva a xarra (collea) e traina de contado outro neto de viño, por que iste... (ollándo a xarra) Canuta (Atallandolle) Xa o pifou. (Canuta acercase a mesa, colle a xarra de mans de Vicente con finxido enoxo) V icente 357 Atendeme ben Canutiña, que che teño un netiño moi garrido, que mesmo cadraria pra ti a pedir de boca. Canuta ^Ten un solo? Eu coido que coñ iste, (sinala a xarra) xa son cinco. (Canuta vaise pol-a dereita antes de chegar a porta fica un pouquiño arrimada a ela ollan do con burta a Vicente) Vicente ^ Hui! Estasme resultando unha agulla.. . Canuta (Dende a porta) Pero unha agulla que non pica, Señor Vicente. (retirase rindo) ^ Vicente iVaites, vaites co-as raparigas d'estes tempos, que che teñen os ollos ben abertost Escea II Ditos e Silvestre [f.­ 3] (Silvestre entra pol-o foro con unha maleta na man, tras d-el unha muller c' un baul, atado con unha corda, na cabeza, e unha sombrereira d-as de cartón pendurada d'un brazo) . Vicente (Réferindose a Silvestre) ^Xesus me valla! Vaia unha cariña de lambe espiñas que trae iste macana Silvestre (Pousando a maleta en riba da mesa) Buen dia e a gusto. Vicente Bon dia (pausa) O bon proveito, si che parece deixarémolo pros cans. ^eh? Silvestre ^Ay! Buen provecho. Vostede perdone; no me decataba de que estaba almorzando (pausa) ^No hay ninguén? Vicente (Con carraxe) Si eu non son xente Vicente Non s' atufe el vieguito; la ofensa no fué pra tanto. Quise decir Moza 358 (Interrumpindo) Señorito, onde pouso o baul que xa me está roendo33 0 lombo. Silvestre (Dirizíndose a moza do baul) Aguardese un momento, y no interrumpa á la gente ^quiere? Moza Eu por agardar, agardo; asi me agardasen a min o-s anxeles n-o ceo, pero... [f. 4]­ Silvestre (Volvendo á falar con Vicente) Quise decirle al amigo, si habia alguna perĉona persona de la casa, por que vostede tiña oido que no lo es. Vicente Acabáramos. Pois si noñ lle molesta, arrecheguese a aquela porta (sinalando a d-a dereita) e chame que axiña o virán a recibir. Silvestre Está muy bien (Silvestre dirixese á porta indica da, e ollaa de enriba abaixo) Silvestre (A Vicente) No atopo el timbre. (A moza do baul mostrará moita impacencia) Vicente Non te molestes en buscalo; en hoteles de tres pesetas por dia, non se poden eisixir certas cousas. ^ Silvestre Pero non dega de ser un atraso (berrando n-a porta) Patrona, patrono ^no está la patrona? (Un-a voz de dentro) agora van. Escea III Ditos e Canuta (Canuta entra pol-a porta da cociña c'un prato de comida, e cun-a xarra de viño n-as mans que poiroa n-a mesa diante de Vicente) ^ ^ Canuta (Limpándose a-s mans c-o mandil) Que desexa o Señor. [f.­ 5] Silvestre ^Vostede es la patrona de la casa? 33 Riscado: ^c-ab^^a. 359 Canuta Non Señor; pero coido que poderéi atendelo eu o mesmo Silvestre Muy bien; le hice esta pregunta, y perdónela, por que la coidaba demasiado goben para ser patrona (pausa pequena) ^Tiene pieza para mi? V icente (En voz baixa) iBoa peza me resultas ti! Canuta E o señor vaina ocupar por moito tempo. Silvestre A rentes de una somana, no más. Canuta Boeno; por hoxe teremol-o que acomodar un pouco mal ^sabe?; pero mañan fica un-a habitación moi boa, con duas ventanas a calle. Silvestre Muy bien, muy bien, asi me gusta a mi. ^ Canuta Enton fagan o favor de entrar (A moza entra c'o baul n-a cabeza, e-o querer pasal-a porta tropezalle no marco de enriba) Silvestre (A moza) Amodo con el bayul; baguelo un poquito que está tropezando en la soga (vendo que non pode pasar) Parece sonsa esta muguer (pequena pausa) Báguelo, báguelo, más, más. (Dimpois d- un finxido esforzo cónquire pasalo) [f.­ 6] Canuta (Que lle axudou a moza á metel-o baul drento) Xa está Entran Canuta e Silvestre, Silvestre a-o lembrare qc^e lle fica a maleta n-o comedor volta a-o momento por ela. Silvestre Qué cabeza la mia; se me esquencia la valiga. (Mutis pol-a mesma porta) Vicente (Pechando o puño) Debe traer moitos cartos, por que ten cara de habere pásado moita necesidade (pausa) ^ Mal pocados!; vanse a-s amérecas creendo millorar de vida e resulta que ó úneco que conquiren n- aquel desterro dimpois de moitos 360 traballos e calamidades, e facer un pequeno peto, o que, andando o tempo, teñen-o que deixar por falla de saude n-as maus de medecos e boticarios (pausa pequena) Pero non e solo esto; que tamen, por querer trocar a sua lingoa por outra que lles parece mais fina, fan tal mistura de falas que non hay xuiras que os entenda. Non cabe dubida qu'a emigración e un andacio que acabará por faguer de Galicia unha segunda torre de Babel Escea IV (A moza do baúl sale pol-a porta d-a dereita e detense un anaco de tempo n­ o comedor, pra contar u-s cartos que levará n-a mau: Vaise pol-o foro) V icente Pagoulle con caldeirilla; Pouca cousa me parece . Escea V­ . Vicente, Canuta e Silvestre [f.­ 7] Canuta e Silvestre entran pol-a dereita, Canuta trae dous pratos, cun-a servilleta enriba; que pousará n-a mesa, frente a Vicente Canuta (A Silvestre) Podo sentarme aqui (señalandolle o sitio) Silvestre Frente al señor ^no? Está muy bien. (sentandose) ^Que tiene pra comer? Canuta Pois temos sopa de fideos, cocido, merluza frita e lingoa con tomate. Silvestre ^Caramba! ^No tiene pichón de paloma? Canuta Hoxe non siñor; pero pra mañan si vostede quere trae remoslle un par d-eles. Silvestre Esó es; es cosa que me conviene mucho ^sabe?; y ademas tengo un padecimiento a los riles. V icente Iso e o peor (Vicente areda o prato de diante de si, e ponse a faguer un pitillo. Usa petaca) Canuta D-aquela ireille traendo a sopa Silvestre 361 Si, despues ya le diré lo que tiene que tragerme Canuta Ben si señor. E vostede Sr Vicente, quere algunha cousa mais. [f. 8] Vicente Si queres que estoupe. Eu coida que c'un prato de sopa e unha ración de cocido, xa pode camiñar un home (a Silvestre) ^Non e certo? Silvestre Don Vicente tiene mucha razón (pausa) quien pudiera comer lo mismo. (Menos a xarra Canuta recolle todo o servicio de Vicente e vaise pol-a direita) Vicente (Dimpois d'un pequeno silenzo) Vostede non pode negar que ven d-as Amérecas. Silvestre Si señor, de Buenos-Aires mesmamente. Se me conoce en el acento, ^no? Vicente Por disgracia de Galicia conócechese d- abondo. E dime: ^En que vapor viñeches? Silvestre ^Como dice? Vicente Que cal foi o vapor que te trouxo á esta terra Silvestre ^Ah!; fue el Gulvia, llegado esta mañana á la Coruña. Es moi bon buque por cierto. Vicente Si mal no me trabuco, ise vapor xa chegou fai dous dias [f. 9] Silvestre ^Ca! Que espranza; deberia llegar en la data que vostede dice; pero tivo una averia y grande en la trubina Vicente ^E qué e i so? Silvestre No le puedo decir; me lo estivo espricando á bordo el capitán, pero tengo tan 362 poca memoria, que ya no me lembro. Vicente Enton tendo tanto trato có capitán, e de supoñer que foras pasaxeiro de primeira. Silvestre Nuestra amiúa no era pra tanto; aunque le dire que varias veces me ha proponido cambiarme de clase á la de segunda. V icente Logo ti moi simpatico debes ser. Silvestre Eso me decian siempre las chicas de Buenos-Aires y el patron onde yó trabagaba. Escea VI Ditos e Canuta Canuta entra pol-o sitio de costume cun-a sopeira n-as maus que pousa diante de Silvestre Silvestre (A Canuta) Cuanto se ha demorado con la sopa la señorita. Canuta (Rindose) E que 11'estaba un pouco fria, e-[f. 10] vostede como ben delicado..: tivemol-a que poñer 6 lume novamente (pausa pequena) ^Que mais vai a comer? Silvestre ^ Agora me trae un poquito puchero ^no? Despues ya le dirá lo demas. Canuta E viño, que viño quere. Silvestre El régimen de vida que me aconsegó el Doctor me prohibe tomar bebidas alcohólicas; o que si puede traerme una garrita con agua Canuta Está ben si señor (mutis pol-a direita) Vicente E dime34: o medeco tamén che aconsellou que comeras pucheiros. ^ No orixinal: dig^eme. 363 Silvestre Disimule la frase, pero vostede confunde gordura con hinchazón. El puchero á que yó me referia es el que vostedes llaman cocido. Vicente Si, si Os que non che recorremos mundo, desconocemos moitas cousas... Silvestre (Dimpois de votar á sopa n-o prato) ^Ah! que porqueria; yo protesto. Vicente Que che pasa, hom Silvestre Que me ha de pasar; no ve una mósca en la sopa [f. 11]­ Vicente . (Ollandolle o prato) Non ten dubida ningunha ven cocida; e si algunha maldá tiña perdeuna n'a ola á o ferver. Silvestre Vostede debe estar intresado en la casa, ^nó? Vicente O intres que eu teño e que saques axiña a mos quiña d-o prato que xa me está remexendo a pescada que comin. . ^ Silvestre (Quitando á mosca do prato) Es que yó voy á exigirle á la patrona... Vicente Pero logo, ti querias que con tres pesetas que pagarás por dia, che trouxeran drento d-a sopa un-a galiña? Silvestre Eso no; pero yó coido que la ambición nada tiene que ver con la higiene. En la Arguentina nó sucede isto (ponse á comer) V icente N-a Arxentina pol-o que ti dis estabas ateigado de regalias; mais a tua cara esmirriada, dame que sospeitar que o pasache moi mal. Silvestre Es que no a todos les presta el apis, e ademas el sofremento de los riles me hizo perder la color. [f. 12]­ Vicente O que eres ti, e consinteme que cho diga diante d-os teus fuciños, un 364 malpocado desleigado. Silvestre No siñor, no es desleigamento, está vostede grandemente trabucado; tengo pruebas pra ver o adelanto de aquel pais y el retraso de este Vicente Terás home, terás. Silvestre Vera vostede; esta mañana, no bien desembarqué ^nó? fui a una de las megores peluquerias a rasurarme ^sabe? y al pasarme el peluquero la navaga por la cara, coasamente coidé que me pasaba un sacho, yá puedé maginarse como rascaria. Lo hé amolado que no le he dado la propina. Vicente E que con esto d-a guerra sobiron. moito a-s pedras d'- afilar Silvestre No hay disculpa posible, Don Vicente (pausa) Tambien al Ilegar a esta fonda, e visto un entierro Ique cosa!; llevaban el cagón cuatro hombres que yo no sé como no se esmendrellaban los cadris. Allá no sucede esto. En la Arguentina, muere un pobre, y lo llevan al cementerio en un coche tirado por dos caballos muere un rico, y lo atan cuatro caballoĉ ; muere otro más rico, y le enganchan nada me nos que ocho caballos ^Que me cuenta vostede de esto! [f. 13] Vicente Qué pol-o que estou vendo, en Bos-Aires, canto mais ricos son, mais animales. . . levan. Silvestre ^Que cosa barbara! no se puede hablar formalmente con vostede. Vicente ^Qué queres! eche culpa d-os poucos anos que che teño (pausa) De maneira que ti estas enfermo. Silvestre De los riles Vicente E viñas, craro e, c-o ouxeto de repoñerte n-a tua terra Silvestre Si señor, de seguir allá, yá hubiese estado en la chacarita. Vicente Está ben; asi que aquel apis que ti tanto gabas, creendoo a Soberana 365 Providencia, non foi capáz de darche á saGde que, a o correr o tempo, atoparas n-ista terra que ti maxinas atrasada é despreciabre... Silvestre Eso es una verdad Don Vicente; dende que pisé tierra gallega me atopo mucho megor ^­ Vicente Pois enton ^que vale que un pais teña todolos adiantos habidos e por haber, se non conta c'un crima. saudabre pr'as xentes que n-el viven? Eu comparo a-s américas, c'un árbre que desque eixiste n-os bosques (pausa pequena) cando os labregos, abrouados pol-os calores [f.14] d'-o tropico, buscan n-o seu follaxe a sombra proteitora, sin saber como, entra n-eles tal atolondramento, que a moitos terminalles co-a morte. Silvestre Está boena la comparanza; pro eso nó sucede en la Argentina. Vicente (Dimpois d'un pequeno silenzo) Ti traes moito peto Silvestre No se lo que vosté quiere decirme. V icente Qué si traes moitos cartos ^ Silvestre Como para guntar prata estan los tiempos; ademas, yó he sido moy farrista ^sabe? Vicente Enton si non traes diñeiro ^porque defendes tanto esa terra culpab_re d-a tua doenza? Silvestre Porque si bien es cierto que aquel pais me aruino la saúde y no hice prata, adequerí, en troques una gran cultura, ^sabe? Vicente Non che vexo relucir por ningun-a parte iComo non sexan o-s moitos disparates que dís a o falar! Silvestre Disparate por que hablo como la gente fina [f. 15]­ Vicente _­ Si por iso mesmo, por que a-o que cree falar como esa xente fina que ti coidas, nin falas nin galego nin castelán tampouco. 366 Silvestre ^Luego vosté que cree que hablo? Vicente ^Boh! Un pisto manchego sin pés nin cabeza Silvestre (Medio convencido) i Caramba! Escea VII Ditos e Canuta Canuta entra pol-a direita c'un prato, un bote d'auga e un vaso que pon diante de Silvestre Silvestre ^No traerá moscas comó la sopa? Canuta Logo, ^atopou algo n-a sopa? Vicente Si, atopou un-a mosca; non ten importanza. Canuta Caerialle n-a sopeira Silvestre No; segun D. Vicente venia hervida Canuta E por que comeu a sopa; que lle traia outra [f. 16]­ Silvestre Agora yá está. Canuta colle á sopeira c-o prato de Silvestre. Mutis pol-a direita Silvestre (Dimpois d-un pequeno silenzo) Loego vostede que coida... Vicente­ . Coido que eres un infeliz; galegos coma ti non debian vir ó mundo (pausa) Agora cando mais precisa era a axuda d-a xuventude, n-ista cruzada de redenzón d-a Patria asoballada resulta que solo se alcontran e atopan espritos apoucádos e almas insensibres, cuia úneca aspiración consiste en gabar a-os tiranos, Tempo virá que reconozades o voso dano. 367 Silvestre Señor Vicente; fala vostede moi ben. Vicente O-s mozos q-aqui estan non me estrañan que pensen d-iste xeito; pero vos, o-s emigrantes, que pra ganar un anaco de pan tedes que arredaros d-a vosa terra e d-as vosas familias, habendo aquí en galicia tantas riquezas sin esprotar e que-os tirans non queren que se esporten por comenencias caciquiles... Silvestre (Ergendose e tratando de abrazar a Vicente) Perdceme señor Vicente, son un desleigado [f. 17] Vicente (Arredando de si á Silvestre éfaguendo sentar) ^Qué che perdce Galicia que ­ e - a aldraxada! Silvestre (Sentandose) Vostede e un home de ben. . Vicente Non son un galego, pero un galego que reconoce o andacio que esnaquiza o sentimento da casa, e que quere, por riba de todal-as cousas n-o mundo, faguer desaparecer. FIN E copea O Segredario Luis Amor Autor: Ares Miramontes 368 Manuel Vidal Rodríguez, O "si " de Grabiela. Esta peciña de Manuel Vidal Rodríguez foi .publicada no n° 150 da revista Vida Gallega de Vigo, 0 25 de Xullo de 1920. A súa estrea realizouse na ^Coruña, no Teatro Linares Rivas, interpretada polo «Cadro Escolaru de Santiago, 0 28 de Decembro de 1922. Probabelmente o autor introduciría algunha modificación no texto que reproducimos a continuación que, a pesar de que non segue as convencións da disposición tipográfica das obras dramáticas, é totalmente dialogado. 369 O "si " de Grabiela Manuel Vidal - Ay mi tío: eu queríalle decire unha cousa en segredo, mais non me astrevo. - Fala, Florencio, fala, que xa sabes que che quero coma se foras fillo. - Pois mire... eu estou namorado da prima xa fai tempo, e a vosté ^que lle parece? - ^Tí namorado de Grabiela? ^Canto che m'alegro! ^Ben o desemulades! - O namorado son eu, qu'ela non me quer. ^ - ^Non te quer? Vaya ó, era o que faltaba. i Un rapaz tan traballador e tan home de ben coma tí! 1Tomara. ela! O caso é que tí a queiras...­ ^ - Pois non señor, non me quer. - ^Non te quer? ^Ten que estare tola rematada! Bueno, xo saberemos en toda esta semana. II - Ay Grabiela... ^tí dormes, rapaza? - Durmo, si siñor... - Pois escoita... que che teño que decire... escóita, que logo vai rompel-o día... e dende o meu leito o teu non hai tantas leguas... ^os, rapaza? - Oyo, si siñore... ^ - Pois mira, Grabiela; xa che teño dito de que vai sendo tempo de que pensemos en te casare; pois entrache nos dazanove, e dende que morreu tua nai, qu'en gloria seia, como os mozos non san da porta, sempre temos que quedare na casa para te gardare... y eso non pode seguire moito tempo. - Ben está, si señore. - Xa che teño dito tamén que non quero que fales mais co neto do Moxón de Escarnabois, pois nin ten xugada de seu; nin un mal lameiro, e por cima de todo é un boĉallán, un mal falado. Un home qu'a cada paso s'estreve a luxarse no d'arriba, non ten sentementos, nin concencia... Oíche, rapaza: que non quero ver mais diante de casa o neto de Moxón; se sei que volves a dar con él un pío, co mallo de mallar créboche un cadrís. Non Grabieliñá, esé mal home non che ^convén; pol'o teu ben ĉho digo. - Ben está, si siñore. - Tí a quen debías querere, s'él te quixera por milagre, é o primo. ^Oh! ese rapaz si qu'era unha boa comenencia pra tí... Se te chegara a querere, eu toleaba de contente.., Dúas xugadas de bois, tres de vacas, sen contare os becerros de cría, rube^ de cen carros d'herba... e por cima tan bo rapaz... - ^O primo? ^Tenlle boa ansia de mín o primo! - Bueno, pois figúrate que te quer ^tí quereríalo?... ^sí ou non? - ^O primo?... ibooo! . - ^Tí dormes, rapaza? Pergúntoche se quererías o primo, no caso qu'él te quixera... ^Tomaralo tí!... ^Respondes, rapaza? - Bueno logo... querereino, si siñore. - 1Fas bo milagre! Rube de cen carros d'herba, vinte cabezas de gando, herdeiro úneco e tan bo rapaz... III 370 - A rapaza querte, Florencio. Vaya se te quer. Non fai nada de mais. Pódeslle falar cando queiras. - Mire, meu tío, qu'eu teño pra mín que Grabiela querme ben, mais non como home... como hirmán... - Vaya, cando eu che digo que te quer... as miñas razós teño pra cho decir... a rapaza querte y'alabio. - Pois entonces esta mesma tarde che falo, propoñéndolle o casamento. - Bueno, e non te descuides en decirme esta mesma noite o que che diga. IV -^Ay que me mata meu pa! iAy mi madriña querida, que me mata! - Toma, condenada, toma, qu'hastra que che esmirfe a riata do macho nas costelas non hei de parare... Toma condenada, que me fixeche quedar mal... que me engañache com'a un gitano... ^non me dixeche que querías o primo? - ^Ay miña nai queridiña, que me mata! Dixen, si siñore, mais agora heino de querere. ^ - Miroo ben, rapaza, que se me enganas d'esta vez heite de mazar com'o liño na mazadoira. ^ - Eu queroo ben, mais fágase cargo meu padriño, que ten vint'anos mais qu'a mín... y'ademais é algo coxo... - Ay, eres moy finústica... ^Y'eso qu'importa? ^Quérelo ou non, rapaza, que te revento? - Bueno logo, querereino, ĉ i siñore. V - Vaya, Florencio, agora quérete de vez. Era qu'a rapaza inda non pensara en casárse... e como sodes primos e vos queredes coma hirmáns... xa ves... mais agora quérte... o caso é que tí a queiras. . - Eu, meu tío, toleo por ela; mais, francamente, pra nós.casare contragusto d'ela... millor será deixalo... . - Quere, homé, quere... Se hastra creo que éstá rabeandó por tí... son cousas de rapazas... - Non lle vexo trazas... Está moy garimosa conmigo, mais en canto lle falo de nos •asare... ponse mais fría e dura c'un croyo... paréceme que será millor deixalo, que moza con que me casare non me fallará... ;anque non sea tan boa com'ela!... - Vaya, xúroche pol-o nome de Brais que levo, qu'aQora querte, qu'agora está convencida qu'era tinha barbaridade querere o neto de Moxón de Escarnabois, e que a veu Dios a vere con qué tí t'anemorases d'ela... onte a noite, s'en lle eu decire nada, díxome que te quería, qu'esta noite, o sair da Novena, ch'había de decilo. - Bueno, pois s'a terceira me di que non, queda todo desfeito. VI - lAy Fulipe querido! ^Ay hirmanciño, váleme! ;Acudeme Fulipe, qu'o pai máteme cum estadullo! - Toma condenada, qu'a Fulipe ben pechado o teño no cortello d'os becerros pra que non ch'acuda. Toma co estadullo, xa qu'o teu hirmán m'escondeu a riata. .. i Enganarme dúas veces! ... 371 - lAy Virxen do Carme me valia, que me mata!... - 1 Non querer ó primo, a millor comencia da párroquia, que non o houbera cuspido a filla do alcalde!... 1Tí toleahe! ^Toma, condanada, toma! - IAy meu padriño, non me batia mais que me mata; non me batia mais qu'agora heino de querere!... - Mirao ben, rapaza, mirao ben, que te mato como son Brais se Ile volves a decire que non. - Mirado o teño meu padriño... xúrolle qu'agora non o engano; agora heino de querere... -^Fas bon milagre en querelo! O milagre é qu'il te queira a tí... - Ben está, si señore, agora heino de querere. - E logo, tío Brais, ^qu'hay de novo? Seica lle vay moy ben a súa filla co casamento. .. - Cale, señor abade, cale, qu'estoy mais contente ca se me deran cen pesos... un casorio qu'e un alabar a Dios... 1Cando eu había de presumir tanto ben pra miña Grabiela! - Non, hay dúbeda que Grabiela foi favorecida, mais ben o merecío, pois é moy boa rapaza y'a millor moza que se pasea pola montana... Bueno, home, bueno, pois alégrome. - Y'eso que a condenada non o quería nin a tiros. - ^Non o quería? - Non siñore; tuben qu'il arrear duas palizas; unha co a riata do moto, y'outra c'un estadullo... e inda créome que lle dei algunhas patadas. - Pero home, eso de pegarlle dúas palizas pra qu'o quixese foi unha brutalidade y'hastra pouco cristiano... ^Vosté non sabe qu'esas cousas a forza poden traguer malas consecuencias... eso foi grave, tío Brais. - Non me convence, siñor abade. N'eso non está no certo. Téñolle eu mais mundo que vosté. mesmamente o séi por un caso semellante que pasou co a mesma hirmán mais nova, co a Xertrudes, e xa vé vosté que ben Ile vay... - E logo ^qué pasou co a Xertrudes? - Pois verá. Cando a rapaza cumpriu trece anos, acordamos eu e meus pais casala con Xacobe de Corguizoy, qu'era unha boa comencia, e inda algo parente. Il quixo de camiño, mais ela non o quería. Pegámoslle dúas ou tres palízas con unhas varas de abeleira que tíñamos a secar pra aguillada, e... ivaya se quixo!..., despois inda lle tivemos que pégar outras dúás ou tres palizas, porque como a probiña era tan nena inda, non quería ir pr'onde o seu home, y escapábaselle a xugar as pedriñas co as outras rapazas... Y'agora xa ve vosté que contentes están e que ben lles vai. Non vou vez a Garguisoy qu'a Xertrudes non me agasalle na súa casa, e me diga: bebe, Brais, bebe, que toda esta fartura y'este alabar a Dios e todo que eiquí hay a tí cho debo; as tundas que me pegache pra que quixese á meu Xacobe. MANUEL VIDAL 372 Leandro Carré Alvarellos, Un caso compricado, comedia en dous actos. Esta comedia de Carré, aínda que datada en 1922 non foi estreada até o día 28 de Xullo de 1928 no Teatro Xofre de Ferrol, polo coro «Toxos e Froles». O manuscrito, conservado na carpeta n° 8 do Arquivo Toxos e Froles, semella da mesma man que os conservados no arquivo persoal do autor. Está formado por 33 folios brancos unidos artesanalmente por medio de tres enganches metálicos. 373 Un caso compricado comedia en dous actos orixinal de Leandro Carré Alvarellos Escrita expresamente para Toxos e Froles a cuia enxebre agrupación adicaa O Autor A Cruña Novembro-Nadal 1922 374 [f. 0] PERSONAXES Cecilia, noiya de Feliciano e irmá de Engracia, ambas fillas de D. Bonifacio, señor d' un xenio condanado. Lucas, criado da casa, pillabán de conta. Feliciano, noivo de Cecilia, un infeliz, fillo de Bruno, o escribán do xusgado. D. -Modesto, o xuez, moi petulante Severino, alguacil do xusgado. Época actual. Lugar da acción, unha vila ĉalquera de pouca importancia. 375 [f. 1 ] Acto primeiro Unha sala na casa de D. Bonifacio, con pretensiós de señores de vila de pouca importancia, e con pouco gusto. É noite. Lámpara acesa. Escena I Lucas e Feliciano Ao se erguer o pano a e:scena está valeira. Lucas asoma a cabeza pol-a porta do foro, logo entra e mira pol-as lateraes, volta S foro, e con voz queda chama Lucas.- Señorito, señorito; pode entrar. Felc.- (Con medo) ^E non virá D. Bonifacio? Lucas.- Non señor: d'estas horas está no Casino xogando a sua partida có señor Xuez. Felc.- Ai, dígoche, Lucas, que... eu non sei como o pasarán os que están en capela para seren axusticiados; pero non coido que estén mais desacougados do que eu estóu. [f. 2] Lucas.- Señorito ^por Dios! que vosté non agarda pol-o verdugo, senón pol-a noiva ie hai algunha diferencia! Felic.-1Pero se ven Don Bonifacio e me pilla! Lucas.- Daquela seique era mellor o do garrote que, ao menos, o non faria padecer tanto. - Felic.- ^Seria horrible! Lucas.- Eu me non^ quixera ver no seu pelexo ^ai eso non! Felic.- Coase estou por volverme por onde viñen. Lucas.- ^E que diría a señorita Cecilia? Felic.- Tés razón jQué situación, Dios santo! Se ao menos tiver onde me agachar nun caso de perigo. Lucas.- Como non seia debaixo do sofá... Mais non perdamos tempo, vou avisar a señorita. Felic.- Vai, e... que non tarde. Lucas.- Axiña virá (vaise Lucas esquerda) 376 Felic.- (Preocupado) ^Onde podería agacharme? Porque teño medo que veña, e se ven [f. 3] mátame. Escena II Feliciano e Cecilia Cecil.- (Pol-a esquerda) iFeliciano! Felic.- ^Ce... Cecilia! Cecil.- Así me gusta, home, que seas afoutado... É un pouco perigoso esto ^sabes? porque se papá chega e te pilla aquí, figúrate icó xenio que tén, mátate! Felic.- Eso... eso mesmo penséi eu... asi que é mellor... Adios Cecilia... xa... xa che escribiréi (iniciando o mutis) Cecil.-^Como! ^Vaste? Felic.- ^Non dis que o teu pai...? Cecil.- ^Tés medo? ^ Felic.- Direiche, medo... precisamente medo non; mais, podendo evitarche^ un disgusto... algo desagradable... Cecil.- Pero non virá lsabes? O menos hasta ique sei en que horas, hai pertida no Casino. Felic.- Oie, e se viñera, por casualidade, (f. 4] por unha causa calquera, eu... Cecil.- ^Repoñerte á el? Non fagas tal: esnaquizaríate entre as suas maus de ferro, ou faría do teu corpo uñha criba á balazos. Felic.-(Séntase sen alentos, suoroso) Cala, cala. Cecil.- Comprendo como ten que che doer o que che diga, mais, chegado o caso, tés que te agachár e agardar caladiño o momento en que poidas fuxir. Felic.- Agacharme, si, agacharme; mais ^onde? Cecil.-É certo, non hai sitio. Tería que ser... pero, nun caso de apuro... Felic.- ^Onde, di? Cecil.- No almario do noso cuarto, aquí, por esta porta (lateral dereita) Felic.- ^E estaréi seguro? 377 Cecil.- Compretamente; ademais que eu pecharéi e gardaréi a chave se for preciso; mais non hai por qué se preocupar d'eso. Falemos do noso [f. SJ querer. Felic.- ^Ah, o noso querer! Xa ves se é grande o cariño que che teño, que non vaciléi en cumprir o teu deseo de que viñera á verte (entusiasmo, pasión) Cecil.- ^Facía tanto tempo que non falaba contigo! Felic.- Así de palabra é certo; mais ^non recibes todol-os dias tres cartas miñas? Cecil.- Si, pero... Felic.- ^Non veñen ^ sempre as catro caras cheíñas de letra? Cecil.- É certo, mais... Felic.- ^Non che digo de cote que te quéro; que ti és a luz dós meus ollos; o encantiño do meu curazón; a meiga que me tés ameigado? (mimoso) Cecil.- Así é, noustante... • Felic.- Pois, se cando amañece xa eu estóu escribíndote, e á medio dia volvo á te escribir, e novamente che poño outra carta ao pór do sol ^queres que denantes de me deitar aínda [f. 6] che escriba mais? Cecil.- Non, non; mais cartas non. Felic.- ^Dáquela? Cecil.- Pero teñó ganas de te falar e d' ouvirte; de podermos palicar xuntos, decindo coas bocas o que se non pode confiar aos papés, ou o que non é posibre entender neles ise viras que carraxe toméi esta mañán que non puiden descifrar parte da tua carta! Felic.- ^Ah! Si... Esta mañán... verás: estaba un pouco canso, e nervoso... escribin así... Cecil.- E tés unha letra tan enrevesada... Sempre nos entenderemos mellor falando. Felic.- ^Oh! eso si. Véndote, oíndote, esquézomé de todo: da xenreira do teu pai, das suas ameazas... ^Ceciliña, Ceciliña ^quéresme moito, ^non si? (cóllense as maus, con amor) Cecil.- Moito, Feliciano, moito. [f. 7] Escena III Os mesmos e Engracia 378 Eng.- (Na porta da esquerda) ^Miren os señoritos que tranquilos! Cecil.- (Asustándose) ^Ai! Felic.- (Axionllúndose medoso, ergue os brazos suprlcante) jPerdón, perdón! Cecil.- (Ao ver & irmá) ^Que ganas de asustar á xente! Felic.- (Sentándose, desacougado, e alentando forte) ^Ai! Outro susto así, e morro do curazón. Eng.- Pois espabIlate home, 35 que do curazón non morras; pero d'un fungueirazo si. Felic.- (Erguéndose supetamente) ^Que dis? Eng.- Que papá ven ahí. Felc.- (Espavorido) iVirxe do Perpetuo Socorro! Cecil.- ^Non mintes? ^ Engr.- Debe estar entrando no portal. Felic.- ^Por onde fuxo? ^Onde me meto? Cecil.- Aquí, aquí, no almario (mutis os ^}: 8J tres pol-a dereita, logo saen as duas solas) Escena IV Cecilia, Engracia e Don Bonifacio Engr.- Pois inda ben que eu o vin saír do Casino, que si non... Cecil.- ^Se soupéra que está aquí Feliciano! Engr.- 3ó Pobre del. .Pero cala, que xa siñto á papá. Bonif.- (Pol-o foro) ^Qué facedes aquí? ^Tedes algo que facer aquí, patela? (Este home non fala, ruxe; e mais pasea a grandes zancadas; xesticula, somella que vai pegar á todo o mundo) Cecil.- Nada, papá. 3s Riscado a lapis: "que se te non moves poida" 36 Riscado: "^Coitado!", para ser subs ĉtuído por "Pobre del". 379 Bonif.- ^E daquela? ^Centola, eu teño que romatar co'esto! 1Cando eu ordeno algo é para que se me obedeza, zoncho! e o que non queira facer o que eu digo, patela, vaise á correr mundo pol-a sua conta, centola! Engr.- Papaíño, ^estás malo? (moi compangueira) [f. 9] Boni.- ^Malo eu, retepolaina? ^Queríades que estoupase, zoncho? Engr.- Non, papá iDios nos libre! Pero como voltaches denantes do que adoitas... Boni.- Veño cando me peta ^centola! ^Non son eu o amo da casa, patela? Pois, retepolaina, ninguén ha de me pedir contas se entro ou saio lzoncho! Cecil.- Non o pretendemos, papá. Boni.- ^Non faltaba mais, centola! (parándose supetamente diante de Cecilia e mudando de ton) ^Sabes á qué viñen? Cecil.- Como non mo digas ti... Boni.-­ (Como unha fera) ^A matar a ese monicreque que che persigue, patela! A me librar para sempre d'ese pesadelo, centola; á escarmentar ese cobizoso Bruno, chupatintas vil, que pretende casar o seu fillo contigo ^contigo, retepolaina! lEu lle daréi á el, centola! iXa lles demostraréi que comigo non se enreda, zoncho! (Cecilia &s primeiras palabras caeu medio ĉf. lOJ desmaiada no sofá, Engracia a reanima) Engr.- Papá, por Dios, calquera que oíra... Bonif.- ^Oiría verdá, patela, que hei de o matar como hai Dios!... iSi esto é un inferno; se hasta non podo xogar tranquilo a miña partida de dominó, centola, e teño que romatar esto d'unha vez, retepolaina! Cecil.- Papaíño, 37 ^por qué te pós así? Feliciano é un bon rapaz... Boni.- ^Qué? ^Estás tola, patela! ^Un bon rapaz, un bon rapaz...! Pero, zoncho, queres o home para pasal-a vida facéndolle mimos ou para o poñer nun altar? iCentola! Os homes débense buscar fortes para o traballo e listos para ver os negocios ique a vida tamén é dura, patela! (Volta .á se parar diante de Cecilia, e mudando de ton) ^E sabes o que me dixeron agora no Casino? Cecil.- Non sei, papá. (f. 11] 37 Riscado outro "papaíño". 380 Boni.- (Ruxindo) Pois nada menos que, na miña ausencia, ven o imbecil ese á rondar a casa ^á rondar a casa, retepolaina! para embobalicarte, zoncho; para decirte catro parvadas á ver se te pilla, centola. lE eso o non consinto eu, zoncho! E agora mesmo voulle furar o pelexo á perdigonazos para que seipa quen son eu, patela! Engr.- Papaíño, non te comprometas! Cecil.- 1Papá, que ao mellor o matas, e despois... Bonif.- ^Qué, centola? ^Perdería algo a humanidade? iPois matalo hei, zancho! ^Non, que crio eu as miñas fillas para darllas á un parvo, centola! (mutis pol­ a esquerda, berrando e bufando) . Escena V ^ Cecilia, Engracia e Feliciano Cecil.- lf1i, Engraciña da miña vida! ^Qué [f. 12] disgracia tan grande! (abrázase á ela choricando) Engr.- Nada de saloucos; enxoita as bágoas e alenta forte, que este é o único momento en que podes salvar á Feliciano. Cecil.- ^E papá? Engr.- Mentras esamina a carabina e a carga, hai tempo para que o teu noivo fuxa38. Cecil.- Tés razón; vouno chamar (dirírese & dereita) Engr.- Axiña, axiña. Felic.- (Na porta da dereita, moi pálido) É inutil; oíno todo (desalentado) Non hai . salvación para min. Cecil.- Féliciano, fuxe, rógocho eu ^fuxe! ^por min, pol-o noso amor! Engr.- (Na porta da esquerda, vixiando) Lixeiro, que aínda é tempo. Felic.- (Encamíñase ao foro, tembroroso, dende a porta vólvese e di) iAdios, se non [f. 13] nos vemos mais, lémbrate que morrín pol-o teu querer! Cecil.- Adios, Feliciano... (emocionada) 3S Riscado: ", un minuto que se perda pode ser fatal". 381 Engr.- (Impaciente) ^Qué faĉedes? (Feliciano desaparece. Cecilia bótase nos brazos de Engracia) Cecil.- lAi, irmá, que disgraciada son! Engr.- 1Pobre Cecilia! Pero, acouga, nada pasará... (Neste istante óense dous tiros. Cecilia arrédase de Engracia, espavorida) Cecil.- ^Oíches? 1Matouno, matouno! (cae no sofá saloucando) Engr.- 1Pobre Feliciano! (Vai á pé da irmá, aloumíñaa) Vamos, non te desesperes así como así, o coitado éra parvo... e, o que sobran son homes que queiran,.. arrecadar os nosos cartos. Cecil.- (Enzoitando as bágoas) Non, se por el non choro... pero xa verás, agora andaremos en lénguas; e as do Boticario, coa envexa que nos teñen, sabe Dios o que inventarán. [f. 14) Engr.- 1Bah! Xa lles taperemos a boca... Vou ver o que fai agora papá (mutis) ^ Cecil.- ^Papá! Ben que ten influencias d'abondo para se librar do carcel; mais así e todo ^non nos traerá esto algunha molestia? ique fastidio! Se ao menos houbera no pobo un diario e viñeran os periodistas para facel-a información... Daquela si que habían de rabiar as boticarias, porque había inventar unha ' historia mais linda... . Escena V I ^ Cecilia e Lucas, pol-o foro Lucas - (Finxindo desesperación) Señorita, ai señorita da miña alma, que disgracia tan grande. Cecil.- Cala, home, cala; non me atormentes mais, có apenada que xa estou (con voz chorosa) Lucas.- iDeixouno seco! [f. 15] Cecil.- ^Pobriño! (chora) Lucas - Pero, señorita, non está ben deixalo así deitado no curral; hai que recollelo, agachalo, á ver se podemos despistar á xusticia e nos librar do castigó. Cecil.- ^Ti coidas...? 382 Lucas - Agachámolo e ninguén sospeitará de que está aquí; pol-a miña parte, coma se fose mudo. Cecil.- Mais ^onde metelo? Como non o botemos no pozo Lucas - Despois non podiamos beber. O mais seguro é ahí, no seu cuarto. Cecil .- 1 No meu cuarto! Non 1 que horror! Lucas.- E'onde ninguén cavilará que poida estar... E non perdamos tempo, señorita, que os tiros poideron ser ouvidos por moita xente e non tardarán en vir os curiosos, nen a xusticia, e pol-o ben do seu pai... Cecil.- ^Por papá? Lucas.- Ai, pódeno mandar á cadea para [f. 16] toda a vida, ou aforcalo... que o señor Xuez sempre perde a partida do Casino e querería se desquitare xogándolle estoutra á meu amo xa que ten ocasión Cecil.- ^Que me dis? Lucas. - De sorte que non perdamos tempo. .. Cecil.- Pois si, si, traino; agacharémólo... Lucas.- Axúdeme vostede Cecil.- ^Eu? 1Que horror! Eso si que non. Lucas.- Eu só non sei se poderéi. Cecil.- Fai un esfoi•zo; eu che recómpensaréi. Lucas - (D'eso tratábase) (mr^tis pol-o foro) Cecil.- Que bon e que leal é este rapaz. Escena VII Cecilia, Lucas e Feliciano Cecil.- (Séntase, logo volta á se erguer) Ai, estou desacougada, nervosa... Lucas.- (Que trae ao lombo o corpo inanimado de Feliciano, pousao no chan, e rexistralle desemuladamente os petos) Pesaba ben o condanado, eso que non tiña mais [f. 17J que dous patacos ^pouco señor era! Diol-o perdce. Cecil.- 1Pobre! Pensar que hai un istante estivo aquí cheo de vida, rebosante de 383 amor, e agora non é mais que un farrapo... Felic.- (Rebulindo) ^Ai mi madre! Lucas. - ^ Fala! Cecil.- iEstá vivo! Felic.- (Séntase no chan, restrega os ollos) ^Onde estou? Cecil.- (Axionllúndose á carón del) Aquí, Feliciano, comigo. Felic.- (Tomándolle as maus) ^Ai Cecilia da miña vida, coidei non te volver á falar mais! Cecil.- ^Pero onde estás ferido? Felic.- (Palpándose todo o corpo) Non sei, non sei... Lucas - (Ollando pol-a esquerda) iAhí ven o amo! Cecil.- Axiña, aquí, no meu cuarto (Feliĉiano érguese á escape e métese no cuarto da dereita) que pecha Cecilia) Lucas.- (Boeno, se saben que foi á min á quen lle ceibaron o tiro, non se arma péquena) Cecil.- Pol-o d'agora está salvado... mais e[f.18] preciso avisar un médico para curalo. Lucas.- ^Para qué? Cando non morreu xa, non hai medo, que non lle ha pasar mal ningún. Escena VIII Cecilia, Lucas e Don Bonifacio Bonif.- ^Retepolaina! ^Qué fas ti aquí? Vou coller un pau, zoncho, e verás se te ves meter onde te non chaman, centola! Lucas.- É que... a señorita Cecilia. Bonif.- A señorita Cecilia que rece pol-a alma d'ese monicreque izoncho! que é o mellor que pode facer Cecil.- Papá, papaíño ^que dis? 384 Bonif.- ^Que Feliciano xa non pertence ao mundo dos vivos, retepolaina ^non oíches? ^ mateino, patela! e ben morto está, centola! Cecil.- Ai, papaíño que disgracia (choricando) Bonif.- ^Carestos, non me choriquees ti agora, zoncho, que eso si que o non soporto [f. 19] eu, patela! Lucas.- Ai señor meu amo ^e non ha chorar a señorita? Agora virá a xusticia e... Bonif.- ^E qué, centola? ^Non tén un dereito á quitar de diante un parvo importuno, zoncho? ^Non ha librar un as fillas de bobalicadas que lles poden facer perdel-o creto, retepolaina? ^E abonda! Deixádeme solo, centola, deixádeme solo, ou mañán hai que facer un cemeñterio novo, patela! . (Mutis Lucas e Cecilia, el pol-o foro; ela pol-a esquerda) Bonifacio bufando mais que un touro séntase) Ben, xa está feito, mateino ^e agora? ^Está ben que por culpa d'un parvo se vexa un home coma eu metido nun caso así? ^Que fago eu agora, zoncho? (érguese e pasea desacougado) ^Polaina, retepolaina! [f. 20] Escena IX Bonifacio e Bruno Bruno.- (Na porta do foro) ^Pódese? Bonif.- Adiante... lAnda, o pai... ^centola, que situación! (quédase cortado) Bruno.- (Desacougado) Desemule, meu señor pon Bonifacio... Eu son pai, e o que me dixeron. .. ^ se fóse certo! ... Bonif.- Eu que sei o que lle poiderori dicir (moi arriable) Pero séntese, amigo, sénte ĉe (ofrécelle unha silla) Bruno.- Eu non sei, estou tolo (sónase forte, logo límpase as bágoas) Un pai... o sentimerito... hai noticias... Bonif.- (Sen se poder conter bótalle os brazos enternecido) É xusta a dór; tamén eu non podo... non sei finxir... choremos xuntos á disgracia... Bruno.- (Arredándose supetamente) ^Oh! ^Infame! ^Oh! desalmado,. traidor, encanallado, asesino! (mudando da indinación en enternecimento, choroso) jXusticia, xusticia! . ^ [f. 21] Bonif.- Por Dios, amigo Bruno, acougue... ^Centola, non se desespere! Que... zoncho, eu... 385 Bruno.- 1Meu fillo, cobarde, asesino, ^onde está meu fillo? Escena X Os mesmos e Don Modesto Mod.- (Pol-o foro) lAh! Ben, ben, están xuntos39; ben, ben lmoi ben! ^Pódese? Bonif.- (Amabilísimo) Señor Xuez; meu querido amigo... Bruno.- (Supricante) 1Señor Xuez! 1Xusticia! Modest.- Calma, calma... cálense. Agora é cando mais acougo precisan ambos. Eu represento a linea reta; nen me incrinaréi do lado do amigo, nen me deixaréi levar da indinación d'un pai. Poñeréi a balanza no fiel. Pesaréi os cargos e descargos con toda equidade, e unha vez atopado o culpabre, o fio da taxante espada da Ley (f. 22] cumprirá a sentencia con arregro ao articulado correspondente do Código Penal. A Xusticia é a retitú mesma, e eu, como representante da Xusticia... Bruno.- 1 Matoume o fillo, señor Xuez, e. ..! Bonif.- Querido amigo, créame que... Modest.- 40 Non nos apresuremos. Imos por partes. A Xusticia ten que ir á modo, camiñando por pasos contados pero seguros. O partir d'un falso principio pódeme facer errar, e a Xusticia non debe de se espoñer á ser errada; por eso as probas... ^E verdá, hai probas? Bruno.- ^Probas! Todo o pobo sabe que Don Bonifacio matou o meu fillo! Modest.- ^Pero viu, presenciou o pobo enteiro esa morte? Porque d'outra sorte ^cómo atestiguar o que non viron, o que non presenciaron? Imos ver: primeiro ^onde está o cadavre? Bruno.- Si, si, eu quero velo tamén... Bonif.- (E certo ^onde estará?) Non aparez, non pode aparecera' [f. 23] 39 Riscado: "os dous" 4° Riscado: ";Oh!" 41 Riscado: ";non esiste!" 386 Modest.- ^Que non aparez? aZ Ben, ben, esto comprícase: ^así me gusta!a3 ^ ^Ademirabre!! Bruno.-^Señor Xuez! Modest.- Estamos en que o cadavre desaparesceu; 44... ^estupendo! Bonif.- Pero, meu amigo... Modest.- Aventuro que o acusado nega... ^nonsi? nega que cometeu o crime... Bonif.- Eu... Modest.- O caso comprícase ^comprícase!... (frotando as maus, alegre) iCanto gozo ^eu co'estas cousas, co'estes misterios indescifrables! Pero o meu claro talento logrará descifrar o enima; todol-os detalles do asunto irán aparescendo nítidos a medida que as deduciós irrefutabres me sirvan para atar todol-os cabos... ^Canto gozo!45 ^Como me gusta entender nun caso compricado! Bruno.- Pero, señor Xuez, se non hai duda [f. 24] que este home é o asesino. Modest.- iQuen sabe! a^ A cencia policíaca non está ao alcance de todos... Ben, encomezaremos asa' dilixencias... Vou interrogar á todol-os da casa. Que se presenten todos. Bonif.- Un istante; vounos chamar. Bruno.- i0 que quer é fuxir! Non, non, dende aquí pode chamalos. Modest.- Chame; chame. . Bonif.- ^Cecilia, Engracia, Lucas, vide todos! Modest.- Témbralle un pouco a voz ^é un detalle! ^ Escena XI a2 Riscado: "^,Que non esiste?" a3 Riscado: "asi me gusta" aa Riscado: "en que non hai cadavre" as ^scado: "; Canto gozo! " a6 Riscado: ";quen sabe! ;Oh!" a^ Riscado: "nosas" 387 Os mesmos e Engracia, Cecilia e Lucas. ^ Engr.- Aqui estamos. Cecil.- ^Que é? Lucas.- ^Presente! Modest.- ^Non hai mais xente na casa? Lucas.- Pol-o de hoxe, non señor. Modest.- Ben49 Dígame (a Engracia) [f. 25] Vosté: primeiro ^Viu, presenciou a suposta morte de Feliciano? Engr.- Eu, non señor. Modest.- ^E o corpo, o cadavré, viuno? Engr.- Non señor. Modest.- ^Non sabe se efectivamente morreu? Engr.- ^Non señor! Modest.- Ben, moi ben. Agora vosté (á Cecilia) ^Viu, presenciou...? Cecil.- Non señor, non; nen vin, nen sei nada d'éso. Modest.- Non se precipite... tempo hai, e as respostas deben ser dadas unha por unha á cada perguñta que eu faga; porque a orde é o primeiro... Cecil.- É para que non se moleste tanto. Modest.- Ben, ben; por se tratar de vosté... (á Lucas) á ver ti agora... Lucas.- Eu tampouco lle sei nada Modest.- Por orde, home, por orde. Primeiro: ^viu, presenciou... Lucas.- Xa Ile dixen que nada, señor ^ Debaixo dos nomes, con outra tinta e de outra man, aparecen as indicacións sewintes: "izq. decha fo." 49 Riscado: "moi ben" 388 Bruno.- Mais o meu fillo recibiu un tiro... [f. 26] Cónstame que foi morto hoxe á pé d'esta casa... Os tiros oíronse en todo o pobo, e a xente dicia... Modest.- ^Pero onde vai o cadavre, quen o viu? Bruno.- Agacharíano pra facer ver que non hai tal crime. Lucas.- E mais eso poida que socedese... Modest.- ^Cálate! Ninguén te pergunta agora Lucas.- Mais, señor, se ninguén da casa o viu; se ninguén lle tocóu:.. Modest.- ^Que te cales digo! Lucas.- Calaréi, señor, calaréi; pero xa verá como á final cando o señor Bruno chegue a casa alí estará o fillo agardándoo. Bruno.- ^Será posibre? Vou ver. Escena XII Os mesmos e Severino Sever.- (Na. porta do foro, amostrando unha ^f: 27] S0 blusa de home, vella, manchada de sangue e mollada) Señor Xuez; ao esculcar pol-a horta, atopamos mesmo debaixo d'unha ventá as berzas trouzadas como se alí caera algunha cousa de peso, e despois, no pozo aparesceu esto. Modest.- ^Vitoria!s' Esta é unha proba irrefutabre. Bonif.- (^Que será eso?)52 Bruno.- ^Negará agora? ^Oh! ^meu fillo! ^meu fillo!53 Lucas.- (A miña blusa; á ver se por unha cousa descobren outra, probe de min se tal socede) ^ Bruno.- iXusticia, señor Xuez, xusticia! so Na marxe superior da páxina 27, a lapis e de outra man: "(Prevención)" s^ Riscado: ";vitoria!" sZ De ouaa man: "aparte)" s3 Riscado: ";Xusticia!" 389 Modest.- Faráse54. O cabo da liña atopouse; xa iremos desengrillando a madexa... iQue contento estou! ^que contento!ss Cai o pano [f.­ 28] Acto segundo A mesma sala do pr representando un monólogo galego da súa autoría. Prieto, que alcanzara xa certa sona como actor cómico "enxebre", ensaiou, ademais da obra de Leandro Pita, un diálogo galego titulado A Consulta, de R.S.^. Con estas dúas pezas presentouse a Tuna o 14 de Febreiro no Teatro Principal de Santiago. Sexa por reaxustes no programa, sexa porque o éxito non fose o esperado, o caso é que a obra de Leandro Pita unicamente se representou en Ourense, ^ Vid. "Ia Tuna°, Gaceta de Galicia, Sa^iago, 13.2.1917. A peza A Consulta, e o seu autor, R. S. , non figuraban até agora n•a nómina do Teatro Galego. De R. S. , o único dado biográfico que se coñece é que, por esas datas, era viciño da vila de Noia. 46 quedando eliminada dos programas de Lugo, A Coruña, Ferrol e Ortigueira, para volveren pór en escena Antón de Freixide, de Manuel María González, e mais un monólogo, do que descoñecemos o título, do propio Xermán Prieto. Nas crónicas xornalísticas todas as louvanzas foron para Prieto pola súa interpretación de pezas galegas. Vexamos algúns exemplos: "Subió á escena también el pasillo cómico gallego, titulado Antón de Freixide, y en su interpretación se reveló como un actor estupendo, inimitable el tuno don Germán Prieto. EI público lo ovacionó repetidamente, y rió mucho los chistes de la obra. "86 "[...] cuya interpretación estuvo a cargo de los escolares Srs. Prieto, Martín y Garcia, que lo hicieron muy bien, especialmente el primero, que hizo a las mil maravillas un tipo delicioso de aldeano gallego. Fue objeto de clamorosos aplausos. "87 Este éxito non se repite ao ano seguinte (1918) en que a pesar do pomposo nome de «Tuna Nova Galicia», a organización estudiantil non conseguiu atraer a atención da prensa, que se limita a reproducir o programa. Así ficamos sen saber os nomes dos actores que representaron a"volantería" nun prólogo e un acto, Aventura na vila, e conto na aldea, de Manuel Vázquez Santamaría88. Esta falta de información verbo da Tuna resulta sorprendente, se a comparamos coa que aparecía en anos anteriores. Quizais podería deberse ao feito de que, en lugar dunha xira por Galiza, a«Tuna Nova Galicia» se desprazou a Asturias e Cantabria, aínda que isto non xustificaría o silencio dos xornais composteláns, que só podemos explicar pola posíbel falta de orixinalidade da agrupación. Mais volvendo a Xermán Prieto, este estudiante foise facendo cun certo prestixio de bo actor que lle proporcionará o ser solicitado por diversas entidades para amenizar as veladas e festivais. Así, atoparémolo moitas veces representando 8fi Cfr. "El Concierto de la Tuna", La Región, Ourense, 20.2.1917. ^ Cfr. "La Tuna académica de Santiago", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.2.1917. 88 Vid. "El concierto de la Tuna", Gaceta de Galicia, Santiago, 1.2.1918. Acerca de Mamiel Vázquez Santamaria vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 47 monólogos: nunha función do Círculo Mercantil de Santiago89; nunha conmemoración dos Antonianos de Ourense90; e nunha velada dos «Luíses» composteláns interpretando Cando eu fun soldado91. Lamentabelmente, na maioría destas actuacións non se indica nin o título do monólogo nin o nome do autor^. §.- 1917-18: consolidación do teatro galego. ^ O bienio 1917-1918 é de encrucillada para a dramática galega. Fórmanse grupos que aspiran a consolidarse e especializárense nun determinado tipo de teatro; tamén se duplica o número de obras representadas, mais cun reparto desigual pola xeografía galega. A Coruña e Santiago contaban cunha importante tradición teatral; ao longo de case todo o ano as distintas sociedades celebraban veladas dominicais en que adoitaban representar unha, dúas e mesmo tres pezas dramáticas, de forma que na Coruña, por exemplo, o domingo 28 de Xaneiro de 1917, celebraron veladas teatrais o«Centro Cultural de San Tomás de Aquino», a«Juventud Antoniana» , o«Patronato Católico de Obreiros» e mais o«Centro Castellano»93. En Ferrol esta actividade era moito menor e practicamente non existía en Lugo. Pola súa parte, Vigo tampouco amosa moita actividade dramática dentro da propia cidade, aínda que na prensa viguesa son numerosas as reseñas de veladas realizadas en municipios próximos como O Rosal, Teis, Lavadores, Pontesampaio, Bouzas, Marín e A Guarda. En principio, temos que supor que a maior parte das obras representadas por eses grupos de amadores estarían escritas en español, mais serán eses mesmos grupos os que, 89 Vid. "Ayer en el Teatro. «O Rey da Cazballeira^", Gaceta de Galicia, Santiago, 22.1.1918. 90 Vid. "La Fiesta de los Antonianos", La Regián, Ourense, 22.12.1917. 91 Vid. "Velada en el Teatro", Gaceta de Galicia, Santiago, 18.10.1917. ^ Esta falta de información sobre a autoria ou título dos monblogos será unha constante no teatro galego. Podemos citar moitos casos, mesmo de dramaturgos moi coñecidos, como Euxenio Chaz16n; este ferrolán durante as longas tempadas en que Manuel Sánchez Hermida non podía actuar por problemas de saúde, inierpretaba monblogos da súa autoría. O mesmo acontecerá con Xulio Rúa e Rodríguez de Vicente. Cando estes homes, que chegan a ser coñecidos en todo o país, actúan, os programas limftanse a anunciaz que interpretarán "un graciosísimo monólogo". ^ Vid. "Cemros y reuniones. Las veladas de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 29.1.1919. 48 chegado un determinado momento, levarán a escena teatro galego. A proliferación de grupos de amadores que se produciu en determinadas cidades a partir da década de 1910, foi explicada por Eduardo Blanco-Amor^ nos seguintes termos: "Por estos años, 1911, se funda la «Escuela Nueva», con estos propósitos. Incluso se funda y echa a andar una «Liga de Educación Política» a cargo de los intelectuales más resaltantes (sic) y de los políticos decentes, que algunos había [...] "En la programación de este futuro de urgencia, el teatro va a desempeñar un papel importante cuyo impulso llega hasta 1956. [...] "Como siempre en su periferia simplista, esta pasión tan noble roza la ineficacia deformadora en manos de los "bien intencionados" que, como siempre, cogen el rábano por las hojas. Proliferan los teatros de aficcionados (contrafigura, de supervivencia decimonónica, de lo que habrían de ser los teatros independientes) con repertorios mansurrones y conformistas en las asociaciones religiosas, o del pueril socio­ melodramatismo con que se desgañitaban galanes y"característicos" de "ideas avanzadas", queriendo demostrar que los pobres siempre tienen razón y los ricos nunca, del mismo modo que los teatros de sacristía afirmaban que es tan dificil a un pobre de ideas avanzadas entrar por las puertas del cielo como a un camello multimillonario pasaz por el ojo de una aguja. "9s A única fonte que permitiría reconstruir este aspecto cultural das nosas vilas e cidades son os xornais mais, lamentabelmente, case toda a prensa local desapareceu, polo que non será doado ter unha visión completa da actividade dramática galega. Como mostra illada que sobreviviu a esta perda irreparábel, e que podería ser indicativa dunha actividade maior da que coñecemos, poderíase citar o drama en verso ^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz, do que o único que sabemos é que foi estreado 0 25 de Decembro de 1917, en Petín de Valdeorras9ó. ^ Eduardo BLANCO AMOR, "Teatros Libres de Preguerra. Primeira edición do texto íntegro da conferencia do mesmo título prominciada no «Auditorium de la Caja Provincial de Ahorros de Madrid" 0 25 de setembro de 1974", in AA. W., Eduardo Blanco Amor e o teatro. Teatros Libres de Preguerra. Procés a Jacobusland. Commemvraci6 Lletres Gallegues, Universitat de Barcelona, 1995, pp. 153-172. ^ Cfr. ibidem, pp. 163-164. 9ó Vid. "De Petfn de Valdeorras. Una fiesta interesante", La Región, Ourense, 22.12.1917. Roxelio Rodríguez Díaz figura na nómina de dramaturgos galegos coa produción dramática que realizou a partir dos anos 30 en Buenos Aires. A historiografia teatral descoñecfa a existencia 49 Outra proba que incrementa as posibilidades de que houbese moita máis actividade da que se coñece, é o feito de que gracias á permanencia dun semanario como La Voz de Ortigueira, se chegue a ter noticia de que neste ano de 1917 xorde, nunha das parroquias da comarca de Ortigueira, un grupo de teatro. É o cadro de declamación da «Liga de Amigos» de Santiago de Mera que representaron Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida; O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz^; Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire; O Chufón, de Xesús Rodríguez López98; e mais estrearon o monólogo Pobre Celedonio, de Leandro Pita Las Antas^. Para podermos comprobar a diferencia que existía entre a actividade dramática desenvolvida nunhas localidades e noutras, ofrecemos a relación das obras representadas en cada unha delas prescindindo dos grupos que se estudian con detalle10°: l. A Coruña: - «Juventude Católica»: Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz'ol - «Antonianos»: deste drama en verso (lXusticia!) que foi escrito e estreado na vila natal do autor nunha data anterior á súa marcha á emigración (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.,LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.). ^ Vid. "En Mera. La velada del lunes", La Vaz de Ortigueira, 6.1.1917; e mais "De la semana", 2.2.1918. 9s Vid. RONCESV, "De Santiago de Mera", La Voz de Ortigueira, 19.5.1917; e mais "De la Semana" 0 2.2.1918. ^ Vid. "En Mera. La velada del lunes", La Voz de Ortigueira, 6.1.1917. Tampouco Leandro Pita Las Antas figuraba como dramaturgo na historiograSa teatral. Todo o que se coñece deste autor, natural de Santa María de Mera, é o seu grande amor ao teatro. Foi autor, actor e dirixía o gtupo dramático da «Tuventud CatólicaH de Ferrol cando estreou o monólogo Pobre Celedonio, nesta función do cadro da «Liga de Amigos= de Santiago de Mera. Non deixa de ser representativo do grao de españolización cultural das cidades, o feito de que Leandro Fita unicamente interpretase teatro galego nas súas estadfas en Ortigueira, xa que ningunha das actuacións documentadas do grupo que el dirixía en Ferrol inclúe teatro galego. 10° Non especificamos o número de representaciones de cada obra nin a data, xa que estes dados van recollidos no ApBdice deste traballo. 1°1 Vid. °Veladas Teatrales", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.1.1917. 50 Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. O Abolito, de Galo Salinas (estrea}1°z. Cousas miñas, de Xabier López Medina'o3 - «Centro Lucense^: A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos104. Cousas miñas, de X. López Medina. Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida'os - «Ensayo de Compañía Cómico-DramáticaN; Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire. Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz106. - «Centro Cultural de Santo Tomásu: Facendo o xantar, de Perfecto Martínez10'. 1°Z A historiografta teatral presenta certa confusión a respecto desta peza. Henrique Rabunhal (op. cit. , pp. 58-77), que é o estudioso que máis demoradamente analisou a obra de Galo Salinas, non inclúe O Abolito na relación de obras do autor, a pesar de que xa fora citada por Manuel Lourenzo e Francisco Pillado, (vid. Antoloxia do Teatro Galego (A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 52). Quizais o que levou a Rabunhal a excluíla, fose o feito de que Lourenzo e Pillado a considerasen o "prólogo-epílogo" da obra inédita A Fidalga, hoxe perdida, e lle atribuíesen como título "O conto do abolito" . 103 Vid. "Veladas Teatrales", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.1.1917. Verbo de Xabier I.ópez Medina vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILI.ADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego, Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v., e Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 1°4 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.12.1918. Acerca de Leandro Carré Alvarellos vid. Manuel LOURENZO e Francísco PII.LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 173-175. Inexplicabelmente A rufn materia figura na historiograSa dramática galega como inédita (vid., por exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 143-147). Publiconse in Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Contos e diálogos, A Coruña, Imp. Lorman, 1918. Foi tamén incluída no tomo IV da edición facsimilar dos Suplementos N6s. 1°5 Vid. "Centro Lucense", La Voz de Grtlicia, A Coruña, 3.9.1918. I°6 Vid. "Teatralerlas", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.10.1917. 107 Vid. UN AMADOR DO TEATRO, °Curiosa Estadística. O Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 15.1.1919. Verbo de Perfecto Martínez vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blar^co, 1987, s.v. Si - «Club Atletic Coruñés»: Entre vellos, de Ramón Suárez Pedreira'os - Nun centro escolar: Un Chubasco, anónimolo9 2.- Santiago: - «Escolas Dominicais»: A festa do Patrón , da Rvda. Madre Margarita"o ^Inda non quero ser mico!, de F. Ignacio Blanco Freire adaptado á escena por Manuel Posse Rodríguez11' - «Luíses»: Cando eu fun soldado, de Xermán Prieto' lz - «Orfeón Gallego»: Amor de Terra, de Juan Ma López (estrea)13 A Fonte do xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia"a - «Brisas Futuras»: ios Vid. ibidem. Sobre Ramón Suárez Pedreira vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego, Bazcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 109 Vid. ibidem. llo Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 19.2.1917. A obra dramática desta relixiosa, da que único que coñecemos é a súa pertenza á congregación do "Colegio de la Enseñanza" de Vigo, non figuraba até agora na historiografia teatral. I11 Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 19.2.1917. 112 Vid. "Velada en el Teatro", Gaceta de Galicia, Santiago, 18.10.1917. 113 Vid. "La fiesta de ayer", Gaceta de Galicia, Santiago, 22.7.1918. Juan Ma López non figuraba como dramaturgo na historiograña teatral. Verbo da súa biografia e o seu labor como músico, vid. Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. lla Vid. UN AMADOR DO TEATRO, "Curiosa Estadística", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 15.1.1919. Francisco Ma de la IGLESIA, A fonte do Xuramento, drama de costumes gallegos en dous autos en verso, A Coruña, Imp. y Esterotipia de Vicenzo Abade, 1882. 52 A Ponte, de Manuel Lugrís Freire"s O Fidalgo, de X. San Luís Romero (estrea)116 - «Círculo Jaimista»: Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida117 - «Círculo Mercantil»: O Rei da Carballeira, de R. Frade Giráldez (estrea). Rosiña, de R. Frade Giráldez (estrea)'le 3.- Ourense: - «Sociedad Recreo y Cultura»: O zoqueiro de t^laboa, de Nan de Allariz. - Círculo Católico de Obreiros: Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida119 - Cadro de amadores: 115 Vid. "Teatro Gallego. «A Pontem", Gaceta de Galicia, Santiago, 3.9.1918. Manuel LUGRÍS FREIRE, A Ponte, drama en dous actos en prosa. Dividido en tres cuadros, A Coruña, Tipograña «La Constancia», 1903. 116 Vid. M. LEMA, "O Fidalgo", Gaceta de Galicia, Santiago, 16.1.1918. Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo, drama en tres autos e un cadro, en verso, Santiago, Tip. «El Eco de Santiago», 1918. A 2a edición, na mesma tipograffa, en 1925. O estudio máis completo sobre O Fidalgo e a vida do seu autor está incluído en Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo (Contén unhas Mernórias Sintéticas do autor), edición de Ma do Pilar García Negro e Xosé M a Dobarro Paz, A Coruña, Ed. do Castro, 1986. 11' Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 28.1.1918. 118 Vid. "Estreno del drama gallego «O Rey d'a Carballeiraa", Gaceta de Galicia, Santiago, 7.1.1918. Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, O Rey d'a Carballeira. Drama galego en dous actos y'en prosa. Con unha carta prólogo de D. Juán Barcia Caballero, Santiago, Tipografia de «El Eco de Santiagoa, 1917. Ricardo Frade Giraldez figuraba até agora na historiograña dramática como autor de dúas obras (O rei da Carballeira e^Vaites... vaites!) porque non se tiña noticia do monólogo Rosiña. De todos os xeitos non é este o único punto escuro na súa bibliograña. Tanto Couceiro Freijomil (op. cit., s.v.) como Ricardo Carballo Calero (op. cit., pp. 513-514) describen O rei da Carballeira como un drama en tres actos e catm cadms, e así pasou á historiograffa posterior. Non obstante, esta descrición corresponde á segunda edición da obra, que viu a luz en Santiago en 1932. Tal como foi representada en 1918 responde ao texto da 1 a edición, da que até agora non se tiña noticia. O monólogo Rosiña permanece inédito. 119 Vid. "En el Círculo Católico. La velada de anteayer", la Región, Ourense, 9.4.1918. 53 Manadas, de Xabier Prado "Lameiro" (estrea)'zo 4.- Ortigueira: - «Batallón Infantil de Santa Marta»: Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. ^Miña xoia!, de X. López Yáñez (estrea)1z' O tío Xan e a súa xente, de X. López Yáñez (estrea)lzz. 5.- Mondariz: - uAgarimos da Terra»: O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermidalz3 6.- Cambados: - Cadro local de amadores: Antón de Freixide, de Manuel María González'za ?.- Ponteareas: - Cadro local de amadores: i2o Vid. "El Festival de la Prensa", La Región, Ourense, 11.5.1918. Xavier PRADO (LAMEIRO), Farsadas. «Os trasacordos de Mingos», «Soledá», «Vida Vilega», «Marta», «N-a Corredoira», «Estebiño», «Marzadas», Ourense, Imprenta de «La Región^, 1928. O traballo máis completo sobre a obra dramática de "Lameiro" é o"Estudio Introductorio" de Begoña Muñoz Saa, in Xabier PRADO "LAMEIRO", Obra completa. Tomos III e IV. Monifates. Farsadas, Concello de Ourense, 1995. lzl Vid. "Gran fiesta teatral en Cariño", La Voz de Ortigueira, 28.9.1918. lZZ Vid. "Teatro de Ortigueira", La Voz de Ortigueira, 11.6.1918. Sobre Xosé Pérez Yañez, vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Na historiograña dramática Pérez Yáñez figura como autor dunha única obra, xa que até agora non se coñecía a existencia da peza ^Miña xoia!. Ningunha das obras deste autor foi editada, mais sabemos que O tío Xan e a sfia xente constaba de catro actos e dispomos dun resumo do azgumento ("Teatro de Ortigueira", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, n° 103, 11.5.1918). 1^ Vid. MANUEL LAMARTÍN, "Mondariz. Festival del Coro «Agarimos da Terra^ĉ ", Faro de Vgo, 19.9.1917. 1^ Vid. EL CORRESPONSAL, "De Cambados. Velada Teatral", Faro de Vgo, 8.8.1917. 54 O meu Alfredo, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelolzs. O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elíaslzb 8.- Vigo: - «Liceo Recreo de Artesanos^: O Trunfo da Muiñeira, de A. Rodríguez Elíaslz'. - Cadro local de amadores: Os catro túneles, de A. Rodríguez Elíaslz8. -«Recreo Artístico e Industrialu de Bouzas: Collendo Castañas, anónima'z9 9.- Pontevedra: -­Círculo Católico: Xan Verdades, de José Fernández Tafall (estrea)t3o Palique, de José Fernández Tafall (estrea). i2s Verbo de Roxelio Rivero e mais Telesforo Sestelo vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. Aa comedia O meu Alfredo foi estreada en Marzo de 1917 pola «Agnipación Artística» de Vigo; permanece inédita e dela non tiña noticia a historiograffa dramática. lzó Vid. "Teatro Gallego. En Puenteareas", Faro de Vigo, 3.5.1917. 12' Vid. "Festival Benéfico", Faro de Vgo, 16.11.1916. Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras teatrales galegas: SanAntón o casamenteiro, comedia. O trunfo da muiñeira, alegorfa representabre. ^Cásome ou non me caso?, monólogo, Vigo, Establecimientos Tipográficos Fam de Vigo, 1920. 128 Vid. "Los Tranviarios. Una función teatral", Faro de ^go, 9.8.1917. tZ9 Vid. F., "De Bouzas", Faro de ^go, 9.1.1918. 13o Vid. EL CORRESPONSAL, "Pontevedra. En el Teatro Principal", Faro de ^go, 21.3.1917. José Fernández Tafall non figuraba entre a nómina dos dramaturgos galegos a pesar de ser o autor de catro monólogos, todos eles estreados: Xan Verdades, Parola, Palique e Micaela; e o diálogo: Macanas no m6s, escrito en español e nunha xerga de diffcil adscrición ao galego, publicado en Pontevedra en 1898. A prensa da época deu noticia tamén de outras dúas obras da súa autorla: O estudiante de Armenteira e O Sanatorio da Cruz Roxa, esta última en colaboración co seu irmán Antonio. O estudiante de Arrnenteira, con música de Juán Serrano, foi ammciado como de estrea inminenie ("Ecos", EI Nodciero Gallego, Santiago, 28.12.1919), mais esta non chegou a realizarse. Curiosamente entre a obra literaria do seu irmán Antonio Fernández Tafall figura a zarzuela en español "El Estudiante de Armenteira" (Vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII., op. cit, s.v., ou Gran Enciclopedia Gallega, s.v.). De O Sanatorio da Cruz Roza, sábese que era un drama bilingiie ("Una obra de los Tafall", Faro de Ygo, 13.10.1921). 55 Un vella paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy'31. - Amadores locais: Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy'3z Parola, de Xosé Fernández Tafall (estrea)133 - «Juventud Cultural Obrera^: A xisma de Antón, de José Peón Peón (estrea)'^a. O que vai de tempo a tempo, de José Peón Peón (estrea)13s O mitin, de José Peón Peón (estrea)136 10. - Noia: -­Amadores locais: Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. A Consulta, de R.S. (estrea)137 11. - Betanzos: - «Antonianos^: un monólogo anónimo. 12.- Vilalba: - «Antonianos^: O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías13a - «Círco de Artesanos»: 131 Vid. "Pontevedra. Velada literario-musical del Círculo catblico", Faro de Vgo, 17.3. I918. i3z Vid. "En el Teatro. La velada de anoche", Diario de Pontevedra, 21.3.1918. i33 Vid. "La Fiesta del Trabajo", Diario de Pontevedra, 29.4.1918. i3a Vid. "Teatro Principal. La función de anoche", Diario de Pontevedra, 19.3.1917. José Peón Peón non figuraba na historiograña dramática, así como tampauco a súa produción, que comprende dous monólogos (O que vai de tempo a tempo e O mitin), e mais un diálogo (A xisma de Antón). t3s Vid. "El 1° de Mayo", Diario de Pontevedra, 1.5.1917. 136 Vid. "Apuntes... noticieros", Diario de Pontevedra, 24.12.1917. 13' Vid. CORRESPONSAL, "De Noya. Una hermosa fiesta", La Voz de Galicia, A Coruña, 1.2.1917. , 138 Vid. GARCfA HERMIDA, "De Villalba", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.1.1918. 56 Minia, de Manuel Lugrís Freire139 13. - Ferrol: - «Dependentes do Comercio»: O Pazo, de Manuel Lugrís Freire140. 14. - Lugo: - «Dependentes do Comercio»: O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Sacrificio, de Eugenio Carré Aldao (estrea)'al Ao longo de 1917, así como nos anos seguintes, creáronse unha serie de coros como «A Foliada» en Noiala2, «Os Verdadeiros Enxebres» en Ourense143, ou «Froita Nova», na Coruñalaa, que non chegan a coallar ou que non incluían representacións dramáticas dentro dos seus programas, ficando, por tanto, excluídos deste traballo. Doutros, aínda que na súa presentación representasen algunha peza dramática, sexa porque se desfán inmediatamente, sexa porque a prensa disponíbel non volve dar información sobre eles, ficamos sabendo unicamente o título desa actuación; este é o caso de «Os Marquiños» de Ribadavia, que cando se presentaron 139 Vid. GARCÍA HERMIDA, "De Villalba", La Yoz de Galicia, A Coniña, 6.1.1918. Manuel LUGRÍS FREIRE, Minia, drama n-un acto en prosa, A Coruña, Imprenta y Fotograbado de Ferrer, 1904. la° Vid. "El festival de ayer", El Correo Gallego, Ferrol, 6.4.1918. Manuel LUGRÍS FREIRE, O Pazo, comedia en dous actos, en prosa, A Coruña, Litograña e Imprenta Rcel, 1917. lal Vid. "CÚculo de las Artes", El Progreso, Lugo, 13.4.1917. Acerca de Bugenio Carré Aldao vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. O boceto dramático en dous actor e en verso, Sacrificio permanece inédito. iaz Vid. "Noticias", Gaceta de Galicia, Santiago, 2.2.1917. la3 Vid. "Un coro gallego. Nombramiento de Directiva", La Región, Ourense, 24.6.1917. iaa Vid. °Un nuevo com gallego", La Yoz de Galicia, A Coruña, 15.9.1917. Henrique Rabunhal inclúe a«Froita Nova= na relación de coros que representaban teatro gatego: "Outros coros relevantes mas de menor acdvismo teatral fdrom [...] Froita Nova (A Corunha, 1917)" (op. cit., p. 104); mais non cita ningunha das obras. En todas as actuacións que temos documentadas o programa é exclusivamente musical. 57 ao público, levaron a escena a obra titulada Parrafeo, de Alberto García Ferreiro1as Mais en Xullo preséntase na Coruña «Cántigas da Terra^ que nace propiciado polos homes das Irmandades da Fala. Este coro, igual que o ferrolán «Toxos e Froles», contaba cun cadro de declamación de seu que unicamente representaba teatro galego. As obras que levaron a escena nestes dous anos foron: Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduylaó. A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)la' Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré (estrea)'a^. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire (estrea)'a9 Sabela, de Galo Salinaslso Para o ferrolán «Toxos e Froles» 1917 foi un ano de grande actividade dramática, xa que o seu cadro de declamación representou dez obras, das que cinco eran novas no seu repertorio, catro estreas'sl: Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy. ias Vid. "En Rivadavia. Presentación de un coro gallego", La Región, Ourense, 3.7.1917. Até agora non figuraba García Ferreiro na historia da literatura galega como dramaturgo, senón umcamente como poeta (vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit., pp. 44b-449). iaó Vid. "Cántigas da Terra. La ñesta de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 22.7.1917. la' Vid. "Un Coro Galeguista mais. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 25, 20.7.1917. 148 Vid. "Un festival. Cántigas da Terra", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.11.1917. Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Pra vivir ben de casados, pasatempo nun acto, orizinal de, A Habana, Rev. Suevia, 1918; a 2a ed. foi impresa na Coruña, na Imp. Rcel, 1919; e a 3a, tamén na Coruña, na Colección Teatral «L.ar», 1927. Henrique Rabunhal data a estrea de Pra vivir ben de casados en 1919 (vid. op. cit., p. 144) ia9 Vid. "Cántigas da Terra", La Voz de Gulicia, A Coruña, 8.3.1918. ls° Vid. "Una función benéfica", La Voz de Galicia, A Coruña, 14.9.1918. Esta peza de Galo Salinas, esa^eada en Madrid en 1903 e premiada en Samiago en 1904, nunca foi editada. Inclufmos no Apéndice deste traballo nunha reprodución da copia dactilograda que se conserva no Arquivo Toxos e Froles. lsl Vid. Laura TATO FONTAfrtA, op. cit., p. 70. 58 ^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero'sz Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida. Mal de moitos, de Charlón e Hermida. O que non sabe mañas, (O Menciñeiro), de Charlón e Hermida (estrea)'s3 Os catro túneles, de A. Rodríguez Elías. A Noite de San Xoan, de Emiliano Balás Silva (estrea)lsa Axúdate, de Charlón e Sánchez Hermida. De conversa, de Hixinio Ameixeiras (estrea)1s5 isz O monólogo ^Que pena tiña! de Roxelio Rivero tampouco estaba referenciado na historiografia dramática. Aínda que esta é a primeira representación documentada para este monólogo, non o citamos como estrea xa que nos parece pouco probábel que Rivero o escribise para «Toxos e Froles^. Coidamos moito máis probábel que fose estreado polo grupo de amadores de Pontareas (vila natal de Roxelio Rivero) en que actuaba Telesforo Sestelo; grupo do que unicamente temos noticias indirectas pola prensa de Vigo (vid. "Teatro gallego. En Puenteareas", Faro de Vigo, 3.5.1917). ls3 Euxenio CHARLÓN ARIAS e Manuel SÁNCHEZ HERMIDA, Axúdate e O menciñeiro, parrafeos ori.rinales de, Ferrol, Céltiga, [1922]. O que non sabe mañas foi o título con que se estreou este parrafeo de Charlón e Hermida que, a partir da segunda representación vai ser coñecido, e publicado, como O Menciñeiro. Henrique Rabunhal considera O que non sabe mañas e O Menciñeiro, como dúas obras diferentes (vid. op. cit. , p. 101). Este estudióso tamén data erroneamente a estrea de O Menciñeiro, xa que a sitúa o 30 de Novembro de 1919 no local da Irmandade da Fala da Coruña. Quizais este erro proceda de que considera como data de estrea a primeira vez que unha representación da obra é reseñada por A Nosa Terra. Ademais das reseñas de prensa, o programa de man que proba que foi estreada o 1 de Setembro de 1917, no Teatro Xofre de Fenol, co tftulo de O que non sabe mañas (O menciñeiro), está depositado Libro da Historia, vol. I do Arquivo Toxos e Froles. isa Emiliano Balás Silva figura na historia do teatro galego como autor de dúas obras: a comedia Estranxeiro na sua terra, da que foron publicadas cinco escenas en Buenos Aires, no Almanaque Gallego para 1915, de Manuel Castro López; e o monólogo A noite de San Xoan, estreado 0 28 de Maio de 1917, no Teatro Xofre de Ferrol por «Toxos e Froles=, inédito e que reproducimos no Apéndice. Non obstante, tamén é autor dun monólogo en verso escrito expresamente para presentar ao coro «Aires da Terra^, de Pontevedra, nun festival celebrado en honor dos Reis de España, 0 6 de Febreiro de 1912, no Teatro Xofre de Ferrol. O monólogo foi interpretado por Eduardo Sánchez Miño e publicado en El Correo Gallego, de Ferrol, 0 9 de Febreiro de 1912. Tamén vai reproducido no Apéndice deste traballo. iss Vid. "Toxos e Froles", La Región, Ourense, 9.6.1917. Sobre Hixinio Ameixeiras vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Hixinio AMEIXEIl2AS, De conversa, parrafeo adicado os enxebres actores e autores, seus bos amigos Charlón y-Hermida, Ourense, Imp. y Papelería de «La RegiónA, 1917. . 59 ^Miña Terra!, de Lois Amor Soto (estrea)'s6 En 1918, embarcado nunha desgraciada viaxe a Madrid, a súa actividade reduciuse a tres actuacións, en que non incluíu ningunha peza nova's': O Menciñeiro, de Charlón e Sánchez Hermida. ^Que pena tiña!, de Roxelio Rivero. Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida. Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida. O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Pola súa parte, a KAgrupación Artística» de Vigo, despois dun ano sen cadro de declamación, reapareceu en 1917 con dúas estreas: O meu Alfredo e Na casa do ciruxano, ambas as dúas de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo158. En 1918 levaron a escena: Os catro túneles, de A. Rodríguez Elíasls9 O Pazo, de Manuel Lugrís Freire160. Palique, de José Fernández Tafal116' O G'hufón, de Xesús Rodríguez López162 1.- Características deste teatro. Diciamos antes que era imposíbel marcar unha barreira entre o teatro feito í56 Esta obra de Lois Amor Soto figura atribuída erroneamente a Charlón e Hermida no Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), de Manuel Lourenzo e Francisco Pillado. De af debeu tirar a información Henrique Rabunhal xa que cae no mesmo erro (op. cit., p. 101). Vai reproducida no Apéndice deste traballo. Verbo de Lois Amor Soto vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , pp. 78-88. ls' Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit. , p. 71. iss Vid. "La Agrupación Artfstica", Faro de Vigo, 25.3.1917. Roxelio RIVERO e Telesforo SESTELO, N'a casa d'o ciruxano, xoguete cómico, A Coruña, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El NoroesteA, 1919. ls9 Vid. "Agrupación Artística. La fúnción de anoche", Faro de vgo, 15.3.1918. 16° Vid. "La Agrapación Artística", Faro de Vgo, 17.4.1918. 161 Vid. "El Coro de «La Artística=. Excursión a La Toja", Faro de Ygo, 24.8.1918. 16Z Vid. "Agrupación Artística. La velada de ayer", Faro de Vgo, 8.9.1918. 60 polos coros e o representado polos outros grupos de amadores, entre outras cousas, porque as obras que levaban a escena eran as mesmas; agora, que xa temos a relación do representado por uns e outros, imos estudar as súas característica.s para probar as nosas afirmacións. O suposto teatro dos coros nacera da man de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida coa peza Mal de moitos, que eles subtitularon "parrafeio". Seguindo a estrutura desta primeira obra, os dous artesáns ferroláns compuxeron o resto da súa produción. Eran obras curtas, sen complicacións escenográficas, en que nunca había máis de dous actores en escena, e que combinaban na súa temática os tipos populares e mais o costumismo propio da literatura de fin de século, co espírito reivindicativo dos movementos agraristas. O esquema, con ou sen reivindicación social, tivo un enorme éxito e creou escola debido a que estas características era as máis acaídas para seren incluídas nas programacións dos coros populares. Mais a mestura de teatro e números musicais non era exclusiva dos programas dos coros; era o habitual na maioría das veladas en español de calquera sociedade recreativa ou cultural. Vexamos como exemplo o programa dunha das veladas dos «Antonianos^ da Coruña: "Se desarrolló la velada conforme al siguiente programa: "1.° "Un clavo", juguete cómico en un acto; 2.° Intermedio musical de violín y piano; 3. °"San Juan de Dios", cuadro dramático; 4. ° Intermedio musical; 5. °"Sinforiano e Brunequilda", diálogo. "1^ E mesmo cando os programas non incluían música, cando eran veladas exclusivamente dramáticas, non se representaba nunca unha obra en tres ou catro actos, senón dúas, tres ou inclusive catro breves. Por tanto, as pezas que a historiografía dramática viña considerando como propias dos coros, eran tamén as máis acaídas para seren representadas por calquera grupo de amadores. Non debemos esquecer tampouco que a introdución do teatro galego nos grupos de teatro xa existentes realizouse con bastante lentitude: en principio limitouse á inclusión no programa dun monólogo ou dun diálogo galegos, facilitando a mestura lingiiística, é dicir, que nas veladas unhas obras fosen galegas e outras éspañolas. Como exemplo do dito, pode servir o seguinte programa dunha velada cultural en Neda: 1^ Cfr. "Co^iertos y Veladas. Juventud Antoniana", La Yoz de Galicia, A Coruña, 26.10.1915. 61 "El programa de la misma es el siguiente: " 1. ° La comedia en dos actos del Sr. Ramos Carrión, titulada La mamá política. "2.° El Hurón. "3. ° El milagro de San Antonio. "4. ° Mal de Moitos. "5. ° El entremés de los hermanos Quintero, Solico en el mundo."'^ Á parte da semellanza entre os festivais dos coros, as veladas das distintas sociedades e as actuacións da Tuna, os problemas con que atopaban todos os cadros de declamación eran exactamente os mesmos: poucos recursos económicos para as postas en escena e escaseza de obras. Para paliaren o segundo, recorreron todos ás mesmas solucións: alguén vinculado ao coro, Tuna ou sociedade correspondente, escribía unha peza pensando xa no actor ou actores con que contaba. Estes dramaturgos de circunstancias adoitan seguir unha pauta común: cando se estrea a obra aparece como orixinal "dun socio", "dun viciño da vila", ou anónima, coa indicación de comedia, diálogo, monólogo, etc.; se a peza non gusta, elimínase de vez dos programas; se ten éxito, na seguinte representación darán a coñecer título e autor. A mellor mostra desta práctica tan habitual no teatro galego témola na dedicataria que Lois Amor Soto redixiu para Xaime Quintanilla, director de declamación de «Toxos e Froles»: "Señor D. Xaime Quintanilla "Meu distinto Siñor: "Non teño ningunha condición das que fan falla para escribir pra o Teatro, ademiro moito as de vostede e as dos rapaces d'o cadro de decramación que dirixe, si sirven estas follas que á vosté e á eles adico coma proba do qu' por [sic] vostedes sinto acollaas como froito do meu entusiasmo pol-a terriña e pregolle qu'o meu nome non figure en elas, hastra qu'ó pubrico xuez supremo á sancione, si e que vostede quere levala á escena sendo mala."1^ Outras veces non será o público, senón os críticos qúen impida que se chegue a coñecer o título e autor dunha obra. Un exemplo disto témolo na peza coa que se presentou ao público «Cántigas da Terra^>. Na prensa apareceu anunciada da seguinte forma: 1^ Cfr. "Desde Neda. Velada Teatral", El Correo Gallego, Ferrol, 10.2.1916. 1^ Cfr. "Dicatoria" in Lois AMOR SOTO, N'a Fiada, Arquivo Toxos e Froles, carpeta n° 21. 62 "Se pondrá además en escena un diálogo gallego de un conocido escritor local interpretado por dos socios y el monólogo, también gallego, de D. Enrique Labarta Pose "A festa do Tabeirón", interpretado por D. José Teijeiro. "1^ Na recensión de A Nosa Terra afírmase que o diálogo foi moi aplaudido e os actores moi gabados167, non obstante, para o crítico de La Voz de Galicia a obra resultou demasiado atrevida: "Luego dos jóvenes dijeron con gracejo y socarronería un diálogo gallego un poco atrevido y un mucho inadecuado en determinado aspecto. No hay ciertamente por que molestar a nadie, habiendo tan ancho margen para lucir ei ingenio con escenas del campo gallego. "1^ Sabemos que a obra era A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos, porque cando o autor a publical^, informa de que fora estreada no Teatro Rosalía de Castro 0 12 de Xullo de 1917 polo coro «Cántigas da Terra». O caso é que este coro non volveu a representala. Anos máis tarde, uToxos e Froles^ protagonizará unha historia semellante: levou ao escenario do Teatro de Beneficencia de Ortigueira A ruín materia, e recibiu tal reprimenda por parte dos comentaristas, que suprimiu a 1^ Cfr. "Cántigas da Terra", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.7.1917. A festa de Tabeirón, poema de Enrique Labarta Pose é considerado como un monólogo pola historiograña dramática (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; e tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 103). A súa Iectura (Enrique LABARTA POSE, A festa da Patrona de Tabeirón, poesla premiada n-os xogos fror,ales d'o Cfrculo Cat6lico de Obreros de Pontevedra que se celebraron no mes d'Agosto de 1903, Caldas de Reyes, Imprenta de «Fray Prudencioy, 1904) proba que é un pcema narrativo. A confusión probabelmente proceda dalgunha nota de prensa como a que citamos, e do feito de que era habitaal nesta época incluú nas veladas dramáticas o recitado de pcemas. A única obra dramática galega de Enrique Labarta Pose é o sainete Unha boa misa, do que falaremos máis adiante. Así o declara tamén Xesvs Varela: "Con respecto á obra dramática [de Labarta], o membro fundador do Seminario de Estudos Galegos, D. Francisco Romero Lema, dinos que compuxo un sainete en galego, Unha boa misa, e as 7arzuelas en castelán... "(Xesús VARELA VARELA, Apoesfa galega de Henrique I,abarta Pose, Tese de Licenciatura, Universidade da Coruña, 1993, vol. 1, pp. 46^7). A obra de Francisco Romero Lema citada como fonte por Varela é un artigo titulado °Enrique Labarta Pose", que foi publicado en La Yoz de Galicia o 7 de Setembro de 19b3. 16^ Vid. "Un Coro Galeguista mais. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 25, 20.7.1917. 1^ Cfr. "El Festival de Anoche. Cántigas da Terra", La Yoz de Galácia, A Coruña, 13.7.1917. ^^ Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Contos e diálogos, A Coruña, Librerfa Villaverde- Francos, 1918. 63 peza do seu repertorio. A crítica do semanario Acción Agraria10 acerca da actuación de «Toxos e Frolesu foi a seguinte: "Todo ludibrio o juego con la pureza, aunque no haya, como había, muchas respetables mujeres y candorosos niños, es siempre impuro, y si ese juego se hace con la pureza que debe tener un sacerdote, el juego, además de impuro, es irreverente y muy impropio de personas dignas.""' Infelizmente, non será esta a única vez que en nome da moralidade e os bos costumes unha obra fique no esquecemento. 2. Polémica sobre os límites do teatro galego. A consolidación das Irmandades da Fala, que nun principio non se ocuparon do teatro, e mais a aparición de A Nosa Terra tiveron como consecuencia que a prensa diaria abandonase aquela campaña en defensa da música popular que producira a proliferación de coros populares, ao tempo que se desataba unha das polémicas máis pertinaces da historia literaria: os criterios que se deberían aplicar para delimitar a literatura galega. As Irmandades defendían o criterio lingĉístico e consideraban unicamente como literatura galega aquela que estaba escrita en lingua galega, esixindo que non fosen consideradas como galegas as novelas de Jaime Solá, nin as obras dramáticas de Rey Soto ou Fernández Mato por moito ambiente galego que describisen, xa que a lingua empregada era o español. As súas reclamacións non se dirixían aos escritores, senón aos críticos: "A propósito da comedia de Fernández Mato Muros de oro, veñen falando os xornaes do teatro gallego, do enxebrismo, e outra chea de cousas que lles fan dicir algunhas burradas. "Si Fernández Mato escribiu a sua comedia en castelá [sicJ por parecere pouco para a sua groria a sona que poidera abranguer facendoa soilo para os gallegos, é cousa na que non quero 1'o A cabeceira completa desta publicación reza: Acción Agraria. órgano de los Sindicatos Católico-Agrarios y defensor del progreso moral y material de la comarca de Ortigueira. 1'1 Cfr. "Toxos e Froles", Acción Agraria, Ortigueira, 30.7.1922. 64 meterme. "172 A pesar destas reclamacións documéntanse na prensa algúns casos tan desconcertantes como o do grupo de amadores que estreou en Ourense Marzadas, de Xabier Prado "Lameiro". Os seus compoñentes, crecidos co éxito alcanzado no Festival da Prensa en que fixeran a súa primeira actuación, crearon un grupo con pretensións profesionais que denominaron "Fomento del Teatro Regional": nos dous anos e algo de vida que tivo o cadro, unicamente representou un monólogo galego (Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías173) fronte as outras seis pezas do seu repertorio, que estaban escritas en español. O confusionismo creado polo feito de cualificar de "galego" ou "rexional" o teatro escrito en español, contribúe tamén a que non se poida ter unha relación completa e fiábel das actividades dramáticas galegas. Como exemplo do que recolle a prensa, vexamos a seguinte nota: "Casino de Lavadores "El próximo domingo se celebrará en el salón teatro de esta sociedad una gran velada teatral en la que se pondrán en escena dos obritas regionales y el chispeante juguete cómico titulado «Mi misma CáI„d».. n174 Deste modo, ficamos sen saber se as "obritas regionales" eran pezas en lingua galega ou pezas en español sobre un tema galego. Até Marzo de 1917 non aparece en A Nosa Terra o primeiro artigo centrado, única e exclusivamente, na necesidade de creación dun teatro galego: "Temos que facer realidade esta espranza; temos Os Amigos da Fala, todol'os bós gallegos, que axudar ao restablecimento do Teatro Rexional, porque él é o mellor xeito pra facermos unha grande e fonda propaganda e pra dar a conocel'os nosos probremas, sempre esforzándonos en facer arte, que é a mellor maneira de conquerir corazós, de afincar un corazón na alma dos pobos. "En Lugo, no Ferrol, Santiago, Monforte, coma na Cruña, hai algús rapaces que son comediantes de moita valía. S'eles quixeran, c'unha 17z Cfr. L. de SERGUDE, "Falando en prata dos «Muros d'ouro^•", A Nosa Terra, A Coruña, 6.2.1917. 17s Vid. "Fomento del Teatro Gallego", La Región, Ourense, 9.5.1919. 17a Cfr. "Notas de Sociedad", Faro de Ygo, 12.10.1917. 65 seleición antre o mellor facer unha compañía compreta, na que fosen igualmente boas todal-as partes, ^Que representacións podíanse facer así das obras gallegas escolleitas! "Esto non impediría que durante o ano traballase cada grupo tal como está constituído no seu respeitivo pobo, onde poderían ir xurdindo novos actores,..."1's A proposta era, evidentemente, irrealizábel, porque os custos de desprazamento dos actores era algo que as Irmandades non podían afrontaz. Mais resulta curiosa a relación de vilas que cita L. de Sergude como lugazes en que existían actores de talento: en Ferrol residían Charlón e Sánchez Hermida; en Lugo os actores do cadro da «Dependencia Comercial^ que estreazan O Chufón, de Rodríguez López; na Coruña, aínda que non coñezamos os nomes de todos os actores, facíase teatro galego, ao menos, desde 1915; mais non temos noticia de que existise ningún grupo en Monforte, ao tempo que nos sorprende, nesta relación, a ausencia de Compostela. Isto podería deberse a que Xermán Prieto era natural de Monforte, ou ben a que realmente existise algún cadro de declamación nesta vila do que non se sabe nada. 3.- «Dependientes del Comercio^ de Ferrol e«Brisas Futuras^ de Santiago. Por suposto, o proxecto de L. de Sergude non coallou; mais a fins de 1917 comezazon a apazecer grupos que intentaban chegaz a unha certa estabilidade e mesmo a representaren exclusivamente teatro galego, isto é, grupos que se propuñan acabaz coa diglosia lingúístico-cultural de espectáculos en que se mesturaba unha comedia española, un parrafeo galego e catro coplas andaluzas. Un destes proxectos levouno á práctica en Ferrol un dos integrantes da Irmandade local, Xosé Antonio Romero, que formou e dirixiu o cadro dos «Dependientes del Comercio», presentándoo ao público, en Lugo, con O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Neste grupo figuraban como actrices Josefina Veiga, Carmen Teijeiro e mais Pilar Suárez; e como actores Manuel Quiza, J. Castro Moreno, Francisco Fernández e mais Félix Álvazez. Os máis deles continuarán traballando como actores até 1936, incorporados, primeiro, ao grupo que dirixiu Xaime l^s Cfr. L. de SERGUDE, "Fagamos Teatro", A Nosa Terra, A Coruva, n° 12, 10.3.191^. 66 Quintanilla, e despois aos cadros de declamación dos coros locais, «Toxos e Froles^ e «Ecos da Terrau. Outro destes intentos estivo protagonizado polo cadro de declamación «Brisas Futuras^>, de Santiago. Henrique Rabunhal inclúe a este grupo de teatro na relación de coros populares176, mais a realidade histórica non concorda con esta afirmación. Segundo a prensa consultada, con este nome levaba anos traballando o cadro de declamación da Federación Obreira de Compostela, que representou teatro galego por vez primeira en Xaneiro de 1918, estreando o drama O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero'^. O éxito alcanzado pola obra resultou tan impresionante que, ademais de catro funcións en Santiago, celebraron tres na Coruña e outras en Ferrol, Ourense e Vilagarcía. Integraban o cadro Conchita Nogueira Pereira, R. Silva, Carmen Sande, S. Menéndez, J.S. Calvelo, Valentín Canedo Vázquez, Manuel Dopico, Jesús Pose, Cordal Pérez, Cobas, José Iglesias, Alejo Yañez, Salgado, Sande e mais Caulonga. As repercusións de O Fidalgo foron considerábeis, para uns polo feito de ser o autor un zapateiro iletrado e para outros porque signiiicaba a continuación do teatro de tese que iniciara Manuel Lugrís Freire. Porén, os homes das Irmandades eran conscientes das limitacións da peza e non caeron nas hiperbólicas gabanzas da prensa compostelá: "A obra é, a noso xuicio, un acerto pol-a autualidade d'o seu asunto, pol-o ambiente d'enxebrismo qu'a informa y-hastra pol-a sua fautura. [...] "Dentro d'a probeza d'o noso teatro rexional O Fidalgo é a obra mais gallega que, pol-o d'hoxe, eisiste. "178 1'6 No capftulo titulado "Os Coros e o Teatro", Rabunhal afirma: "Outros coros relevantes mas de menor activismo teatral f8rom Brisas Futuras (Compostela, 1918).. ". (Cfr. H. RABUNHAL, op. cit. , p. 104). 1^ Como exemplo das actividades dramáticas en español deste grupo obreiro, que normalmente representaba teatro social para conmemorar a Festa do Traballo, pódese ver o programa do festival celebrado en Santiago 0 5 de Maio de 1917. O"Juán José" de Dicenta era obra habitual do grupo, e«Brisas FuturasD mantivo esta liña de actuación despois da escisión de KA Terriña^ ĉ . Outro exemplo das súa actividade: representaron "Justicia" de Torralba Becci, 01 ° de Maio de 1919 (vid. "La Fiesta del Trabajo", Diario de Galicia, Santiago, 2.5.1919). 1'8 Cfr. "Notas Teatrás. O Fidalgo", O Tio Marcos da Portela, Ourense, 3a época, n° 25, 21.2.1918. 67 Parece que «Brisas Futuras^, seguindo a liña do que viña facendo en español, quería especializarse en teatro social, posto que a fins do mesmo ano da estrea de O Fidalgo, levou a escena A Ponte, de Manuel Lugrís Freire179. Fose por cuestións lingúísticas, ideolóxicas ou persoais, o caso é que, a fins dese mesmo ano, se produce unha escisión que dá lugar a dous grupos: «Brisas Futuras^ e«A Terriña^. O primeiro permanece como o cadro de declamación da Federación Obreira representando teatro en español, e o segundo fica constituído como grupo exclusivamente galego: "Con el título de «A Terriña», constituyóse en Santiago de Compostela un cuadro regional gallego, el cual se propone llevar al palco escénico todas cuantas obras hay escritas en nuestra dulce lengua y las que en adelante se escriban. "Forman parte del cuadro seis simpáticas muchachas y quince animosos jóvenes."180 Mais os homes das Irmandades coñecían perfectamente as carencias do teatro galego, e aínda que alentaban calquera proxecto, eran conscientes de que os dramaturgos galegos estaban ancorados no pasado e o único modelo co que contaban era o pobre teatro que traían as compañías de repertorio que pasaban polos teatros das vilas e cidades^$'. Tendo en conta que estas compañías poucas veces eran de primeira liña, vermos o comentario que publica A Nosa Terra sobre unhas representacións que ofreceu na Coruña a compañía de María Guerrero, pode dar 1'9 Vid. "Del teatro gallego. rA PonteA", Gaceta de Galicia, Santiago, 3.9.1918. 18Ó Cfr. "Santiago. Nuevo cuadro dramático regionat", La Región, Ourense, 25.12.1918. 181 Como exemplos dos repertorios destas compañías imos relacionar as obras representadas por algunhas delas. A compañía de Francisco Villagbmez, representou no Teatro Rosalía de Castro da Coruña en Abril de 1915: La buena muchacha, de Tedeschi y Lepina; Canción de cuna, de Mac^tínez Sierra; El cura de Longueval, de E. Erckman e A, Chatrian; El hombre que asesinó, de Frondaio; Más fuerte que el amor, de Ignacio Benavente; D° Marfa la Brava, de Eduardo Marquina; El misterio del cuarto amarillo, de Antomo Palomero; La noche del sbbado, de Jacinto Benavente; Los pastores, de Martínez Sierra; Rcífj`les, de Conan Doyle; Señor Duque, de Fernández Lepina; Los Semidioses, de Federico Oliver; La sombra del padre e La sobrina del cura, de Arniches; e mais EI tren rápido, de Paso, Abati e Viguera. A compañía Paco Comas, que actuou tamén no Rosalía de Castro, en Xuño, estaba especializada en dramas policiais. No «pabellón LinoD a compañfa de Pacheco-Castilla representou: Un aviso telefónico, de autor descoñecido; EI ama de aosa, de Martínez Sierra; Amores y amorfos, Las de cafn, DotFa Clarines, EI genio alegre... dos irmáns Quintero; EI abolengo, de I,inares Rivas; La cuerda,tloja, de Narciso Sierra; El gran tacx^ño, de Paso e Abati; La herencia del tfo, de Ricardo González del Toro... (Vid. José Ricardo DfAZ PARDEIRO, La vida cultural en la Corusia. El Teatro 1882-1915, A Comña, Galicia Editorial S.A., 1992). 68 unha idea do que adoitarían representar as outras: "Verdadeiramente se a dramática española d'hoxe non é mais que o que a compañía da Guerreiro nos mostrou, os americanos alcontrarán na pobreza creadora dos nosos autores un motivo novo pra sentírense mui alongados espiritualmente da vella metrópoli. "Moitas cousas cursis fixo a compañía "aristocrática" na Coruña. Pro ningunha tanto coma Campo d'Armiño de Benavente. "'^ Para paliaren esta miseria estética, proxectouse dar a coñecer determinado teatro portugués e traduciren os grandes dramaturgos da literatura universal comezando por Shakespeare183; como parte desta modernización temos que entender o anaco de "Os pretendentes á coroa ", de Ibsen, que publicou A Nosa Terral^. Tamén se convocou en 1918 un concurso literario que gañou, na sección de teatro, Leandro Carré Alvarellos coa comedia Enredoslgs. De todas as formas, o fundamental, o que vai marcar un fito na historia do teatro galego, será a creación do Conservatorio Nacional de Arte Galega que se está a xestar ao longo do segundo ^ semestre de 1918, e que cerrará, coa súa presentación ao público, unha etapa da historiografía dramática. Síntese.- En resumo, neste período (1915-18) as obras representadas soman, segundo as fontes consultadas, algo máis de sesenta. Se intentasemos clasificalas de acordo aos subxéneros clásicos o resultado seria: ningunha traxedia, nove dramas e máis de cincuenta comedias. Para non tirarmos conclusións que falsearían a historia da literatura dramática galega e da sociedade que a produciu, cómpre ter en conta as condicións en que se desenvolveu esta literatura e que limitan o noso coñecemento: 1°) Coñecemos o título de oito obras das que só dispomos dunha simple indicación de "cadro de costumes", sainete, ou, ás veces, nin tan sequera iso. 1^ Cfr. "Tempada de Da Marfa la Brava ou os oito sábados brancos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 18, 10.5.1917. 1^ Vid. "Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 56, 30.5.1918. 1^ Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 61, 21.7.1918, p. 3. iss ^^o CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de ^El Noroeste^, 1919. 69 2°) O feito de que as obras se representasen en espectáculos mixtos con pezas musicais, bailes ou películas, condicionaban as súas dimensións; como máximo ocupaban unha das partes do programa xeral da velada ou festival. Isto explica que unicamente haxa unha comedia en catro actos e un drama en tres, as restantes obras son, como máximo, en dous actos. 3°) O desprestixio social e a marxinación que sufría a lingua agravábase no escenario e non eran demasiados os actores que se prestaban a representar teatro galego. Este problema agudizábase coas mulleres: "Pero se tropieza con una dificultad, hay autores, existen obras teatrales, pero falta quienes las interpreten y esa falta se hace notar principalmente en el insustituíble sexo femenino."'^ Isto provoca que o cincuenta por cento das pezas sexan monólogos ou diálogos, que soman en total trinta e dous. 4°) A non profesionalidade dos actores obrigaba os autores a evitaren os dramas, que mal interpretados caerían doadamente no grotesco; de aí que existan máis de cincuenta comedias frente a nove dramas. Ademais, destes nove, cinco son estreas dos dous últimos anos: O Rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez; O Abolito, de Galo Salinas; O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero; Sacriftcio, de Eugenio Carré Aldao e mais ^Xusticia!, de Roxelio Rodríguez Díaz. 5°) O concepto de verosimilitude en literatura, herdado do realismo de fins de século, condicionou os dramaturgos desta etapa, que foron incapaces de desligaren a lingua do medio rural con que a vinculaban os preconceptos da época, dando como resultado que todas as obras se desenvolvesen, tematicamente, en medios non urbanos. Vicente Risco, consciente deste anacronismo e das dependencias e falta de formación dos dramaturgos galegos, aconsellaba: "Sería ben qu'os nosos autores galegos leesen mais cousas extranxeiras, que se meteran nos miolos todal-as cousas qu'hoxe andan a rodar pol-o mundo. O artista pra selo, ten que ser da sua terra e ten que ser do seu tempo... [...] Temos direito a esixir dos 1^ Cfr. Mam^el MASDÍAS, "El Teatro Gallego", EI Noticiero Gallego, Santiago, 1.10.1919. 70 nósos autores que nos dean galeguismo, modernidade y-emoción."'$' 6°) A maior parte das obras producidas nesta etapa non foron publicadas e a recuperación dos manuscritos é unha tarefa que depende case sempre da casualidade, por tanto, unicamente puidemos estudiar un total de vinte e nove. 7°) Tampouco se pode esquecer que non se está a estudiar unha literatura normalizada, e por tanto o simple feito de escribir en galego respondía ou ben a unha opción ideolóxica rexionalista en calquera das súas variantes, ou ben ao apego sentimental a unha cultura que se sabía tocada de morte. A consolidación do nacionalismo como opción ideolóxica e política, e a súa intervención na literatura dramática e no teatro a través do Conservatorio Nacional provocaría unha ruptura que cerrou a etapa iniciada polos rexionalistas e da que o período que acabamos de estudiar (1915-1918) é unha continuación. Continuación en que se mantiveron as dúas tendencias existentes na «Escola Rexional de Declamación»: a do teatro costumista e a do teatro social. Os representantes máis salientabeis de ambas as dúas, seguiron a ser Galo Salinas e Manuel Lugrís Freire, respectivamente. Dos dramaturgos representados estes anos, entrarían na categoría de COSTUMISTAS, Galo Salinas Rodriguez (1852-1926), Heliodoro Fernández Gastañaduy (1858-1917), Xesús Rodríguez López (1859-1917), Eugenio Carré Aldao (1859-1932), Emiliano Balás Silva (1859-1934), Salvador Cabeza de León (1865­ 1934), Avelino Rodríguez Elías (1872-1958), Xabier Prado Rodríguez "Lameiro" (1874-1942), Alfredo Fernández "Nan de Allariz" (1875-1927), Ricardo Frade Giráldez (?-1939), Leandro Carré Alvarellos (1888-1976), e mais Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo. É evidente, polas datas de nacemento, que neste grupo conflúen homes de moitas xeracións, escritores aos que Ricardo Carballo Calero distribuíu baixo as epígrafes de Diádocos, Epígonos, Posrenacentistas e mesmo un ao que clasificou dentro das Irmandades da Fala'^. Efectivamente, algúns destes dramaturgos máis tarde incorporaríanse ás novas tendencias dramáticas; non obstante, nesta etapa, a súa obra é exclusivamente costumista. I^ Cfr. V.R., "rA Tentación•. «Macias o NamoradoD", N6s, Ourense, n° 5, 24.6.1921. 1^ Vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. 71 Un segundo grupo estaría integrado por aqueles dramaturgos que, debedores de Manuel Lugrís Freire (1863-1940), continuaron na liña do teatro SOCIAL ou de tese: Xesús San Luís Romero (1872-1966), Lois Amor Soto (1873-1947), Euxenio Charlón Arias (1889-1930) e Manuel Sánchez Hermida (1888-1940) e Hixinio Ameixeiras. Tamén neste grupo, moito máis reducido, acharemos cambios de rumbo cara ao teatro non comprometido, e mesmo o abandono da literatura dramática; mais iso é algo que veremos noutro lugar deste traballo. Ao longo destes catro anos, os autores máis representados foron Nan de Allariz, Charlón e Sánchez Hermida, Avelino Rodríguez Elías e Manuel Lugrís Freire. Isto, exposto sen máis explicacións, podería producir a idea de que convivían en pé de igualdade as dúas tendencias: a costumista e a social. Mais esta análise sería totalmente falsa. Que a única obra representada de Charlón e Sánchez Hermida fose Mal de moitos, indúcenos a pensar que a súa frecuencia nos escenarios se deberia a que era a única que os autores tiñan publicada desde 1915, e por tanto a única accesíbel para os grupos de amadores. Se esta hipótese é aplicábel a Charlón e Hermida, tamén sería válida para Rodríguez Elías e Nan de Allariz. Este último escribiu moitas outras obras que unicamente representou el, probabelmente porque nunca foran editadas. Con todo, esta argumentación perde validez aplicada a Manuel Lugrís Freire. Este autor, tan vinculado á«Escola Rexional de Declamación» e ao teatro de tese, a pesar de que publicou a maior parte das súas obras antes de 1915, durante esta etapa non viu representada ningunha delas até Decembro de 1916. Efectivamente, cando alcanzou o seu maior éxito foi no momento en que abandonou a reivindicación social e moderou a súa postura política. A comedia O Pazo, publicada en 1917, foi inmediatamente posta en escena por tres grupos: «Cántigas da Terra» da Coruña, «Dependientes del Comercio» de Ferrol e«Agrupación Artística» de Vigo. Por todo o exposto, as conclusións a respecto dos criterios que primaban na selección de obras e autores por parte dos grupos de amadores non poden ser categóricas, xa que conxugarían razóns ideolóxicas con outras puramente pragmáticas (dificultades para facérense cos textos). O grande mérito e importancia desta etapa radica en que espallou por toda Galiza as representacións dramáticas que antes, nos anos da «Escola Rexional de 72 Declamación^, estaban limitadas á cidade da Coruña. Neste espallamento confluíron varios factores: o sentimento rexionalista, os movementos agrarios, as campañas en defensa da música e as tradicións, e mais o espírito pre-nacionalista. Antes de cerrar este capítulo resultará moi instructivo estudiarmos a estatística que, sobre o bienio 1917-18, realizou "Un Amador do Teatro" en A Nosa Terra. Compararmos a relación de representacións que el nos ofrece coa que nós puidemos elaborar, permitirá confirmarmos a imposibilidade de chegar a coñecer toda a actividade que existiu. "Un amador do teatro" declaraba: "Eu que tiven a curiosidade de seguir paso a paso n-estes dous anos derradeiros a produción dramática rexional fun anotando as funcións celebradas, e as miñas notas, que xulgo interesantes, son estas."'a9 En 1917 "Un amador do teatro" ten anotadas seis funcións en que se representaron oito obras; nós rexistramos trinta e nove funcións cun total de trinta e dúas obras. Mais unha das que el cita non a achamos na prensa. E para a nosa sorpresa, "Un amador do Teatro" continúa: "O ano i918 empeza con mais fertuna, con labor mais intensa. "190 E esta declaración resulta sorprendente porque, na nosa estatística, contabilizamos en 1918 case as mesmas funcións que o ano anterior. Ademais, "Un amador do teatro" cataloga tres obras representadas que non achamos na prensa diaria: "O 7 de Abrii ponse no "Centro Cultural de Santo Tomás", na Cruña, o entremés Facendo o xantar de D. Perfecto Martínez. "O mesmo dia no "Club Atlhetic Coruñés" estrénase o diálogo Entre vellos orixinal de D. Ramón Suárez. "O 30 de San Xoan, n-unha festa escolar da Cruña ponse o diálogo Un Chuvasco.191 Como é doado observar, as devanditas obras foron levadas a escena en veladas de sociedades que si figuran na nosa relación. Isto confirma que a prensa non sempre informaba dos programas representados. "Un Amador do Teatro" tería I^ Cfr. UN AMADOR DO TEATRO, "Curiosa Estadística. O Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 15.1.1919. 190 Cfr. ibidem. 191 Cfr. ibidem. 73 coñecemento delas directamente, a través dos integrantes das propias asociacións. Tamén é evidente que a estatística de "Un Amador do Teatro" conta só con tres fontes: as actividades dramáticas da cidade da Coruña (cidade na que residiría); as obras que, como O Fidalgo, tiveron unha repercusión maior que o da prensa local; e aquelas outras das que deu noticia A Nosa Terra. Por todo o exposto até agora, o máis probábel é que nunca se chegue a coñecer a totalidade das obras representadas: nin número de funcións, nin nómina de autores, nin lista de obras. Mais a partir do momento en que as Irmandades da Fala interveñan no teatro, polo menos teremos noticias dos intentos máis meritorios. 74 3. O TEATRO COAS IRMANDADES DA FALA (1919-1923). 75 O día 22 de Abril de 1919 presentábase ao público, no Pavillón Lino da Coruña, o Conservatorio Nacional de Arte Galega creado e auspiciado pola Irmandade da Fala. É un feito aceptado por toda a historiografia teatral que a creación desta entidade marcou un fito na historia do teatro galego; non obstante, existen unha serie de cuestións cronolóxicas establecidas pola devandita historiografía que, na nosa opinión, convén revisar. É unha constante entre os estudiosos da materia repetiren que o Conservatorio Nacional se mantivo como ta1 até 1922, data en que pasou a se denominar «Escola Dramática Galega», concordando tamén en que esta última permaneceu en activo até 1926. Ao longo deste capítulo intentaremos documentar: 1°) Que o Conservatorio Nacional tivo unha vida tan efémera que non sobreviviu ao primeiro ano da súa fundación; 2°) Que a«Escola Dramática Galega» non mantivo as súas actividades até 1926, senón que desapareceu en 1923, coa implantación da Ditadura de Primo de Rivera. Esta etapa da historia do teatro galego, comprendida entre 1919 (data de creación do Conservatorio Nacional) e Setembro de 1923 (Ditadura), estivo caracterizada pola proliferación de coros, de grupos de amadores, e, sobre todo, pola superación do teatro rural e popular. A maior ou menor actividade dramática nas diferentes vilas e cidades vai depender da presencia e/ou ausencia de persoas directamente comprometidas coa defensa da cultura propia. Esta é a razón que, como xa explicamos, nos leva a estudiar esta actividade por localidades, reservando para o final a valoración global do feito dramático. A Coruña.­ §.- Conservatorio Nacional de Arte Galega. Nos ambientes culturais, o ano 1919 ábrese co anuncio de que a Irmandade da Coruña anda a traballar na creación dun Conservatorio Nacional de Arte Galega: "La sección de cultura e fala de la «Irmandadeu de La Coruña, con un oportunismo plausible, viene organizando llena de gran entusiasmo y seriedad el «Conservatorio de Arte Gallego» .[...] "El «Conservatorio del Arte Gallego» contará con varias secciones, entre las cuales ya casi se hallan totalmente constituídas las de Declamación y Música. Lo mismo una que otra estarán dirigidas por profesores competentes. Y, en ellas, se darán lecciones de historia de 76 las artes, de literatura, de escenografía, etc. "' Da dirección e aulas de declamación encárgase Fernando Osorio2, actor formado no Conservatorio de Lisboa. Para facérmonos unha idea das técnicas que, como profesor, Osorio vai incorporar ao novo Conservatorio, compre ter en conta o que el puido aprender en Portugal: "Em Fevereiro de 1911 é nomeada uma comissáo -de que faziam parte algumas personalidades ligadas ao Teatro Livre e ao Teatro Moderno, como António Pinheiro, Bento Faria, Afonso Gaio, Emídio Garcia e Bento Mántua- para proceder a um «inquérito á arte dramática nacional^ com vista á sua reforma e adaptaçáo ás exigéncias das novas estruturas sociopolíticas; e o 22 de Maio do mesmo ano é promulgado um decreto que veio reestruturar o ensino da arte dramática em termos que fizeram do noso Conservatório um dos mais avançados estabelecimentos do género na Europa do seu tempo. "3 Coa garantía, por tanto, de que os alumnos recibirían unha formación que non era froito da improvisación nin do autodidactismo, como era de regra até este momento no teatro galego, o Conservatorio celebrou a súa presentación ao público, no Pavillón Lino da Coruña, o día 22 de Abril de 1922. O programa inaugural contaba coa representación do pasatempo Unha Anécdota, do portugués Marcelino Mesquita4, e a estrea da comedia en dous actos A man de Santiña, de Ramón Cabanillas5. Ramón Cabanillas escribíra esta obra para o Conservatorio por encargo de Antón Vilar Ponte, que a presenta como iniciadora dun novo camiño para o teatro 1 Cfr. "Consevatorio del Arte Gallego", La Voz de Galicia, A Corufia, 25.1.1919. Z O texto máis completo sobre a biograffa e obra de Fernando Osorio é o pmporcionado por M. D6NEGA, "Un home, unha aventura, un tempo: Fernando Osorio do Campo" (Grial, n° 33, Xullo- Agosto Setembro 1971). 3 Cfr. Luiz Francisco REBELLO, História do Teatro Portugués, 4a ed., Publicaçáes Europa- América, 1989, p. 120. 4 Descoñecemos as edicións portuguesas que se empregazon para facer as adaptacións ao galego, mais polo tipo de obras e autores que, como veremos máis adiante, vai representar a Irmandade, inclinámonos por crer que manexaron edicións populazes. Marcelino MESQUITA, Urrra Anedota, episódio dramático, Lisboa, Livraria Populaz de Francisco Franco, Biblioteca Dramática Popular, n° 279, 9a ed., s/d. 5 Rambn CABANII.LAS, A man de Santiña, farsada en dous pasos, Balneario de Mondariz, 1921. 77 galego: "A man de Santiña, marca una etapa nueva y una nueva orientación en el aún naciente teatro gallego. [...] Cabanillas, antes que otra cosa, en la "farsada en dos pasos" que escribió y desarrolló -felizmente a nuestro ver- ha pretendido elevar el gallego desde la condición dialectal en que lo postraron con mejor buena fe que acierto otros escritores, a la de idioma rico, bello y flexible, tan propio para expresar lo grave como para matizar lo dulce. n6 Vilar Ponte afirmaba que A man de Santiña marcaba unha nova etapa no teatro galego porque, ademais de dignificar a lingua, rompfa cos vellos preconceptos rexionalistas que vinculaban a lingua -e toda a cultura- ao medio rural. Esta vinculación viña esixida pola consideración da aldea como única. depositaria dos valores tradicionais fronte á corrupción da vila, importadora de costumes alleos. Para que non fiquen dúbidas acerca da ruptura que queren provocar dentro da evolución dramática galega, A Nosa Terra explica as limitacións a que estivera sometido o teatro até ese momento: "A nosa lingua, até agora, no teatro, non se tiña empregado senon en senso d'antiguedade, facéndoa expresadora de temas histbricos, e en senso autual ageitada ao rusticismo. Dramas e comedias aldeans, tragedias do pasado; a istes usos, mais inda con pouca efica.cia e n'un número pequeno d'obras cultivárase a forma idiomática galega. "' Evidentemente, o nacionalismo non podía, nin querfa, prescindir dos ambientes urbanos nin da clase media á que pretendían galeguizar, e precisamente para tal tarefa necesitaba crear unha literatura culta. Na realidade, o que pretendían facer os homes das Irmandades co teatro era o mesmo que estaban a facer coa narrativa: modernizalo. Non é preciso lembrarmos que até este momento tamén a prosa estaba limitada, basicamente, ao costumismo decimonónico ou ás novelas históricas de López Ferreiro, que ao estaren ambientadas en épocas moi recuadas no tempo, non atraizoaban o principio decimonónico de verosimilitude8. Por estas 6 Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Antes que llegue la hora del estreno", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.4.1919. ^ Cfr. "Nosos poetas e a prosa", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 6.1.1919. 8 Sobre a narrativa galega vid. Modesto HERMIDA, Narrativa galega: tempo de Rexurdimento, Vigo, Xerais, 1995. 78 datas, Abril de 1919, publicaba Vicente Risco a súa primeira noveliña, Do caso que lle aconteceu ao Doutor Alveiros9. Con todo, había unha grande diferencia entre publicar contos e novelas con técnicas narrativas de vangarda e unha estética europeizante que superasen o trasnoitado costumismo, e representar obras dramáticas coas mesmas intencións. Poñer á venda libros de narrativa ou pcesía vangardista non significaba condenar a literatura anterior; mais que o Conservatorio representase única e exclusivamente obras que respondesen á nova tendencia, significaba excluír da escena os vellos dramaturgos rexionalistas. Dramaturgos que en moitas ocasións eran amigos, colaboradores e mesmo compañeiros dentro da propia lrmandade. Para evitar susceptibilidades e receos, o anónimo redactor de A Nosa Terra engade: "Non significa isto que nós sintamos genreira hacia os asuntos rurás e d'esencia popular. Coidamos que os ditos asuntos son os mais pintorescos e os mais interesantes no senso que poderíamos chamar folk-lorico. Mas para a dinificación momentánea e urxente do noso idioma nada juzgamos millor que as obras teatrás de tema universal nas que interveñan persoages d'altura, escritas en galego. Obras nas que o galego sirva somente de meio d'espresión como outro calquer idioma nazonal. "^o A renovación ideolóxica e lingúística tiña que ir acompañada tamén dunha renovación estética que, por suposto, sería introducida progresivamente, e que debería atinxir tanto aos dramaturgos galegos como ao público. Esta misión estará encomendada, dentro da programación do Conservatorio, ao teatro portugués: "O pasatempo portugués de Marcelino Mezquita [sic] "Unha anécdota", dou ocasión para que se decatara o púbrico de que no teatro lusitano hai autores notabres, dinos de se ollaren con interés pol-os galegos."11 En resumo, o Conservatorio rompía coa tradición ruralista, puña a primeira pedra do teatro culto e, a través de obras portuguesas, propoñía como liña estética e técnica a do Naturalismo. O proxecto era audaz e arriscado, porque se ía enfrontar 9 Vicente RISCO, Do caso que Il'aconteceu 6 Dr. Alveiros, conto por, A Conma, ^Terra a Nosa!, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El Norceste=, 1917. lo Cfr. "Nosos poetas e a prosa", A Nosa Terra, A Coruña, n° 77, 6.1.1919. 11 Cfr. "O Rexurdir do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 87, 25.4.1919. 79 non só cos autores das vellas tendencias, senón tamén co público, educado na dramaturxia española inmobilizada no realismo acomodaticio e fácil das comedias e astracanadas dos dramaturgos españois de moda. Dixemos antes que os estudiosos do teatro galego coincidían en afirmar que o Conservatorio funcionou como tal até 1922, data en que pasaba a se denominar «Escola Dramática Galega». Así o explica Henrique Rabunhal: "O Quadro de Declamaçom da Irmandade corunhesa, como também foi denominado o Conservatório, funcionou durante quatro temporadas teatrais até 1922. "'Z Na nosa opinión esta é unha interpretación errada que non concorda coa realidade histórica, mais como está consolidada na historiografía teatral, trataremos de probar con detalles a nosa afirmación. O Conservatorio Nacional da Arte Galega nacera cunha programación que contemplaba unha serie de materias e os alumnos que quixesen asistir a elas tiñan que se matricular: "A nova institución patriótica, [...] estará dividida en tres seiciós para o seu millor desenrrolo na praitica, Seición de Declamación, Seición de Música e Seición orgaizadora e fomentadora d'exposiciós e concursos d'arte. "Haberá profesores d'Historia das Artes, de literatura galega, d'escenografía e de declamación propiamente dita. [...] O Conservatório disfrotará d'unha verdadeira autonomía e n'el poderán inscribirse firmando unhas matrículas imprentadas cantos o desexen. "13 Está claro que o Conservatorio nacía como unha escola de arte dramática, con profesores e alumnos que non se limitaban a ensaiar un par de pezas para unha función determinada. Que isto era así demóstrano as notas de prensa con que se anuncia a estrea de A man de Santiña, de Ramón Cabanillas, onde se pode ler: "Un grupo d'alumnos da seición de Declamación do «Conservatorio do Arte Galego», formado por fermosas e intelixentes señoritas e por rapaces cultos da Cruña, xa coase ten romatado o ensayo da xenial obra 12 Cfr. Henrique RABLJNHAL, Teztos e contextos do Teatro Galego, 1671-1936, Santiago, Laiovento, 1994, p. 112. 13 Cfr. "Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 78, 25.1.1919. 80 de Ramón Cabanillas A man de Santiña.la É dicir, que foi un grupo seleccinado de alumnos do Conservatorio quen estreou a obra, non todos. E da mesma maneira seguen expresándose até o 15 de Xuño, día en que A Nosa Terra, voceiro das Irmandades, comunica que o Conservatorio está a ensaiar o drama Donosiña, de Xairne Quintanilla15. A partir desta data non se volve falar nunca de «Conservatorio^. O lóxico, despois da paréntese estival, sería que se retomasen as actividades no Outono, e que A Nosa Terra informase delas. Mais en troques dun anuncio de apertura de matrícula e reinicio das aulas, o que achamos en Setembro é un artigo de Fernando Osorio lamentando a ingratitude da arte dramática: "O arte dramático é difícil, é complexo, pero non dá groria; é ingrato. ^Ingrato arte! jÉ ingrato pero é fiel ao mesmo tempo! Non dá groria ao seu autor pero quérelle como ningún. "Quer aa seu dono con tanto egoísmo que non-o deixa morrer sin morrer con el. E como o can que morre de fame, na campa do seu amo. "^Arte ingrato! ^Arte fiel!"16 En Outubro, Fernando Osorio forma un grupo que estrea en Betanzos a obra Norte, da súa autoria, e No Imimo, de Xacobe Casal". Tanto Manuel Lourenzo e Francisco Pillado'a, como Henrique Rabunhal1^ inclúen esta representación no haber do Conservatorio; non obstante, o que di A Nosa Terra é: la Cfr. "Estreno de "A man de Santiña", A Nosa Terra, A Coruña, n° 83, 15.3.1919. ls Vid. "Pol-o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 92, 15.6.1919. O estudio máis amplo sobre a obra dramática de Xaime Quintanilla é o contido en Laura TATO FONTAfÑA, Teatro e Nacionalismo, (Ferrol 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 102-114. O drama Donosiña permanece afnda inédito, mais vai incluida unha transcripción do manuscrito no Anexo II. 16 Cfr. Fernando OSORIO, "Paradoxo", A Nosa Terra, A Corw3a, n° 101, 25.9.1919. 17 Cfr. "Excursión a Betanzos", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.10.1919. Norte, de Fernando Osorio, permanece inédita; No Íntimo, de Xacobe Casal, foi publicado en A Nosa Terra, A Cvruña, n° 206, 1.11.1924, pp. 7-8. la Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 74. 19 Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 112. 81 "O noso irmán Fernando Osorio, acompañado d'alguns compañeiros e da distinguida aficionada señorita Rosa Armesto, pondrán [sic] en escena un escollido programa. "20 Aínda máis claro é o comunicado que desta representación fixo La Voz de Galicia: "El próximo jueves, hará una excursión a la ciudad del Mandeo el "Cuadro Artístico" que dirige el primer actor Fernando Osorio, premiado por ei Conservatorio de Lisboa. "Zl Este «Cadro Artísticop non ten nada que ver co Conservatorio, e así o conta tamén Marino Dónega nunha breve reseña biográfica de Osorio: "E Osorio, precisando apañar algúns cartos pra se poder casar, escribe NORTE, "anaco teatralizado da vida", estrenado o día primeiro do nadal seguinte no Teatro Alfonseti, de Betanzos, por unha compañía de abcionados co concurso dunha actriz profesional. E sacou pra os gastos. Pero nada máis.22 Cando en Novembro se inauguran as veladas da Irmandade, fálase de "seición de declamación"23, non de «Conservatoriop. Queremos insistir neste feito porque, evidentemente, non é o mesmo unha escola de arte dramática dirixida por un actor de carreira, un profesional como Fernando Osorio, que un grupo de amadores por moi bos que fosen. Coidamos que de existir durante catro anos na Coruña unha verdadeira escola en que os alumnos recibisen unha formación de actores profesionais, o teatro galego tería unha historia posterior ben diferente. A lóxica lévanos a considerar que se Fernando Osorio tivese a posibilidade de que o seu traballo como director do Conservatorio e profesor de actores lle proporcionase os medios económicos necesarios para vivir con folgura, non se vería na necesidade de emigrar. Tampouco é de recibo pensar que a Irmandade da Coruña, se realmente conseguise manter o Conservatorio durante catro anos, non anunciase a apertura da matrícula e dicidise de repente esquecer o nome da entidade para pasar 20 Cfr. "De Betanzos", A Nosa Terra, A Conu^a, n° 102, 5.10.1919. 21 Cfr. "Excursión a Betanws", La Voz de Galicia, A Conu3a, 7.10.1919. 22 Cfr. M. DÓNEGA, op. cit., p. 334. ^ Vid. por exemplo, "Inaugurazón das veladas", A Nosa Terra, A Coniña, n° 105, 25.11.1919, ou "As veladas da "Irmandade", no n° 107 do 5.12.1919. 82 a chamarlle "sección de declamación" ou "cadro da Irmandade". Non admitirmos a existencia do Conservatorio máis que durante seis meses, obríganos a explicar as causas desa desaparición. Na nosa opinión, no fracaso do Conservatorio confluíron factores de moi diversa índole. O éxito da estrea de A man de Santiña parecía augurar un bo futuro para a nova institución que, en mes despois, decide preparar unha outra obra, o drama Donosiña, de Xaime Quintanilla. Que con esta peza o éxito non vai ser tan doado como coa de Cabanillas é algo do que son moi conscientes os integrantes do Conservatorio: "Donosiña ten unha difícil interpretazón. Mais o director do Conservatorio Fernando Osorio e os alunos seus, acolleron a fermosa obra con moito agarimo, e están dispostos a leval-a escea axiña. Pero queren leval-a sinxelamente, honradamente, sin chamar ó púbrico para que acoda a vela, engaiolandoo con fis benéiicos e con elementos estranos á arte dramático. "Coidan, e coidan ben, que ou o arte s'impón pol-o arte mesmo, ou hai que renunciar a facelo. "Fiarse d'un púbrico que para que vexa cadros ou esculturas ou obras de teatro seia preciso atraguelo con chin-chin, non entra nos fis do Conservatorio. "24 Mesmo un xornal como La Voz de Galicia, nunca favorábel ás actividades nacionalistas, louva a calidade do drama: "Cuando Quintanilla concluyó la lectura de su obra, todos los oyentes le felicitaron con profundo y sincero entusiasmo. Todos creen que será obra de gran éxito, capaz de salvar por la fuerza de sus méritos la frontera regional. "El director del Conservatorio, D. Fernando Osorio, ya tiene en estudio el reparto de papeles de Donosiña, y se propone activar los ensayos para efectuar el estreno lo más pronto posible. "u A partir deste momento, A Nosa Terra unicamente volve a falar do Conservatorio unha vez para informar de que se iniciaron os ensaios de Donosiña^. 24 Cfr. "No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Corwia, n° 90, 25.5.1919. ^ Cfr. "Bl Teatro Gallego", La Voz de Galicia, A Coniña, 22.5.1919. ^ Vid. "O Conservatorio do Arte Galego", A Coruña, A Nosa Terra, n° 92, 15.6.1919. 83 Mais a obra non chegou a ser representada e, na nosa opinión, o drama de Quintanilla precipitou a morte da instutición. Vexamos por que. Quintanilla mostraba en escena un dobre triángulo amoroso adobiado con adulterios, roubos e extorsións. Isto non tería importancia se empregase a técnica dramática benaventiana e as personaxes se limitasen a contar o espectador os seus sentimentos e conflitos. Mais non era así: o dramaturgo galego, na liña do teatro naturalista, non privaba o público dos momentos máis dramáticos e levaba a escena os beixos e apertas dos amantes, as liortas dos rivais e a morte da protagonista. Ademais, a través da personaxe do Abade, Quintanilla exculpaba de todo pecado a Madanela, causante de todo o conflito, baseándose no exemplo bíblico: o moito que amara a redimía de culpas. Vimos xa noutra parte deste traballo as grandes dificultades que había para que as mulleres subisen ao escenario falando galego, e as alumnas do Conservatorio tampouco estaban libres por completo destes preconceptos, como parece demostrar o feito de que nas recensións de A man de Santiña non apareza tampouco o nome das actrices: "As distintas e fermosas señoritas que interpretaron os personaxes femininos de "A man de Santiña" demostraron sere madeira d'artistas notabres. O mesmo a protagonista, que nv seu difícil papel de nena inxénua estivo encantadora, que a que facía dé Marirrosa elegante e apaixoada -e a que se chamou Rosario na escea- tan bonita como un caravel -e a que caracterizada de vella enferma, de Misia Manoela, [...] "E os actores foron dinos das actrices. Lois Lafuente, arrogante e dono dunha voz admirabremente timbrada, fixo un Don Salvador que era espello de fidalguía; Edreira, compuxo un Ricardo ben entendido; Xerardo Roel, un Alcalde, que era a verdá mesma; Victor Casas, un criado do Pazo, moi en papel. "27 Se a esta resistencia por parte do sector feminino ás representacións en galego, engadimos que a rapaza que interpretase á Madanela de Quintanilla tiña que pasar dos brazos de Euxenio aos de Andrés e beixar en escena a un deles, é de imaxinar que poucas alumnas do Conservatorio estivesen dispostas a protagonizar Donosiña; e tampouco é difícil imaxinarmos a reacción de pais, maridos, irmáns e noivos das que se prestasen a facelo. ^ Cfr. "O Rexurdir do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 87, 25.4.1919. 84 A hipocrisía e o puritanismo da sociedade ficaron ben reflectidos na crítica que tivo a obra na única cidade en que foi representada: "Es tal el vigor de su genio [de Quintanilla] y tal la exuberancia de su fantasía que acierta a engastar un tema repulsivo en una joya valiosa. "Imaginaos un cuerpo putrefacto encerrado en rico sarcófago, en preciado mausoleo: el estuche es la obra del artista; el cuerpo se lo proporciona la materialidad de los hechos en la vida real; y como el sarcófago es de sutil transparencia, no puede admirarse la belleza del mismo sin condenarse a la contemplación de la gusanera que en el interior se retuerce convulsionada por la fiebre libidinosa de la carne en fermentación. "He aquí en compendiosa síntesis, la impresión producida en el espíritu ante el drama del Sr. Quintanilla: admirable factura, detestable asunto. "28 O asunto, en realidade non era máis detestábel nin repugnante que o de La Malquerida, de Benavente, por exemplo; mais si era diferente a técnica dramática. A medida dos preconceptos e moralismo da época. pódese apreciar tamén no feito de que Manuel Comellas Coimbra preferise que o seu drama Redención por Amor fracasase, antes de permitir que o representasen as mesmas actrices que levaran á escena Donosiña29. Na nosa opinión, este problema, isto é, o escándalo das familias ben pensantes perante as "indecorosas" actividades do Conservatorio, debeu ser a faísca que fixo estourar un problema que estaba latente desde que se coñeceran as intencións rupturistas da nova institución. Unicamente isto pode xustificar que os homes das Irmandades corresen un veo de silencio sobre a desaparición do Conservatorio sen nin sequer un lamento ou unha queixa nas páxinas de A Nosa Terra. Fose por mor de Donosiña, fose porque certo sector non estivese de acordo cos novos métodos ou a nova estética do Conservatorio, o certo é que hai máis dados que proban a existencia de discrepancias dentro da propia lrmandade. En Outubro de 1919 apareceu a seguinte nota na prensa da Coruña: ^ Cfr. UN ESPECTADOR, "En Jofre. Donosiña", El Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. 29 As circunstancias en que se desemolveu o conflíto entre Mamiel Comellas Coimbra e Xaime Quintarĉlla verémolo polo miúdo ao estudiarmos o teatm en Ferrol. 85 "Convocados por los organizadores de la «Escuela de Teatro Gallego», se han reunido recientemente algunos de los más notables aficionados que se dedicaron en la localidad al teatro regional, y expuesta la idea de reorganizar una agrupación puramente artística, con objeto de laborar por el progreso y engrandecimiento del arte dramático regional, todos los asistentes a la reunión, así como otros muchos que no pudieron concurrir, se han inscrito ya en las listas de la nueva agrupación, que fue bautizada con el glorioso nombre de «Rosalía Castro». "El deseo de los organizadores de la «Escuela de Teatro Gallego», es el de ofrecer al creciente número de aiicionados con que cuenta el arte regional, un conjunto de selección para representar con toda propiedad las obras dramáticas gallegas. "Algunos escritores han prometido ya enviar nuevas obras a esta «Escuela de Teatro», a la que deseamos muchos éxitos.3o Sería inxenuo pola nosa parte pensarmos que na Coruña existían tantos afeccionados ao teatro galego como para que puidesen convivir dúas escolas de arte dramático. É evidente que os misteriosos organizadores desta segunda escola, así como ao menos parte dos asistentes a esa reunión, procedían do Conservatorio e da Irmandade. Poderíasenos obxectar que dado o confusionismo da época, en que a prensa cualifica de "galego e rexional" o teatro español escrito por galegos, esta nova escola fose unha imitación españolizante do Conservatorio das Irmandades. Esta posibilidade queda desbotada porque o local de reunión da nova escola «Rosalía Castro» era a sede do coro popular «Cántigas da Terra», que estaba presidido polo tesoureiro da Irmandade, Eladio Rodríguez González, e que contaba con Leandro Carré Alvarellos como director escénico: "Para mañana, a las siete y media de la tarde, están convocados a una reunión, que se celebrará en el local de «Cántigas da Terra», todos los inscríptos en la «Escuela de Teatro Gallego». "También podrán concurrir los aficionados que no estén inscriptos en la escuela. "31 O coro «Cántigas da Tema» no terreo dramático estaba moi vinculado a 3o Cfr. "Escuela de Teatro Gallego rRosalia Casuo^", La Voz de Galicia, A Conĉ^ a, 28.10.1919. 31 Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.11.1919. 86 Leandro Carré e a Galo Salinas. Ambos os dous proporcionaban as obras que o cadro de declamación representaba, e o primeiro, Carré, era o director do grupo. Estes dous dramaturgos participaran ese mesmo verán, en Agosto, no «I Congreso de Estudios Gallegos», con sendas ponencias acerca do seguinte tema: "El Teatro gallego ^debe tener tendencia universalista?". As conclusións do Congreso a respecto do teatro foron confusas, ambiguas e, desde logo, non respondían ao espírito das Irmandades, xa que deixaban aberta a posibilidade de que se considerasen como galegas obras de "ambiente rexional" escritas en español: "Sección de Bellas Artes " 1 a La tendencia del Teatro Gallego es marcadamente universalista en los tiempos actuales. Puede ser genuinamente gallego: por el idioma y por los temas que trate, propios de la región; pero habiendo problemas universales, y por lo mismo también gallegos, éstos pueden y deben ser llevados al Teatro Regional considerándose por lo tanto, las producciones en que aquellos se desenvuelvan, como obras gallegas. Finalmente las obras que pinten un carácter, un estado de ánimo, una pasión, pueden ser obras del Teatro Gallego, cuando estén escritas en nuestra lengua. En este sentido tiene ya el Teatro Gallego iniciada su tendencia universalista. "3Z É evidente que estas conclusións non encaixaban cos principios das Irmandades que, nas páxinas de A Nosa Terra, cualificaban de "Congresiño" o que se estaba a desenvolver na Coruña: "O que non se esprica é que un Congreso d' Estudos Galegos poida ser feito en castelán, [...] que en nengunha das ponencias do Congreso flamexaba o mais pequeno idealismo; que todas ían ó ras do chao, dando a sensación d'estudos feitos por escravos d'un país colonizado... "Contrastando co Congresiño picoreteiro da Cruña houbo un gran día galego en Pontevedra orgaizado pol-os enxebres coros [...]"33 Descoñecemos que parte das conclusións do Congreso corresponde a Leandro Carré e cal a Galo Salinas, mais este último seguiu a cultivar o teatro español durante toda a súa vida. Na nosa opinión, as diverxencias xurdiron perante a revolución que 32 Cfr. Conclusiones del Primer Congreso de Estudios Gallegos, Agosto de 1919, A Coruña, p. 16. ^ 33 Cfr. "Unha visita moi interesante. O Congresiño d'Estudos Gallegos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 99, 5.9.1919. 87 representaba, no panorama dramático galego, a nova concepción do teatro que intentaban impor os homes máis progresistas e cultos das Irmandades a través do Conservatorio. Analisarmos as actuacións desta entidade pode ofrecernos a clave das primeiras discrepancias. Para completar o programa das representacións de A man de Santiña, escolleron a peza portuguesa, Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita, prescindindo de todas as obras que compuñan o repertorio da dramaturxia galega; máis aínda, para traballaren nas aulas, optaron por traducir a Shakespeare, Yeats, Maeterlinck e Strindberg. Así o contaría Antón Vilar Ponte oito anos máis tarde: "El Padre, de Strindberg, que tanto furor está causando en Londres actualmente, nos hace recordar aquellos tiempos, no tan lejanos, en que los galleguistas coruñeses pretendían más que divulgar obras teatrales gallegas, traducir al gallego, para representarlas, las mejores obras de la literatura escénica universal. Entre estas obras, junto con algunas de Shakespeare, Maeterlinck y Yeats que se habían vertido a nuestro idioma, figuraba El Padre, de Strindberg -O Pai- que Fernando Osorio, excelente actor educado en Lisboa, la hizo ensayar a un grupo de aficionados.3a Está ben claro que os homes que crearan o Conservatorio non ían, baixo ningún concepto, ter en conta os vellos dramaturgos rexionalistas, nin os costumistas nin os de teatro social, a pesar daquelas palabras con que intentaran non espertar receos. A superación das vellas teses rexionalistas decimonónicas que vinculaban a lingua ao medio rural esixía un cambio total de rumbo. Non lles valía nada do existente. A"escandolosa" Donosiña debeu ser o pretexto perfecto para que o descontento dos defensores da "tradición" se materializase nunha escisión que acabou provocando a desaparición do Conservatorio. Probabelmente, o sector máis conservador no plano estético e defensor de seguir representando aos dramaturgos rexionalistas fose maioritario e, por tanto, Antón Vilar Ponte optase pola reconciliación. Os disidentes volveron, o Conservatorio desapareceu substituído por un cadro de declamación que procuraría un equilibrio entre o novo e o vello, entre a tradición dramática galega e as innovacións europeistas, e a escola «Rosalía Castro» non chegou a ser unha realidade. De todas as formas, coidamos que a proba definitiva das nosas teorías está ^ Cfr. A. VILLAR PONTE, "Insistiendo en un tema de interés", El Pueblo Gallego, Vigo, 9.11.1927. Os subliñados son nosos. 88 no furioso e longo artigo que, contra os actores amadores e o público en xeral, escribe o propio Fernando Osorio en Decembro de 1919; reproducimos os parágrafos máis signiiicativos: "O arte dramático chama ás suas filas moitísima xente. Todos sentíndose atores na vida real, supoñen ter cualidades para seren atores no teatro. "Fixémonos no grande número de xente que cultiva o arte dramático. Poucos seres existen que nos digan que nunca entraron n'unha función teatral. Todos fixeron innúmeros papés, todos os interpretaron moi ben e todos derradeiramente, poderían si quixeran ser primeiros atores. "E así por toda-l-as razóns que deixamos apuntadas vemos os desoladores espetáculos que nos proporcionan casi todo-l-os aficionados dramáticos que existen, que por saber falar e andar, ceiban a sua furiosidade teatral exibíndose ante o púbrico a quen din qu'están representando obras teatrais. "Fai dano na verdade, asistir a estos espectáculos, onde a estética teatral é abolida por compreto, onde apenas vemos, furiosos inconscientes, figuras de comparsas carnavalescas, caras lixadas por pinturas, barbas mal pegadas, pelucas por afinar, voces que declaman sin ton, verbas que meteron á forza de martelo na memoria e un rosario interminabre de porcadas que tan soilo acorda-l-as fai noxo. "^Pobre arte dramático! "^E o púbrico? ^Os espectadores? Hai que tapar a cabeza, os ollos, o cerebro. [...] "O púbrico é un imbécil de baixos instíntos que vai ao teatro para dixerir a comida. É un maleducado que profana o tempro do arte co-as suas patas d'animal cando ruidosamente entra no medio da función. E'un egoista, avarento, comodista que non vai ao teatro sinón para darse ton de culto, por compromiso ou por pasar o tempo. O que menos lle importa é a obra que ve. Rí con chistes fáciles e pesados e cando se conmove, o fai hipocritamente ainda que inconcientemente, a causa da hipocresía que cristalizou no seu organismo e que se manifesta intuitivamente en determinados casos, pasen estos na vida real ou no teatro. "O púbrico é un groseiro, sin cotpo, sin cerebro. " ^ Pobre arte dramático! "3s É evidente o choque entre os criterios profesionais do director do Conservatorio e os propósitos dos afeccionados sen máis pretensións que as de matar o tempo. 3s Cfr. Fernando OSORIO, °Paradoxo", A Nosa Terra, A Coiuña, n° 108, 15.12.1919. 89 Posibelmente a interpretación e cronoloxía que para o Conservatorio ofrecen tanto Manuel Lourenzo e Francisco Pi[lado como Henrique Rabunhal, proceda dunha aceptación acrítica da información que proporcionou Leandro Carré3ó^ p^ interesada no asunto, xa que toda a súa obra anterior a 1919 estaba inscrita no teatro de tipo rural e costumista propio do rexionalismo e os seus criterios estéticos, como veremos axiña, rexeitaban o Naturalismo. A esta confusión tamén puido contribuír o feito de que en 1920, cando o cadro da Irmandade da Coruña levou a Ferrol, Lugo e Santiago A man de Santiña, volveu empregar o nome de aConservatorio^, probabelmente por unha cuestión de prestixio. Mais iso só acontece coa obra de Cabanillas e temos a proba de que esa recuperación do nome do Conservatorio é algo puntual e anecdótico, no balance que, a fins da temporada 1919-1920, presenta A Nosa Terra: "O cadro da Irmandade da Cruña [evou a Santiago, Ferrol e Lugo A Man de Santiña. "3' Mais outra proba de que xa non existe unha verdadeira escola de arte dramática na Coruña é o seguinte comentario datado en 1921, tamén de A Nosa Terra: "Lastema que non xurda axiña o Mecenas capaz de soster unha escola de declamación galega, na que_Osorio e Calvelo, facerían miragres. Porque si Osorio conquireu xa o primeiro premio de actor no Conservatorio de Lisboa, Calvelo chegaría sin dúbida a sel-o Borrás enxebre. "38 Se realmente o Conservatorio funcionase até 1922 como pretende a historiografía teatral, o comentario do anónimo xornalista de A Nosa Terra non tería sentido. 36 Os textos nos que se basean estes estudiosos son os seguintes: "o «Conservatorio Nazonal de Arte Galego= creado e sostido pol-a dm^andade da Fala=; mais tarde nomeado «Escola Dramática GalegaH" (Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatm Galego", A Coruña, Boletfn da Real Academia Galega, Ano XXVI, n° 235-240, 1° de Outubro de 1931, p. 217); e mais "Eu mesmo dirixín a«Escola Dramática Galegab, nome co que actaou derradeiramente, na sua seganda época o citado «Conservatorio Nawnal" (Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Separata de Céltiga, Porto, [1960], p. 9). 37 Cfr. "As Irmandades e o Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 123, 15.7.1920. 38 Cfr. "Teatro Galego", A Nosa Terra, 1.2.1921. 90 Na nosa opinión, a obra que acompañou a A man de Santiña nestas saídas do cadro de declamación da Irmandade é tamén outro indicador de que o espírito que dera vida ao Conservatorio variara o rumbo. En 1919, completárase o programa, como xa vimos, con Unha anécdota de Marcelino Mesquita para ir afacendo ao público ao teatro portugués e a unha nova estética. Agora, en 1920, o cadro da Irmandade, en Santiago, completa o programa con San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías39, e en Ferrol e Lugo con Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro"40. De todas as formas, e a pesar das discrepancias que puidese haber entre os integrantes das Irmandades, a creación do Conservatorio, como froito dunha política cultural nacionalista, actuou de catalizador do teatro galego, provocando que as persoas interesadas no feito dramático se aglutinasen en torno ás Irmandades e ás sociedades, como os coros, apoiadas por elas. Isto quere dicir que a maioria das asociacións de tipo político e relixioso de ámbito estatal que na etapa anterior incluían unha ou dúas pezas galegas nos seus festivais, deixarán de facelo ou o reducirán á mínima expresión. Abonda para comprobarmos isto con rexistrar que en Santiago, en 1919, ningunha sociedade levou a escena obras galegas, fronte ás sete que representaran o ano anterior. A nova tendencia estética, ideolóxica e técnica que pretendía impor o Conservatorio, podería producir un afastamento total entre o teatro representado polos cadros de declamación dos coros, vinculados á cultura popular, e as actividades dramáticas desenvolvidas sen este tipo de dependencias. Non obstante, este afastamento non se produciu porque o fracaso do Conservatorio, tal como 0 concebiran os seus creadores, levou os homes máis progresistas en cuestións de arte 39 Vid. "Hoy en el Teatro. "A man de Santiña", Diario de Galicia, Santiago, 1.5.1920. Avelino RODRÍGUEZ ELIAS, Obras teatrales galegas: Smt Antón o Casamenteiro (comedia), O trunfo da muiñeira (alegoría), ^ cásome ou non me aaso? (monólogo), Establecimiento Tipográfico «Faro de Vigo=, 1920. O estadio máis completo sobre a obra dramática deste autor segue a ser o realizado por Ricardo Carballo Calero (Historia da literatura galega contemporánea 1808-1936, Vigo, Galalcia, 1981, 3 a ed. , pp. 549-550. 40 Cfr. "La fiesta artfstica del domingo", El Progreso, Lugo, 4.6.1920. Na Corredoira publicouse incluída en Xavier PRADO "LAMEIRO", Farsadas, Ourense, Imprenta de «La Regióm, 1928. 91 a buscaren un entendimento coa tradición dramática galega e co público; entendimento que, por suposto, vai pasar tamén polos coros populares. §.- Cadro de Declamación da Irmandade da Coruña. O acordo ao que tiveron que chegar os fundadores do Conservatorio co sector máis conservador das Irmandades transformou a devandita entidade nun simple cadro de declamación. As consecuencias disto foron, basicamente, dúas. Por unha banda, significou o abandono das aulas e, por tanto, o mantemento da formación de actores no nivel de afeccionados que se limitaban a preparar os textos que ían levar a escena. Pola outra, levou a que pouco a pouco o único interese destes afeccionados fose conseguiren o aplauso do público; acabaron escollendo as obras polo éxito fácil, esquecendo os obxectivos culturais e didácticos cos que nacera o grupo. En 1922, a Irmandade da Fala reaccionará contra tanta frivolidade e, baixo a dirección de Leandro Carré Alvarellos, realizará unha outra reconversión do cadro da declamación, nacendo así a«Escola Dramática Galega». Vexamos con detalle como se desenvolveu o proceso. A novidade que significaba o feito de existir un grupo dedicado única e exclusivamente á representación de teatro galego, provocou que a prensa diaria da Coruña recollese con certa amplitude a inauguración das veladas no local da Irmandade: "Pasado mañana inaugurará la "Irmandade da Fala" una serie de veladas teatrales y artísticas. "La primera promete resultar amena y entretenida. En ellas se estrenarán dos obras: una dramática y otra cómica. La dramática es una tragedia granguiñolesca, denominada Entre dous abismos. Desarróllase en un velorio. La cómica, original de Charlón y Hermida, tiene por título O Menciñeiro. Además, reprisarase el notable pasatiempo portugués Unha anédota, donde el inteligente actor Fernando Osorio realiza una labor de gran lucimiento. "Seguirán a esta velada, que dará comienzo a las seis y media de la tarde, otras con estrenos de verdadera importancia. "Tendrán derecho a acudir a ellas todos los socios de la "Irmandade" y sus familias, recogiendo previamente las invitaciones en la Conserjería, así como los amigos presentados por aquellos. La entrada del público se hará sólo por una de las puertas que dan a la Avenida de 92 Montoto, cerca de la parada que tiene el tranvía. "a' A proporción que lle corresponde ao teatro portugués nesta primeira velada, vai ser a mesma que se manteña durante os primeiros tempos do cadro, agás na velada de despedida de Fernando Osorio, terceira da temporada 1919-1920: "Mañana a las seis y media de la tarde, comenzará en la "Irmandade da Fala", la fiesta de despedida del joven y simpático actor coruñés Fernando Osorio, que vuelve a fijar su residencia en Lisboa. "Hará el monólogo de Moliere O avaro en la adaptación portuguesa de Feliciano del Castillo y tomará parte en las obras también portuguesas O día de mañá, de Manuel Laranjeira y Unha anédota, de Marcelino Mezquita [sic]. "Como obra gallega figura en el programa un diálogo de los chispeantes actores y autores ferrolanos los Srs. Charlón y Hermida. "aZ No programa de man desta veladaa3 figura tamén a obra Norte, de Fernando Osorio. Lamentabelmente, a partir deste momento, os anuncios das veladas ficarán limitados a unhas moi escasas liñas en que se comunica a hora e, nalgunhas ocasións, o programa. Noutras a información limítase ao seguinte: "En la "Irmandade da Fala", se celebrará pasado mañana una velada teatral. Se estrenará una comedia portuguesa y otra gallega. "aa O fracaso da Conservatorio e a súa transformación nun simple cadro de declamación non significou, en principio, que os promotores da renovación dramática renunciasen a ela; por contra, agora sabían que a tarefa ía ser máis dura do que pensaran e que debían educar, non só os actores, senón tamén os dramaturgos. Unha análise das obras portuguesas representadas polo cadro da Irmandade podería axudar a entendermos os seus obxectivos e comprobarmos se chegaron a conseguilos. Na temporada 1919-20, os autores portugueses representados foron Manuel Laranjeira, Marcelino Mesquita e Júlio Dantas. O simple feito de representar O día al Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Yoz de Galicia, A Coruña, 28.11.1919. a2 Cfr. "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 13.12.1919. a3 Este programa consérvase no Arquivo Leandro Carré. aa Cfr. "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 19.11.1920. 93 de mañá, de Manuel Laranjeira45, manifesta do "Teatro Livre" portugués, marca os vieiros polos que intentaban guiar o teatro galego. O"Teatro Livre" representou a expresión máis pura do Naturalismo dramático en Portugal. Luiz Francisco Rebello define as aspiracións dos seus promotores coas seguintes palabras: "Conscientes de que «o teatro, pelas suas condiçóes de grande latitude na propagaçáo de ideias e pela sua facilidade de fixaçáo dessas ideias, pois tem como meio condutor o sentimento, é hoje, talvez, a melhor forma de educaçáo popular^, os promotores do «Teatro Livre^, para quem era «a Arte un meio e o tablado cénico uma tribuna^, resumian as suas intençQes numa fórmula impressiva: «redimir pela Arte e vencer pela Educaçáop.^ Falar nestas alturas do século XX de Naturalismo identificándoo con "renovación" podería parecer unha incongruencia desde os parámetros da narrativa ou a poesía, mais a literatura dramática non se rexe polas mesmas regras que os outros xéneros -porque é un fenómeno moi complexo en que interveñen, aparte do autor, elementos tan alleos á arte literaria como empresarios, actores, escenógrafos ou público- e o que en narrativa ou poesía marca o fin dunha etapa, a do século XIX, en literatura dramática significa abrir camifios. En palabras de José Maria Valverde: "Ese teatro -que cabe llamar realista o naturalista, o, mejor «libre^-, en vez de aparecer, igual que la novelística correspondiente, como fin de un ciclo, antes de dejar paso a la «modernidad^, más bien asume un papel de exploración de novedades, en colaboración con el simbolismo, hacia lo que se llamará expresionismo... "47 Naturalismo e Simbolismo serán as dúas tendencias cara as que intentarán levar os homes máis progresistas das Irmandades tanto aos dramaturgos como ao público. A morte de Marcelino Mesquita dá pé para que A Nosa Terra recomende as Mamiel LARANJEIltA, ... Amanhan. (Prologo dramático), Porto, Typ. da Empreza Literária e Typográphica, 1902. 46 Cfr. Luiz F. REBELLO, 0 teatro naturalista e neo-romántico (1870-1910), Lisboa, Instituto de Cultura Portuguesa, 1978, p. 80. 47 Cfr. "Dos perspectivas en el cambio de siglo: un mievo teatm, unas mievas formas de pensamieMo", in Mart[n de RIQUER y José Marfa VALVERDE, Historia de la Literatura Universal, Barcelona, Planeta, I986, vol. 8, p. 149. 94 a lectura das súas obras e sinale as que considera máis valiosas; nesa relacíón non se inclúe o trasnoitado teatro neo-romántico do dramaturgo portugués, mais si aquel que incide na crítica socialag. Ademais de Amanhá, o cadro da Irmandade representou, na temporada 1919­ 20, Unha Anécdota e Fin de penitencia49, de Marcelino Mesquita e Mater Dolorosa50, de Júlio Dantas, todas elas inscritas dentro da corrente naturalista e cunha forte carga de denuncia social. Non foi o nacionalismo galego o primeiro, nin o único, que para crear un teatro nacional, buscou modelos no drama naturalista de tipo social. Este fenómeno producírase en Europa nos fins do século XIX; mais nos países do chamado Terceiro Mundo, como os de Latino-América, foi un fenómeno máis tardío: "Ahora en el siglo XX, la fecha de 1915 -que se dio a los teatros nacionales bajo el modernismo- pudiera servirnos también para empezar a descubrir en los escenarios la auténtica personalidad criolla desde sus comienzos. "51 No panorama do teatro sudamericano, o uruguaio Florencio Sánchez era unha figura clave dentro deste movemento reivindicativo do home e da personalidade criouia fronte á mimética reprodución do espírito español e as modas europeas. A este dramaturgo, e a súa obra Los muertos, considerada o cume do naturalismo americano, dedicaba Antón Vilar Ponte, en Novembro de 1919, un longo artigo en La Voz de Galicia: "Tratábase de un estudio genial lleno de realismo descarnado, digno de ponerse como modelo entre los de las obras dramáticas mejores que tienden a reflejar lo patológico con propósito de ejemplaridad. "52 a8 Vid. "Mazcelino Mesquita", A Nosa Terra, A Coiuña, n° 94, 15.7.1919. 49 Marcelino MESQUTTA, Auto do busto; Fim de penitgrecza; ^o Pedro; A mentira; A forca de Inez Pereira, Lisboa, J. Rodriguez & Cia., 1913, 2a ed. 50 Júlio DANTAS, Mater polorosa, peça em um acto, em prosa, Lisboa, EditBres-Santor & Vieira, 1916, 2a ed. sl Cfr. Agustfn del SAZ, Teatro social hispanoamericano. Farsa y grotescos criollos, Bazcelona, Labor, i967, p. 36. 52 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Notas Mazginales. Un autor olvidado". La Voz de Galicia, 7.11.1919. 95 En Los muertos, Florencio Sánchez exemplificaba a dexeneración á que conduce o alcoholismo, e este era un dos problemas que pairaban sobre a sociedade galega. De feito, no programa da Irmandade de Ferrol figuraba a loita contra esta lacra social: "No Ferrol imos faguere un boletín orgo da nosa Irmandade. Haberá conferencias a cárrego dos máis valentes loitadores da nosa causa. A cotio traballaremos polo ferrocarril da Costa. Poñerémonos en comunicación cos labregos. Velaremos nas próximas eleuciós pol-o sufraxo... En algús pobos feremos unha especial labor d'antialcoholismo. Tamén faremos algo de Teatro Galego. "s3 Porque o teatro galego non precisaba unicamente renovación estética. Cumpría tamén alertar os dramaturgos de todas as posibilidades que ofrecía o escenario non só como plataforma estética, senón tamén política, social, didáctica e ideolóxica. Así, o balance que se pode tirar da primeira temporada do cadro da Irmandade é que continuou o labor renovador e educativo do Conservatorio, mais incluíndo tamén na súa programación o teatro galego rexionalista. Mais na temporada 1920-21 parece que se produciu un cambio de signo na selección de obras portuguesas. Este cambio podería ser cualificado de involución, xa que despois da representación de obras características do "Teatro Livre" e do teatro naturalista en que, entre outras moitas cousas, se denunciaba a discriminación e inxustizas ás que estaba sometida a muller na sociedade, o cadro da Irmandade leva a escena Rosas de todo o ano e Sóror Mariana, de Júlio Dantas^. A respecto da visión que nesta pezas ofrece Júlio Dantas sobre a condición feminina e o seu papel na sociedade, será moi ilustrativo escoitarmos a Oscar Lopes: "... Rosas de Todo o Ano (190^ , e óror Manana ( , sáo)[ ] peças em um acto onde as expressóes apaixonadas das «Cartas de Uma Religiosa Portuguesau, táo exaltadas pelo novi-romantismo desta época, servem, habilmente parafraseadas, como base de um diálogo entre jovens apaixonadas que em clausura monástica acabam por se s3 Cfr. X. QUINTANII.LA, "Do meu feixe", A Nosa Terra, A Coruña, n° 36, 10.11.1917. O subliñado é noso. sa Júlio DANTAS, Rosas de todo o ano, comédia em um acto, em prosa, Lisboa, Editóres- Santor & Vieira, 1916, 5 a ed. Júlio DANTAS, Sóror Mariana, peça em um acto, Porto, Livraria Chardron de Lelo & Irm^o, 1915. 96 desenganar acerca da fidelidade masculina, sem que isso contribua para outra coisa que náo seja uma paixáo ainda mais exaltada e abnegada, uma profunda saudade sem esperança, que os religiosos experientes aceitam, perdoam, acarinham e santificam. No fundo emocional destas peças, e de muito da obra de Júlio Dantas, dir-se-ia palpitar uma inconsciente egolatria masculina, canonizando, admirativamente, uma nova forma de santidade feminina de que nesta vida se dispóe a colher as glórias e benefícios, certamente bem pagos com o Ceu que concede ás heroínas. "ss Con estas dúas pezas acaba na Irmandade a representación de dramas e de dramaturgos portugueses de primeira categoría. A partir de Xaneiro de 1921, as obras protuguesas escollidas son case todas de carácter cómico e de escritores de segunda liña. Sabemos que o director do cadro na temporada 1919-20 foi Lois de la Fuente, que probabelmente sexa o mesmo Lois Lafuente que figura como primeiro actor na estrea de A man de Santiña, mais ignoramos se continuou na temporada seguinte. Quizais non sexa moi arriscado pensarmos que a escisión que se estaba a xestar dentro das Irmandades mantivese a Antón Vilar Ponte afastado da actividade teatral ou mermase a súa influencia sobre o cadro de declamación. Tamén cabe a posibilidade de que as preferencias do público fosen as que, en última instancia, impuxesen as obras. A partir deste momento, produciuse un afastamento cada vez máis profundo, entre o que representaba o cadro de declamación da Irmandade e o que se predicaba desde as páxinas de A Nosa Terra. Vicente Risco publica un artigo en que o subtítulo é toda unha declaración de principios: Teoría y-Estórea do Drama. (Anacos de un traballo antigo, que poideran servir pr'os galegos qu'escriben pr'a escea)^. Nel, despois dunha brevísima ollada sobre a dramaturxia clásica (Shakespeare e Goethe), Risco centra a súa atención no drama moderno e, sobre todo, en Ibsen, para rematar clasificando o drama en místico, interior, social, médico e tráxico. Para exemplificar a súa clasificación cita determinadas obras de Ibsen, D'Annunzio, Hanptmann, Romains, Maeterlinck e os ss Cfr. Oscar LOPES, Entre Fialho e Nemésio. Estudos de Literatura Portuguesa Contemporánea, I, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1987, vol. I, p. 34. s6 Cfr. A Nosa Terra, A Coruña, n° 148, 1.10.1921. 97 clásicos gregos. Ficaba así resumido o que se esperaba e pretendía dos dramaturgos galegos. Como plataforma de galeguización, un dos papeis encomendado á dramaturxia, igual que ao resto da literatura, era o de espertar nos galegos a conciencia de nación, e para iso había que recuperar a historia de Galiza. Cumpría reconducir o drama histórico por novos vieiros, os do Simbolismo. Antón Vilar Ponte presentaba, segundo o seu criterio, os modelos que se deberían seguir nunhas amplas reseñas sóbre as traxedias Infanta, de Manuel de Figueiredo e A Horda, de Joáo de Castro57. Que éstas dúas recensións aparecesen no mesmo número de A Nosa Terra non pode ser casual. Manuel de Figueiredo foi un dos grandes renovadores do teatro portugués dezoitesco: desde a chamada «Arcádia Lusitana» "aspirava a uma dramatúrxia de características enraizadamente nacionais"58. A esta procura das raíces nacionais que Vilar Ponte presenta como modélica no dramaturgo arcádico, soma a actualización escénica que lle ofrece Joáo de Castro, aplicando as técnicas do teatro simbolista ao drama históricó. Na exaltación que Vilar Ponte realiza do heroe portugués Terán, está en xerme o Pardo de Cela de O Mariscah9 e, completamente desenvolvida, a aspiración nacionalista de chegar a concienciar ao pobo galego: "É a historia de tódol-os grandes creadores e descobridores. O calvario de tódol'os cristos. A proba de que non pode darse redención sin sacrificio. E«Terán» representa a transcendente aristarquía de tódol-os tempos que non quer dominar sobre hordas inconscientes como os xefes políticos, senón sobre corazóns que acaben por sentiren ó soño ideal do creador feito corazón sangrento. O desprecio da horda cando non serve mais que para instrumento de audaces. "60 Mais a escisión que se estivo a xestar nas Irmandades ao longo de 1921, e 57 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Libros e Revistas. «Infantap tragedia por Manuel de Figueiredo. «A Horda^ĉ tragedia de Joáo de Castro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 153, 15.12.1921. 5$ Cfr. Luiz Francisco REBELLO, História do Teatro Portugués, Publicaçces Europa-América, 1989, 4a ed., p. 81. 59 Ramón CABANII.,LAS e Antón VII..LAR PONTE, O Mariscal, lenda tráxica por, A Coruña, Lar, 1926. 60 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Libros e Revistas. "Infanta" tragedia por Manuel de Figueiredo. «A Hordap tragedia de Joáo de Castro", A Nosa Terra, A Coruña, n° 153, 15.12.1921, p. 7. 98 que rematou coa creación da Irmandade Nazonalista Galegaó1, repercutirá tamén na dirección do teatro galego, xa que deixa en mans dos sectores máis remisos á modernización a dirección do cadro de declamación da Irmandade. A partir de Xaneiro de 1922, momento en que Antón Vilaz Ponte deixa a Irmandade da Coruña e a abandona a dirección de A Nosa Terra, non volve aparecer nesta revista ningunha recensión de obras dramáticas portuguesas. Sabemos que en Abril de 1922 o cadro de declamación estaba dirixido por Rodrigo Gazcíaó2, mais ignoramos canto tempo levaba nela. Do que si estamos seguros é da grande experiéncia que este home tiña na representación de teatro galego, xa que en 1917 tivera a iniciativa de crear a compañía «Ensayo de Compañía Cómico-Dramática». Con este grupo estreara en 1919 Estadefña, de Manuel Lugrís Freireó3; en 1920, iXusticia!, de Ramón Suárez Pedreira^; e, finalmente, participara moitas veces en festivais de diversas socieda:des. Rodrigo Gazcía abandonou o cadro da Irmandade ao rematar a temporada 1921-22, cando tomou a dirección do mesmo Leandro Carré para o transformaz en «Escola Dramática Galega^. Tanto se o responsábel do cadro da Irmandade fose Rodrigo García desde 1920, como se non, o feito é que pouco a pouco o teatro portugués foi gañando espacio na programación do cadro da Irmandade até chegar ao extremo de que das vinte obras representadas entre Novembro de 1921 e Mazzo de 1922, unicamente seis eran galegas (e todas elas brevísimas); as catorce restantes eran comedias ou melodramas portugueses. Se estas obras portuguesas fosen escollidas atendendo a criterios de calidade, poderiamos atribuír este feito á escaseza do reportorio galego ou á dificultade para conseguir textos, xa que case todas as obras galegas 61 Como é sabido, o grupo de Vicente Risco propugnaba o abstencionismo político en espera da caída do rexime, mentres a Irmandade da Conu^a defendía a participación activa na vida política. Vid. sobre o tema, Justo G. BERAMENDI, Vicente Risco no nacionalismo galego II, Escisión - Unidade - Escisión, Santiago, Ed. do Ceme, 1981. ^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galiáa, A Coruña, 2.4.1922. ^ Mamiel LUGRÍS FREIRE, Estadetifa, comedia en dúas xornadas, en prosa, A Comña, Ed. Terra a Nosa, 1919. ^ A obra lXusticia! permanece inédita. Sobre Ramón Suárez Pedreira vid. Antomo COUCEIRO FREUOMIL, op. cit., s.v. 99 permanecían inéditas. Mais non era este o caso. A única obra portuguesa dun escritor de recoñecidv prestixio foi O tio Pedro, de Marcelino Mesquita^; as restantes eran pezas de autores de segunda ca.tegoría: Choro ou rio?, de Santos Júnior^; Pouca vergofia!, de Ernesto Rodriguesó7; Alúganse cuartos, de Júlio HoworthóS; Leonardo, o Pescador, de Baptista Dinisó9; Os dous xordos, de Manuel Lourenço Roussado70; e mais Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho". Destas obras, agás no caso de Baptista Dinis, a única indicación que ofrecía a prensa era a súa orixe portuguesa, sen especificar o nome do autor. Nas outras, a transparencia do título na adaptación galega permitiu a localización do autor; mais fican dúas en que a escuridade na tradución impediu a súa localización no repertorio do país veciño: Os monicreques, e maís Medias solas e tacós. O teatro galego, por tanto, ficaba relegado a un segundo plano. Quizais isto expiique a reacción que conduciu á creación da «Escola Dramática Galega^. §.- «Escola Dramática Galega^: Coa marcha de Antón Vilar Ponte, o leme do teatro en A Nosa Terra pasa a mans de Leandro Carré que, primeiro baixo o pseudónimo de "Un vello actor" e despois co de "Ramón Alvariño", inicia no n° 156 de A Nosa Terra, correspondente ao 1 de Febreiro de 1922, unha série de artigos co título de "Teatro Galego". ^ Mazcellino MESQUITA, O tio Pedro, episódio trágico em um acto, Lisboa, editor Manuel Gomez, 1942. ^ Santos JÚNIOR, Choro ou rio? comédia em um acto, dedicada aos amadores dramáticos, Lisboa, Livraria Popular de Francisco Franco, 5 a ed. , s/d. 67 Ernesto RODRIGUES, Pouca vergonha! farça original em 1 acto, Lisboa, Livraria Populaz de Francisco Franco, s/d. ^ Júlio HOWORTH, Alugam-se quartos, comédia em um acto, original, Lisboa, Livraria Populaz de Francisco Franco, 3a ed., s/d. ^ Baptista DIlVIZ, Leonardo, o Pescador, drama marftimo em 3 actos, Lisboa, Livraria Popular de Francisco Franco, 3a ed., s/d. 'Ó Manuel Lourenço ROUSSADO, Os dois surdos, comédia em um acto, Lisboa, Livraria Popular de Francisco Franco, s/d. '^ L.F. de CASTRO SOROMENNO, Resonar sem dormir, comédia em 1 acto, Lisboa, Lavraria Económica de F. Napoleáo de Victória, 3a ed., s/d. 100 O primeiro artigo desta nova serie está dedicado á«Agrupación Artística» de Vigo e promete que en números sucesivos se ocupará doutras colectividades: de feito, no seu arquivo persoal consérvase o artigo correspondente ao cadro de Declamación da Irmandade de Betanzos. Mais este artigo nunca se chegou a publicar en A Nosa Terra, porque a partir do número seguinte (n° 157), Carré inicia a publicación dunha especie de "manual para a formación de actores" por capítulos, que remata no n° 166, correspondente ao 1 de Xullo de 1922. Despois das vacacións do verán, en Setembro, A Nosa Terra comunica que o cadro de declamación da Irmandade "reorganizado con novos e moi valiosos elementos denominarase agora «Escola Dramática Galega», dando así mais amplitude ao patriótico fin para o que foi creada"'Z. Na primeira velada, celebrada o 22 de Outubro, leva a escena ^Filla...!, de Galo Salínas e O corazón dun pedkneo, de Leandro Carré, director da KEscola». Antes de comezar a función, lese un texto que, na nosa opinión, é un verdadeiro manifesto: "A obra que sube hoxe á escena é unha das mais antigas do noso teatro; é tamén a que foi escollida como millor entre as d'aquela época para se presentar ao público no teatro Rosalía aquela notabre agrupación que se chamou "Escola Rexional de Declamación", creada e dirixida por Eduardo Sánchez Miño, e na que figuraban aficionados tan notabres como as señoritas Consuelo Puga, Dolores Losada, María e Xulia Anguita, e os Srs. Rey, Xambrina, Panisse, Sánchez, Lago, Naya, Torres, González, Tudela, Lens, Buch. "O noso ouxeto ao encomezar as veladas d'este ano pol-a nova "Escola Dramática Galega", patrocinada pola "Irmandade da Fala", é, ao tempo que vos presentar unha obra de valer no noso teatro, rendir un homenaxe ao seu autor D. Galo Salinas, o mais vello dos escritores galegos contemporáneos e un dos primeiros e que mais atención adicou sempre ao teatro galego, producindo moitas obras, ainda desconecidas algunhas d'elas e que nós procuraremos estrenar, e lembrar tamén có agarimo que merescen todos aqueles rapaces, moitos d'eles mortos prematuramente, que puxeron o seu saber e o seu entusiasmo ao servicio da nosa arte escknica... [...] "Nós entendemos que unha das mais grandes formas de propaganda que podemos utilizar para espallar o ideal redentor do pobo galego e afincar a propia persoalidade racial, é o teatro.[...] "E non quere esto dicir que as obras galegas estén reducidas á copiar 72 Cfr. "Teatro Galego. Escola dramática galega", A Nosa Terra, A Coruña. n° 171, 30.9.1922. 101 asuntos labregos e mariñeiros, que en Galicia existen tamén as vilas. Pol-o d'agora son poucas ainda as produciós que entran no ambiente de señorío, é certo, mais háinas, e ahí están [...] E cando os autores vaían decatándose de que no galego, como en todol-os idiomas do mundo pódense tratar toda crase de asuntos e desenvolverse as mais variadas ideas; e sobre todo, cando vexan que hai unha Escola Dramática capaz de dar vida á cantas obras aparezan, non duvidamos que éstas xurdirán en cantidade e calidade que nada desmerecerán das correntes en todol­ os teatros. "73 É evidente que estamos perante a declaración de principios da «Escola Dramática Galega»: rinde homenaxe á«Escola Rexionalista» non só recordando os nomes dos seus compoñentes, senón tamén presentándose ao público coa mesma obra que ela e co mesmo propósito de empregar o teatro como medio para mostrar as características que diferencian aos galegos do restos dos pobos peninsulares. Asumen que son continuadores do teatro rexionalista e van representar aos seus dramaturgos, aínda que isto non significa que renuncien a un dos logros do Conservatorio Nacional: as obras non ruralistas. Na nosa opinión, esta declaración da «Escola» é a culminación dun proceso iniciado no momento en que se desfixo o Conservatorio. Entre ambas institucións existen dúas diferencias básicás. No plano ideolóxico o Conservatorio pretendía crear unha dramaturxia que espertase a conciencia nacional, mentres a«Escola Dramática Galega» volve ao "feito diferencial" do vello rexionalismo. No plano estético 0 Conservatorio buscaba unha ruptura coa tradición dramática galega e propuña como alternativa a estética naturalista e/ou simbolista, mentres a«Escola Dramática Galega» propugna o mantemento do reseso realismo decimonónico. Leandro Carré Alvarellos asumía que o teatro galego non se podía limitar ao medio rural, mais isto é todo o que estaba disposto a admitir. Non parece capaz de entender as intencións de homes como Antón Vilar Ponte ou Vicente Risco, aos que cualifica, despreciativamente, de "novos nazonalistas": "Os novos nazonalistas son os que quixeran queimar todo o noso pasado literario; os que teñen un órgano de publicidade que eles mesmos intitulan "da cultura galega"; son os que aproveitan todal-as 73 Cfr. "Teatro Galego. As Veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coniña, n° 172, 1.11.1922. 102 ocasiós para falaren de sí mesmos, dos seus traballos, das suas colaboraciós nas revistas estranxeiras.. . "74 A súa concepción estética non ía máis alá do realismo e as súas descualificacións ás obras que Vilar Ponte e Vicente Risco consideraban claves na renovación dramática eran dunha dureza que se podería xulgar impertinente. Do drama Donosiña, de Xaime Quintanilla, afirmaba: "Parece inspirada nas cousas francesas en que abondan os maridos enganados, as cobizosas e aventureiras, os bandidos que se finxen amigos dos que explotan, e hastra os cínicos chantaxistas. Somella como se Quintanilla quixera satisfacer co'esta obra os gustos do púbrico afeito ás producciós cinematográficas por series en que se ven as cousas mais estranas. "75 O que pensaba o director da «Escola Dramática» da estética naturalista coa que os homes do Conservatorio intentaran renovar a escena galega, tamén fica patente no seguinte comentario sobre un dos seus propios dramas: "O pecado alleo é tamén un drama. Mais non un drama de situaciós violentas, de berros, de actitudes descompostas, de desesperaciós clamorosas. "76 Este rexeitamento do naturalismo que se rexistra en Carré non debía ser exclusivo del, probabelmente representaría o sentir desa parte das Irmandades máis conservadora en materia estética, e isto explicaría a involución que houbo na escolla de obras portuguesas representadas polo cadro da Irmandade durante os anos comprendidos entre a desaparición do Conservatorio e a creación da «Escola Dramática Galega». A ruptura que pretendía o Conservatorio ficaba definitivamente abortada. A «Escola Dramática Galega» enraizaba na tradición dramática galega e recuperaba aos dramaturgos anteriores ás Irmandades (Galo Salinas, Manuel Lugrís Freire, Euxenio Carré Aldao, Xesús Rodríguez López, Euxenio Charlón e Manúel Sánchez Hermida), ao tempo que representaba as novas producións sen esixir que respondesen a ningún 74 Cfr. LEANDRO CARRÉ, "As duas crases de nazonalistas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 173, 15.11.1922. O subliñado é noso. 75 Cfr. "As Conferencias da Irmandade. A do irmán Leandro Carré". A Nosa Terra, A Coruña, n° 184, 1.5.1923. T6 Cfr. Ibidem. p. 5. 103 tipo de innovación. En coherencia con esta volta ás orixes, isto é, á «Escola Rexional» de 1903, a«Escola Dramática Galega» recupera a proposta que, para fomentar o teatro, expuxera Galo Salinas na Memoria acerca da Dramática Galega: a creación dunha compañía que percorrese o país dando a coñecer as obras galegas e que, ao tempo, servise de escola de formación de actores. Mais as proxectadas excursións por todo o país ficaron reducidas a dúas actuacións no «Salón Doré» do bairro de Santa Lucia, outras dúas no Teatro Rosalía e algunha outra en Sada, porque a«Escola Dramática Galega» desaparecía ao rematar a temporada 1922-23. Somos conscientes de que esta afirmación, a desaparición da «Escola Dramática Galega» en 1923, necesita unha xustifica.ción moi demorada porque sempre se acreditou na súa pervivencia até 1926; así está contemplado en toda a historiografía teatral galega". Este desfase cronolóxico parte de Leandro Carré Alvarellos que, en 196078, afirmaba: "Eu mesmo dirixín a«Escola Dramática Galega», nome con que actuou derradeiramente, na sua segunda época o citado «Conservatorio Nazonal», da Irmandade da Fala, da Cruña, durante os anos 1922 ao 1926, tempada a mais intensa en realizazóns de teatro galego, pois chegaron a se facer unhas cen representazóns por ano das mellores obras rexionaes e algunhas portuguesas, no seu propio teatriño e noutros grandes escenarios da Cruña e d'outras cidades da Galiza. "79 Tanto a cronoloxía que proporcionaba Carré (1922-1926) como eses dados acerca das "cen representacións por ano" foron aceptadas por todos os investigadores, sen excepción80. Non obstante, as probas en contra destas afirmacións non deixan dúbidas acerca da cronoloxía de «Escola». Vexámolas. " Vid. por exemplo, "Entre o ano 22 e o 26, o Conservatorio pasa a chamarse Escola Dramática Cralega"(Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 74); ou "Como parece evidente, a época nacionalista nom é uniforme quanto ^ actividade teatral podendo-se distinguir tres momentos. O primeiro (1916-1918) é o prévio ^ fundaçom do Conservatório, o segundo (1919-1926) está dominado pola actividade de Conservatório e da Escola Dramática Galega" (Henrique RABUNHAL, op. cit. , pp. 97-98). '8 Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960]. 79 Cfr. ibidem, p. 8. ^ Esta actidude de confianza acrftica podería estar xustificada naqueles imestigadores que, como Francisco Pillado e Manuel Lourenzo, chegaron a tratar persoalmente a Leandro Carré. 104 En Abril de 1923 remataban as representacións da temporada 1922-1923, e así o comunicaba A Nosa Terra: "O domingo 15 do pasado representouse...[...] "Con esta velada, á que asistiu unha enorme cantidade de público, deron remate as que dende o mes de Outono veu celebrando sempre con éxito grande a notabilísima agrupación... "81 No número seguinte de A Nosa Terra, apareceu un artigo anónimo en que se recompilaba todo o labor da «Escola Dramática^. Pasadas as vacacións estivais, en Setembro, a Irmandade convocou un Certame de obras dramáticas: "Ben conoscida é a labor e importancia da nosa «Escola Dramática Galega^ e a facela mais importante ainda tende o noso certamen de agora, que faremos anual, para que ao mesmo tempo que actores vaian aparecendo autores hastra que poidamos contar c'un teatro grande e forte en todol-os aspeitos. "gZ En Outubro, A Nosa Terra informa das obras que se van recibindo para o Certame e de que a«Escola Dramática^ retomará "en breve" a súa actividade83. Mais os meses pasan e as veladas non comezan. En Febreiro de 1924 adiántanse as obras que se van representar nesa temporada: "Encomenzaron os ensaios d'esta notabre agrupación artística que tantos éisitos leva conqueridos. "Vense estudando o fermoso drama en tres actos Mareiras, de Lugris, e a obra tamén en tres actos O Engano, de Leandro Carré. "Tamén se estudarán logo algunhas das obras presentadas ao certame celebrado por esta Irmandade da Fala. "^ Esta é a última noticia que aparece en A Nosa Terra sobre a«Escola Dramática^. Se temos en conta que entre Outubro de 1922 (data de presentación da «Escolap) e Abril de 1923 (data de cerramento da temporada) non houbo un só 81 Cfr. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 185, 15.5.1923. ^ Cfr. "Teatm Galego. Certame Literario", A Nosa Terra, A Coruña, n° 191, 1.9.1923. ^ Vid. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 193, 1.10.1923. ^ Cfr. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 1.2.1924. 105 número de A Nosa Terra que non informase das súas actividades e mesmo reproducise os textos con que presentaban obras e autores, non é críbel que, de funcionar a«Escola^, decídise gardar ese silencio. Tampouco a prensa diaria da Coruña informa de ningunha actividade dramática na Irmandade. Unha outra proba de que non hai actividade na «Escola Dramática^ a partir de Xuño de 1923, é que, cando en Xuño de 1924 a Irmandade cambia a súa sede para o primeiro andar do n° 36 da rúa Real, informa aos seus asociados de que no novo local estarán as oficinas da Irmandade, as de A Nosa Terra e mais as Escolas de Ensino Galego^. Non aparece nin unha mínima referencia á«Escola Dramática^ que, en caso de existir, podería seguir funcionando no antigo local, xa que parece pouco probábel que se puidesen facer representacións dramáticas nun primeiro andar. En Xaneiro de 1925, cando Vicente Risco le no Seminario de Estudos Galegos a súa obra O bufón de El Rei, un anónimo xornalista de Galicia lamenta que non exista ningunha "escuela dramática" que poida estreala: "Lástima grande que no exista en Galicia una escuela dramática encargada de dar a conocer las manifestaciones de nuestro arte teatral"^ Outra proba de que en 1926 xa non funcionaba a«Escola. Dramática Galega^, é o que sobre ela comenta un anónimo redactor de A Nosa Terra, en Xaneiro dese mesmo ano (1926), cando redixe a reseña da publicación da obra O corazón dun pedáneo^: "O corazón d'un pedáneo estrenada pol-a Escola Dramatica galega da Irmandade da Cruña, de tan grata recordación... "^ Por non resultarmos cansativos, citaremos unicamente unha proba máis de que a«Escola Dramática Galega^ deixou de existir moito antes do que se vén afirmando. En Xaneiro de 1926, Juan Jesús González estaba intentando formar en Santiago unha compañía de teatro galego. Desde as páxinas de A Nosa Terra apoian a idea co ^ Vid. "A Irmandade da Cruña", A Nosa Terra, A Coruña, n° 202, 1.7.1924. 86 Cfr. "Un drama de Risco", Galicia, Vigo, 21.1.1925. ^ Leandro CARRÉ, O corazón dún pedbneo, A Corw3a, Lar, 1921. ^ Cfr. "L.ecturas. As Publicións Lar", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 220, 1.1.1926. O subliñado é noso. 106 seguinte comentario: "Despois dos ensaios de compañas dramáticas galegas, entre as que non debemos esquecer a da Irmandade da Fala, que no decurso de varios anos estivo costantemente representando obras galegas, portuguesas, e outras traducidas de diversos idiomas, con grande aprauso; que deu a coñecer algunhas que nada teñen que envexar a moitas das que vemos adoito no teatro hespañol, o que serviu xa de afertunada preparación para os que han vir atrás, a aparición d'esa compaña dramática gaíega ben organizada, ben ensaiada, c'unha presentación de cousa artística verdadeiramente esgrevia, ten asegurado o seu trunfo. "89 Se, como se cría até agora, a«Escola Dramática Galega» funcionase até 1926, é impensábel que a A Nosa Terra, órgano da Irmandade da Coruña, entidade patrocinadora da «Escola^, se expresase neses termos. Con todo, na nosa opinión, a proba definitiva de que a«Escola Dramática GalegaN desaparece en 1923 vén dada, a pesar de todo, polo propio Leandro Carré Alvarellos. En 1931, nos "Apomamentos para a Historia do Teatro Galegoi90, Carré enumeraba todas as estreas da «Escolap: "Mais o mór impulso que ata o presente recibiu o Teatro Galego, foi o iniciado 0 22 de Abril de 1919 no Pabellón Lino, da Cruña. Entre aprausos entusiastas representóuse por primeira vez A Man de Santiña, unha delicada comedia de Ramón Cabanillas, coa que se apresentou ao púbrico o«Conservatorio Nazonal de Arte Galego^ creado e sostido pol-a «Irmandade da Falau; mais tarde nomeado «Escola Dramática Galega^, pero sempre laborando intensamente en prol do Teatro rexional. "As obras estreadas por esta agrupazón foron: A Man de SamYña, comedia en dous actos, de R. Cabanillas; Norte, drama nun acto, de Fernando Osorio (9 outono 1919); No íntimo, monólogo, de Xacobe Casal (mesma data); Entre dous abismos, comedia nun acto (29 Novembro) e A Patrea do Labrego, drama nun acto, de Antón Villar Ponte (7 Nadal); A Tola de Sobrán, comedia nun acto, de Francisco Porto Rey (11 Xaneiro 1920); San Antón o Casamenteiro, comedia nun acto, de A. Rodríguez Elías (21 Marzo); María Rosa comedia en dous actos, de Gonzalo López Abente (18 Febreiro 1921); O corazón dun pedáneo, comedia nun acto (30 Abril 1922); A Venganza, cadro tráxico ^ Cfr. "A primeira compaí3a dramática galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 222, 1.3.1926. 90 Leandro CARRÉ, "Apontamentos para a Historia do Teatro Galego", A Conu3a, Boletfn da Real Academia Calega, Ano XXVI, n° 235-240, 1° de Outubro de 1931. 107 nun acto (31 Nadal) e O Pecado Alleo, drama en tres actos (13 Abril 1923), de Leandro Carré Alvarellos; Vaites, vaites... comedia nun acto de Ricardo Frade (11 Xaneiro 1923) e Ainda vive, comedia en dous actos, de Francisco Alcayde (21 Xaneiro)."91 Neste texto aparecen dúas "incorreccións" que terxiversan a realidade e, por tanto, a historiografía dramática: 1°) Carré Alvarellos identifica «Conservatorio Nacionalp con «Escola Dramática Galega^, esquecendo as profundas diferencias que, a respecto de métodos de traballo, estética e obxectivos, afastaban ás dúas entidades. 2a) Inclúe no haber do «Conservatorio Nacional^ a estrea do drama de Fernando Osorio, Norte, e do monólogo de Xacobe Casal Do Íntimo. A"simplificación" da historia servía a Carré para agachar as diferencias ideolóxicas e estéticas que se produciran no seo da Irmandade da Coruña, ao tempo que engrandecía os méritos da «Escola Dramática Galegau e de si propio. Se comprobamos a data da última obra citada na relación de estreas que nos ofrece Carré Alvarellos cos dados que proporciona a prensa, efectivamente, a última obra estreada pola «Escola Dramática Galega^ foi lAínda vive!, de Francisco Alcayde, o domingo 21 de Xaneiro de 1923. Nestes "Apontamentos" tamén afirmaba Carré que o seu drama O Engano, aínda estaba por estrear, cando vimos que esa era unha das pezas que se estaba a ensaiaz na última reseña que temos da Escola, datada en Febreiro de 1924. Custa traballo acreditar en que a«Escola Dramática Galegap pervivese tres anos máis e non estrease absolutamente nada, nin O Engano, nin Os Hirmandiños, de Xaquín López Riobó, gañadora do certame da Irmandade, nin ningunha das outras obras que levaron mención honorífica neste mesmo certame. E tampouco podemos acreditar en que a memoria de Leandro Carré Alvarellos fose máis feble en 1931 do que en 1960, data esta última na que alonga a vida da «Escola^ até 1926. Na nosa opinión, este sarillo de datas que orixinou Leandro Carré ten a súa explicación, en parte, nas circunstancias políticas que lle tocou vivir. A ditadura franquista borrara a memoria histórica galega até o extremo de que a mocidade dos anos 60 acreditaba cegamente en que nunca existira un teatro propio. O dramaturgo 91 Cfr. ibidem, pp. 217-218. 108 redixiu a obra causante do "erro" cronolóxico para ser publicada en Portugal e tendo a seguranza de que unicamente chegaría a lectores moi concienciados nunha sociedade que se avergoñaba de ser galega. A súa intención probabelmente fose boa: ampliar un pouco a historia do teatro galego. Repetirá o mesmo, en 1963, coa «Escola Rexional de Declamación», á que prolonga a vida en tres anos. Respondendo a unha enquisa, Carré Alvarellos declaraba: "El hecho de que en 1903 se haya fundado en La Coruña una «Escuela Regional de Declamación» que durante tres años celebró representaciones de obras gallegas. . . "^ Estas declaracións non poden ser un lapso; o polígrafo coruñés sabía perfectamente, como demostrou en moitos traballos, que a«Escola Rexional de Declamación» da Coruña non pasara do primeiro ano de vida. Esta "fantasía" acerca da «Escola Rexional de Declamación» non a puido incorporar á historiografía posterior porque esa parte da historia xa estaba publicada na Literatura Galega de Euxenio Carré Aldao. Non obstante, tal e como estaba na ditadura franquista a memoria histórica do pobo galego, era doado desvirtuar a verdade. Que posteriormente Leándro Carré non desmentise a cronoloxía 1922-1926 para a«Escola Dramática Galega», consentindo que, despois de moitas entrevistas, Francisco Pillado e Manuel Lourenzo a recollesen como verídica, foi simplemente un trazo de vaidade, da que xa dera mostras antes do sublevación do 36. Falamos de certa vaidade en Carré porque xa vimos como insistiu sempre en afirmar que a«Escola Dramática Galega» era o Conservatorio con outro nome, a pesar de que el era o primeiro que tiña que ser consciente das diferencias entre unha e outra agrupación. Ademais disto, en 1923, chegara a se atribuír a si propio a creación da comedia galega: "A necesidade de crear a comedia. "Hasta aqui todo eran dramas ou comedias dramáticas. [...] "^Por qué, pois, limitarse á aquelo? Daquela eu quíxenme impór o traballo de ver se podía escribir unha comedia. Fixen o primeiro ensayo e cando rematei Noite de ruada, fai agora trece anos, e leínlla á un fato de amigos que a aplaudiron, tiven unha grande satisfaición, mais que por se tratar d'unha obra saida do meu maxín, porque entendía que ela ^ Cfr. "Hoy contesta: Lxandro Carré Alvarellos", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.10.1963. 109 había de influir para que os autores galegos adicasen maior atención ao xénero cómico. "93 Evidentemente, Carré non podía ignorar que antes de 1910, data en que sitúa a escrita de Noite de ruada, xa se estrearan obras de carácter cómico. Tiña a súa relación na Literatura Gallega e na Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional Gallego, ambas as dúas obras de seu pai, Eugenio Carré Aldao. Non pretendemos con todo isto diminuír en absoluto a importancia de Leandro Carré na historia do teatro galego, tanto na súa faceta de creador, director e actor, como na de historiador, simplemente queremos corrixir un erro cronolóxico que facía de moi difícil comprensión a evolución da historia dramática galega. E dicimos que ese desfase cronolóxico da «Escola Dramática Galega» diflcultaba a comprensión global da historia do teatro galego, porque parecía imposíbel que a ditadura de Primo de Rivera acabase coa actividade dramática do resto das Irmandades, mais concedese unha bula especial á da Coruña. Tamén resultaba incomprensíbel a polémica que desatou, en 1926, a creación en Santiago dunha compañía de teatro galego, se na Coruña estiver en activo a uEscola Dramática». O confronto entre as obras representadas polo «Conservatorio Nacional», o cadro da Irmandade, e mais a«Escola Dramática Galega», permitirá comprobarmos as afirmacións anteriores; isto é, que en 1919 un sector da Irmandade da Coruña, a través do Conservatorio, iniciou un proceso de ruptura dramática que foi abortado desde dentro e transformado nunha simple renovación; así como que a«Escola Dramática Galega» practicamente eliminou a representación de teatro portugués e retomou a tradición dramática rexionalista. A) Conservatorio Nacional de Arte Galega: A man de Santiña, de Ramón Cabanillas (estrea). Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. B) Cadro de Declamación da Irmandade da Fala.- Temporada 1919-20: ^ Cfr. "As Conferencias da Irmandade. A do irmán L.eandro Carré". A Nosa Terra, A Coruña, n° 184, 1.5.1923. 110 - 30 de Novembro 191994: Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte (estrea)95. Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. Unha anédota, de Marcelino Mesquita. -­7 de Decembro 1919^: A Patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte^. Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte. Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. O Menciñeiro, de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. - 14 de Decembro 1919 (velada de despedida de Osorio)98: Norte, de Fernando Osorio^. O avaro (monólogo iinal), de Moliére na adaptación de Feliciano del Castillo. O día de mañán, de Manuel Laranjeira. O menciñeiro, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. ^ Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. - 23 de Decembro 1919100: Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte Mal de moitos de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. ^ Cfr. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.11.1919. 9s Antón VII.LAR PONTE, Entre dous abismos, comedia nun acto, A Coruña, Folletín de A Nosa Terra, 1920. Tamén está incluída no volume Antón VILLAR PONTE, Teatro Galego. Tripdco. Do caciquismo: A patria do labrego. Da emigración: Almas mortas. Da superstición: Entre dous abismos, A Coruña, Nós, 1928. 96 Cfr.­ "En la «Irmandade^", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.12.1919. ^ Antón VILLAR PONTE, A patrea do labrego, Luarca (Asturias), 1905. Tamén está incluída no volume Antón VII.LAR PONTE, Teatro Galego. Triptico. Do caciquismo: A patria do labrego. Da emigración: Almas mortas. Da superstición: Entre dous abismos, A Coruña, Nós, 1928. 98 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.12.1919. ^ Esta obra de Fernando Osorio permanece inédita. 100 Cfr.­ "En la «Irmandade da Fala^", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.12.1919. 111 - 1 de Xaneiro 192010': A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Mal de moitos de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. - 4 de Xaneiro 1920'oZ: Mater polorosa, de Júlio Dantas. A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. "Un entremés" . - 11 de Xaneiro 1920103: A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey (estrea)104. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos. - 15 de Febreiro 1920105: Xan entre elas, de W. 5hakespeare, en adaptación de Antón Vilar Ponte. - 22 de Febreiro 1920'06: Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. - 27 de Febreiro 1920107: O día de mañá, de Manuel Laranjeira. Fin de penitencia, de Marcelino Mesquita. - 7 de Marzo 1920'os: Mater polorosa, de Júlio Dantas. lol C&. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Conuóa, 28.12.1919. 102 Cfr. "Centros y Reumones", La Voz de Galicia, A Coruña, 4.1.1920. l03 Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Conu3a, 9.1.1920. l04 Famico PORTO REY, A tola de Sobrán, camedia galega n'un acto, por, A Coniña, Nós, 1927. ios Cfr. "Centros y Reaniones", La Voz de Calícia, A Coruña, 14.2.1920. 1°6 V'id. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.2.1920. 1°T Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Gulicia, A Coruña, 26.2.1920. ias Cfr. "Centros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.3.1920. 112 O Menciñeiro, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. "Un chistosísimo diálogo" - 14 de Mazzo 1920^09: Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". Dous amores"o - 21 de Marzo 192011' : San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías (estrea)liz O día de mañá, de Manuel Laranjeira. - 4 de Abril 192013: San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. ^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías. - 6 de Abril no Círculo das Artes de Lugol'a: A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". - 11 de Abril 19201's: 109 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicza, A Corufia, 12.3.1920. llo Todo o que sabemos sobre esta peza é a información ofrecida pola seguinte nota de prensa: "Pasado mañana se celebrará en la "Irmandade da Fala", una velada teatral en la que se estrenará una alta comedia de un conocido escritor titulada «Dous Amores=" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Contña, 12.3.1920). A íinica obra do repertorio galego que responde a este tftulo é da autoría de Lois Amor Soto, mais non é unha "alta comedia" nin estaba escrita en 1920, xa que contamos co manuscrito (vid. Apéndice) que recolle como data de estrea Decembro de 1923, en Ferrol. 111 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Gulicia, A Coruña, 19.3.1920. 112 Avelino RODRÍGUEZ ELIAS, Obras teatrales galegas: San Antón o Casamenteiro (comedia), 0 trurfo da muiñeira (alegorfa), ^ Cásome ou non me caso? (monólogo), Establecimiento Tipográfico «Faro de Vigo^ ĉ , 1920. E tamén en Avelino RODRfGiTEZ ELIAS, Obras teatrales galegas: San Ansón o Casamenteiro (comedia) O Garda Mor (comedia), O sobrit"io do abade (entremés), O pano amarelo (entremés), O mzñato e mais a pomba (diálogo), O trunfo da muiñeira (alegoría), A tixeira da vida (alegorfa), Os catro túneles (monólogo), O embargo (monólogo), ^Cásome ou non me caso7 (monólogo), A venganza do Sultán (monólogo), Establecimiento Tipográfico «Faro de VigoA, 1930. 113 Cfr. "De Sol a Sol", la Voz de Galicia, A Coruña, 4.4.1920. 114 Vid. "Las veladas del Círculo. «A man de SantiñaD y«N-a CorredoiraA, El Progreso, Lugo, 8.4.1920. lls Cfr. "Representación de «O Fidalgo=", Ia Voz de Grrlicia, A Coniña, 13.4.1920. 113 O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. - 18 de Abril 192016: O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. - 25 de Abril 1920"': Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. - 1 de Maio no Teatro Principal de Santiago18: A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías. - 23 de Maio 1920, no Teatro Xofre de Ferrol19: A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". - 6 de Xuño no Círculo das Artes de Lugo'ZO: A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". Temporada 1920-21: - 24 de Outubro 1920'Z': Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra'ZZ. - 31 de Outubro de 1920'^: 16 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.4.1920. "' Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 25.4.1920. 18 Vid. VICTORIANO GARCfA, "Hoy, en el teatm «A Man de Santiña^, Diario de Galicia, Santiago, 1.5.1920. 19 Vid. CORRFSPONSAL, "De Fenol. Dos estrenos", La Voz de Galicia, A Coruña, 25.5.1920. 'zÓ Vid. "La fiesta artística del domingo", El Progreso, Lugo, 4.6.1920. 1z' Cfr. "Estreno de obra gallega", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.10.1920. izz Manuel COMELLAS COIMBRA, Pilara, ou Grandezas dos humildes, fantasfa dramátiaa en tres partes, Ferrol, Iniprenta de «El Correo Gallego^, 1920. '^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicza, A Coruña, 30.10.1920. 114 Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbrá. - 7 de Novembro 1920'za: Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías. A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". - Das veladas do 14 e 21 de Novembro descoñecemos o programa, porque o anónimo cronista de La Voz de Galicia se limita a dicir: "Se estrenará una obra gallega y otra portuguesa"1^; mais situamos nestas datas a representación de Rosas de todo o ano e Sóror Mariana, de Júlio Dantas pois A Nosa Terra, nun artigo sobre o escritor portugués, en Febreiro de 1921, comenta que xa foron representadas polo cadro da Irmandade'zb - 28 de Novembro 19201z': Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho. Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro". - 5 de Decembro 1920'Zg: A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. Roncar sen durmir, de L.F. de Castro Soromenho. -­ 8 de Decembro 1920129: Pilara, ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra. - 12 de Decémbro 1920130: Mater polorosa, de Júlio Dantas. San Antón o Casamenteiro, de A. Rodríguez Elías. i2a Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.11.1920. 1^ Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 19.11.1920. 126 Vid. "Julio Dantas", A Nosa Terra, A Conu^a, n° 133, 1.2.1921. 12^ Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.11.1920. 1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 4.12.1920. 1z9 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 7.12.1920. 130 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14 e 11.12.1920. 115 - 19 de Decembro 192013': A man de Santiña, de Ramón Cabanillas. Na fonte'3z - 26 de Decembro 1920'33: A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte. Os monicreques13a - 2 de Xaneiro 192113s: Mater polorosa, de Júlio Dantas. Os monicreques. - Da velada do 9 de Xaneiro unicamente temos a seguinte información: "una obra de un aplaudido autor lusitano"'36 - 24 de Xaneiro 1921, no Teatro Rosalía Castro da Coruña137: O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. - 13 de Febreiro 1921'3a: San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". Unha Anécdota, de Marcelino Mesquita. 131 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.12.1920. 13z A única indicación con que contamos sobre esta peza é que a reseña de prensa a cualifica de "diálogo" (vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.12.1920). Tan escasa información transformou nunha tarefa imposíbel a localización do autor. Mesmo descoñecemos se poderfa ser portuguesa, aínda que non se puido localizar no repertorio portugués ningunha obra que respondese a ese título. 133 Cir. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 24.12.1920. 134 A única indicación que a prensa ofrece sobre esta peza é que a cualifica de "comedia portuguesa" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 24.12.1920). A adaptación do tftulo ao galego imposibilitou unha pescuda fiábel no repertorio portugués. 135 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.12.1920. 136 Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 7.1.1921. 13^ Cfr. "Pasado mañana en el «Rosalias", La Voz de Galicia, A Coruña, 22.1.1921. i3s Cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.2.1921. 116 - 20 de Febreiro de 1921139: María Rosa, de Gonzalo López Abente (estrea)'aÓ. - 27 de Marzo de 1921'a': O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero; esta mesma obra, nunha data indeterminada do mes de Marzo, en Carballolaz - 3 de Abril 19211a3: O Menciñeiro, de E. Charlón e Manuel Sánchez Hermida. Os dous xordos, de Manuel Lourenço Roussado. - 17 de Abril 19211aa: ^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira. Na temporada 1921-22: - 20 de Novembro 1921 ias: descoñecemos o programa. - 27 de Novembro 1921'a^: O tfo Pedro, de Marcelino Mesquita. ^ Choro ou rio?, de Santos Júnior. - 6 de Decembro 1921'a': Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro" . Alúganse cuartos, de Júlio Howorth. 139 Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Comña, 19.2.1921. la° Gonzalo LÓPEZ ABENTE, Marta Rosa, comedia en dous pasos por, A Coiuña, Nós, 1928. lal Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Conu3a, 27.3.1921. la2 Vid. "Os caciques de Carballo enemigos da luz", A Nosa Terra, A Coruña, n° 137, 31.3.1921. la3 Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Coruña, 3.4.1921. iaa Vid. "De Sol a Sol", A Voz de Galicia, A Conuia, 17.4.1921. ias Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 20.11.1921. lab Vid. °De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 27.11.1921. la^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 6.12.1921. 117 - 11 de Decembro 1921'aa: Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro"ia9 - 15 de Xaneiro 1922'so: Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues. Os monicreques. - 22 de Xaneiro 19221si: Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues. ^Choro ou río?, de Santos Júnior. - 29 de Xaneiro I922's2: Alúganse cuartos, de Julio Howorth. Mal de moitos, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías. - 5 de Febreiro 19221s3: O día de mañá, de Manuel Laranjeira. Na Corredoira, de Xavier Prado, "Lameiro". Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz. - 12 de Febreiro 1922^sa: Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues. Medias solas e tacóslss la8 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.12.1921. la9 Esta peza de Xavier Prado é demasiado breve para cubrir ela soa o programa áunha velada. Probabelme^e represeutarfan algunha obra máis. iso Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 14.1.1922. lsl Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.1.1922. isz Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.1.1922. ls3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.2.1922. isa Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.2.1922. iss Igual que acontecfa coa peza Os monicreques, a obra Medias solas e tacón aparece cualificada nas notas de prensa como "comedia portuguesa" (cfr. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.2.1922). A tcadnción do título escurece de tal maneira o orixinal, que resultou imposíbel a súa localización no repertorio portugués. 118 i - 19 de Febreiro 19221s6: Os monicreques. Medias solas e tacós. - 26 de Marzo 19221s': Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. - 3 de Abril 19221ss: Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. -­ 9 de Abril 19221s9: Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire. - 16 de Abril 1922160: Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis. - 30 de Abril 192216': O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré (estrea). Medias solas e tacós. - 7 de Maio 192216Z: Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis. - 23 de Xullo 1922, no Teatro Rosalía Castro da Coruña163: O Fidalgo, de Xesus San Luís Romero. - 30 de Xullo 1922, no Teatro Rosalía Castro da Coruña'^: Leonardo o Pescador, de Baptista Dinis. lsó Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Corw3a, 18.2.1922. ls' Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Con^ña, 25.3.1922. iss Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Conu^a, 2.4.1922. 159 Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 9.4.1922. 16° Vid.­ "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.4.1922. 161 Vid. "De Sol a Soi", La Voz de Gulicia, A Coruña, 29.4.1922. 16z Vid.­ "De Sol a Sol", La Yoz de Galicia, A Coruña, 6.5.1922. 1^ Vid. "Hoy reestreno de r0 Fidalgo^, La Voz de Galicoa, A Coruña, 23.7.1922. 1^ Vid.­ "Teatro Rosalía. La función de hoy", La Voz de Galicia, A Coruña, 30.7.1922. 119 C) Escola Drarnática Galega.­ - 22 de Outubro 19221^: ^Filla...!, de Galo Salinas166 O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. - 29 de Outubro 192216': O Pa.zo, de Manuel Lugrís Freire. - 5 de Novembro 192216s: Axúdate, de Euxenio Charlón e M. Sánchez Hermida. Sacrifrcio, de Eugenio Carré Aldao169 s - 10 de Novembro 1922, no «Salón Dorép da Coruñal'o: ^Filla...!, de Galo Salinas. O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. - 12 de Novembro 192217: iFilla...!, de Galo Salinas. Tolerias, de Leandro Carré Alvarellosi'Z. - 19 de Novembro 192213: O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. 165 Vid. "As veladas da Inmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 172, 1.11.1922. 1^ Galo SALINAS, ZFilla...! Coadro dramático de costumes gallegas, n'un auto y-en verso, A Coruña, Imprenta A Gutemberga, 1892. 16' Vid. "As veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 173, 15.11.1922. 16g Vid. ibidem. 169 ^^ta 170 Vid. "As veladas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coruña, n° 173, 15.11.1922. 1'1 Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 174, 1.12.1922. 1'z Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Tolerfas, pasatempo n-un acto, en prosa orixinal de, A Coruña, Litograga e Imprenia Roel, [1917]; a 2° edición foi impresa en Ourense, Folletfn d'O Tío Marcos d'a Portela, 1918. Sobre a data de estrea desta peza vid. p. 147. 1'3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.11.1922. 120 - 26 de Novembro­ 19221'a: Leonardo o pescador, de Baptista Dinis. - 3 de Decembro 19221's: Os monicreques. Tolerías, de Leandro Carré Alvarellos. - 10, 17 e 25 de Decembro­ 192216: A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. - 31 de Decembro­ 1922"': Sacrificio, de Eugenio Carré Aldao. A venganza, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)18. - 7 de Xaneiro­ 192319: A venganza, de Leandro Carré Alvarellos. O menciñeiro, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. - 14 de Xaneiro 1923'so; Almas Sinxelas, de Xavier Prado, "Lameiro". ^ Yaites. .. vaites!, de R. Frade Giráldez (estrea)1g1 - 21 de Xaneiro 1923182: ^ Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giraldez. 1'a Vid.­ "Escola Dramárica Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 174, 1.12.1922. 1's Vid.­ "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 175, 15.12.1922. 1'6 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 10/17/23.12.1922. 1" Vid.­ "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 177, 15.1.1923. 178 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, A venganza, cadro trbxico nun acto, A Coruña, Tip. Populaz Galega, 1922. 179 Vid.­ ibidem. 180 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 13.1.1923. lsl Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, lVaites... Vaites...!, pasatempo cómico n-un acto y'en prosa galega, Santiago, Tipograga «La Comercial=, 1925. 1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 21.2.1923. 121 ^Aínda vive!, de Francisco Alcayde (estrea)ls3 - 28 de Xaneiro 19231^: ^Aínda víve!, de Francisco Alcayde. Sabela, de Galo Salinas. - 25 de Febreiro 19231^: Sabela, de Galo Salinas. Minia, de Manuel Lugrís Freire. - 4 e 11 de Marzo 1923186: O Chufón, de Xesús Rodríguez LSpez. - 18 de Marzo 1923'^: Pouca vergor7a, de Ernesto Rodrigues. Minia, de Manuel Lugrís Freire. - 25 de Marzo 1923188: O pazo, de Manuel Lugrís Freire. - 12 de Abril no Teatro Rosalía Castro da Coruña189: A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. Axúdate, de E. Charlón e M. Sánchez Hermida. - 13 de Abril no Teatro Rosalía Castro da Coruña.190: O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos (estrea)19' 183 ^^^ 1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 179, 15.2.1923. 1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 180, 1.3.1923. lsb Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 181, 15.3.1923. 1^ Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.3.1923. 1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 182, 1.4.1923. 189 Vid. "Los próximos festivales de mañana y pasado", La Voz de Galicia, A Coraña, 11.4.1923. 190 Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 183, 15.4.1923. 191 I.eandro CARRÉ ALVARELLOS, O pecado alleo, drama en tres actos, A Coruña, Imprenta Zincke Hnos. , 1924. 122 - 22 de Abril 1923, en Sadat^: A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. - 23 de Abril no ^Salón Dorép da COruña193: A Ponte, de Manuel Lugrís Freire. - 16 de Xuño 1923, en Sadal^: Minia, de Manuel Lugrís Freire. O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos. Na historiografía teatral o único estudioso que realizou unha enumeración de todas as obras representadas por estas agrupacións foi Henrique Rabunhal. No listado que atribúe ao que ei denomina "Conservatório ou Cadro da Irmandade" notamos en falta dezaseis pezas que nós temos documentadas195: O miñato e mais a pomba, e Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías; Roncar sen durmir, de Castro Soromenho; Almas sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro"; Os dous xordos, de Manuel Lourenço Roussado; ^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira; O tío Pedro, de Marcelino Mesquita; ^ Choro ou río?, de Santos Júnior; Alúganse cuartos, de Júlio Howorth; Pouca vergoña, de Ernesto Rodrigues; Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz; o monólogo final de O avaro, de Moliére; e mais as catro obras das que descoñecemos o autor: Os monicreques, Medias solas e tacós, Na fonte e Dous Amores. Mais inclúe algunhas que nós non temos documentadas nin no Conservatorio nin no Cadro da Irmandade: Donosiña, de Xaime Quintanilla; No íntimo, de Xacobe Casal; Pra vivir ben de casados e A venganza, de Leandro Carré Alvarellos; Entre gestas, de Carlos Selvagem; e A festa de T'abeirón, de Labarta Pose. A respecto desta última xa explicamos que non era teatrol^. E no tocante ás outras cinco, descoñecemos, porque Rabunhal non o especifica, de onde tirou a información, mais 1^ Vid. "De Sada. Teatro Gallego", La Voz de Gulicia, A Corw3a, 25.4.1923. 1^ Vid. "Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Con^ña, n° 185, 15.5.1923. 1^ Vid. ibidem. 1^ Vid. Henrique RABUNHAL, op. cit, p. 112. 1^ Vid. p. 63. 123 na prensa e arquivos consultados non puidemos confirmala. Este mesmo estudioso, a respecto da «Escola Dramática Galegau unicamente menciona as obras máis representadas entre as que inclúe tres que nós non puidemos documentar: "As peças mais repres^entadas pola Escola fórom: [...] O pai de Strindberg, O avarento de Moliére e Lysistrata de Aristófanes. i1^ Tampouco nesta ocasión Rabunhal cita a fonte de onde toma a información. Na nosa opinión, este estudioso interpretou ao pé da letra o"Prólogo" que para A tota de Sobrán, escribiu Antón Vilar Ponte en 1927. Por estas datas, baixo a Ditadura de Primo de Rivera e no marco das polémicas sobre o teatro gaiego198, Antón Vilar Ponte redixía unha cariñosa lembranza do Conservatorio: "O ouxeto d'estas liñas é outro moi diferente: o de lles render unha xusta lembranza agarimosa a un feixe de rapaces da "Irmandade da Fala" da Cruña, que fai xa alguns anos, baixo a direición de Fernando Osorio, orgaizaran un Conservatorio de Declamación Galego que tivo momentos moi felices, levando á escena comedias e dramas de Cabanillas, Lameiro, Charlón e Hermida, Lugris, Carré, López Abente, Comellas, San Lois Romero, Rodríguez Elías, Quintanilla, eisí como diversas obras portuguesas, e algunhas de Moliére -O avarento-, de Shakespeare As alegres comadres de Windsor-, d'Strindberg -O Pai-, d'Aristófanes -Lysístrata-, entre outras de sona universal traducidas á nosa lingua. Cousa que compre decire, para fixar este feito da historia da cultura enxebre diante dos ollos das xeneracións novas, e para que sepan os que agora toman posto d'honor nas fías do galeguismo, que na Cruña houbo antano un tencionamento de Teatro Intimo... "'^ Na nosa opinión, estas declaracións non se poden tomar ao pé da letra porque vimos xa como nun artigo deste mesmo ano (1927), o propio Vilar Ponte afirmara que O pai de Strindberg, así como outras grandes obras da literatura universal, foran utilizadas para preparar os alunos do Conservatorio, mais non confirmaba que fosen representadas perante o público. O ilustre galeguista estaba, simplemente, aclarando 1^ Cfr. ibidem, p. 113. 1`^ As polémicas entre os vangardistas e os chamados homes das Irmandades serán estudiadas no capítulo V(vid. p. 345). 1^ Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Prólego° in Francisco PORTO REY, A tola de Sobán, A Coruña, Eá. Nós, 1927, (Reproducido en A Nosa Terra, A Conu^a, n° 244, 1.1.1928, p. 7). 124 as ideas das novas xeracións de escritores que coidaban que nunca se fixera nada por modernizar o teatro galego. Mais esta é unha cuestión que estudaremos noutra parte deste traballo. O certo é que en toda a prensa consultada non fomos quen de confirmar que a«Escola Dramática Galega» representase "O pai de Strindberg, O avarento de Moliére e Lysistrata de Aristófanes", como asegura Henrique Rabunhal. Con todo, na relación de datas e obras ofrecida por nós é doado percibir que hai dúas lagoas: os domingos, 4, 11 e 18 de Febreiro non temos rexistrada ningunha velada, así como tampouco nos domingos 1 e 8 de Abril. Poderíase pensar que foren representadas as tres neses días, aínda que a morte de Manuel Murguía, o día 2 de Febreiro, podería explicar perfectamente un loito que suprimise durante un breve período de tempo as festas e veladas na Irmandade. E a respecto dos domingos de Abril, en que tampouco houbo veladas, a explicación é moito máis doada: os días 12 e 13 dese mes, a «Escola Dramática Galega» debutaba no Teatro Rosalía de Castro con dúas obras, unha delas estrea, e por tañto suspendería as veladas habituais para ensaiar esas pezas. De todas as formas, na nosa opinión, o que confirma que a información de Rabunhal está errada é o feito de que esas obras non figuren na recompilación que, do traballo da «Escola Dramática Galega», publicou A Nosa Terra cando rematou a temporada. Recompilación en que non falta ningunha das obras documentadas por nós na prensa20°. §.- «Cántigas da Terra». O coro «Cántigas da Terra», despois dun ano de inactividade, inaugura novo local na rúa Galera, n° 47, e anuncia, en Marzo de 1919, que vai comezar unha serie de veladas coa representación de Sabela, de Galo Salinas e Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré AlvarellosZ01. Non obstante, non temos constancia de que se celebrase ningunha máis. 20° Vid. "Teatro Galego. Escola Dramática Galega", A Nosa Terra, A Coruña, n° 183, 1.6.1923. Z°1 Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Con^ña, 15.3.1919. 125 Se temos en conta que en Abril fai a súa presentación o Conservatorio, é lóxico pensarmos que os directivos do coro, vinculados á Irmandade, renunciarían ao proxecto, porque, aínda que a afección que existise na Coruña fose importante, o teatro galego non podía contar con tanta demanda como para que o Conservatorio e«Cántigas da Terra» se fixesen a competencia. Por tanto, o cadro de declamación actúa unicamente nos festivais do coro: 0 12 de Abril, no Teatro Rosalía Castro da Coruña representa Enredos, de Leandro Carré Alvarellos202, e o monólogo Limpa, fixa e dá esplendor, de Xacobe Casal (estrea)203 e o día 11 de Maio en Sada, Pra vivir ben de casados e A primeira conquista (estrea), ambas as dúas de Leandro Carré204. A partir deste momento, desde Maio de 1919, e até Maio de 1920 (en Ourense), non volvemos achar nin na prensa, nin no Arquivo de «Cántigas da Terra», ningunha outra actuación do cadro de declamación. Poderiamos pensar, simplemente, que o coro prescindiu do teatro, mais sabemos que a Escola «Rosalía Castro», da que xa falamos, tivo a súa sede no local de «Cántigas da Terra». Na nosa opinión, o que debeu acontecer foi que a oposición ao Conservatorio se organizou desde «Cántigas» ou, ao menos, coa súa aquiescencia. Cando o Conservatorio renuncia a parte dos seus obxectivos, os disidentes volven á Irmandade, ficando reducidas aos festivais as actividades dramáticas do coro. A obra que interpretou na súa única actuación de 1920, en Ourense, era unha das do repertorio do cadro da Irmandade, A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte205. En 1921, no día 17 de Xuño, estreou o diálogo Bodas de Ouro, de Galo 2°2 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, ^Terra a Nosa! , Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «El Noroeste^ ĉ , 1919. Foi estreada o dfa 28 de Xaneiro no Teatro Alfonsetti de Betanzos polo cadro de declamación da Irmandade local. Z°3 Vid. "Cántigas da Terra. Homenaje a Curros Enriquez", la Voz de Galicia, A Coruña, 10.4.1919. O monólogo Limpa fixa e dá esplendor pern^wece inédito. ^ Vid. "Cántigas da Terra, a Sada", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.5.1919. Leandm CARRÉ ALVARELLOS, A primeira conquista (Parrafeos), Vigo, TipograSa Galega, 1931. 2°5 Vid. "El com «Cántigas da Terray", La Región, Ourense, 4.5.1920. 126 Salinas206; a respecto desta estrea, Henrique Rabunhal afirma: "A Secçom de Declamaçom do coro corunhés Cantigas da Terra, que ja estreara Sabela e Copas e bastos, representa o diálogo 017 de Junho de 1921 para inaugurar o teatro da natureza, celebrado ao ar livre. [...] O diálogo foi representado en Carballo (25 de Junho de 192I) e Cambre (24 de Julho de 1921)"207. O estudioso déixase Ievar pola indicación que Galo Salinas inclúe como subtítulo: "escrito n-a fala gallega, con cuya obra iniciouse en Galicia o Teatro da Naturaleza". Mais, polo contrario, a prensa cita como lugar da estrea o Teatro Linares Rivas da Corufia208, e así o recolleron tamén Manuel Lourenzo e Pillado Mayor tanto en O Teatro Galego^ como en Antoloxia do Teatro Galego210: non se tratou, por tanto, dunha función ao aire libre. Onde si se realizou unha representación de teatro da Natureza con Bodas de Ouro foi no souto do Cluteiro, en Cambre211, aínda que tampouco se inaugurou alí ese tipo de posta en escena. Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida representaban cvn moitísima frecuencia os seus parrafeos ao aire libre, e xa en 1911, un grupo de amadores de Santiago, coa colaboración de Castelao, montara A Virxe da Roca, de X. Ma. Barreirv, no fermoso parque de Caldas de ReisZ'Z. En 1922, «Cántigas da Terra^ estrea unha outra obra de Galo Salinas, Copas Zo6 Gaío SALINAS, Bodas de Ouro, diálogo festivo pra actriz e actor de carauter, escrito n-a fala gallega, con cuya obra iniciose en Galiáa o Teatro da Naturaleza, A Coniña, Imprenta Obrera, 1921. ^ Cfr. Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 66. ^ Vid. "«Cántigas da Terrap Un fesdval", La Voz de Galicia, A Corufia, 16.6.1921. ^ Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 189. ZIO Vid. Manuel LOLTRENZO e Francisco PIL.LADO MAYOR, Antoloxfa do Teatro Galego, A Comña, Ed. do Castro, 1982, p. 52. 211 Vid. "La ñesta del domingo en Cambre", La Voz de Galicia, A Con^a, 21.7.1921. 21Z Vid. "Festival en Caldas", EI Correo Gallego, Ferrol, 7.7.1911. 127 e Bastos, no Teatro Rosalía CastroZ13. Este festival marca o comezo de certo distanciamento entre o coro e a Irmandade local, ou, ao menos, esta é a primeira vez que desde A Nosa Terra se vai criticar o coro coruñés: "O gran cariño que temos por todal-as agrupaciós artísticas que se adican ao espallamento da nosa música, autorízanos a que fagamos unhas advertencias de amigos e irmáns. "O sainete Copas e Bastos pertence a ese xénero burdo, que pol-o linguaxe e pol-o motivo que desenrola, dan unha triste e baixa impresión, falsa sempre, das nosas xentes traballadoras. Son choqueiradas que os que cobizamos sublimar a Galicia pol-o arte debemos desbotar. "Z'a Evidentemente, a crítica máis que ao coro vai destinada ao autor, a quen o anónimo redactor non nomea por respecto. Lamentabelmente, se acreditamos no que comenta a prensa diaria, o público non opinaba o mesmo que os homes das Irmandades, e así se rexistra na segunda representación da obra: "El público rió de buena gana las chispeantes ocurrencias de la breve obra que fue muy aplaudida. "2's No ano 1923, a finais de Maio, «Cántigas da Terra^ emprende unha xira de varios días por León e Asturias, en que o teatro fica relegado a un segundo plano xa que unicamente representa o brevísimo diálogo de Xavier Prado "Lameiro" Almas Sinxelas216. Esa mesma será a obra que leve a escena no Teatro Linares Rivas da CoruñaZ1 en Xuño, e en Ribadeo218 no mes de Agosto. A última actuación de Cántigas en 1923, xa na ditadura de Primo de Rivera, comentarémola no capítulo seguinte. z13 Vid. "«Cántigas da Terra= en el Rosalía", La Yoz de Galicia, A Coruña, 13.6.22. Copas e bastos permanece inédita e non se acha entre as obras que integran o legado de Galo Salinas na Real Academia Galega. 2ia Cfr. °Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 165, 15.6.1922. zis Cfr. "El festival de Cántigas", La Voz de Galiáa, A Coruña, 26.7.1922. Z16 Vid. "La Excursión del coro «Cántigas da Terra^•", La Voz de Galicia, A Conúia, 31.5.1923 e 6,7 e 8.6.1923. 21^ Vid. °EI coro «Cánrigas da Terrap", La Voz de Galicia, A Coruña, 16.6.1923. 21g Vid. "«Cántigas da Terra= a Ribadeo", La Voz de Galicia, A Coruña, 19.8.1923. 128 En ningunha das numerosas reseñas e artigos que a prensa dedica a este coro puidemos encontrar o nome da persoa que substituíu no cargo de director de escena a Leandro Carré, xa que este afirma que o abandonou en 1920: "Para todos eles con quen convivín naqués anos de actuazóns teatraes deica o 1920, as miñas agarimosas lembranzas. "219 Nun dos programas de man de 1919 iiguran como actores e actrices, Pilar Molíns, Julia Pérez, María Edreira, Ángel García, José Amor e Enrique Frade22°. Dos actores que representaron en Ourense A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte, en 1920, coñecemos unicamente os nomes de Julia Pérez e José Amor. A partir de 1921, a prensa adoita destacar a actuación das Stas. Edreira, Rey e Carmen Cañas, e mais dos Srs. Manuel Lemus, García e Amor. O máis probábel é que todos fosen coristas como era habitual nos cadros de declamación dos coros. §.- «Queixumes dos Pinos^. En Xuño de 1923, no teatro Rosalía Castro preséntase ao público un novo coro, «Queixumes dos Pinos^>, que leva a escena o diálogo anónimo Queixumes dos Pinos e, outra volta, O Zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz221. Esta agrupación será utilizada durante os primeiros anos da Ditadura polos homes da Irmandade como modelo do que pretendían realizar cos coros populares, por tanto, ocuparémonos dela no capítulo correspondente. §.- Outros grupos. Á parte de «Cántigas da Terra^ e do cadro da Irmandade, na cidade da Coruña existiron unha serie de sociedades que de cando en vez organizaban veladas de teatro galego. A falta de información exacta sobre o nome de actores e directores transforma o seu estudio nun terreo esvaradizo, onde unicamente caben dúas 219 Cfr. "Orientazóns e lembranzas das miñas colaboracións en Cántigas", discurso pronunciado en 1967 con motivo da celebración do cincuenta aniversario da fundación de «Cántigas da Terra^• (Arquivo Leandro Carré). ZZ° Vid. Pragrama de man da actuación no Salón Café Sniw de Sada, 0 11 de Maio de 1919 (Carpeta «Cántigas da Terrd^, Arquivo Toxos e Froles). ^1 Vid. "Duas festas galegas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 188, 1.7.1923. 129 solucións: ou ben limitármonos a subministrar unha relación espida de obras, ou ben arriscármonos a propor certas hipóteses, sabendo que achados posteriores poden modificalas. Optamos pola segunda. A repetición dalgúns apelidos nas reseñas de prensa, unido ás características das sociedades patrocinadoras das representacións dramáticas, ás dificultades para encontrar actrices e á limitada incidencia que tiña no público o teatro galego, lévanos a crer que, en realidade, eran moitos menos os que se dedicaban ao teatro galego do que puidera parecer coa simples relación de obras levadas a escena. Ao longo de 1919 o cadro de declamación máis activo é o do «Centro Lucense», que xa funcionaba desde había anos e que, dirixido por Xavier López Medina, representou: Vou buscar a navalla, comedia anónima (19 de Xaneiro)ZZZ. Os catro tl^neles, de Avelino Rodríguez Elías (16 de Febreiro)ZZ3. Estadeíña, de Manuel Lugrís Freire (28 de Setembro)Z24. Desta última representación coñecemos o nome dos actores: Rodrigo García, Troncoso, Suárez e Medina; e mais o das actrices: Rosa Armesto e María Edreira. As dúas mulleres son facilmente identificabeis, Rosa Armesto formaba parte da compañía «Ensayo de Compañia Cómico-Dramática» que en 1917 creara Rodrigo García e tamén acompañaba a Fernando Osorio cando intentara, unha vez fracasado o Conservatorio, formar compañía representando a súa obra Norde. María Edreira traballaba tamén no cadro de «Cántigas da Terra». E dos actores podemos dicir o mesmo: Troncoso e Suárez estaban con Rodrigo García xa en 1917; e López Medina, que este ano dirixía o cadro do «Centro Lucense», dirixira con anterioridade o cadro de declamación dos uAntonianos». O 28 de Agosto, a sociedade «Reunión de Artesanos», celebra unha homenaxe ZZZ Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 19.1.1919. Xavier L,ópez Medina dirixira en 1917 o cadro de declamación dos «Antonianos^• e con el estreara a monólogo da súa autorfa Cousas miñas; isto, ademais de apoiar a nosa teorla de que o número de afeccionados non era tan amplo como podería parecer, inclínanos a pensar que a comedia Vou buscar a navalla, fose tamén do propio López Medina. Estariamos perante un outm exemplo do anonimato inicial neste tipo de autores. ^ Vid. "Reuniones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coiuña, 16.2.1919. ^ Vid. "Centro L,ucense", La Voz de Galicia, A Coruña, 28.9.1919. 130 a Pondal no Teatro Rosalía estreando o monólogo de Juan Fernández Merino, Xan d'a Cruña225, e a comedia Estadeíña, de Manuel Lugrís FreireZ26. Cando comenta a interpretación destas obras, a prensa reproduce os nomes dos actores e volvemos a encontrar ás mesmas persoas: "En la interpretación se distinguieron Rodrigo García -alma de la agrupación artística- Troncoso, Suárez y la señorita Edreira. "ZZ' En 1920, de novo patrocinado pola «Reunión de Artesanos», o cadro que dirixe Rodrigo García estreou, no Linares Rivas, o drama ^Xusticia!, de Ramón Suárez Pedreira228. Sabemos que a partir da representación de Estadeíña, de Lugrís, en Setembro de 1919, o«Centro Lucense» non volveu celebrar veladas teatrais; mais en Decembro de 1920, na estrea do drama ^Xusticia!, de Suárez Pedreira a prensa fala do grupo de Rodrigo García como algo activo: "[...] la fiesta a que aludimos, estuvo a cargo, por lo que a la representación del drama respecta, del aplaudido cuadro de declamación que dirige D. Rodrigo García. "Z29 Puidera ser que até Febreiro de 1922, data en que temos constancia de que Rodrigo García estaba dirixindo o cadro da Irmandade, este home se dedicase ao teatro en español; mais tamén cabe a posibilidade de que estivese xa desde o comezo da temporada 1920-21 (Outubro de 1920) ao fronte do cadro da Irmandade. Isto explicaría a desaparición dun grupo tan activo como o do «Centro Lucense». Unha posíbel proba desta segunda posibilidade é o elenco de actores que en Maio de 1922 estreou, para o«Patronato da Caridade», o drama A xusticia pola man, de Xosé 2^ Juan Fernández Merino figuraba na historia da literatura galega unicamente como poeta, vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit., p. 515. O seu monólogo Xan dá Cruña permanece inédito. ZZ6 Vid. "Para el mausoleo de Pondal. Una velada artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 29.8.1919. ZZ^ Cfr. "Para el Mausoleo a Pondal. Una velada artística", La Voz de Galicia, A Coruña, 29.8.1919. 228 Vid. "Para los Presos", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.12.1920. Z29 Cfr. "En favor de los Presos", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.12.1920. 131 Castro Lens230: estaba integrado polo propio Rodrigo, por persoas que sempre estiveron vinculadas a el (Rosa Armesto, Troncoso), e mais por actores que formaran pazte do Conservatorio (Víctor Casas): "Forman parte de la sección dramática los aplaudidos y conocidos actores locales, además de la bella señorita Rosa Armesto, señores Rodrigo, Troncoso, Vazela, Casás, López, Balbuena, Rodríguez, Castro, Armesto y Parga. "^' De ser certa a nosa hipótese, desde 1920 practicamente todos aqueles que na Coruña se interesaban polo feito teatral galego estaban integrados no cadro de declamación da Irmandade. No ensino ca.tólico continuou, esporadicamente, a inclusibn de peciñas galegas nos festivais escolares: en 1921 as «Escolas Parroquiais de Sta. Lucia^ representaron dous diálogos anónimos: Parrafeo e O melitar232, e en 1923 as «Escolas Labacau o diálogo, tamén anónimo, A señora Pilara233 En canto ás sociedades tanto culturais como recreativas levaron a escena as seguintes obras: - «Centro Cultural San Tomás^: D'a terra, monólogo anónimo (1919)Z^. Cousas túas, monólogo anónimo (1923)^5. - «Sociedade Athletic Coruñés^236: Xusta venganza, drama anónimo (1920). ^0 Sobre Xosé Castro Lens vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII., op. cit., s.v. A súa obra permanece inédita. ^t Cfr. "Solemnidad arlística a beneficio del Patmnato de la Caridad", La Voz de Galicia, A Coruña, 25.5.1922. ^2 Vid. "En las Escuelas Parroquiales. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 19.5.1921. ^3 Vid. "En las EscueIas Labaca. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 11.5.1923. ^ Vid. "Reumones y Sociedades°, La Voz de Galicia, A Coru^ña, 15.2.1919. ^5 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.3.1922. ^6 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 5.3.1920. 132 - «Unión Sporting^23': Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz (1920). - «Patronato Católico»23a: Mal de moitos, de Charlón e 5ánchez Hermida (1920). - «Antonianos»239: Mal de moítos, de Charlón e Hermida (1922). ^Sunción!, drama anónimo (1922). De todas as formas, non se debe esquecer que a maioría destas pezas son monólogos e que, en moitas ocasións, deberon ser froito da presencia, na sociedade correspondente, dalgún convidado afeito ás representacións galegas. Este é o caso dunha das veladas da «Sociedade Apolou que, en Novembro de 1919, aproveita a presencia de Fernando Osorio para que represente a segunda parte do monólogo iXudas!^°. O habitual en todas estas sociedades era representaren teatro español, constituíndo o teatro galego, na súa programación, a nota exótica ou folclórica. Precisamente por isto interesa especialmente o cadro de declamación do «Centro Jaimista^. Este grupo estreara, en 1919, o drama de Manuel Masdías, O fillo de ^torio^', e despois de catro anos sen levar a escena ningunha peza galega, estreou, en Setembro de 1923, no Teatro Rosalía Castro, dúas obras de Galo Salinas: un sainete español, El Cristo de Limpias, e mais unha zarzuela galega, Entre o deber ^' Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.4.1920. z3s Vid. "Cemros y Reuniones", La Voz de Galicia, A Coruña, 8.2.1920. 239 Vid. "En la Juventud Antoniana. La velada de ayer", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.12.1922. ^40 Vid. "Reumones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coruña, 16.11.1919. Z°1 Vid. "Reumones y Sociedades", La Voz de Galicia, A Coraña, 18.10.1919. Manuel Masdías figuraba na historiografia teatral como autor dunha única obra, a comedia Froriña (Vid. Antonio COUCEIRO FREUOMIL, op. cit, s.v.; e Mauuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.). Tanto esta comedia como o drama O fillo de ^torio, do que nós damos noticia, permanecen inéditos. As estreitas relacións que mantiñan os JaimistasH cos aAntonianos^ apunta a posibilidade de que o drama ^Suncxón! estreado polos segundos en 1922, sexa tamén da autorfa de Mamiel Masdfas. 133 e o quere^`Z. Tratándose dunha zarzuela, o lóxico sería que Galo Salinas botase man dun coro, non dun cadro de declamación que non contaría coas voces necesarias para representar dignamente as partes cantadas; de feito a prensa lamentou que os actores non soubesen cantar: "Es lástima que los actores no hubiesen dado mayor relieve a varias páginas musicales, si bien tuvieron acierto en la parte declamatoria. "^3 Na nosa opinibn, Galo Salinas levou a súa zarzuela ao «Centro Jaimista» porque no momento en que se iniciaron os ensaios da obra era impensábel que «Cántigas da Terra» se prestase a representar unha peza en español. De aí que o autor recumse ao cadro de declamación do «Centro Jaimista», afín a el ideoloxicamente. No momento de maior auxe do teatro galego, parece evidentemente que o propósito de Galo Salinas era demostrar que cada lingua tiña unhas funcións determinadas: para escenificar unha lenda moral dun santuario galego, o da Pastoriza, usa o galego; mais para un miíagre da montaña de Santander había que empregar necesariamente o español. Esta era a resposta do dramaturgo rexionalista ás propostas nacionalistas e ás críticas que A Nosa Terra fixera o ano anterior ao seu sainete Copas e Bastos. A mensaxe estaba moi clara e os nacionalistas que deran vida ao Conservatorio non compartirían nunca esa postura, mais Leandro Carré si, e de feito inaugurara as veladas da «Escola Dramática Galega» cunha obra de Gaío Salinas. ^2 Vid. "Teatro Rosalia de Castro «Entre o deber e o quererD", La Yoz de Galicia, A Coruña, 25.9.1923. ^3 Cfr. "Teatralerías", La Voz de Ga[icia, A Coruña, 26.9.1923. 134 Fenol. - Por ser esta a cidade en que residían Xaime Quintanilla, autor da obra que, na nosa opinión, precipitou a desfeita do Conservatorio, e mais Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, supostos creadores do teatro dos coros, Fenol é un caso paradigmático para seguirmos a evolución dos conflitos internos da dramaturxia galega. §.- Cadro de declamación de Xaime Quintanilla. A obra dramática de Charlón e Hermida combinaba a tradición costumista decimonónica coa reivindicación social que se eentraba na loita contra o sistema caciquil2^. Se a isto se une a súa fidelidade á lingua, explícase a súa asunción sen reservas do idearium das Irmandades e a colaboración con elas na creación dunha dramaturxia máis acaída a ese novo idearium. Mentres na Coruña se pon en marcha o Conservatorio, en Ferrol, Quintanilla, coa axuda de Charlón e Hennida, reúne varios actores do grupo da «Dependencia Comercial^ que xa tiñan certa experiencia (representaran A Ponte (1917 e 1919) e mais O Pazo (1918), de Manuel Lugrís Freire), e estrean en Agosto de 1919, no Teatro Xofre, o drama de Manuel Comellas Coimbra, Pilara, ou Grandezas dos Humildes. A obra de Comellas non respondía aos principios de universalidade nin modernidade que pretendía o Conservatorio, xa que mantiña o medio rural como depositario da cultura galega fronte á conupción da vila e as clases urbanas, ademais de repetir un vello tópico do teatro galego (o abuso de que eran obxecto as mulleres do pobo por parte dos homes da clase dirixente). Con todo, Pilara tiña algo que si era novidade na escena galega e que debeu surprender aos homes máis progresistas da Coruña cando o autor fixo alí a súa lectura: era un drama calderoniano, en que Comellas daba unha lección de ética exaltando a nobreza do carácter mariñeiro. De aí que as louvanzas de A Nosa Terra fosen máis ben escasas: "Don Manoel Comellas, do Fenol fixo unha comedia galega, Pilara ou grandezas dos homildes, que s'estrenará axiña. ^ Vid. L. TATO FONTAÍÑA, op. cit., esp. pp. 88-102. 135 "Escoitamol-a sua leitura e pareceunos ben. "^5 A pesar diso, Quintanilla estaba disposto a levala a escena porque o prestixio social de que gozaba Comellas en Ferrol garantía tres elementos fundamentais para o desenvolvemento do teatro galego: que non habería resistencia por parte das actrices para actuaren en galego, que asistirían á representación as clases sociais máis remisas á galeguización, e que a prensa se faría eco do acontecemento. Ademais, Pilara era unha peza en tres actos, das que tan escaso estaba o repertorio galego, e o autor fixera un verdadeiro esforzo por conseguir unha lingua literaria digna e depurada de españolismos. Ricardo Carballo Calero explícao así: "Pilara está n-unha prosa galega que, apoiándose fundamentalmente na fala popular, amosa porén o esforzo por eliminar esotismos. O cantor emprega, sempre que o considera necesario, diversos neoloxismos, ou adaptacións de xiros populares, pra sustituir as voces casteláns que vulgarmente se utilizan, cando non conece voz enxebre espresiva do concepto. As esceas son chamadas conversas, os personaxes figurantes. A acotación aparte é eiquí contra o seu chaleque ou contra de si. "246 A fins de 1919, desaparecido o Conservatorio, e perante a evidencia de que o cadro da Irmandade da Coruña non vai representar a súa obra, Quintanilla comezou os ensaios de Donosiña, estreándoa no Teatro Xofre o 7 de Abril de 1920. Vimos xa a durísima crítica moral que "Un espectador"^', posibelmente Manuel Comellas, fixera da peza. Non obstante, a resposta do público, segundo a prensa ferrolá, foi boa: "La representación de Donosiña tuvo una brillantez muy grande. "El teatro estaba totalmente ocupado por selecto público, que aplaudió con verdadero agrado a los intérpretes de la obra, cuya labor fué, a nuestro juicio, superior a todo elogio, salvo insignificantes y muy explicables lunares. ^5 Cfr. "Peneirando", A Nosa Terra, A Coruña, n° 96, 5.8.1919. ^ Cfr. Fernando CADAVAL, "Teatro Gallego. «Pilara^ĉ ", La Noche, Santiago, 3.2.1950. ^r Vid. p. 85. Na nosa opinión, tras este psedónimo quen se agacha é Manuel Comellas Coimbra. Baseamos as nosas suposicións nos seguintes feitos: 1°) o ca.dro dramático de Quintanilla estreara Pilara, de Comellas, mais cando chega a hora de estrear Redenci6n por Amor, Comellas rexeita o grupo e abandona a Irmandade da Fala; 2°) Nicolás Gazcía Pereira responde aos ataques que "Un espectador" verque contra o teatro galego que non conién intençións moralizantes ou sociais, nun comentario sobre a segunda obra de Comellas, Redención por Amor. Veremos todo isto máis adiante. 136 "EI Sr. Quintanilla recibió muchos plácemes, y al final de la obra eí público aplaudió calurosamente a autor y actores. "Z48 De todas as formas falta, nesta nota, o entusiasmo e extensión que dedicara El Correo Gallego á estrea de Pilara ou Grandezas dos Humildes, de Manuel Comellas. Da segunda representación xa non aparece recensión ningunha. Por tanto, para comprobarmos que Donosiña respondía ás ideas renovadoras do Conservatorio, temos que recorrer aos comentarios de A Nosa Terra: "Consta d'un prólogo e tres actos. E resulta d'unha compreta modernidade pol-a forma e pol-o fundo. As veces n'ela parece advertírese a habilidade técnica ó Berstein, e outras o xeito do supremo arte de Maeterlinck. "Quintanilla, coma Cabanillas e todol-os inteleutuaes que figuran nas fias do nazonalismo, queren que o novo teatro galego, seia un teatro europeo dinificador do idioma, capaz de darlle ó idioma un valor universal. "249 Estas mesmas intencións apareceran na "Autocrítica" que o propio Xaime Quintanilla publicara en EI Correo Gallego, o mesmo día da estrea: "Y, finalmente, sobre lo que se vé, sobre la tragedia material, queda una más intensa, más desoladora. La muerte de dos personages es esencialmente trágica, pero es rnás trágica aún la vida de los que quedan; como queda, de rota y deshecha, la vida de los que no son propiamente víctimas del drama. "Esto, y demostrar que el gallego sirve para todas las manifestaciones, han sido mis dos ideas centrales. "^0 A pesar da malfadada crítica que o obra obtivera en Ferrol, os homes das Irmandades querían que o público a coñezese e intentaron levala á Coruña. La Yoz de Galicia anunciou a súa representación facendo fincapé na calidade dos actores (entre os que figuran Charlón, Sánchez Hermida e o propio Quintanilla) e no acerto da posta en escena: "El decorado, dos interiores de pazo señorial y una bella prespectiva campestre que sirve de fondo a una verbena, debido es al pincel de ^ Cfr. "La Representación°, El Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. ^9 Cfr. °No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 90, 25.5.1919. ^0 Cfr. Xaime QUINTANILLA, "Autocrítica", EZ Correo Gallego, Ferrol, 7.4.1920. 137 Camilo Díaz. Respecto al vestuario -Donosiña se desarrolla en un ambiente de mundanidade- diremos que es todo lo propio y sujeto a las reglas del dandysmo que se requiere, lo mismo en hombres que en mujeres. "^1 Igual que con A man de Santiña, foi Antón Vilar Ponte o encargado de escribir o artigo que animase os coruñeses a asistiren á representación. O ton dos escritos é totalmente diferente: no de Cabanillas Vilar Ponte gabara a obra marcando, sobre todo, o que tiña de novidoso, non só a respecto do teatro galego senón tamén do español; agora, no artigo dedicado a Donosiña, o xornalista diríxese directamente ao lector, primeiro intentando convencelo da veracidade das súas palabras e despois retándoo a comprobar que son certas: "No vais a creer en mis palabras. Y nada puede extrañarme, porque vivimos en unos tiempos de hiperbolismo y adjetivación realmente desorientadores para el público. Sin embargo, yo os digo, poniendo en los puntos de la pluma una honrada sinceridad, que Donosiña no es una de tantas obras, ni una obra buena siquiera, sino la concepción feliz de un cerebro privilegiado. El desarrollo de la fábula está hecho de manera magistral. Y la fábula, una fábula de amor, audaz e interesantísima, que culmina en desgarrante tragedia, tiene una fuerza pasional tan intensa, que nos recuerda el calor creacionista de Guimerá y de Echegaray. (...] "He cumplido con un deber, llamando la atención de los lectores hacia esta nueva obra del teatro gallego, digna de ser juzgada por un público inteligente, y que el próximo viernes subirá a la escena en el "Rosalía". A los que piensen que existe hipérbole y parcialismo en mis palabras, no hago sino emplazarlos por breves horas. "Z52 Mais Donosiña non chegou a ser representada na Coruña. O mesmo día para o que estaba anunciada, saía unha pequena nota no último recuncho das pá^cinas de La Voz de Galicia comunicando que a representación fora suspendida253. Se esta suspensión se debese a unha orde gobernamental ou a calquera outro tipo de represión política ou ideolóxica, o máis probábel é que A Nosa Terra o comentase, como comentou, por exemplo, que os caciques de Carballo boicotearan unha ^i Cfr. "El estreno de mañana", La Voz de galicia, A Coruña, 24.b.1920. ^Z Cfr. A. VII.LAR PONTE, "La obra gallega que va a estrenarse", La Voz de Galicia, A Coruña, 23.b.1920. ^3 Vid. "De Sol a Sol", La Voz de Galicia, A Coniña, 25.b.1920. 138 representación de O Fidalgo^4. Este silencio e o feito de que Quintanilla non levase a obra a Lugo, como se levaba desde había anos todo o que se representaba en Ferrol, son indicios que nos confirman na opinión de que o Conservatorio tivo o seu peor inimigo dentro das propias liñas do teatro galego. Á parte de todo isto, que podería ser un cúmulo de casualidades, na nosa opinión, o que realmente nos dá a clave para pensar que a obra de Quintanilla sufriu algún tipo de censura por parte dun determinado sector das propias Irmandades, é o feito de que o seu autor non a publica.se, a pesar das posibilidades que tiña para facelo. En 1921 publicou outra peza, Alé^s, que xa non intentou representar, malia que contaba cun grupo de teatro que el mesmo dirixía. E tampouco a publicou en 1922, cando fundou, con Ramón Vilar Ponte, a revista Céltiga, a pesar do que chegou a facer traducións para ter textos que editar. Para entender este tipo de autocensura, cómpre recordarmos que nas Irmandades, como xa vimos, confluían homes de moi distinta procedencia ideolóxica^ó. No caso da Irmandade de Ferrol, Xaime Quintanilla representaba a postura máis progresista fronte a Manuel Comellas Coimbra, defensor do conservadorismo. O grupo dirixido por Quintanilla estreara Pilara, ou Grandezas dos humildes, mais Manuel Comellas257, home de profundas crenzas católicas, levou a súa xenreira contra Donosiña e todo o que ela significaba, a non permitir que este mesmo grupo estrease a súa seguinte produción dramática, Redención por Amor. Na ^4 Vid. "Os caciques de Carballo enemigos da luz", A Nosa Terra, A Coruña, n° 137, 31.3.1921. ^5 Xaime QUINTANILLA, Alén, comedia dramática en tres actos e un prólogo, en prosa, Ferrol, Imp. «El Coneo Gallego^, 1921. ^6 Na I Asemblea das Irmandades, celebrada en Lugo en 1918, falouse por vez primeira da creación dun Pattido Nacionalista Galego, mais a súa efectividade foi mila xa que a Xunta Suprema das Irmandades optou pola abstención nas elecións de Xuí^ de 1919. Esta solución abstencionista permitiu que nas Irn^andades siguisen comivindo homes progresistas con outros de ideoloxía moí conservadora e mesmo reaccionaria. (vid. J. BERAMENDI, op. cit.). Sobre a Irmandade de Ferrol, vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 9-29. u' Matruel Comellas, periodista, profesor e escritor. Dirixiu o semanario local La Voz de la Liga. órgano de la Liga Popular Ferrolana. Vinculado ao sindicalismo católico, redixiu o Catecismo Social segfot tas enseñanufs de la inmvrtal Encfcliaa de la Santfdad de Le6n XIII "Rerum Novarum" (A Corufia, Tipografia Católica, 1905). 139 nosa opinión, a oposición de Comellas a Donosiña non era unicamente de índole moral. Para os rexionalistas como Comellas, o uso do galego e a divulgación dun teatro nesa lingua tiña unha función moi determinada: a de se achegar ao pobo na súa lingua para educalo e impediren que coallasen nel as ideoloxías anarquista e socialista que, seguindo o modelo ruso, poderían inducir ás clases traballadoras a unha revolución social. O seguinte comentario de Comellas deixa ao descuberto eses temores: "La literatura regional en su forma más sugestiva, en la forma dramática, va adquiriendo innegable desenvolvimiento. Repetidas y frecuentes manifestaciones de aquella han recogido el aplauso publico en las ciudades más importantes y cultas de Galicia cuyas letras se regocijan ante este despertar del teatro regional, que llenaría elevada misión si se utilizara en el estudio, planteamiento y solución de los varios agudísimos conflictos que turban y transtornan la vida campesina y ponen en inminente peligro la paz social. "^g . Para Manuel Comellas, e os que pensaban coma el, non tiña razón de ser un teatro galego que non intentase educar nin moralizar, que se limitase a ser arte, porque para iso -segundo eles- xa existía o teatro en español. Perante estes ataques, a reacción por parte dos elementos progresistas da Irmandade de Ferrol non se fixo esperar e a oportunidade chegou no momento en que Manuel Comellas deu a coñecer a súa segunda peza, Redención por Amor. O encargado de comentala foi Nicolás García Pereira: "El autor, que no necesita de estas modestas lineas para afirmar su personalidad harto conocida en Galicia entera, en estos momentos de lucha social, consecuencia inevitable de la épica tragedia desarrollada durante cinco años eri los campos de la vieja Europa, dándose cuenta exacta del ambiente miserable en que viven los campesinos, sometidos a la infame coyunda de un caciquismo deshonroso, ha querido dar su opinión, buscando el medio de resolver el palpitante problema agrario. [...] "El drama [...] no se cricunscribe a Galicia, sinó que su argumento traspasa la periferia de nuestra tierra y, si se quiere, es más apropiado para Castilla y Andalucia, en donde, más que aquí existen propietarios de inmensas extensiones de terreno... "Un Habanero [...] viene dispuesto a labrar os eidos que seu pai ^8 Cfr. UN ESPECTADOR, "En Jofre "Donosiña", EZ Correo Gallego, Ferrol, 8.4.1920. 140 labraba, y dispuesto asimismo, a redimir a toda la parroquia, haciéndola dueña de las propiedades que tenía el conde. "^9 Non coñecemos o texto de Redención por Amor, que nunca foi publicada, mais polo resumo do argumento que versificou Manuel Masdías260, sabemos que a solución que propuña Comellas para os problemas dos labregos (foros, consumos, embargos, emigración) era que a"redención" viria de arriba, isto é, que os galegos ricos e bos solucionarían os problemas do país, como o protagonista de Redención por Amor, o "Habaneiro", que merca as terras do Conde para regalarllas aos labregos que as traballan. Se temos en conta que tamén fora Nicolás García Pereira quen, en nome da amizade e o compañeirismo, fixera a louvanza de Pilara ou Grandezas dos humildes2ó', podemos imaxinar as profundas discrepancias ideolóxicas que, en menos dun ano, xurdiran no seo das Irmandades. Discrepancias que sempre estiveran latentes, mais que agroman cando se define o programa nacionalista que provoca, inevitabelmente, que os homes de ideoloxía política rexionalista o abandonen. Como é de supor, despois disto Manuel Comellas abandonou a Irmandade e a escrita en galego. Estes acontecementos de Ferrol non se pode ver como un caso isolado e particular. Comellas, como Galo Salinas, representaba a un sector do galeguismo que seguía aferrado ás vellas ideas rexionalistas, que estaba de acordo en difundir a cultura galega e traballar por ela sempre que se mantivese no marco inviolábel da unidade política do Estado. Por iso non admitían un teatro galego entendido en termos de substituír, non de complementar, ao teatro español. Evidentemente, estes acontecementos débense enmarcar na evolución histórica das Irmandades da Fala que a estas alturas (1919-20), definido xa o concepto de nación, abordan a cuestión do arredismo. Cuestión que leva a moitos homes como Comellas ao abandono do movemento nacionalista. ^9 Cfr. N. GARCÍA PEREIRA, "Redención por Amor", El Correo Gallego, Ferrol, 4.4.1920. ^0 Vid. Mauuel MASDÍAS, "Nela e Rosiña", El Correo Gallego, Ferrol, 12.9.1920 (Reproducido in Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit, pp. 130-131). ^1 Vid. N[icolásJG[ARCÍA] PEREIRA, "El Teatro Gallego. Una comedia de un veterano escritor ferrolano", El Noroeste, A Coruña, datado en Xuño de 1919 (Recorte de prensa no Arquivo Leandro Carré). 141 O fracaso do Conservatorio na Coruña e de Donosiña en Ferrol obrigaron a un novo plantexamento das estratexias teatrais. Eran evidentes as pexas postas a unha renovación dramática en profundidade: susceptibilidade dos dramaturgos rexionalistas; resistencia por parte dos actores amadores; oposición ideolóxica a un teatro universalista planificado en termos de substitución do teatro español; incomprensión por parte dun público educado no drama-rípio de Echegaray, no folclorismo andalucista e castizo dos Quintero e no "astracán"; pobreza de recursos económicos e falta de apoio institucional para o mantemento de escolas de actores e da infraestrutura adecuadas ao feito teatral. Perante tanta diiicultade rebaixan as esixencias que se propuxeran coa creación do Conservatorio e márcanse unhas metas moito máis modestas: romper co ruralismo dominante no teatro rexional e demostrar que a lingua galega non é só a dos mariñeiros e labregos, senón a de todos os galegos. Afacérense a situación real da sociedade á que se dirixen e á que pretenden modificar significaba, inevitabelmente, non desaproveitar as posibilidades materiais de que dispuñan os coros populares que, por estas datas, xa contaban cun público adicto. Así, a batalla pola renovación dramática vaise intentar tamén, a partir de agora, desde dalgúns coros. Xaime Quintanilla volve os ollos a«Toxos e Froles» e encárgase da creación dun verdadeiro cadro de declamación que inclúa mulleres e que non se limite a ter como actores a Charlón e Sánchez Hermida. Dado que na cidade xa había un grupo con bastante experiencia, a empresa debería ser doada, mais a realidade era que «Toxos e Froles» seguía sendo exclusivamente masculino. O feito de que en Abril de 1920 o coro ourensán «De Ruada», que si contaba con elementos femininos, fose contratado pola empresa Fraga para unha xira por todo o país, incluído Ferrol, debeu axudar a Quintanilla a romper a resistencia do coro ferrolán. Así, en Decembro dese mesmo ano, representan, por vez primeira, obras para as que se precisa algo máis que dous homes. A prensa celebra a incorporación da muller ao coro nos seguintes termos: "No era tan fácil contar con ellas para tan patriótica labor. El "maldito qué dirán" tan en boga en boca de gentes que no tienen la menor noción de lo que es el arte, ni un poco de amor propio por la conservación de todo lo que sea la cultura artística de nuestra tierra, 142 obligaba a nuestras sencillas y honradas jóvenes a retraerse y no tomar parte en los festivales; costando gran trabajo a los autores de obras gallegas encontrar personal que quisiera ser protagonista en sus producciones. [...] Las cosas van cambiando. El milagro se debe al señor Quintanilla, que organizó el primer cuadro de declamación gallega. "zóz Como se pode comprobar, a prensa ferrolá non comenta o feito de que «Toxos e Froles» era, en 1920, o único de Galiza que non contaba con elementos femininos, e limítase a botar a culpa disto ao "que dirán" sen reparar no auténtico fondo da cuestión: que a lingua vehicular era a galega. Sabemos tamén que o primeiro cadro de declamación de Ferrol, non fora o de Quintanilla, senón o da «Dependencia Comercial», dirixido por X. A. Romero, onde traballaban os actores e actrices que despois recolleu Quintanilla. O que acontece é que Romero era un simple empregado do teatro Xofre, e Quintanilla un médico de prestixio. A partir deste momento, a única obra que os actores do cadro de Quintanilla representaron antes de se unir definitivamente ao coro «Toxos e Froles», foi o drama de Nicolás García Pereira, A Nai do Poeta, estreado no Teatro Xofre o día 3 de Decembro de 1920. Nada sabemos desta peza porque nin a"Autocrítica"z63 do autor nin a pequena reseña que publica El Correo Gallegoz^ permiten adiviñar o tema nin o número de actos. O único que sabemos do cadro de declamación do «Grupo Femenino Socialista» de Ferrol é que nunha velada celebrada en Fene o 13 de Marzo de 1921, representou o xoguete cómico Tempo Perdido, de José Sánchez Pérezz^. O feito de que a prensa de Ferrol non informase desta velada, nin de ningunha das realizadas por este grupo, demostra unha vez máis as poucas posibilidades que existen de que Z62 Cfr. XOQUfN, "Teatro Galego" (Recorte de prensa, Arquivo Toxos e Froles, t. I, p. 22). Z^ Vid. N. GARCÍA PEREIltA, "Autocritica. A Nai do Poeta", El Correo Gallego, Ferrol, 3.12.1920. (Reproducido in Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit, pp 133-134). ^ Vid. "Teatro Gallego", El Correo Gallego, Ferml, 4.12.1920. (Reproducido in Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 135). ^ Vid. "Del Ferml", La Voz de Galiáa, A Coruña, 15.3.1921. Verbo de José Sánchez Pérez vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1971-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 143 se chegue a coñecer toda a actividade dramática desenvolvida, sobre todo a protagonizada polas clases e grupos menos vinculados á ideoloxía dominante nos medios de comunicaciónZ`^. §.- «Toxos e Froles». A actividade dramática de «Toxos e Froles» paralizárase durante o ano 1919, xa que os dous actores que integraban o seu cadro, Charlón e Sánchez Hermida, ficaran incorporados ao grupo formado por Quintanilla. Isto non quere dicir que houbese unha ruptura entre o coro e o teatro, senón que as obras representadas tiñan unha maior entidade da permitida polo programa do coro. Mais, como xa vimos, o escándalo que produciu Donosiña e a confrontación con Manuel Comellas levou a Xaime Quintanilla a centrar os esforzos na creación dun verdadeiro cadro de declamación dentro de «Toxos e Froles». Así, entran a formar parte do coro os elementos que integraran o cadro dos «Dependientes del Comercio»: Pilar Suárez, Carmen Teijeiro, Manuel Quiza, José Castro Moreno, José Pérez e Félix Álvarez. Até finais de 1920, o coro seguiu actuando coa presencia exclusiva de Charlón e Hermida, que representaron os seus parrafeos Mal de moitos, Trato a cegas e mais O menciñeiro, e os monólogos, ^ Que pena tiña!, de Roxelio Rivero, e Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy. En Decembro, actúa xa o cadro de declamación completo, poñendo en escena, no Teatro Xofre de Ferrol, Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos, e unha das poucas obras que, a estas alturas, superara o ruralismo: San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodriguez Elías. No ano seguinte, 1921, o programa será o mesmo. Cando en 1922, o director do cadro se enfronte co problema de renovar o repertorio, as opcións que se lle presentan non son demasiadas. Representar para o público de «Toxos e Froles» a última peza do propio Quintanilla, Alén, sería suicida pola súa carga intelectual, e as consecuencias sobre a asistencia dese público a futuros festivais,^ impredicibeis. As obras non costumistas ás que podería recorrer eran moi escasas: A Man de ^ A perda da publicación El Obrero. Semanario deferrsor de la dase obrera. Órgano de la Agrupaci6n Socialista Ferrolana comerte en imposbel a reconstrución da historia deste grupo que non tiña cabida en El Correo Gallego. 144 de Ramón Cabanillas, representada xa en Ferrol polo cadro de Declamación da Irmandade da Coruña, e Entre dous abismos, de Antón Vilar Ponte, que presentaba problemas semellantes aos de Alén para ser incluída na programación dun coro. Restaba unicamente a volta ao teatro ruralista. Desta maneira, as pezas representadas en 1922 polo cadro de «Toxos e Froles» significaron unha involución, unha volta ao teatro costumista: Bodas de Ouro, de Galo Salinas e A ruín materia, de Leandro Carré Alvarellos. En 1923 o repertorio amplíase con outras dúas obras de Carré, Tolerias e O corazón dun pedáneo. Non obstante, hai un intento de volver ao teatro, senón urbano, polo menos de carácter social, coa peza que o cadro prepara para finalizar o ano: Dous Amores, de Lois Amor Soto. Mais a Ditadura condicionará a súa estrea e levará a Xaime Quintanilla a abandonar as actividades teatrais2ó'. Z6' Para un estudio máis pormenorizado das acrividades do cadro de declamación de «Toxos e Froles^, vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 43^0. 145 Betanzos.­ §.- En Betanzos, a Irmandade local crea o seu propio cadro de declamación. A historiografía teatral coincide en salientar a actividade que desenvolveu este grupo268. No máis amplo e pormenorizado traballo realizado sobre a Irmandade da Fala betanceira269, Xesús Torres Regueiro afirma: "Nese ano [1919] representaronse en Betanzos, polo menos, 10 obras galegas: Enredos -que precisamente se estreou no teatro Alfonsetti o 28 de Febreiro do ano citado-, Pra vivir ben de casados e Noite de Ruada, de Leandro Carré Alvarellos; Norde, de Fernando Osorio; No Íntimo, de Jacobe Casal; Unha anécdota, do portugués Marcelino Mezquita; O miñato e máis a pomba e O émbargo, de Avelino Rodríguez Elías; O Pazo, do sadense Lugrís Freire, e Andacio, do irmán betanceiro Xosé Ares Miramontes. "270 O feito de que nesta época non exista prensa local e que a consultada non rexistre toda esta actividade, fai case imposíbel a comprobación deses dados. Sen embargo, resulta moi sospeitosa a coincidencia de parte desa relación de obras co programa que Fernando Osorio levou a Betanzos en Outubro de 1919: "En la velada, que se realizará a las nueve de la noche en el Teatro Alfonsetti, subirán a escena las siguientes obras: "1°, estreno del drama de Osorio, Norde; 2°, el monólogo intitulado No Íntimo, que nuestro convecino D. Jacobo Casal ha escrito para Osorio; 3°, el pasatiempo portugués Unha Anécdota, estrenado en La Coruña con extraordinario éxito. "27 Segundo Leandro Carré Alvarellos, o cadro presentouse o día 4 de Xaneiro de 1919, mais no folleto conservado desa velada no seu arquivo nada indica que fose esta a primeira vez que actuaban; representaron O Pazo, de Manuel Lugrís, O Z^ Vid. Leandro CARRÉ, Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], e Henrique RABUNHAL, op. cit.. p. 94. ^9 Cfr. Xesús TORRES REGiJEIRO, "A Irmandade da Fala de Betanws", Anuario Brigantino 1991, Betanzos, pp. 91-138. 270 Cfr. ibidem, pp. 113-114. Z^1 Cfr. "Excursión a Betanzos", La Yoz de Gnlicia, A Coruña, 7.10.1919. 146 miñato e máis a pomba e O embargo, de Avelino Rodríguez Elías272. Na prensa consultada unicamente aparecen dúas reseñas, ambas as dúas de Decembro de 1919 e co mesmo programa, unha actuación en Sada273 e outra en BetanzosZ74, en que levaron a escena: Andacio, de Xosé Ares Miramontes2'S. Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré. Noite de ruada, de Leandro Carré. Por un outro programa de man sabemos que o 13 de Marzo de 1920 representaron, no Teatro Alfonsetti, Esclavitú, de Lugrís Freire, e estrearon Tolerias, de Leandro CarréZ'6.A estas obras habería que engadir Minia e Esclavitú, de Manuel Lugrís, e mais a estrea de Enredos, de Leandro CarréZ". O elenco de 2n Vid. UN VELLO ACTOR, "Teatro Galego. Seición Dramática da I. da F. de Betanzos", artigo manuscrito (Arquivo Leandro Carré). Como xa dixemos antes, probabelmente este artigo estaba destinado a continuar a serie iniciada en A Nosa Terra co dedicado á"Agrupación Artística de Vigo», e que se viu interrompida para ser substituída pola serie dedicada á formación de actores (vid. p. 26). Datamos o artigo en Decembro de 1921 ou a comezos de 1922, por dúas razóns: 1 a) corresponderíalle ser publicado en Febreiro de 1922; 2a) nel Carré afirma que o Certame da Irmandade de Betanzos foi fallado "o ano pasado" e, aínda que a prensa publicou o fallo do xurado en Xaneiro de 1921, ben puido ser fallado en Decembro de 1920. 2'3 Vid. CORRESPONSAL, "Desde Sada", La Yoz de Galicia, A Coruña, 18.12.1919. 2'4 Vid. "En Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 108, 15.12.1919. 2'S Ao pouco que se coílecía sobre Xosé Ares Miramontes, podemos engadir agora que naceu en Betancos en 1893 e morreu en Rosario (Arxentina) en 1976. A súa obra Andacio, inédita, vai inclufda no Apéndice. Z'6 Vid. Programa de man (Arquivo Leandro Carré). Z" A respecto da estrea de Enredos non existen dúbidas xa que está documentada no folleto en que foi publicada: "Representada pol-a primeira vez no Teatro Alfonsetti, de Betanzos, a noite do 28 de Febreiro de 1919" (Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Enredos, comedia en dous actos, A Coruña, ^Terra a Nosa!, Bibrioteca Popular Galega, Suplemento de «EI Noroeste=, 1919, p. 1). Mais a cuestión non está tan clara en relación a Tolerfas. A historiograña dramática data a estrea o día 13 de Marzo de 1920 (vid., por exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Antoloxfa do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1987, p. 174), que corresponderfa á velada do programa de man citado neste traballo; non obstante, a información que ofrece Leandro Carré podería contradicir isto: "Para cumprir os desexos de «Cántigas da Terrap, do que fun director escénico, escribfn eu Pra vivir ben de casados e Tolerfas" (Cfr. Leandro CARRÉ, "A moderna orientación do Teatro galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 184, 1.5.1923). De todos os xeitos, e a pesar de que Tolerfas foi publicada en 1917, cando Carré dirixía o cadro de «Cántigas da Terra^•, non existe constancia de que fose estreada, nin represe^ada, pola devandita agrupación. 147 actores estaba formado en 1919 por Elvira e Pura Rey, Luís e Xosé Ares, R. Rey, M. González, M. Rcel, e mais X. Pita. No antedito artigo, Carré engade os nomes de Esperanza Torres, Pilar Couceiro, Pilar Datorre, Crestar e Gayoso. En Xuño de 1919, a Irmandade de Betanzos convoca un certame de obras dramáticas que alcanza unha repercusión enorme pola cuantía do primeiro prémio (500 pts.). Segundo Torres Regueiro, as representacións dramáticas era unha das fontes de ingresos da Irmandade local. Isto explicaría non só a cantidade ofrecida nese certame, senón tamén o feito de que a Irmandade se reservase o dereito a estrear todas as obras que levasen premio e mesmo mención honorífica: "Moitos ou poucos, a Irmandade contaba cos ingresos das veladas teatrais para a súa iinanciación. Neste senso, temos noticia do ingreso rexistrado 0 28 de Febreiro de 1919, o día da estrea da obra de Leandro Carré, Enredos, que ascendeu a 214,75 ptas., o que denota unha grande afluencia de público, tendo en conta os precios da época. "z^s Toda a prensa consultada recolle a convocatoria deste certame, que vai tardar máis dun ano en ser fallado. En Xaneiro de 1921, o xurado, constituído por Salvador Cabeza de León, Antonio Rey Soto e Vicente Risco emite o seguinte fallo: "Primer premio, 500 pesetas en metálico, declarado desierto. "El segundo premio, una artística escribanía de plata, ha sido adjudicado a la obra de D. Ricardo Frade Giráldez titulada ^ Vaites... vaites!. "El tercero, objeto de arte, obra del notable escultor D. Miguel Blay, a la de D. José Castro Lens, titulada A xusticia pol'a man. "El cuarto, una pluma de oro con su estuche, a la obra de D. Leandro Carré, O Pago. "El quinto, objeto de arte, a la obra de D. Manuel Masdías Sánchez titulada Froriña. "El sexto, objeto de arte (creación del Jurado) a la obra de D. Luis ^­ Fernández Gómez, denominada O milagre. "Obtiveron accesits las obras de D. Leandro Carré Alvarellos A paz do ^8 Cfr. Xesús TORRES REGUEIRO, op. cit., p. 114. Os prews de 1920, segundo informa o pmgrama de man da velada do 13 de Marzo, eran os seguintes: "Cadeira, 1'25 ptas.; Dianteira, 0'75; Xéral, 0'S0. PrBs Irmans: Cadeira, 0'75; Dianteira, 0'S0; X^ral, 0'35. 148 campo, O engano" y Os amores de Xan Quinto. "279 Na nosa opinión, a Irmandade da Coruña non debeu quedar saiisfeita con estes resultados, e o primeiro que avala esta suposición é o feito de que A Nosa Terra non publicase o fallo do xurado, limitándose a comentar: "Xa e coñecido pol-a prensa o fallo do Xurado que xusgou as obras teatraes no Concurso feito pol-a "Irmandade" de Betanzos. "Nós, por falla d'espacio hoxe, non podemos falar con máis longura do asunto. "Somentes deciremos que aquela "Irmandade" merez unha loubanza querendosa que nós 11'adicamos con istas liñas."280 Non parece lóxico que despois de tanta propaganda como lle dera, agora non publique o fallo, sobre todo porque non é certo que fose recoílido en toda a prensa; da consultada unicamente apareceu en La Voz de Galicia. A historiografía teatral só recolle algunha das obras e autores premiados sen especificar a categoría alcanzada, isto levou a Torres Regueiro a supor que, aínda que non se coñecese o fallo completo, o polémico certame si fora fallado: "Ricardo Frade volta á carga solicitando da Irmandade unha resolución sobre a súa obra, supostamente premiada. Non fica claro, porén, se a resolución solicitada se refire ao fallo do concurso ou a unha posible publicación da obriña. Fallo debeuno haber polo que se deduce dunha carta enviada, uns días antes que a de Frade, pola sociedade coral «Queixumes dos Pinosp. "281 As dificultades polas que pasou este certame podemos imaxinalas dado 0 tempo que tardou en ser fallado, quizais debido ás profundísimas diferencias estéticas e ideolóxicas existentes entre os tres membros do xurado2^. Cando Vicente Risco, anos máis tarde, redixe o ensaio "Da Galiza Renascente", dos dramaturgos premiados Z^ Cfr. "Concurso de obras teatrales gallegas. Veredicto del Jurado", La voz de Galicia, A Coruña, 26.1.1921. ^0 Cfr. "Teatro galego", A Nosa Tena, A Conu^a, 1.2.1921. ^1 Cfr. Xesús TORRES REGUEIItO, op. cit., p. 115. ^ Torres Regueiro comenta algunhas cartas cruzadas entre as concvrsantes, a directiva da Irmandade e Cabeza de León. O historiador comenta: "E o certame teatral resultou dabondo eurevesado e polémico, polo menos en canto á súa resolución. "(X. TORRES REGUEIRO, op. cit. . p. 115). 149 en Betanzos unicamente nomea a Leandro Carré Alvarellos283. Tamén coñecemos pola prensa o título doutras obras que se presentaron a este certame, que non foron premiadas, mais que Risco inclúe no seu estudio: "También, con acuse de recibo, la comisión organizadora hace público que hasta la fecha se han recibido las siguientes obras; Rosiña, A señá Tiburcia, O milagre, A paz do campo, ^ Vaites. .. vaites!, O casamenteiro, O Garda Mor, O engano, A xusticia pol-a man, Froriña, O labrador e o cacique, Lenguas ruiñas e almas boas, Os amores de Xan Quinto y Un home de pan e ferro. Ademas se recibieron otras varias que por ir firmadas polos mismos actores [sic] no pudieron ser admitidas. "2^ A obra que aparece en primeiro termo, Rosiña, sería, probabelmente, a Rosiña de Xesús San Luís: a concorrencia a este certame explicaría o feito de que o autor ^xese a súa leitura perante o cadro de declamación KA Terriña^ en Novembro de 1919Z^, mais que non a estrease até 1921, despois de coñecido o fallo do xurado. Para Vicente Risco, no ensaio arriba citado, esta obra de San Luís, ao que considera un dos mellores dramaturgos do teatro social, é superior a O Fidalgo. Non obstante, o xurado de Betanzos considerou que ^ Vaites. .. vaites! (pasatempo nun acto de ambiente rural e costumista), era superior non só a Rosiña, senón tamén a O pago e O engano286 (dramas en tres actos, de ambiente urbano que tiñan. como protagonista á clase media}. Isto quere dicir que a maior parte dos seus membros (Rey Soto e Cabeza de León) optaron por que o teatro galego seguise a ser rural, costumista, cómico e breve. De aí que nin Vicente Risco nin os homes de A Nosa Terra se amostrasen satisfeitos cos resultados, xa que esperarían que unha obra das que optaban pola renovación dramática levase o primeiro premio. Na nosa opinión, isto era o que daban a entender cando, a finais de 1919, comunicaban novas sobre as pezas recibidas para o certame: 283 Vid. Vicente RISCO, "Da Galiza Renascente (conclusión)", A Nosa Terra, A Coruña, n° 256, 1.1.1929, p. 8. Z^ Vid. "Concurso de obras gallegas", Diario de Galicia, Santiago, 9.11.1920. ^ Vid. "Teatro Gallego. Nueva obra de San Luis", Diario de Galicia, Santiago, 5.11.1919. Z^ Estas dúas obras de Leandro Carré, que nunca foron publicadas, van incluídas no Apéndice. 150 "Iste Concurso será un éxito, dadas as moitas obras recibidas e a sua valía, algunhas d'elas d'unha nova orientación no noso teatro. "Zg' O certo é que a partir do momento en que se coñece o fallo do certame, A Nosa Terra non volve informar sobre as actividades dramáticas do cadro de Betanzos. Mais que carezamos desa información non ten que significar necesariamente que o grupo desaparecese, xa que en 1922, cando Leandro Carré redixe o artigo antes citado, fala del como un grupo en activo. Na nosa opinión, o silencio de A Nosa Terra sobre este grupo está provocado, primeiro polo seu desacordo co fallo do xurado, e despois pola escisión das Irmandades, a conseguinte adhesión da de Betanzos ás teorías de Vicente Risco, e a súa transformación en Irmandade Nazonalista Galega. Lamentabelmente, Rexurdimento, a publicación da Irmandade de Betanzos, na súa primeira época (Agosto-0utobro de 1922) non coincide coa temporada teatral, e na segunda (Xaneiro-Xullo de 1923) é xa o órgano das Irmandades Nacionalistas Galegas e non entra en detalles da vida local. O que si sabemos con seguridade é que o cadro de declamación, se non antes, rematou as súas actividades coa Ditadura de Primo de Rivera, como todas as restantes actividades nacionalistas en Betanzos. Cóntao así o Presidente da Irmandade: "Aos poucos dias do golpe de estado chamoume o alcalde de Betanzos, [...] obrigoume a darlle o meu nome para me facer responsable do que oubera; [...] O local social da Irmandade tivo que pechar as suas portaS. "zss z^ Vid. "En Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 108, 15.12.1919. ^s Cfr. LUÍS CORTIÑAS, "O ano derradeiro en Betanws", A Nosa Terra, A Coruña, n° 279, 1.1.1931. 151 Santiago.- A actividade dramática compostelá non foi tan intensa como a da Coruña, mais presenta a novidade e o actractivo da variedade. Ao longo destes catro anos xorden unha serie de grupos cunha base social moi diferente, que abrarixe desde os sectores traballadores aos universitarios. §.- «A Terriña». En 1919 o teatro xirou en torno ao grupo «A Terriña», agás nunha saída do Orfeón de Santiago, que representou en Vilagarcía A Fonte do Xuramento, de Francisco Ma de la Iglesia289. «A Terriña», que como xa vimos nacera dunha escisión do cadro de declamación da Federación Obreira, «Brisas Futuras», presentouse en Compostela, en Xaneiro de 1919, con O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero290. Levouna despois a Vilagarcía, Pontevedra, Redondela e Vigo291. O enorme éxito desta obra e a súa grande repercusión na prensa, e un dos aspectos máis estudiados na historioĉrafía teatralZ^. «A Terriña» estaba dirixido por Manuel González Lanchas, e parece que algúns actores e actrices se renovaban cada ano, mentres outros, por exemplo Carmiña Sande, procedían de «Brisas Futuras». Aínda que o éxito de O Fidalgo estaba asegurado, en Santiago representárase tantas veces que o grupo necesitaba algún espectáculo novo. En Marzo estrearon unha obra en español de Posada Curros293, mais non alcanzou o éxito esperado e non volveron representala. Z89 Vid. REY ALVITE, "El Orfeón de Santiago. Una excursión a Villagarcía", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.9.1919. 29° Vid. "En el Teatro", Correo de Galicia, Santiago, 11.1.1919. 291 Vid. "«A Terriña= en Vigo", Correo de Galicia, Santiago, 14.1.1919. Z^ A acollida que obtivo O fidalgo, tanto por parte do público como da crítica, ademais de ser tratada en obras xerais de historia da literatura (vid. por exemplo, Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. , pp. 550-552), foi perfectamente estudiado por Xosé M a Dobarro Paz e M a do Pilar Garcfa Negro ( "Fortuna e valoración da obra", in Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidalgo (Contén unhas Memórias Sintéticas do autor), A Coruña, Ed. do Castro, 1986). 2^ Vid. "Un estreno. Amor de Amores", Diario de Galicia, Santiago, 6.3.1919. 152 En 1920, volven a O Fidalgo, levándoo á Estrada2^, Padrón295, Marín e Cangas2^. En Febreiro de 1921, renovazon por fin o repertorio coa estrea de Rosiña2^, tamén de San Luís Romero, mais o novo drama do zapateiro santiagués non calou no público, a pesaz de que homes como Risco o considerasen superior a O Fidalgo. Neste ano o grupo estaba integrado polas seguintes persoas: Ofelia González, Rosalía e Ramona Silva, Inocencio Rodríguez, Manuel Míguez, Luís Roucar, Antonio López, Manuel Dopico, Eugenio San Luís, Jesús Pose e José San Luís. «A Terriña» entrou nunha fase de esmorecimento, despois de levar, en Maio, O Fidalgo a Noia298. Esta fase de inactividade durou até Decembro de 1922, en que patrocinados polo Centro Republicano volveron interpretar no Teatro Principal de Santiago O Fidalgoz^. O éxito desta reposición revitalizou o grupo, que levou Rosiña a Padrón300 (Xaneiro de 1923), e mais ao Principal de Santiago301 (Marzo de 1923), ao tempo que elixía unha nova directiva: "Presidente, D. Antonio Figueiras; tesorero, D. Eugenio San Luís; contador, D. Antonio Folgar; secretazio, D. José San Luís y vocales, D. Juan López Gazcía y D. Miguel Sández. "3°Z A actividade do grupo aumenta e prepaza unha homenaxe ao mestre Chané, no Teatro Principal, en que sube ao escenazio Esclavitú, de Manuel Lugrís 2^ Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 18.4.1920. 29s Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 6.6.1920. Z^ Vid. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 26.8.1920. Z^ Vid. ORTIZ NOVO, "Rosiña", EI Compostelano, Santiago, 24.2.1921. 298 Vid. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 27.5.1921. 2^ Vid. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 11.12.1922. 300 Vid. "Noticias", El Compostelmw, Santiago, 28.1.1923. 301 Vid. "Santiago", Galicia, Vigo, 6.3.1923. 302 Cfr. "Crónica Compostelana", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.4.1923. 153 Freire3o3 Mais a implantación da ditadura de Primo de Rivera, en Setembro de 1923, cambia o rumbo da colectividade co conseguinte abandono do teatro galego. Así, en Novembro muda a directiva desaparecendo todos os nomes da anterior, fan unha representación de teatro español e, finalmente, «A Temña» desparece. Henrique Rabunhal, ademais de incluír «A Terriña» entre os coros, asegura que tamén representou Minia, de Manuel Lugrís; e A copla e máis ^ Vaites... vaites!, de Frade Giráldez, mais non indica a data de representación nin a fonte de onde tira a información3Ó'. A documentación non confirma estas atribucións. §.= «Agrupación Galicia». En 1920, aparece a«Agrupación Galicia» que estreou en Vigo3°^ v cadro lírico-dramático ^O sangue berra...!, de Posada Curros con música do mestre ^^no306, completando o programa coas pezas O miñato e mais a pomba e ^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elías. A estrea en Vigo deste grupo compostelán explícase pola procedencia do autor e director, Posada Curros, que era natural desa cidade. Integraban o cadro Concha Nogueira (que en 1918 estaba en «Brisas Futuras» ), Mercedes Iglesias, Gonzalo Martín, Valentin Millán, Gonzalo Pando, Manuei Regueiro, Pepe Abraldes, Luís Iglesias e Pablo F. Tafall. Ao ano seguinte (1921), o Faro de Vgo anunciaba a representación da obra en Santiago: ^ "En el Teatro Royalty, el dia 19 del actual [Marzo] estrenaráse la obra gallega de Posada Curros ^O sangre berra. ..! "La pondrá en escena el mismo cuadro estudiantil que con tanto éxito la dió a conocer en Vigo el año último. "307 3°3 Vid. "Santiago. El homenaje al maestro Chané", Galicia, Vigo, 14.7.1923. ^ Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104. 3°S Vid. "Las Colonias Escolares. Un fesrival benéñco", Faro de ^go, 22.6.1920. 306 ^O sangre berra! figuraba como non estreada na historigraña teatral (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Ilicionário do Teatro Calego (1671-19&S), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. e Manuel FORCADELA, "Estudio crftico da obra de Xosé G. Posada curros e Luís de Gálvez", in José G. POSADA CURROS E L[JÍS DE GÁLVEZ, Nin me abandonarás nuncn, Versión galega de Xosé Lufs Méndez Ferrfn, Santiago de Compostela, IGAEM, 1995, pp. 73-133). ^ Cfr. REY ALVrTE, "Sanriago. Teatro Royalty", Faro de Ygo, Vigo, 5.3.1921. 154 Non obstante, o día 21 de Marzo, El Compostelano informa de que "Se anuncia para pronto el estreno del hermoso juguete lírico-dramático ^O sangue berra. .. !"308. A partir deste momento non achamos máis noticias sobre a representación, polo que deducimos que non chegou a ser posta en escena en Santiago. §.- «La Raza». Pouco sabemos tamén do grupo «La Raza» que, dirixido polo escolar Mesejo Campos, 0 17 de Xaneiro de 1922 estreou no Teatro Principal a comedia Carmiña (en dous actos e un prólogo), de Juan Jesús González309. Esta falta de información débese, na nosa opinión, á conxunción de dous factores. Por unha banda ao feito de que a obra obtivo moi malas críticas, sobre todo pola desastrosa actuación do grupo, polo cal os xornais non nomean os actores. Pola outra, a que non se conserven os exemplares do diario El Compostelano correspondentes a esas datas3'o §.- «Cativezas». En 1922 aparece o grupo «Cativezas», que na primeira representación que realiza, no Salón Teatro, o día 18 de Febreiro, preséntase como "un grupo de amadores", levando a escena O rei da Carballeira, de Ricardo Frade Giráldez. A obra que interpretan os compoñentes de «Cativezas» non responde ao texto da primeira edición da obra; agora conta cun actos máis e xa non é un drama, senón unha comedia dramática: "Esta obra, que fué estrenada con dos actos, [...] sufrió el acertado añadimiento de un tercero, que gustó mucho, obligando al público á 3Ó8 Cfr. "Sección de Noticias", El Compostelano, Santiago, 21.3.1921. 309 Vid. "El estreno de «Carmiñap", El Eco de Santiago, 18.1.1922. Juan Jesús González non figuraba na historiograña teatral, mais si na historia da literatura como novelista e xornalista (vid. R. CARBALLO CALERO, op. cit.. pp. 622-633, e Antonio COUCEIRO FREUOMIL, op. cit.. s.v.). A única crítica que se coñece sobre esta peza é: "«Carmiña^• por Juan Jesús", El Compostelano, Santiago, 18.11.1921. 31o Supomos que de se conservaren os exemplares de El Compostelarco teriamos máis información sobre a obra e o grupo, porque o autor da peza, Juan Jesús Gon7ález, era un dos seus colaboradores. 155 salir á escena al autor -D. Ricardo Frade Giráldez-, repetidas veces. "31' Na seguinte función, en que o grupo aparece xa co nome de «Cativezas», baixo a dirección de Xosé Mosquera, estrearon ^ Vaites. .. vaites!, tamén de Frade Giráldez, no Teatro Principa131z. En Decembro anuncian unha nova velada, que non chega a realizarse até Xaneiro de 1923 por enfermidade do director e primeiro actor, Xosé Mosquera. Levarán a escena Minia, de Manuel Lugrís Freire; ^ Vaites. .. vaites!, de Frade Giráldez, e mais estrean unha óutra peza deste último escrita especialmente para eles, A copla3^3 Polos nomes das actrices e actores que integran este cadro de declamación, «Cativezas» é unha continuación, con outro nome, da «Agrupación Galicia» (1920). As actrices eran: Concha Nogueira, Mercedes Iglesias, Felisa Vázquez, Sosía e máis Mospollet; os actores: Espasandín, Romar, M. e I. Varela, Hermida e Pereira. Como todos os demais grupos, «Cativezas» desparecerá coa ditadura. Henrique Rabunhal inclúe a«Cativezas» dentro dos coros e afirma que "trabalhou com A Terriña"31a Non indica a fonte de onde tirou esta información, mais non responde á realidade documentada. §.- «Cadro Escolar». En Novembro de 1922 a prensa comunica que un grupo, dirixido por Xermán Prieto e integrado por escolares, levará a escena a comedia de Francisco Alcayde, 3^1 Cfr. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 20.2.1922. Esta segunda versión foi tamén publicada: Ricardo FRADE GIRÁLDEZ, O Rey da Carballeira, comedia dramática gallega en tres actos e catro coadros, Santiago, Imp. La Comercial, 1932. O feito de que nesta edición non se consignase que era a segunda, levou a que na historiograga teatral se crease certa confusión acerca da súa clasificación como drama ou comedia. 3i2 Cfr. "Anoche, en el Teatro", El Compostelano, Santiago, 19.4.1922. 313 Cfr. "Una velada", El Compostelano, Santiago, 13.1.1923. A copla é a única obra de Frade Giráldez que nunca foi editada, quizais por iso non figuraba na historiograñia teatral. O único que sabemos sobre esta peza é a información que pmporciona Juan Jesús González: "Solo hemos de decir que viendo trabajaz a la señorita Nogueira y al señor Mosquera, en los ensayos de A copla, hemos experimentado una desas emociones que quedan grabadas en nuestras almas como algo poderoso de lo cual no podemos evadirnos" (JUAN JESÚS, "Teatro Gallego", EI Compostelano, Santiago, 10.1.1923). 31a Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 104. 156 ^Ainda vive!315. O correspondente do xornal vigués Galicia, Rey Alvite, chega mesmo a informar sobre a data de estrea: 0 22 de Novembro316 Non obstante, en ningún dos xornais consultados aparece confirmada esta estrea. Mais o día 14 de Decembro preséntabase no Salón Teatro un novo grupo denominado KCadro Escolar», dirixido tamén por Xermán Prieto e integrado por estudantes de bacharelato; isto inclínanos a crer que, entre unha noticia e a outra, o grupo variou o programa, substituíndo a peza de Alcayde por outra de Manuel Vidal Rodríguez, catedrático do Instituto de Compostela, titulada ^De quen é a vaca?317. Na súa actuación da Coruña, o grupo estrea outra peza do mesmo autor, O "si " de Gabriela318, que tamén leva a Ferrol. Nestas primeiras actuacións o«Cadro Escolar» interpretou tamén un drama español do mesmo autor. En Xaneiro de 1923, o grupo volveu ao Salón Teatro, mais esta vez cun programa totalmente galego en que repetiu as obras de Vidal Rodríguez e estreou o monólogo O meu viaxe á Cruña (do sacristán de Boiro), orixinal de José Pan Martínez319 O mais probábel é que Manuel Vidal reescribise O "si " de Grabiela para esta nova representación, xa que no reparto figuran máis personaxes das que interveñen no texto publicado en 1920. Nesta ocasión son as seguintes: "uGrabiela», señorita Inés Barreiro; «Tía Nicasia», señorita Carmen Ulla; «Tío Brais», señor Cebreiro Refojo (L.); «Florencio», Sr. García 31s Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 6.11.1922. A peza iAinda vive! permanece inédita. Sobre Francisco Alcaide vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 316 Vid. REY ALVITE, "Información de Santiago", Galicia, Vigo, 7.11.1922. 31' Vid. JUAN JESÚS, "La fiesta de mañana en la Casa Social", El Compostelano, Santiago, 13.12.1922. Manuel Vidal Rodríguez figuraba na historia da literatura unicamente como narrador (Vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. , p. 549). 31a O"si " de Grabiela foi publicada en Yda Gallega, Vigo, n° 150, 25.7.1920. Vai reproducida no Apéndice. 319 Vid. F., "Sa16n-Teatm", El Compostelano, Santiago, 29.1.1923. José Pan Martínez non figuraba na historiograña dramática. Tampouco achamos o seu nome en ningún dicionario nin enciclopedia. A escaseza de dados de que dispomos sobre el fixo imposíbel a súa localización. 157 Acebal; «Fulipe» Sr. González Muñoz. "320 Integraban este grupo Lola Rodríguez, Carmen Ulla, Inés Barreiro; e como actores, F. Barreiro Salaño, L. Cebreiro Refojo, P. Romero Lema, X. Bastida Vizoso, L. García Acebal, E. Rodríguez Cebral, M. Cerviño Gesteira e mais X. González Muñoz. O«Cadro Escolaru desapareceu coa ditadura, e Manuel Vidal pasouse ao teatro en español. §.- «Cadro Universidade^. Co fin de recadar fondos para o Comité «Pro-Rusiau, que presidía o catedrático Salvador Cabeza de León, formouse na Universidade un grupo que, baixo a dirección de Mariano Tito Vázquez, estreou, no Teatro Principal, en Maio de 1922, dúas obras de Armando Cotarelo: o drama Trebón321, e o monólogo cómico Paulos322. Foron levadas tamén ao Teatro Linares Rivas da Coruña3z3. $n Marzo de 1923, estrearon as comedias Sinxebra324 e Pillounos^25, ambas as dúas tamén de Cotarelo, ao tempo que anunciaban que tiñan en preparación a traxedia Negra Sombra, de Posada Curros3zó. O éxito das obras de Cotarelo foi tan grande que Sinxebra e Pillounos serian repetidas en Santiago en Abril327 e 32o Cfr. ibidem. 3z1 Armando COTARELO VALLEDOR, Trebón, farsada dramática en tres autos, Santiago, El Eco Franciscano, 1922. A 2a edición foi impresa en Ferrol, Céltiga, 1923. szz Vid. "Ayer, en el Teatro Principal. Estreno de «Trebón^ ĉ ", El Compostelano, Santiago, 3.5.1922. 3z3 Vid. "Despues del estreno de «TrebónA", La Voz de Galicia, 8.5.1922. 3z4 Armando COTARELO VALLEDOR, Sinxebra, comedia bilingiie en dous actos, Santiago, Tipograña «El Eco=, 1923. 3z5 Vid. "Los estrenos del sábado", El Compostelano, Santiago, 6.3.1923. A historiograña teatral descoñecía a existencia da comedia Pillounos de Armando Cotarelo. Esta comedia e o monólogo Paulos son as úmcas pezas inéditas da produción dramática do catedrático compostelán. 3z6 Vid. JUAN TESÚS, "Negra Sombra", EI Compostelano, Santiago, 27.2.1923. 3z^ Vid. "Santiago", Galicia, Vigo, 18.4.1923. 158 Maio328. Finalmente, leváronas ao Teatro Rosalía de Castro, o día 19 de Maio3z9 Con motivo dunha serie de actividades culturais que se van celebrar na Coruña, en Xullo, en honor dunha embaixada cubana, o grupo acepta a invitación realizada pola «Reunión de Artesanos» da Coruña, e anuncia que representará as seguintes obras: o día 17, Trebón•, o día 18, Sinxebra e estrea de Negra Sombra, de Posada Curros; e por último, o día 19, estrea de Lubicán, de Cotarelo Valledor33o Porén, o programa debeu parecer excesivamente galego ás outras entidades organizadoras (Concello, "Spoting Club" e mais "Nuevo Club") e así, a última hora, o grupo Universidade foi substituído por unha compañía profesional española que por esas datas actuaba na Coruña. O cadro da Universidade limitouse a celebrar unha función benéfica en que representou Sinxebra, compartindo cartel coa antedita compañía profesiona1331 A implantación da ditadura de Primo de Rivera en Setembro, retrasará máis dun ano a estrea de Lubicán. Neste grupo universitario colaboraron as figuras máis coñecidas do teatro galego en Compostela: Xermán Prieto, que dirixía o«Cadro Escolar»; Xosé Mosquera, director de «Cativezas»; Juan Jesús González, actor do grupo «La Raza» que estreara a súa obra Carmiña; Posada Curros, que co grupo «Asociación Galicia» estreara en Vigo o seu drama ^O sangue berra!, e mais Fermín Bouza Brei, gañador dun dos premios do Certame da Irmandade da Coruña coa peza Romance de don Galeor332. Porén, non podemos deixar de reseñar que non acontece o mesmo coas figuras femininas. Entre as actrices do cadro universitario non figuraba ningunha das que formaran parte de «Cativezas», nin de «A Temña», nin da «Asociación Galicia»; 32S Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 27.34.1923. 3z9 Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 3.5.1923. 33° Vid. "La excursión de la Habana y el cuadro dramático «Universidad^ ĉ ", El Compostelano, Santiago, 22.6.1923. Armando COTARELO VALLEDOR, Lubicán, conto dramático de lobos e amores, en tres cadros en verso, Santiago, Tipograña «El Ecos, 1924. 331 Vid. "Función Teatral", La Voz de Galicia, A Coruña, 18.7.1923. 332 O feito de que O Romance de don Galeor, obra dun autor tan prestixioso e recoñecido como Brou7a Brei, permaneza inédita e mesmo perdida, pode dar a medida das dificultades que se deben vencer para reconstruír a historia do teatm galego. 159 isto probabelmente se deba a que estas mulleres non formaban parte do mundo universitario, ao que só tería acceso unha minoria das fillas das familias máis progresistas e mellor situadas economicamente. Foron Olimpia Valencia, Margarita Denlofén, Mercedes Aller, Nieves e América Villar e Pilar Cotarelo. No capítulo seguinte veremos como a ditadura tamén rematou co «Cadro Universidade». §.- «Os grupos católicos». Os círculos católicos composteláns, que tan ligados estiveran historicamente ao rexionalismo e que desde 1917 estreaban obras de autores de seu, despois do lapso de 1919 (provocado probabelmente pola definición do nacionalismo) recuperaron o costume de representar pezas galegas. O cadro infantil das Escolas Dominicais estreou, en Febreiro de 1920, A Señá Tiburcia, do Rvdo. Celestino García Romero333 As alumnas do Colexio das "Huérfanas", no festival de fin de curso dese mesmo ano, representaron o diálogo anónimo, A Pelegrina33a, e no de 1923, un outro diálogo tamén anónimo, Na feira33s En 1921, o cadro das Escolas Dominicais realizou a súa festa anual, non na sede no Círculo Católico, como era habitual, senón no Salón Teatro estreando dúas obras: Santa Liberata, do Rvdo. Celestino García Romero e A festa do Patrón, da Rvda. Madre Margarita do Convento da "Enseñanza" de Vigo336 A respecto desta última autora temos que indicar que na recensión que desta velada redixiu Posada Curros para Faro de Vigo figuraba como "reverenda madre Magdalena", e así o recolle Manuel de la Fuente na serie "Postal del Año 21" que escribe na actualidade 333 Vld. "Una velada. Las Escuelas Dominicales", Diario de Galicia, Santiago, 15.2.1920. Sobre Celestino García Romero vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Toda a produción deste autor permanece inédita. 33a Vid. "En las Huérfanas", Diario de Calicza, Santiago, 14.7.1920. 33s Vid. "Velada literario-musical", El Compostelano, Santiago, 16.7.1923. 336 Vld. "Fiesta en la «Casa Social=", Diario de Galicia, Santiago, 10.2.1921. 160 para o devandito xornal337. Con todo, mantemos a nome de Margarita porque así é como figuraba nas reseñas dos anos 1915, 1916 e 1917, que, na nosa opinión, son máis fiabeis pola proximidade no tempo e no lugar, posto que as dúas primeiras representacións de que temos noticia foron celebradas no propio Colexio a que estaba adscrita a autora. Lamentabelmente, nin as obras da reverenda madre Margarita nin a de García Romero, escritas expresamente para os grupos de alumnas, foron publicada, que nós saibamos; así, forman parte da longa lista do teatro galego perdido. De Santa Liberata a prensa comentou o seguinte: "1° Santa Liberata, drama histórico gallego en tres actos, escrito en la dulce lengua de Rosalía de Castro, por el R.P. García Romero, S.J., atildado escritor y consumado arqueólogo, quien se ha inspirado en pasajes de la vida de la referida virgen, mártir gallega, que murió en tiempos del gran tirano y emperador Nerón. ^^338 Destas palabras temos que deducir que Santa Liberata foi o primeiro drama haxiográfico da historia literaria galega. Porén, todas estas obras formarían un grupo específico de teatro escrito para escolares, no que se incluiría tamén o Diálogo en verso, que Juan Barcia Caballero redixiu, en 1921, para a festa de fin de curso da Escola de Bastabales339, así como as pezas que vimos no capítulo anterior neste tipo de festivais: Boa Festa, da Rvda. Madre Margarita, e todos os monólogos e diálogos "en galego" dos diversos colexios e aulas de ensino nocturno para adultos. Non podemos deixar de apuntar a posibilidade que se estivese intentando crear un teatro didáctico galego, que coincidiría no tempo coa creación en Madrid do tamén fracasado "Teatro de los Niños"340. Mais non se nos escapa que o fin último dese teatro didáctico galego non sería o mesmo que o do teatro infantil español. A educación en Galiza foi sempre unha vía de españolización, e unha simple ollada 33' Vid. Manuel de la FUENTE, "Un jesuita y una monja, comediógrafos de actualidad", Faro de Ygo, 13.2.1996. 33s Cfr. "Escuelas Dominicales. Gran Festival", Diario de Galicia, Santiago, 8.2.1921. 339 Vld. "Fiesta Escolar en Bastabates", EI Compostelano, Santiago, 12.8.1921. ^0 Vid. Carmen BRAVO VILLASANTE, Historia de la Literatura Irtfantil Española, Madrid, Doncel, 3a ed., 1969, pp. 259-272. 161 sobre os grupos escolares que representaban teatro galego (Escolas Dominicais, Colexios de Orfos, escolas nocturnas de adultos, etc.) indica que estaba dirixido ás clases máis desposuídas, a alumnos e, sobre todo, alumnas que formarían parte das clases traballadoras, non das dirixentes. Por tanto, o máis probábel, na nosa opinión, é que o emprego do galego non se debese á vontade de creación dunha literatura dramática escolar galega, senón a que os rapaces/zas a quen vai dirixido este teatro tiñan como lingua de seu o galego. Por cuestións de eficacia conviría adoutrinalos na súa propia lingua. Intimamente ligados a este teatro das escolas católicas está o que realizan outras entidades da mesma ideoloxía. Así, en 1922, a Universidade Pontificia incluíu nunha festa literaria Mal de moitos, de Charlón e Sánchez Hermida3ai En 1923, Juan Barcia Caballero redixiu para ser representado no Salón Teatro, nun festival pro "Asociación de la Visita Domiciliaria de la Medalla Milagrosa", o monólogo Caso de Conciencia342. Neste mesmo ano, os Antonianos levaron á escena, Axúdate, de Charlón e Hermida3a3 §.- «Cántigas e Agarimos». En Xullo de 1922 preséntase ao público o coro popular «Cántigas e Agarimos^, coa estrea de O Alalá, de Francisco Porto Rey3aa, e a representación 3a1 Vid. falta a cabeceira do programa, El Compostelano, Santiago, 17.4.1922. 3az Vid. "Información de Santiago. Velada literario- musical", Galicia, Vigo, 17.11.1922. Tampouco Juan Barcia Caballero figuraba na historiografía teatral galega (vid. Ricardo CARBALLO CALERO, op. cit. , pp. 423^25). De momento, a súa produción dramática fica establecida da seguinte forma: un Diálogo estreado 0 7 de Agosto de 1921 polos alumnos da Escola de Bastabales, e un monólogo, Caso de conciencia, estreado por Xermán Prieto 0 24 de Novembro de 1922 no Salón Teatro de Santiago. Ambas as dúas permanecen inéditas. 3a3 Vid. "Juventus Antoniana", El Compostelano, Santiago, 2.2.1923. saa Francisco PORTO REY, O Alalá, doálogo en verso gallego, Vilagarcía de Amusa, TipograíJa •^El Eco de Arosa», 1906. Damos como estrea de O Alalá esta representación porque figuraba na historiograíia teatral como publicada, mais non estreada (vid.Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Diczonário do Teairo Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.); de todas as formas, dado que agora sabemos da existencia de grupos de amadores que actuaban pola zona de Vilagarcía antes desta data, somos conscientes de que achados posteriores poden retrasar a estrea da peza. 162 do monólogo de Xesus San Luís Romero, No Quinteiro3as Segundo o seu autor, este monólogo fora estreado en Vilagarcía no ano 1918, e aínda que na prensa consultada non achamos constancia desta estrea, non temos motivos para dubidar das palabras de San Luís^. Mais en 1923 «Cántigas e Agarimosu incorpórase ao grupo de coros que prescinde do teatro e, agás unha representación de Axúdate, de Charlón e Sánchez Hermida347, no resto das actuacións, en Noia e Vilagarcía348, non traballa o cadro de declamación. 3a5 Vid. LUÍS AGOTTI, "Cántigas e Agarimos", El Compostelano, Santiago, 22.7.1922. ^ No Arquivo de Leandro Carré consérvase unha folla manuscrita de Xesús San Lufs Romero en que este autor relaciona as súas obras dramáticas indicando, ademais, as datas e lugares daquelas que foron estreadas e/ou publicadas. 3a' Vid. "La velada de «Cántigas e Agarimosy, en el Sa16n Teatro de la Casa Social", EI Compostelano, Santiago, 19.7.1923. ^ Vid. CORRESPONSAL, "Crónica Compostelana", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.7.1923. 163 Ourense.- Toda a actividade dramática realizada na cidade das Burgas vai estar vinculada aos coros populares. §.- «De Ruada^. En Febreiro de 1919 comezan os ensaios dun coro que, en Abril, elixe Xunta Directiva. Esta nova agrupación denomínase «De Ruadap e conta entre os seus vocais con Xavier Prado e Vicente Risco3a9 A grande atención que lle dedica o xornal local La Región permite facermos un seguimento polo miúdo deste novo coro. A presentación ao público realizouse o 24 de Xuño no Salón Apolo de Ourense coa estrea de dúas obras de "Lameiro" (pseudónimo de Xavier Prado), a comedia bilingúe Luís de Castromouro e o sainete Na Corredoira3so Polos comentarios de prensa e mais polos Libros de Actas dos coros «Toxos e Frolesp e«Cántigas da Terrau, sabemos que o habitual neste tipo de agrupacións era ensaiaren determinadas pezas, musicais e dramáticas, con vistas a unha actuación concreta (por exemplo, a celebración dun aniversario ou dunha homenaxe) ou para as festas de verán. Loxicamente esta falta de traballo continuo, esta improvisación, tiña que se reflectir na calidade dos espectáculos. Vexamos un comentario sobre esta cuestión: "Es medida generalizada en todas las agrupaciones corales escoger siempre lo mejor de lo mejor para resultar airosas en la empresa. "Despues... casi síempre viene el enfriamiento [...] "Esta característica, bien censurable por cierto, es la nota fatídica, casi siempre postrera de todas las agrupaciones. "La causa eficiente, a nuestro modo de ver, estriba muchas veces en la precipitación con que son organizadas estas colectividades o en el deseo de excesiva personalidade que prontamente quiere dárselas. "3s' «De Ruada^ parecía nacer baixo outro signo, xa que neste primeiro ano planificou perfectamente o seu repertorio. Ao longo dos meses do outono-inverno ^9 Víd. "«De Ruada^. Coro Gallego", La Región, 11.4.1919. sso Vid. "Gran Festival Gallego", La Región, Ourense, 19.6.1919. 3s1 Cfr. UN ORFEOIVISTA VIEJO, "Impresioaes", Diario de Galicia, Sanriago, 10.4.1920. 164 ensaiou catro obras dramáticas novas, todas de "Lameiro", para ofrecer, en Febreiro de 1920, en Ourense, tres días seguidos de programación. Estrearon, con decorados de Camilo Díaz, Almas sinxelas, Estebiño, A retirada de Napoleón e O cego da Xestosa35Z. O éxito do coro foi tal que, de acreditarmos no que conta a prensa, houbo revenda de entradas: "A xente foi tanta nas tres funciós que houbo que poñer ringleiras de sillas suprementarias que xa non había entradas dend'a víspora pola tarde, i-o último día houbo moitas que daban por unha tres ou catro veces o seu precio. "353 Fose como for, o certo é que a empresa Fraga contratou o coro ourensán para facer unha xira polas cidades galegas: actuarían tres días nas máis populosas, Vigo e A Coruña; dous en Santiago e Ferrol, e un en Pontevedra e Lugo3sa O éxito foi grande e as críticas boas. Quizais a máis representativa, porque salienta que non se trata dun grupo improvisado, sexa a do Diario de Galicia, de Santiago: "En las obras cantadas por el coro -foliadas, alalás y cantos de ameiro­ nos ha demostrado esta colectividad que no era labor momentánea en la dirección, ni en los ensayos: es obra de tiempo, mucho tiempo. "Y si en los cantos culminaron tanto el coro de mujeres como el de hombres, ^qué menos podríamos esperar del cuadro de declamación y de las parejas de baile regional? "Sencillamente que aquello fué estupendo. "3ss Por vez primeira un coro popular era contratado por unha empresa de espectáculos, e isto, inevitabelmente, produciu un efeito en cadea que levou a uDe RuadaH a Madrid, Mondariz, Baiona, Verín..., até o punto de computar, no seu 3sz Vid. XAN D'OUTEIRO, "De Ruada", La Región, Ourense, 9.1.1920. Henrique Rabunhal data a estrea de Almas sinzelas o 16 de Xuño de 1923 no Teatro Linares Rivas, interpretada por «Cántigas da Terray (Henrrique RABUNHAL, op. cit., p. 103), como non cita a fonte, é de supor que este estudioso considera como estrea a primeira vez que A Nosa Terra reseña súa representación, ou non caeu na conta de que os xornais da época cualifican de "estrea" a primeira vez que unha obra se representa nunha cidade ou por un gnipo determinado que non a representase antes. Tamén data a estrea de A retirada de Napoleón no Teatro Jofre de Fenol, interpretada por «Toxos e Froles=; e Na corredoira, no mesmo Teatro e polo mesmo coro, o día 31 de Decembro de 1923. 3s3 Cfr. "Arte enxebre. Os grandes éxitos do coro «De Ruada^•", La Región, Ourense, 18.3.1920. 3sa Vid. "Excursión del coro «De Ruada^", La Región, Ourense, 30.3.1920. 3ss Cfr. UN ORFEONISTA VIEJO, "Impresiones", Diario de Galicia, Santiago, 10.4.1920. 165 primeiro aniversario, 32 actuacións3só O comezo fora bon e así parecía que ía continuar, xa que en Decembro de 1920 anuncia para a próxima temporada a estrea de outras catro obras de "Lameiro", entre elas a zarzuela Soledá, con música do mestre Courtier357. Mais este proxecto aparece xa reducido en Abril de 1921: "Es muy probable, casi seguro, que en el próximo Mayo, el coro «De Ruada», haga su tercera presentación al pueblo orensano, a quien tantas atenciones y cariño debe. "Con tal objeto viene activamente ensayando tres obras nuevas del infatigable Lameiro, y una colección de hermosos cantos, recogidos hace poco en nuestras aldeas. "3ss Mais non chega a preparar ningunha obra nova nin a celebrar ningún festival en Ourense. Ao longo de 1921 «De Ruada» actúa nas festas de Monforte3s9, Quiroga360, Vigo361 e Maside362, ao tempo que colabora nunha velada benéfica no propio Ourense, mais sempre representando obras estreadas o ano anterior: Estebiño, A retirada de Napoleón e mais Almas Sinxelas. Asf, este coro ourensán, que prometía ser modélico e romper coa monótona rotina dos restantes, segue os mesmos roteiros deles. Non podemos deixar de indicar que Vicente Risco abandonara a directiva do coro en 1920, aínda que isto, por suposto, podería ser pura casualidade, sen ter nada que ver coa decadencia de «De Ruada». A partir de 1922 o coro xa non volverá a celebrar festivais propios, limitándose aos contratos que lle poidan xurdir e a colaborar nas celebracións benéficas da cidade. En Xaneiro celebra un festival a beneficio dos soldados de África, no Teatro Principal de Ourense, en que estrea Tratos, e repite O cego da 3s6 Vid. "El coro «De Ruada». Su primer aniversario". La Región, Ourense, 24.6.1920. 3s^ Vid. "Del coro «De Ruada=", La Región, Ourense, 28.12.1920. 3ss Cfr. "El coro «De Ruadap", La Región, Ourense, 14.4.1921. 3s9 Vld. "El coro «De Ruadar", La Región, Ourense, 14.4.1921. 36° Vid. "Com «De Ruada^", La Región, Ourense, 29.5.1921. 361 Vid. "Com «De Ruada^", La Regi6n, Ourense, 23.6.1921. 36z Vid. "Com «De RuadaD", La Región, Ourense, 23.8.1921. 166 Xestosa363, ambas de "Lameiro". En Febreiro colabora noutro festival a prol dos nenos rusos representando Estebiño364. En Xuño actúa dous días en Tui poñendo en escena A retirada de Napoleón, Estebiño, Almas Sinxelas e mais O cego da Xestosa, todas de "Lameiro"3^. Para cerrar o ano, en Setembro leva aos escenarios de Vilafranca do Bierzo A retirada de Napoleón e mais O cego da Xestosa3C^. A estas alturas xa é evidente que o cadro de declamación de «De Ruadap está especializado nun único dramaturgo, Xavier Prado "Lameiro". Así se manterá durante todo o período abranguido por este traballo. En 1923 todas as actuacións do coro serán realizadas por contrato: en Xullo fai unha xira por Asturias e León, semellante á que pouco antes fixera «Cántigas da Terra^, da Coruña, e a única obra dramática que representa é A retirada de Napoleón367; en Vilafranca do Bierzo leva a escena Almas Sinxelas368; mais da súa actuación nas festas de Ribadeo, descoñecemos o programa369 Aínda que nas reseñas de prensa non figura nunca o nome do director do cadro de declamación, o feito de que unicamente representen obras de Xavier Prado "Lameiro", unido á presencia continua deste dramaturgo en todos os desprazamentos do coro, lévanos a pensar que fose el propio quen se encargase de orientar os actores. O que si coñecemos é a identidade destes actores; en 1919 o cadro estaba integrado polas Stas. Las Heras e Figueiral e os Srs. Iglesias, Prieto, Fernández, Las Heras e Destar. En 1920, por Miguel Calviño, António López, Avelina Espiñedo e Virxilio Fernández. As reseñas do 1921 unicamente nomean ao Sr. López; e descoñecemos totalmente aos integrantes do cadro en 1923. 363 Vld. "Pra los soldados Orensanos. Festival del Teatro", La Región, Ourense, 11.1.1922. 3^ Vid. "En el teatro. El festival de anoche", La Región, Ourense, 23.2.1922. 3^ Vid. "El com «De Ruada= en Tuy", La Región, Ourense, 29.6.1922. 3^ Vid. "En Villafranca del Bierzo. El coro «De Ruada^ ĉ ", La Zarpa, Ourense, 19.9.1922. 36^ Vid. "En Asturias «De Ruada^ ĉ ", La Región, Ourense, 5.7.1923. 3^ Vid. iJN ORFEONISTA, "El com «De Ruada^ ĉ ", La Zarpa, Ourense, 20.9.1923. 3^ Vid. "El coro «De Ruada^ en Ribadeo", La Región, Ourense, 11.9.1923; e tamén "El coro «De Ruada^ĉ en Villafranca del Bierzo", La Región, Ourense, 20.9.1923. 167 §.- «Os Enxebres». Aos poucos meses de se dar a coñecer «De Ruada», en Decembro de 1919 preséntase, tamén no Salón Apolo de Ourense, un segundo coro popular, «Os Enxebres». Na velada inaugural unicamente representan un monólogo, estrean ^ Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías3'o A pesar da enorme riqueza da música popular galega, para que nunha pequena cidade como Ourense puidesen convivir dous coros sen que o público cansase coa repetición de programas, a única alternativa posíbel era a potenciación da actividade dramática, xa que esta si permitiría ofreceren cada temporada obras novas e diferentes ás da competencia. Así, en 1920, «Os Enxebres» amplían o seu repertorio con Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré e estrean O señor Dalagado, escrita expresamente para eles por Francisco Álvarez de Novoa37 Porén, como se dun andazo se tratar, tamén «Os Enxebres» entran en decadencia en 1921 e só rexistramos na prensa unha saída a Ponteareas e Mondariz372, sen que saibamos se levaron con eles o cadro de declamación. De 1922 coñecemos unha única actuación en Celanova, en que representan Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida, e O señor Dalagado, de Álvarez de Novoa373. A partir deste momento, e ao longo de 1923, a prensa alude unicaménte á súá música e ademais o coro celebra todas as actuacións en festas populares ao aire libre, polo que deducimos que abandonou o teatro. 3'Ó Vid. "Coros Gallegos. «Os Enxebresg", La Región, Ourense, 25.12.1919. Manuel Lourenzo e Francisco Pillado datan a estrea deste monólogo de Avelino Rodríguez Elías o 29 de Xaneiro de 1919 (Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Antolozia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 101); Henrique Rabunhal trasládaa ao 29 de Xaneim de 1929 (Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 102). Cando foi publicado (Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras teatrales galegas: San Antón o casamenteiro, comedia. O trunfo da muiñeira, alegorfa representabre. ^ Cásome ou non me caso? monólogo, Vigo, Establecimientos Tipográñcos «Fazo de Vigo=, 1920) o que se pode ler é o seguinte: "Estreado no Teatro Apolo d'Ourense con grande éisito, o día 29 de Nadal de 1919"; esta última información coincide coa documentada na prensa. 3'1 Vid. X., "Desde La Estrada", La Región, Ourense, 10.4.1920. Sobre Francisco Álvazez de Novou vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 3rt Vid. "El coro «Os Enxebres^", La Región, Ourense, 11.9.1921. 3'3 Vid. "«Os Emcebres^• a Celanova", La Región, Ourense, 8.12.1922. 168 Lugo. - A cidade de Lugo vai ser un exemplo paradigmático das estreitas relacións que garda o teatro galego cos movementos rexionalistas ou nacionalistas, mostrando como nas vilas e lugares onde estes movementos non existían, tampouco existiu actividade dramática apreciábel. En Lugo non se constituíra Irmandade local e o único coro popular, «Cántigas e Aturuxos», formaba parte da «Juventud Antonianap, que, como xa vimos, era unha organización relixiosa. Isto ten como consecuencia que, en 1919, as únicas representacións dramáticas que fan os grupos de amadores locais sexan tres peciñas do máis reseso teatro rexionalista: Recordos dun vello gaiteiro, de Nan de Allariz374; Un vello paroleiro, de Heliodoro Fernández Gastañaduy375; e O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodriguez Elías^ó. En 1920, o paso pola cidade do coro ourensán «De Ruada^> e do cadro de declamación da Irmandade da Coruña debeu axudar a que os grupos lugueses reaccionasen resucitando o vello cadro dos «Dependientes del Comerciop. Mais esta recuperación realizouse dunha forma mecánica, isto é, reproducindo exactamente o mesmo que se fixera en 1916, e volvendo representar O chufón, de Xesús Rodríguez López e mais O zoqueiro de Vilaboa, de Nan de Allariz. Con este programa visitaron Sarria3T7 e Monforte378, mais non celebraron ningunha velada na cidade. Aínda que non coñecemos a causa disto, non é difícil imaxinala: as dúas obras eran xa demasiado coñecidas para o público iugués. En Lugo, nesta etapa, cérranse as actividades dramáticas desvinculadas dos coros con outra representación, en 1920, de O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías, a cargo do «Orfeón Gallego^379. 3'a Vid. "Las Fiestas de San Froilán", El Progreso, Lugo, 5.10.1919. ^5 Vid. "La Patrona de la Infanterfa", EI Progreso, Lugo, 9.12.1919. 3'6 Vid. "Justa Poética". El Progreso, Lugo, 11.10.1919. 37 Vid. "Excursión Artística", El Progreso, Iugo, 4.9.1920. 378 Vid. "=O Chufónp en Monforte", El Frogreso, Lugo, 24.9.1920. 3'9 Vid. "Fiestas de S. Froilán", EI Progreso, Lugo, 1.10.1920. 169 §.- «Cántigas e Aturuxos». «De Ruada» e o cadro da Irmandade da Coruña tamén provocaron a reacción de «Cántigas e Aturuxos» que este ano, por vez primeira na súa historia, incorporou o teatro galego ás súas actividades. Levou a escena O Pazo, de Manuel Lugris Freire380 e mais convocou un certame de Literatura e Música. As bases deste certame a respecto do teatro resultan moi ilustrativas acerca da resistencia que presentaban certos coros a admitiren calquera tipo de renovación escénica: " 1° Se concederá un premio de 200 pesetas a la mejor obra dramática sobre costumbres del país. "381 É evidente que os directivos de «Cántigas e Aturuxos» non queren un teatro galego que ultrapase o costumismo. Este certame quedará deserto, probabelmente porque o prazo de presentación de obras foi moi limitado, xa que se convocou en Setembro e o xurado emitiu o fallo nas festas de San Froilán, na primeira semana de Outubro: "El Jurado calificador de las obras literarias presentadas al Certamen anunciado por «Cántigas e Aturuxos», acordó declarar desiertos los premios ofrecidos, por no encontrar méritos suficientes en ninguno de los trabajos examinados, otorgando solamente una mención honorífica a la composición que lleva por lema «Co-a miña lira de ferro», por la corrección con que está escrita. "3^ En Xuño de 1921, «Cántigas e Aturuxos» volve representar en Viveiro a mesma obra do ano anterios, O Pazo, de Manuel Lugrís383. A partir de aquí, non achamos en ningunha das súas actuacións dos anos 1922 e 23, a menor referencia a actividades dramáticas. §.- «Frores e Silveiras». Haberá que agardar a Novembro de 1923, data en que se presenta ao público un novo coro, «Frores e Silveiras», para que en Lugo se poida ver teatro galego. De 380 Vid. "La velada de anteanoche", El Progreso, Lugo, 21.9.1920. 3s1 Cfr. "Certamen literario y musical gallego", El Progreso, Lugo, 2.9.1920. 3^ Cfr. "Certamen Literario", El Progreso, Lugo, 7.10.1920. 3^ Vid. "KCántigas e Atunixos= en Vivero", El Progreso, Lugo, 12.7.1921. 170 todas as formas, esta representación tampouco traerá nada novo, porque «Frores e Silveirasu repite o vello monólogo de Nan de Allariz, Recordos dun vello gaiteiro3^. 3^ Vid. "El Coro ^Frores e Silveiras'", El Progreso, Lugo, 13.11.1924. 171 Vigo.­ §.- «Agrupación Artística». A«Agrupación Artística» realizou ao longo de 1919 un intenso labor. Baixo a dirección de Xulio Rúa, o cadro de declamación representou en Tui, O Pazo, de Manuel Lugrís Freire385, e organizou unha grande festa galega no Teatro Tamberlik de Vigo en que levou a escena Minza, tamén de Manuel Lugris Freire e Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo386. En Maio, ao regreso da homenaxe a Curros Enriquez en Celanova, a«Agrupación Artística» celebrou no Salón Apolo de Ourense dúas veladas con O Pazo e Minia, de Lugrís, Na casa do ciruxano, de Rivero e Sestelo, e mais Marzadas, de Xavier Prado, "Lameiro"387. A mediados deste ano Xulio Rúa debeu abandona a dirección do cadro de declamación, xa que no festival que celebraron en Xullo, no Teatro Odeón de Vigo, figura como director Leopoldo Enderiz. Nesta ocasión, a«Agrupación» estreou dúas pezas: O Lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela388, e mais Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos389. Compuñan o cadro María Ramallo, Amelia Argibay, Carmen Rodríguez, Xulio Rúa, García, Iglesias e Quirós. Despois dunha actuación en Santiago e outra no Carballiño, en Setembro anuncian que van comezar os ensaios da zarzuela Flor de Seixalvo, de Xavier Soto, con música de Dositeo Vázquez390; mais que nós saibamos, esta estrea non chegou a realizarse e o cadro da «Agrupación» entrou nunha fase de silencio que se prolongou durante máis dun ano. En Xullo de 1921 publícase no Faro de Vgo un chamamento a"cuantos aman 3s5 Vid. EL CORRESPONSAL, "La Agrupación Artística. En Tuy", Faro de Ygo, 17.2.1919. 3s6 Vid. "La Agrupación Artística. Gran Fiesta Gallega", Faro de Ygo, 30.4.1919. 387 Vid. "La Agrupación Artística de Vigo", La Región, Ourense, 6 e 7.5.1919. 3ss ^vier SOTO VALENZUELA, O Lóstrego, comedia en galeho, de costumes. Orixinal, Vigo, Tip. «La ConcordiaA, 1919. Sobre Xabier Soto Valenzuela vid. Mauuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 3s9 Vid. "Teatro tamberlik. Grandioso Festival Gallego", Faro de ^go, 26.7.1919. Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Noite de ruada, comedia nun acto, A Coruña, Tip. P. Gallega, 1918. 390 Vid. "Teatro gallego. «Flor de SeixalvoA", Faro de Ygo, 29.9.1919. 172 el arte regional"391 para reactivaren a«Agrupación» e aos poucos días celébrase unha Asemblea en que se nomea unha nova directiva. O cadro de declamación queda encomendado a Fabriciano García. En Decembro, os socios da entidade confirman "por aclamación" a esta directiva, agás nun dos cargos, o de director de declamación, que recae agora en Xavier Soto Valenzuela. A presencia de Xavier Soto Valenzuela, vinculado ás Irmandades, na dirección do cadro ten como consecuencia que no primeiro festival en que participa a«Agrupación», en Decembro deste mesmo ano, leve a escena, no Teatro Tamberlik, A man de Santiña, de Ramón Cabanillas3^, interpretada por Maruja Martínez, Encarnación Vázquez, Benedicta Prego, E. Lorenzo e mais os Sr. X.X., N.N., José R. Fernández, José Gómez e Sergio Alonso. Semellaba un bo principio, pois o novo director optara pola obra máis emblemática da renovación teatral, pero transcorre outro ano máis sen que a «Agrupación» represente nada, o que nos leva a pensar que Xavier Soto debeu abandonar a sociedade. O tipo de obras, outra vez costumistas, . con que a «Agrupación» volve aos escenarios en Decembro de 1922, no Teatro Odeón de Vigo, parece reforzar a idea de que Soto xa non estaba nela. Agora escenifican Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré, e Marzadas, de Xavier Prado, "Lameiro". Como "artista convidado" figura Xulio Rúa (que non aparece no reparto das outras pezas) interpretando os monólogos Unha reunión de corcfianza, anónimo, e mais Un vello paroleiro, de H. Fernández Gastañaduy393. Compoñían o cadro de declamación Luísa Lorenzo, Maruja Iglesias, Benedicta Prego, Santiago Picón, José R. Iglesias e José Barbosa. En Xuño de 1923, de novo dirixido por Xulio Rúa, o cadro de declamación da «Agrupación» semella que queria facer unha grande homenaxe á institución do matrimonio, levando a escena, no Teatro Odeón, San Antón o Casamenteiro e ^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elías; Bodas de ouro, de Galo Salinas; 391 Cfr. "La Agrupación Artística", Faro de Ygo, 6.7.1921. 3^ Vid. "Función Benéfica. Hoy, en el Tamberlik", Faro de Vgo, 2.12.1921. 3^ Vid. "Mañana, en el Odeón", Galicia, Vigo, 15.12.1922. 173 e mais Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré3^. Aos poucos días celebra unha outra velada teatral en beneficio do seu director e representa San Antón o Casamenteiro e mais Os catro túneles, de Avelino Rodríguez Elías; Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo; o monólogo Un match internacional, de Manuel Rey Pose39s; e Bodas de Ouro, de Galo Salinas3^. A grande novidade deste ano, baixo a dirección de Rúa, é que as dúas actuacións da «Agrupación Artística» foron veladas exclusivamente teatrais. §.- «Actores independentes». A situación económica de Xulio Rúa, do que nada sabemos, non debía ser moi sólida como o demostra o feito desa velada no seu beneficio, e non será difícil encontralo interpretando monólogos nas festas e veladas das máis variadas sociedades. Lamentabelmente, nestes casos a prensa limítase a facer comentarios do seguinte teor: "El señor Rua en sus monólogos estuvo «magnífico» causando la hilaridad del público"3^, ou "El conocido monologuista señor Rua recitará regocijadas producciones del socarrón ingenio gallego"39a Tamén colabora, en 1923, cos outros coñecidos actores "enxebres" da época (Xermán Prieto e doselín Rodríguez de Vicente3^, na Festa Galega que, para conmemorar o 25 de Xullo, organiza a Irmandade Nazonalista Galega de Vigo. 394 Vld. "La velada de la «Agrupación Artística^", Galicia, Vigo, 3.6.1923. 3^ O único que cotaemplaba de Manuel Rey . Pose a historiograña teatral (víd. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987., s.v.) era a sfia zarzuela A lenda de Monte Longo, escrita en colaboración con J. Buhigas Alavarrieta. Agora, ademais deste monólogo, Un match internacional de foot-ball, que incluímos no Apéndice, sabemos tamén que estreou en Vilagarcía, en 1920, a comedia O Trasno. O feito de que xa en 1920 Rey Pose contase na súa vila natal cun cadro de declamación, lévanos a pensar que o presente monólogo fose estreado tamén por ese grupo moito antes de 1923, afnda que non estexa documentado. 3^ Vid. A^io do Teatro Odeón, in Galicia, Vigo, 8.6.1923. 3^ Cfr. EL CORRESPONSAL, "Bouzas", Faro de Ytgo, 16.6.1920. 3ss Cfr. "La Vida I.ocal. Vigo al dta", Galicia, Vigo, 6.9.1923. 3^ José Rodrfguez de Vicente "Joselin° é o único dos actores da época que, dada a súa condición de xornalista, figura en obras xerais (vid. Gran Enc^clopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v.). 174 Representan, aparte de varios monólogos dos que a prensa non recolle o título, Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida, e estrean o diálogo de Carré, Carne fraca40°. §.- «Sindicato Agrario de Teis^. Aínda que por estas datas Teis e Lavadores non formaban parte da cidade, como na actualidade, a súa vinculación con Vigo e, sobre todo, o feito de que a prensa viguesa recolla as súas actividades sociais coa mesma atención que as da propia vila lévanos a incluír a súa actividade dramática dentro da de Vigo. O«Sindicato Agrario de Teis^ contaba cun cadro de declamación máis ou menos estábel que de cando en cando realizaba veladas en español. A primeira vez que incorporou o teatro galego a súa programación foi en 1920, na celebración do Día do Traballo, en que levaron a escena, O Lóstrego, de Xavier Soto Valenzuela401. En 1922, o director do cadro, Isidoro Saavedra, estreou unha peza propia, O Xusto402. Por último, en 1923, os integrantes do cadro do Sindicato estrearon o drama nun acto e dous cadros, Terra Ceibe, de Xavier Soto Valenzuela403. A única información que temos sobre esta obra é a que nos ofrece o xornal Galicia: "Terra ceibe del periodista local Sr. Soto (D. Xavier), en el que se ventila una palpitante cuestión social, que afecta principalmente al 40° Vid. "Velada en el Odeón", Faro de Ygo, 24.7.1923. O diálogo Carne fraca non figura na historiografla dramática atribuído a ningún dos Carré (Leandro, Eugenio e Luís Carré Alvarellos e Eugenio Carré Aladao). A lóxica lévanos a atribuíla a Leandro Carré pola súa dedicación ao teatro, a pesar de que tampouco figura na autobibliografia que se conserva no seu Arquivo. Permitfmonos esta ousadfa por dúas razóns: 1°) a devandita autobibliograña foi redixida, segundo declaración dos seus herdeiros, nos últimos anos da súa vida, e dado que contempla máis de vinte e cinco obras dramáticas, a ausencia de Carne fraca puido ser un descoido; 2°) na antedita bibliografla tamén se pode percibir doadamente algún outro lapso: por exemplo, a ausencia da reseña bibliográfica de algunhas obras publicadas. 4°1 Vid. "El 1° de Mayo. En Teis", Faro de ^go, 27.4.1920. ^ Vid. "De Teis. Velada Teatral", Galicia, Vigo, 2.8.1922. Isidoro Saavedra tampouco figuraba na historiograga teatral galega. A súa obra permanece inédita. ^ Vid. "Lavadores", Galicia, Vigo, 2.9.1923. A historiograña dramática tampouco incluía este drama de Soto Valenzuela que nunca foi editado. 175 agro. "^ §.- «Queixumes dos Pinos». O coro popular «Queixumes dos Pinos», de Lavadores, non comezou as actividades dramáticas até Marzo de 1921, en que representou, na súa sede, Pra vivir ben de casados e mais Tolerías, de L.eandro Carré Alvarellos405. En Abril, a prensa comunica que «Queixumes» acaba de recibir unha obra especialmente escrita para el por Leandro Carré, Almas en pena406, e que axiña a dará a coñecer nun teatro da cidade coincidindo coa súa presentación ao público de Vigo407. Como xa aconteceu máis veces, cando un coro comunica que está a preparar unha estrea, prodúcese algo que o mantén inactivo durante máis dun ano, e así ocorreu con «Queixumes dos Pinos», que non volveu representar nada até Abril de 1923, de modo que Almas en pena, tivo que agardar varios anos na gabeta antes de subir aos escenarios. Fose polo que for, «Queixumes» non realizou a súa presentación ao público vigués até Abril de 1923, en que representou no Teatro Odeón, O Chufón, de Xesús Rodríguez López, e mais O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías408. Por estas datas o cadro estaba dirixido por Manuel Castro Seijo, sendo os seus integrantes Rosa Agudo, Elisa Garrido, Primitiva Bastos, José Garrido, Ángel Fernández, Hilario Cameselle, Manuel Castro Mella, Humberto López e Manuel Fernández. A seguinte actuación do coro será xa durante a Ditadura. 404 Cfr. "Lavadores. La velada de hoy en Teis", Galicia, Vigo, 2.9.1923. ^ Vid. "Queixumes d'os Pinos. Una velada", Faro de Ygo, 16.3.1921. ^ Lendm CARRÉ ALVARELLOS, Almas en pena, drama nun acto, Braga, Separata de Quatro Yentos, 1957. ^ Vid. "«Queixumes dos Pinos^ĉ Nueva obra de teatro", Faro de Vgo, 30.4.1921. 408 Vid. "Una velada de «Queixumes d'os Pinos^•", Faro de Ygo, 18.4.1923. 176 Pontevedra. - A actividade dramática da capital da provincia ficou diminuída debido a que nesta etapa desparece o cadro de declamación da «Juventud Cultural Obrera». §.- «Asociación Artística». En Outubro de 1919, a«Asociación Artística» celebrou unha velada-homenaxe en memoria de Heliodoro Fernández Gastañaduy levando a escena a súa zarzuela en dous actos O Pote, con música do mestre Serrano. Segundo comenta a prensa, o primeiro acto xa fora representado, mais non acontecía o mesmo co segundo: "El primer acto es conocido del público, pero el segundo aún está inédito, por cuyo motivo la fiesta tiene todo el interés de un estreno. "409 Antonio Losada Diéguez presenta o acto por medio dunha louvanza ao falecido escritor, informado tamén de que a peza fora atopada por casualidade: "Esta lembranza á un morto co'a felice ocasión de s'atopar papeles traspapelados que que compoñían esta obra. "a^o No Arquivo do coro ferrolán «Toxos e Froles» consérvase unha copia dactilografada da peĉiña nun acto titulada Pote Gallego, de Heliodoro Fernández Gastañaduy. Na primeira folla pódese ler: "Cuadro de costumbres original de D. Heliodoro Fernández Gastañaduy. "Estrenado y escrito para el festival celebrado en el Teatro Principal de Pontevedra en la noche del 19 de Enero de 1913 y dedicado a sus amigos residentes en América D. José B. Casas, D. Demetrio Durán y D. Aurelio García Mariño. "a" Posibelmente O Pote fose unha segunda versión deste cadro de costumes. Descoñecemos as modificacións que Gastañaduy introduciría no texto orixinal, mais sabemos que engadiu personaxes porque na primeira versión hai un único papel feminino, o de Rosa, e na segunda aparecen, cando menos, dous. A raíz da súa ^ Cfr. "La representación de «O Potes", Diario de Pontevedra, 22.10.1919. aio Cfr. "La Sociedad Artfstica. O Pote", Diario de Pontevedra, 25.10.1919. all Cfr. Arquivo Toxos e Froles, Carp. 60. O texto de Pote gallego vai reproducido no Apéndice. 177 representación en Marín polo coro pontevedrés «Foliadas e Cantigas», a prensa realiza o seguinte comentario: "La Rosiña, cuyo papel es desempeñado por la señorita Herminia Álvarez, simpatiquísima pontevedresa llena de gracia y saturada de un hermoso estilo, estuvo admirable, y lo mismo le sucede a Carlota Pacheco representando la vieja. "a'Z Con todo, esta incursión da «Asociación Artística» no teatro galego foi circunstancial xa que, aínda que a iins deste mesmo ano algúns xornais anuncian que vai estrear a comedia O estudiante de Armenteira, de José Fernández Tafall, non chega a facelo e volve ao teatro en español. De todas as formas, resulta moi significativo e clarificador acerca do grao de colonización cultural do país, o seguinte dado: ao longo dos anos 20-23 a«Asociación Artística» nos festivais que realiza en Pontevedra capital interpreta teatro en español, mais cando vai contratada a vilas máis pequenas, como Marína13, Vilagarcíaa1a ou Ponteareasals, repite unha e outra vez O Pote, de Gastañaduy, co único acrementamento no programa do monólogo en verso Micaela, de José Fernández Tafall. Este monólogo fora estreado polo autor nunha función benéiica en Pontevedra, en 1920a'6 §.- «Foliadas e Cantigas». Quizais para compensar a eiva da «Asociación Artística» aparece o coro popular «Foliadas e Cantigas» que participou xa na homenaxe que os coros galegos fixeron a Perfecto Feijoo en 1919, mais que non contou con cadro de declamación até 1920. Coma case sempre nas primeiras actuacións, este cadro, dirixido por Manuel Gómez Cortacero, limitouse a pór en escena diálogos e monólogos: O miñato e mais aiz Cfr. DUQUE DEL CASTILLO, "Desde Marin. El festival del sábado", Diario de Pontevedra, 11.11.1924. a13 Vid. "Desde Marín", Diario de Pontevedra, 5.7.1920. aia Vid. "Sociedad Artfsdca. Gran Función en Villagarcfa", Diario de Pontevedra, 3.8.1920; e tamén "La Artística en Villagarcfa", Diario de Pontevedra, 6.9.1921. ais Vid. "Apuntes... noticieros", Diario de Pontevedra, 9.9.1922. a16 Vid. "Teatro Principal. Funciones benéficas",Diario de Pontevedra, 25.2.1920. 178 a pombaa" e Os catro túnelesal8, de Avelino Rodríguez Elías. Mais para realizaz a súa presentación perante o público de Pontevedra, preparou un programa un pouco máis complexo, representando OAlalá, de Francisco Porto Rey e estreando Un home de pau e ferro, de Roxelio Rivero. Aínda que non hai constáncia de que O Alalá, de Porto Rey, fose representado con anterioridade a esta data, non nos atrevemos a consideralo estrea porque no programa aparece o seguinte: Primera Parte "3° El diálogo gallego O Alalá de Porto Rey, interpretado por los señores Torres y Abraldes. „4° ^ .^ "Segunda parte "1° Estreno de la comedia gallega Un home de pau e ferro original de R. Rivero, interpretada por las señoritas Álvarez, Novoa (C. y M.) y los señores Abraldes, Fontán y Torres. "a19 Na nosa opinión, se O Alalá fose estrea tamén estaría indicado, como se indica na peza de Roxelio Rivero; por outra parte, dado que este diálogo foi publicado en 1906, o máis probábel é que xa fose estreado previamente por algún grupo local. En 1921 «Foliadas e Cantigasp debeu pasar, como todos os coros, por unha fase de esmorecemento, xa que unicamente temos noticia dunha actuación ao aire libre en que o coro se limitou a cantar. Mais en 1922 volveu levar a Marín420, A Coruña421, e Vigoa22 a obra de Roxelio Rivero. Por fin, en Abril de 1923, amplía o repertorio estreando en Marín A dona do Agrario, de Antón Presa VisoaZ3, e a1' Vid. X, "En La Toja. Un gran festival gallego", Faro de Ytgo, 17.8.1920. ais Vid. "Pontevedra. El coro Foliadas°, Faro de Ygo, 14.10.1920. al9 Vid. "Velada en el Teatro. Foliadas e Ca^igas", Diario de Ponievedna, 21.9.1920. aZ° Vid. "El coro «Foliadas e CantigasA", Diario de Pontevedra, 7.8.1922. a21 Vid. "La Fiesta Gallega", La Yoz de Galicia, A Coruña, 10.8.1922. a^ Vid. A^io do Teatro, Galicia, Vigo, 20.10. i922. a^ Sobre Antonio Presa Viso vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PIL.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. A dona do Agrario mmca foi publicada. 179 máis Unha boa misa, de Enrique Labarta PoseaZa. Este costume de estrear as novas obras en vilas pequenas para prever a acollida que van ter non deixa de ser curioso e sintomático da pouca confianza que en si mesmos tiñan grupos e autores, ao tempo que complica o labor de investigación porque, en moitísimas ocasións, a prensa consultada (e conservada) non recolle o programa deste tipo de actuaciónsa^. Ese mesmo ano (1923), «Foliadas e Cantigas» levou ao Teatro Tamberlik de Vigo todo o seu repertorio e ademais estreou a segunda obra de Presa Viso, A Morriñaa2ó. Por último, garantida xa unha boa crítica, «Foliadas e Cantigas» representa tanto A dona do Agrario como A Morriña, as dúas pezas de Presa Viso na súa cidade de orixe, Pontevedraa2'. a^ Vid. X., "Desde Marín. Festival «enxebre^", Diario de Pontevedra, 23.4.1923. azs Noutras ocasións a falta de confianza, como xa vimos, levaba aos autores (por exemplo, Lois Amor Soto) a optar polo anonimato o día da estrea. a26 Vid. "EI coro «Foliadas e Cántigas=", Galicia, Vigo, 5.6.1923. A. PRESA VISO, A Morriña, Ourense, Imp. La Industrial, 1926. aZ' Vid. "La enxebre fiesta de anoche", Diario de Pontevedra, 10.7.1923; e tamén "Una fiesta simpática, benéfica y«enlcebre=", Diario de Pontevedra, 15.11.1923. 180 A comarca de Ortigueira, un exemplo do medio rural. §.- A prensa consultada neste traballo é, fundamentalmente, urbana, mais nela xorde tamén, de cando en vez, algunha información sobre as actividades dramáticas no medio rural que non podemos deixar de consignar e comentar. Na prensa de Santiago achamos unha reseña sobre a conmemoración da Festa da Raza polo «Sindicato Agrario» de Teo, onde se representou o diálogo galego Entre compañeiros, anónimo42g. Na de Ourense recóllese o programa do festival con que o«Sindicato Agrario» de Lamamá celebrou a súa patrona representando Carballos e rubideiras, de António López, e o diálogo Parola, de dous socios429 Deducirmos destas breves notas que a representación de obras galegas era práctica frecuente no medio rural, semella unha inxenuidade; máis acreditarmos en que esas representacións foron as únicas que se fixeron ao longo de todos estes anos e que, precisamente, polo seu carácter excepcional foron recollidas pola prensa non sería moito máis apropiado. A pervivencia dun semanario como La Voz de Ortigueira vainos permitir seguir de cerca as actividades dramáticas dunha zona rural, a comarca do Ortegal, e tirarmos algunhas conclusións. Vimos xa no capítulo anterior que en 1917, na parroquia de Santiago de Mera, un grupo de afeccioados representara unha serie de obras no local da «Liga de Amigos» de Santiago de Mera. Non sabemos se son estas mesmas persoas as que a fins de 1919 crean o cadro de declamación «Ponte de Mera», mais o lóxico é pensarmos que non, porque o novo grupo forma parte do Sindicato Agrario «Xuntanza Labrega» e a extracción social de ambas as dúas asociacións é moi dispar: as Ligas nutríanse da clase media, mentres que os Sindicatos Agrarios tiñan unhas bases máis populares. O grupo «Ponte de Mera» presenta unhas características propias que merecen ser comentadas. A súa actividade limitábase aos meses do ano en que o labor da terra 4^ Vid. EL CORRESPONSAL, "Desde Teo", Diario de Galicia, Santiago, 17.10.1920. azs Vid. "Agrarismo Católico. Sindicato de Lamamá", La Región, Ourense, 27.12.1920. Ningunha destas obras figuraba até agora na historiograga dramática galega. 181 practicamente desaparece; isto é, a partir de Novembro ensaiaban as obras que, normalmente, estreaban nas festas do Nadal, a maior parte das veces o día de Reis, iniciando unha "temporada" brevísima que remataba a fins de Febreiro, cando de novo eran reclamados polas actividades agrícolas. Neses dous meses escasos facían representacións no local do Sindicato ou nas parroquias viciñas que os reclamaren. O programa da súa primeira actuación é o seguinte: "Como habíamos anunciado en el número anterior, el próximo martes 6, festividad de Reyes, se pondrá en escena en el salón de recreo «Xuntanza Labrega^ la preciosa comedia en gallego titulada NA CASA DO CIRUXANO "interpretada por los jóvenes siguientes: Pilaira, Sta. Carmen Barro; Don Felipe, D. Luís Martínez; Climente, D. José Prada y Mingos, don Manuel Prado. "También se pondrá en escena la preciosa joya teatral: MAREIRAS "bajo el siguiente reparto: Carmela, Srta. Josefa López; Andrea, Srta. Concha Prado; Don Amadeo, D. Luís Martínez; Paulos, don José Prada; Cidrán, D. Raimundo López y Marcelo, D. José Antonio Castrillón. "El precio de las localidades será de 60 céntimos y la hora de entrada a las 8 y media en punto. "a3o O primeiro que chama a atención nesta reseña é que, a diferencia do que pasaba nas cidades, as actrices de «Xuntanza Labrega^ non teñen reparos en daren os seus nomes. A vergoña perante o feito de representar obras galegas só aparece nos ambientes españolizados, non no medio rural que ten como lingua normal o galego. É de consignar, non obstante, que nin o grupo «Ponte de Mera^, do que estamos a falar, nin ningún outro dos que irán xurdindo na comarca do Ortegal, actuarán na vila, en Sta. Marta de Ortigueira, a pesar de que alí existía un verdadeiro teatro, o Teatro da Beneficencia. Se isto se debe a que os rapaces do rural temían ser ridiculizados polos señoritos dunha vila tan profundamente diglósica como Ortigueira, ou se eran os administradores do Teatro da Beneficencia os que non concedían categoría suficiente a estes grupos, é algo que dificilmente podería ser documentado. aso Cfr. EL CORRESPONSAL, "De Sanĉago de Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, n° 189, 3.1.1920. 182 Para darnos unha idea de como foi recibida a aparición do grupo «Ponte de Mera», reproducimos uns fragmentos da reseña que publicou La Voz de Ortigueira con motivo da súa primeira velada: "Mucho antes de dar principio el acto se hallaban vendidas todas las localidades. A última hora y despues de estar el local completamente abarrotado de gente, hubo que dar entrada a muchas personas de fuera de la parroquia que a duras penas pudieron pasar. Tal era el Ileno que ocupaba el salón de fiestas. [...] "A repetidas instancias de los que integran la culta y entusiasta sociedad «Unión Cariñense», irá mañana domingo a Cariño el ya afamado cuadro de declamación «Ponte de Mera», en donde, una vez más, hará gala de sus excepcionales condiciones artísticas. "a31 Nos fins de 1920, cando se deberían estar preparando as obras que se representarían en 1921, a zona de Mera está inmersa nun conflito que tarda máis dun ano en resolverse e que, na nosa opinión, non debeu deixar tempo para o teatro. O problema era o seguinte: o escola de Mera funcionaba, como tantas outras no país, gracias aos cartos da emigración, neste caso cubana, e era unha escola laica. A persecución contra a Escola Laica non foi algo exclusivo de Galiza, produciuse a nível de Estado a comezos de século e a súa historia e repercusións no noso país foron maxistralmente novelados por Eduardo B1anco-Amor en Xente ao Lonxea32 A escola de Mera non tivo máis dificultades das habituais até 1920; porén, a partir dese momento comeza a dar froito o traballo que, desde o ano anterior, realizaban os propagandistas do sindicalismo católico. O sindicalismo agrario ortegano, na súa primeira etapa, de 1893 a 1918/19, funcionara basicamente como asociacionismo de seguros do gando e de axudas mutuas; mais o que acontece a partir de 1919 fica resumido nestas palabras de Anxel M. Rosende: "A partir daquí «católicos» e non católicos («neutros», como lles chamaban os opositores; ou «libres» como se chamaban a si mesmos) mergúllanse nunha loita permanente que pasa do meramente agrario a a31 Cfr. OLOMAN, "Se Santiago de Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 10.1.1920. a3z ^^do BLANCO-AMOR, Xente ao lonxe, Vigo, Galaxia, 1985, 4a ed., esp. pp. 151-229. 183 tódalas cuestións locais. "a33 Que «Xuntanza Labrega» era un sindicato libre demóstrao Acción Agraria, órgano do sindicalismo católico da comarca, que data en 1920 a súa implantación en Santiago de Meraa3a A guerra do sindicalismo católico materializouse na negación de todos os Sacramentos aos nenos, pais e socios da escola de Mera. Na nosa opinión, coñecendo as repercusións sociais que en Galiza ten o enfrontamento de toda unha parroquia co sacerdote, isto é o que explica que o grupo «Ponte de Mera» non volva a celebrar representacións até 1923. Non obstante, temos que supor que os seus actores si participarían no cadro de declamación creado pola "Comisión de Festas para o ano 1921" yue representou un "drama gallego"a3s «Ponte de Mera^» reanudou en 1923 as actividades no seu local, levando a escena D menciñeiro, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, e mais Na Corredoira, de "Lameiro"a36. Tamén as representou na parroquia de Feása3'. A actividade dramática nesta comarca, de todas as formas, non se limitou á protagonizada polos rapaces de «Ponte de Mera». En Maio de 1921 constituíuse en Cariño un grupo que representa A Man de Santiña, de Ramón Cabanillas, e San Antón o Casamenteiro e mais O miñato e máis a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. A simples escolla das obras xa indica que agora non estamos perante un grupo de mozos e mozas labregos; os rapaces que integraban o grupo de Cariño pertencían a familias de armadores e conserveiros, eran a"boa sociedade" da vila e, por tanto, o cronista da representación, ademais de non dar a coñecer os nomes das actrices, fai comentarios que serían impensabeis nas crónicas sobre as actuacións de «Ponte de Mera»: "El gallego ha sido pronunciado por todos, especialmente por las señoritas, admirablemente. Muy dulce, muy melodioso, con meigas a33 Cfr. Anxel M. ROSENDE, O Agrarismo na comarca do Ortegal (1893-1936), A Coniña, Ed. do Castro, 1988, p. 48. a3a Vid. Anxel M. ROSENDE, op. cit. p. 56. a3s Cfr. "De la semana.En Mera", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 10.12.1921. a^ Cfr. "De la semana.En Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 13.1.1923. a37 Cfr. "De la semana.En Feás", La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 21.1.1923. 184 armonías cantarinas, como unicamente bocas de tan angelicales niñas pueden decirlo, demostrando que nuestra fala no es chabacana, palurda y bruta, como se creen muchos, sino que en armoniosa y dulce supera a todas las lenguas ibéricas y se aproxima mucho al italiano. ^^438 Henrique Rabunhal cita unha agrupación teatral de Cariño (Ortigueira) afirmando: "[...] o Quadro de Declamaçom de Carinho que leva ao palco nos anos 20 A man de Santiña, várias peças de Lameiro (A retirada..., Luís... Todo ten goberno, O cego..., Almas sinxelas, etc.)"a39 Como non indica as fontes nin as datas concretas en que se representaron as obras ficamos sen saber se se refire ao grupo de Cariño que nós temos documentado (que non representou ningunha obra de Lameiro); se está a falar dun outro grupo tamén de Cariño que nós non ceñezamos; ou se está a facer unha mestura cos diferentes cadros de declamación da comarca. O mesmo estudioso nomea tamén, sen citar ningunha obra, a unha "Agrupaçom Cultural de Ortigueira"440 que na nosa documentación non figura como grupo de teatro galego, senón como unha sociedade que contaba cun cadro que representaba, de cando en vez, obras en español. Tamén a sociedade «EI Progreso^ de Santa María de Mera creou un cadro de declamación que representou en 1923 Tolerias, de Leandro Carré, e Trato a cegas, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermidaaa'. En 1924, Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo442. A existencia de toda esta actividade que acabamos de ver na comarca de Ortigueira non sería coñecida se o semanario local estivese perdido, como ocorreu con case toda a prensa destas caracteristicas. Isto lévanos a pensar que de se 438 Cf[. 1^RH1Tr11^, "«Debut» del cuadro de declamación", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 28.5.1921. a39 Cfr. Henrique RABiTNHAL, op. cit. , p. 105. 440 Cfr. ibidem, p. 105. Cfr. "De la semana. En Sta. Marfa de Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 28.4.1923. aaZ Cfr. "De la semana. De Sta. Marfa de Mera", La Yoz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira, 12.4.1923. ^ 441 185 conservar toda a prensa que floreceu nas vilas galegas, o catálogo da actividade dramática sería moito máis amplo, permitindo, ademais, coñecer en que medida esa actividade estivo vinculada aos movementos agrarios, ás sociedades culturais da clase media e/ou ás asociacións obreiras ou artesanais. De todos os xeitos, tamén foi revisada outra publicación das mesmas carácterísticas, El Emigrado^3 da Estrada {Pontevedra), en que non se achou a máis mínima referencia a representacións de teatro galego. ^3 El Emigrado. Periódico Independiente. Órgano de las Sociedades de Emigrados y de Agricultores, A Estrada. 186 Outras vilas.- Para cenarmos o capítulo, ofrecemos a información sobre aquelas vilas das que o único que coñecemos é algunha función isolada. Este coñecemento é froito da casualidade, depende de que os xornais das cidades conten con correspondentes nas vilas, por tanto serve unicamente como mostra ou cala do que puido existir e que non poderá ser investigado mentres non se recupere a prensa das localidades máis pequenas. 1.- Nos escasos exemplares aos que tivemos acceso da revista Nerio de Corcubión, rexistramos dúas representacións: unha en Cee, no Colexio da «Fundación Blanco»^, e outra no «Liceo de Artesanos» de Corcubión^5, en ambas as dúas a obra representada foi Mal de Moitos, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida. Este mesmo Liceo de Corcubión convocou un certame literario en Xuño de 1921 que, pola limitación temática a respecto do teatro, lembra o celebrado en Lugo o ano anterior: "Tercer premio.- 75 pesetas, regalo del «Círculo de Recreo», de Corubión, a la comedia o pieza dramática en un acto y en prosa, escrita en idioma regional y sobre costumbres o asunto gallego. "^ De novo estamos perante un certame que limita a dramaturxia galega a costumes ou "asuntos" propios. A obra premiada foi O corazón dun pedáneo, de Leandro Cané Alvarellos^". 2.- Mondariz Balneario era un importante centro de veraneo que os irmáns Peinador transfonnaron nun centro de reunión e punto de referencia para todas aquelas persoas vinculadas á cultura galega. Todos os anos, en Agosto, celebraban, dentro da programación do balneario, unhas xornadas galegas en que se incluían veladas literarias, actuacións musicais, verbenas e romarías. ^ Vid. "A Cee. Dos veladas", Nerio, Corcubión, 1.8.1920. ^5 Vid. "De Sociedad. Velada en el Liceo", Nerio, Corcubión, 1.7.1920. ^ Cfr. "Liceo de Artesanos. Certamen Literario Musical", Nerio, Corcubión, 15.6.1921. ^^ Vid. "Notas enxebres", A Nosa Terra, A Coruña, n° 149, 15.10.1921. 187 Como xa vimos, os coros populares máis coñecidos actuaron alí: «De Ruada» (1919), «Os Enxebres^> (1921), «Toxos e Froles» e«Cántigas da Terra» (1922),... A presencia no balneario dos actores galegos máis destacados era tamén constante. Así, por exemplo, Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida seguiron indo mesmo despois de abandonaren «Toxos e Froles». O coro popular «Agarimos da Terra», que formaba parte da Sociedade Artística do Tea, nestes anos non incluía teatro na súa programación, aínda que o cadro de declamación da sociedade representou, en 1920, Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos^, e Estadeiña, de Manuel Lugrís Freire^9. 3.- Do cadro de Declamación que en 1923 creou a Irmandade da Fala de Vilaíba sabemos que representou, na súa sede, O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero, e O menciñeiro e mais Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermidaaso Na terceira velada, celebrada o 28 de Febreiro, levou a escena o monólogo ^A loita!, de Carmen Prieto Roucoasi; Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos; Bodas de Ouro, de Galo Salinas; e Axúdate, de Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermidaa52. Descoñecemos se houbo ou non máis actividade. 4.- En Redondela, o cadro de declamación do «Centro Científico Deportivo», ^ Vid. M. LAMARTÍN, "Mondariz. Función pro imagen de Nuestra Señora de Lourdes", Faro de Vgo, 21.4.1920. ^9 Vid. M. SAMARTÍN, "Mondariz. Estreno de Estadeiña", Faro de ^go, 9.5.1920. as° Vid. "Teatro Galego. En Villalba", A Nosa Terra, A Coruña, n° 178, 1.2.1923. asi ^^ p^TO ROUCO, Horas de Febre, poesías galegas, monólogos representabres. Segunda edición correxida e aumentada. Prologo po-lo doutor D. Ramón Ferreiro Lago (Abodado e notáreo), Vilalba, Imprenta «El Progreso Villalbés^•, 1928. Na 1 a edicibn de Horas de febre, de 1926 non se inclufan as obras dramáticas. Sobre Carmen Prieto Rouco vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Diczonário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. as2 Vid. "Teatm Galego. En Villalba", A Nosa Terra, A Coruña, n° 180, 1.3.1923. 188 levou a escena en 1919, O Fidalgo, de Xesús San Luís Romeroas3 5.- De Vilagarcía, unicamente sabemos que en 1920 se estreou a comedia O Trasno, de Manuel Rey Poseasa 6.- En Ponteareas, os Antonianos representaron, en 1921, o monólogo anónimo, Pouca cousaass 7.- En Bide de Baños, un grupo local representou, tamén en 1921, "a parola" O tio Carpazos, de Eloy Vidalasó 8.- En Arcade, a Sociedade Recreo Artístico, levou a escena, en 1923, o monólogo ^ Cásome ou non me caso?, de A. Rodríguez Elíasas^ 9.- En Carballo, o grupo «Farándula Bergantiños», dirixido por Fernando Herce, estreou no KIdeal Cinema» desa localidade, en Marzo de 1923, a comedia O que din dela, orixinal do directorasg. Síntese.- Os ambiciosos planos do Conservatorio Nacional abranguían todos os aspectos da actividade teatral co fin de crear unha dramaturxia galega de carácter culto. A as3 Vid. DOSITEO, "De Redondela. «O Fidalgo^", Faro de Vgo, 10.6.1919. asa Vid. EL CORRESPONSAL, "Villagarcfa. Estreno de «O Trasno^", Faro de Vgo, 14.4.1920. ass Vid. EL CORRESPONSAL, "Puenteareas. Gran Velada", Faro de ^go, 2.1.1921. 4s6 Vld. X., "Vide de Baños. Fiestas solemnes", La Región, Ourense, 23.6.1921. Eloy Martfnez non estaba referenciado na historiografia dramática. as^ Vid. "Arcade. Veladas Teatrales", Galicia, Vigo, 25.1.1923. ass Vid. Fernando HERCE, "Mi primera salida", Yda Gallega, Vigo, n° 219, 10.3.1923. Fe^ando Herce non figuraba na historiograSa dramática galega, vid. Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. A súa obra permanece inédita. 189 formación de actores profesionais era o primeiro paso para alcanzar a dignidade da escena. O segundo era rematar de vez coa exclusiva vinculación da lingua ao medio rural, trasladando ao escenario ambientes pacegos, señoriais ou da clase media. Evidentemente, este aspecto estaba vinculado ao labor de concienciación nacional e de espallamento do idearium das Irmandades: o teatro rexionalista contaba cun público esencialmente popular, o novo teatro estaba pensado para atraer ao público urbano da clase media, ao público burgués. Intentábase crear un teatro culto, unha dramaturxia galega que, partindo da problemática específica de Galiza, alcanzase categoría de arte universal. Non abondaba, por tanto, con que os dramaturgos abandonasen a temática costumista, era preciso tamén renovar as técnicas e mais a estética. No momento en que se inaugurou o Conservatorio o teatro galego non contaba con ningunha peza que respondese a estas pretensións; por iso Antón Vilar Ponte procurou a Ramón Cabanillas para lle encargar, A man de Santiña. O prestixio do "Poeta da Raza" garantía que a prensa se fixese eco do evento. Mais Cabanillas redixiu unha peza en dous actos que non era suficiente para cubrir o programa de presentación, e o Conservatorio recorreu ao teatro naturalista portugués. Mentres non existise un repertorio propio, as obras do país irmán cumprirían a misión de ir afacendo o público a ese novo teatro de técnica naturalista e fonda protesta social. Un teatro dirixido ao público das cidades, coa intención de que acudise ás representacións de teatro galego da mesma maneira que asistía ás representacións de teatro español feitas por compañías profesionais. A intención do Conservatorio era que o teatro rexionalista seguise sendo utilizado polos coros populares, que xa tiñan un público determinado, porque nas súas programacións encaixaba perfectamente a representación de obras costumistas. Á maioría dos dramaturgos en activo non Ile debeu agradar o feito de que a súa produción non fose tida en conta polo Conservatorio. O que comezaría sendo simple descontento ou desacordo, mudaría en franca oposición cando o Conservatorio decidiu levar a escena Donosiña, de Xaime Quintanilla. Ademais dos preconceptos morais que puidese espertar, o drama do médico ferrolán representaba unha drástica ruptura co teatro rexionalista tanto na técnica dramática como na concepción global do feito teatral. A man de Saraiña, de Ramón 190 Cabanillas, tecnicamente no presentaba innovacións: era unha comedia realista; mentres que Donosiña era un drama naturalista. Cabanillas seguía na liña do teatro "didáctico", demostrando que o galego podía ser a lingua das clases altas; mentres que Quintanilla prescindía de calquera tipo de adoutrinamento coa intención de facer unicamente arte. Cando o Conservatorio anuncia que representará Donosiña, as súas declaracións son as dun grupo de Teatro Libre, de un teatro para minorías: "[representará Donosiña] sin chamar ó púbrico para que acoda a vela, engaiolandoo con fis benéficos e con elementos estranos á arte dramático. Coidan, e coidan ben, que ou o arte s' impón pol-o arte mesmo, ou hai que renunciar a facelo"as9 Aos resentimentos persoais, os descontentos podían agora engadir un argumento de peso que a política das Irmandades non podía deixar de atender: un teatro para minorías, e por cima que atentase contra a moral imperante, non podía ser beneficioso nin para a lingua nin para o espallamento do idearium do nacionalismo. Os dramaturgos rexionalistas non estarían dispostos máis que a colaborar na creación dun teatro culto, redixindo obras en que se prescindise do ambiente rural e que se aliñasen coa de Cabanillas. Estes deberon ser os argumentos expostos, mais sabemos tamén, pola obra posterior de todos eses dramaturgos, que ningún deles estivo disposto a admitir outra estética dramática que non fose a do realismo beneventiano. O Conservatorio recolleu velas, renunciou ao proxecto, e ficou reducido a un Cadro de Declamación que conxugaría o vello co novo. A representación de obras portuguesas continuou, seguindo as pautas iniciais, durante a temporada 1919-20, mais despois entrou nun roteiro de dexeneración en que o criterio de selección semella ser totalmente comercial. A escisión das Irmandades en 1922 deixou o leme do teatro na Coruña en mans de Leandro Carré Alvarellos que transformou o Cadro de Declamación en «Escola Dramática Galegan e retomou a tradición galega enlazando cos proxectos e a programación da «Escola Rexional de DeclamaciónN de comezos de século (1903). A pesar de todas estas discusións internas, o feito de as Irmandades interviren as9 Cfr. "No Conservatorio Nazonal do Arte Galego", A Nosa Terra, A Coniña, n° 90, 25.5.1919. 191 no teatro tivo repercusións moi profundas, xa que, ademais de crear un teatro culto, desatou a polémica acerca da posibilidade de existencia dun teatro en lingua galega que non se limitase a ser complemento folclórico do teatro español. Polémicas que trataremos en capítulo á parte. O fracaso do Conservatorio tal como estaba planifacado puxo en evidencia que tanto o público como os dramaturgos galegos precisaban dunha formación dramática que sobrepasase os límites da estancada escena española, e isto levou a un cambio de estratexias que variarían segundo os lugares e medios dos que dispuñan aqueles homes que, como Quintanilla, Vilar Ponte ou Risco, estaban comprometidos coa renovación dramática. Xaime Quintanilla optou por aproveitar ao máximo o que existía na súa cidade e non dubidou en incorporarse ao coro de Ferrol, «Toxos e Frolesu, formando nel un verdadeiro cadro de declamación e incorporando ao seu repertorio obras non ruralistas (San Antón o Casamenteiro, de Avelino Rodríguez Elías, por exemplo). Antón Vilar Ponte escribiu para o cadro de declamación da Irmandade unha peza de ambiente señorial, Entre dous abismos, mais tampouco dubidou en permitir que se estrease o seu drama A patrea do labrego. De todas as formas, non renunciou a educar tanto o público como os dramaturgos desde as páxinas dos xornais comentando polo miúdo as obras que, na súa opinión, deberían servir de modelo ao teatro galego, trazando tamén as liñas ideolóxicas da grande peza do teatro histórico galego: O Mariscal. Vicente Risco, de acordo co seu refinado espírito, non foi quen de se afacer ao mundo dos coros populares, do teatro rural e dos grupos de amadores, por tanto o seu labor seguiría a outro nivel. Esta renuncia de Risco a intervir na realidade dramática do seu entorno, facilitou que en Ourense a actividade teatral estivese dirixida por Xavier Prado, "Lameiro" quen, aínda á altura de 1928, acreditaba en que o único teatro posíbel en galego era o costumista. O labor de Risco centrouse en artigos a través dos que intentaba adoutrinar e guiar os dramaturgos, ao tempo que redixía, para demostrar a viabilidade do Simbolismo, unha das máis fermosas obras dramáticas da historia literaria galega, O bufón de El Rei, que, lamentabelmente, non foi coñecida até 1924, cando xa a ditadura impedía toda posibilidade de representación. 192 A partir de 1919 o teatro que representaron os coros dependeu de que a/s persoa/s que os dirixían estivesen ou non vinculadas á ideoloxía rexionalista ou nacionalista. Vimos xa como coa excepción de «De Ruada», que unicamente interpretaba pezas de "Lameiro", os restantes coros tanto levaban a escena A man de Santiña ou San Antón o Casamenteiro, como o máis reseso teatro rexionalista, e que, polos mesmos motivos, tanto podían incluír na súa programación representacións dramáticas como non incluílas. Por outra banda, coincide tamén que as cidades con maior actividade dramática son aquelas que tiveron máis protagonismo no movemento galeguista desta etapa: A Coruña e Santiago. A Coruña, co Conservatorio, o Cadro da Irmandade e a«Escola Dramática Galega», continuou a tradición da «Escola Rexionalista» e non precisou da escusa dos festivais benéficos ou celebracións especiais para realizar veladas teatrais. En Santiago apareceu o primeiro grupo especializado nun tipo de teatro determinado, «A Terriña», continuando a tradición do grupo «Brisas Futuras» que unicamente representaba teatro social, como correspondía a un cadro de organizacións sindicais obreiras. Tamén son estas as únicas cidades en que se intentou crear compañías de repertorio, grupos que aspiraban á profesionalización («Asociación Galicia» e mais «Cativezas», en Santiago; o cadro de Rodrigo García e a«Escola Dramática Galega», na Coruña); polo contrario, nas restantes cidades e vilas a actividade dramática estivo nestes anos vinculada aos coros ou a festivais benéficos. A entrada do mundo universitario no panorama da dramaturxia galega realizárase de man da Tuna na etapa anterior. Nesta, a organización estudiantil volve á súa peor tradición, mais este abandono fica compensado pola aparición do «Cadro Universidade» dirixido por Armando Cotarelo Valledor. De todas as formas, non debemos esquecer que este grupo apareceu tamén protexido tras o veo das recadacións con fins benéficos. As repercusións que ten na prensa o feito de que un catedrático e un grupo de universitarios fagan teatro galego son enormes. A publicidade que alcanza cada estrea de Cotarelo supera mesmo á que tivo a inauguración do Conservatorío coa obra de Cabanillas. A nivel propagandístico foi maior o labor deste grupo, na súa curtísima vida, que todo o traballo realizado pola Irmandade da Fala da Coruña en cinco anos (1919­ 19^^ 1923) de actividade continua. É realmente clarificador da valoración que a sociedade galega concedía á lingua e ao teatro, compararmos a diferente repercusión que tiveron na prensa as obras e os grupos. Cando os autores ocupaban postos ben valorados pola sociedade, as súas obras eran anunciadas por toda a prensa galega moito antes de seren levadas a escena, e isto aconteceu mesmo con algunhas que nunca foron representada. Este é o caso dos catedráticos (Armando Cotarelo, Francisco Alcayde, Cabeza de León), dos vellos rexionalistas (Galo Salinas, Manuel Lugrís), xornalistas vinculados aos círculos de poder (Avelino Rodríguez Elías, José Fernández Tafall), etc. Como exemplo do que acabamos de dicir, á parte dos que xa vimos, podería valer o feito de que a única vez que na prensa compostelá se citou a«Escola Dramática Galega» foi para anunciar que ía representar a obra dun catedrático da Universidade, !Ainda vive!, de Francisco Alcayde^°. E o mesmo podemos afirmar dos grupos e coros. Resulta altamente significativo que da data da última actuación de «A Terriña» de Santiago, teñamos que enteirarnos pola prensa de Vigo e A Coruña; os xornais de Compostela limitáronse a comunicar que "en breve" volvería a actuar. Isto ocorre porque a estas alturas «A Terriña» contaba na cidade do Apóstolo con moitos competidores de moita máis categoría social: o«Cadro Escolar», «Cativezas», e o«Cadro Universidade». E mesmo acontece cos coros: o espacio que lle dedique a prensa local dependerá da posición social dos seus directivos e coristas: a«Agrupación Artística» de Vigo será sempre máis atendida que «Queixumes dos Pinos», e«De Ruada», en Ourense, moito máis que «Os Enxebres». A prolíferación de coros e o costume xa afianzado de as vilas e cidades contrataren algún para animaren as festas locais, levou a que, pouco a pouco, fosen competindo entre eles na procura dunha orixinalidade que, na realidade, era incompatíbel co que representaban, xa que a única verdadeira diferencia que podía existir entre eles era a da calidade, posto que todos interpretaban música popular. Ao longo destes anos foron entrando dunha dinámica, que poderiamos denominar "comercial" tanto na escolla de obras dramáticas como nas musicais e na vestimenta, coas conseguintes protestas por parte das persoas máis concienciadas. °b0 Vid. °Noticias", El Compostelano, Santiago, 20.1.1923. 194 4. O TEATRO DURANTE A DITADURA {1923-1931). 195 Vimos na etapa anterior que o maior ou menor desenvolvemento do teatro nas vilas e cidades dependía da presencia de homes comprometidos coa cultura galega, de modo que no momento en que se couta a súa capacidade de movemento, na mesma medida ficarán reducidas as actividades teatrais. Unha das primeiras medidas que tomou o Directorio Militar foi ditar o Decreto contra o Separatismo, que no seu artículo 1° di: "Serán juzgados por los tribunales militares, a partir de la fecha de este Decreto, los delitos contra la seguridad y unidad de la Patria y cuanto tienda a disgregarla, restarle fortaleza y rebajar su concepto, ya sea por medio de la palabra o por escrito, ya por la imprenta o cualquier medio mecánico o gráfico de publicidad y difusión, o por cualquier clase de actos o manifestaciones. "1 Contra a"unidad de la Patria" atentaban todos os movementos nacionalistas e, inevitabelmente, desaparece todo o aparello organizativo das Irmandades. Se o Decreto abranguese absolutamente todas as manifestacións en lingua galega, non caberían dúbidas á hora de analizar a época, mais o Ditador abrigaba certas "simpatías" cara ao rexionalismo. En palabras do historiador Raymon Carr: "Para el dictador, regionalismo significaba folclore, danzas, literaturas regionales y artesanía local, es decir, cosas que fueran politicamente seguras, atractivas para los turistas y que constituyeran una prueba de la diversidad dentro de la unidad. "Z De aí que no Real Decreto contra o separatismo iiguren as seguintes salvidades: "El expresarse o escribir en idiomas o dialectos, las canciones, bailes, costumbres y trajes regionales no son objeto de prohibición alguna... "3 Esta "permisividade" debeu ser a causa de que a historiografía dramática non analizase nunca as repercusión da Ditadura na evolución e desenvolvemento do teatro galego. Ao longo deste capítulo comprobaremos que, efectivamente, as actividades teatrais non desapareceron, mais ficaron reducidas ao teatro costumista representado 1 Cfr. Gaceta de Madrid, n° 262, 19.9.1923, p. 1140. Z Cfr. Raymond CARR, España: 1808-1975, Barcelona, Ariel, 1988, p. 546. 3 Cfr. "Real decreto dictando medidas y sanciones contra el separatismo", Guceta de Madrid, 19.9.1923. 196 polos coros populares dentro de festivais folclóricos. En 1923 a corrupción política e o estancamento e ruína económica do Estado Español eran tan alarmantes que, en xeral, a Ditadura foi ben recibida. O mainel que o Decreto contra o separatismo deixaba aberto á lingua, unido ás promesas de eliminar as Deputacións e de conceder certo grao de autonomía para as "rexións", foron suficientes para colmar as aspiracións de todos aqueles que non eran nacionalistas. De feito, desde o poder, creouse unha entidade, a"Hermandad Gallega", que pretendía substituír ás Irmandades da Fala. O historiador X. R. Barreiro explica o que Primo de Rivera pretendía con este organismo: "Durante a Ditadura houbo un tento frustrado de crear dende o poder un galeguismo domesticado. Trátase da chamada "Hermandad Gallega", presidida polo marqués de Quintanar e polo Conde de Castelo que publican o manifesto fundacional 0 7 de Novembro de 1923. "4 En teoría, a"Hermandad Gallega" pretendía aglutinar a todos os homes "bos e apolíticos" que quixeran defender a Galiza, mais a verdade do que realmente agachaba fica ao descuberto nas palabras de Narciso Rivas, presidente da sección de Ourense: "Los que no pueden ser admitidos son los profesionales, los vividores de la política. Estos ni los admiten los estatutos del Somatén armado, ni pueden serlo tampoco en esta especie de Somatén desarmado, fascismo español o como se le quiera apellidar. "5 De todas as maneiras, os límites impostos pola Ditadura deberon ser suficientes para determinados rexionalistas galegos, xa que unicamente iso pode explicar certos comportamentos como, por exemplo, o de Eladio Rodríguez González, presidente do coro KCántigas da Terra» e membro das Irmandades da Fala, que se incorporou á directiva da "Hermandad Gallega" da provincia da Coruñab. Ademais das medidas tomadas contra "os separatistas" e a lingua, o estado de guerra decretado en Setembro de 1923 non se levantou até Maio de 1925, e nestas 4 Cfr. X.R. BARREIRO FERNANDEZ, Historia de Galicia lV. Edade ContemRoránea, Vigo, Galaxia, 1981, p. 530. 5 Cfr. Narciso RIVAS, "Actuación Ciudadana. La Hermandad Gallega", La Región, Ourense, 12.12.1923. 6 Vid. "Nueva Entidad Regional. La Hermandad Gallega", EI Compostelano, Sanriago, 16.11.1923. 197 condicións non é difícil imaxinar cal sería a postura de moitos dos actores, directores, e público en xeral á respecto do teatro galego. Coa política de Primo de Rivera os coros serán máis mimados que nunca ­ «De Ruada» é agasallado polas Deputacións Españolas', «Os Enxebres» reciben unha gravata do propio ditador, algúns desprázanse a Madrid coa Unión Patriótica para celebrar os aniversarios da Ditadura8, e a«Toxos e Froles» outórganlle o título de "Real"-, porque eran útiles e necesarios para a política da Ditadura; mais os grupos que non podían ser utilizados con fins folclorizantes, é dicir, os que eran exclusivamente dramáticos, desapareceron. Os decretos con que, ao longo dos anos, a Ditadura foi controlando que o ensino fose exclusivamente en español, que en ningún centro oficial (incluídas Universidades) existisen catédras de idiomas "rexionais", e que nas escolas non houbese máis que libros escritos na lingua oficial indican que a cuestión lingúística non era algo anecdótico nin circunstancial, senón que respondía a unha política moi clara e definida9. Mais a extravagante personalidade do ditador, a boa acollida que tivo (en principio) a Ditadura, a redención de foros, así como certas melloras na vida material, unidas a que non se prohibiu a publicación de literatura galega (sempre que non atentase tematicamente contra a"unidad de la patria") deberon contribuír a que a historiografía dramática esquecese que a ditadura de Primo de Rivera funcionou realmente como ta1. O certo é que a revista Nós foi suspendida e non volveu ver a luz até Xullo ' Vid. "Obsequio de las Diputaciones españolas al coro «De Ruada»", La Región, Ourense, 27.2.1925. S Vid., por exemplo, "Cantigas e Atunixos a Madrid", El Progreso, Lugo, 6.9.1928. A nota de prensa comunica o seguinte: "Con los elementos de la Unión Patriótica de esta provincia que el próximo día 11 se desplazan a Madrid, con motivo de las fiestas del 13 de septiembre, irá el notable coro lucense Cantigas e Aturuxos" . 9 Para comprobarmos isto abondará coa lectura do artigo 2° da Real Orde do 13 de Outubro de 1925: "Los Inspectores de Primera Enseñanza, en las visitas que realicen, examinarán los libros de textos en las escuelas, y si no estuvieran escritos en español o contuvieran doctrinas o tendencias contrarias a la unidad de la patria [...] los harán retirar inmediatamente de manos de los niños y procederán a formar expediente al maestro, suspendiédole de empleo. .. ". Para unha información exhaustiva sobre a problemática lingiiística nesta época, vid. "La persecució del catal^ per la dictadura de Primo de Rivera" in Josep BENET, L'intent franquista de genocidi cultural contra Catalurrya, Barcelona, Public. de 1'Abadia de Monserrat, 1995. 198 de 1925; que Rexurdimento, órgano da Irmandade Nazonalista Galega, desapareceu; en fin, que a censura foi brutal: "Con el sello de la Comandancia militar, y bajo el epígrafe «CensuraN, hemos recibido, á las cinco y media de la tarde de hoy la siguiente nota: "«Con el fin de sentar un criterio claro y terminante que evite dudas respecto á cuanto á censura en la prensa se refiere, queda en absoluto prohibida la publicación de: "1 °. Comentarios sobre las distintas medidas que publique el Directorio que hoy ejerce la Gobernación del Estado. "2°. Declaraciones, manifestaciones ó cartas de personas, grupos ó entidad alguna, sobre los sucesos políticos que actualmente se desarrollan, con excepción de aquellas que envueIvan adhesión firme á los actos y disposiciones del citado Directorio y "3°. Noticias de reuniones y trabajos preparatorios de cualquier género para promover disturbios, ó huelgas que puedan alterar la marcha normal y tranquila, tanto en los núcleos de población como en el ^po„^^ io Á parte de toda a represión legal, a sinistra rede de control que organizou Primo de Rivera cos Alcaldes, Delegados Gobermanentais e Gobernadores debeu facilitar que cada censor dese un toque persoal ao seu labor, pois unicamente unha situación deste teor pode explicar a seguinte queixa de Antón Vilar Ponte: "Yo, francamente, ya estoy cansado de ver como artículos míos mucho menos enjundiosos que otros que se publican en Madrid y en algunas provincias privilegiadas, son condenados al ineditismo o a la mutilación, y como en los mismos diarios donde yo colaboro hay quienes pueden decir algo análogo a lo por mi escrito que no se me dejó publicar."'1 Unha outra proba de que en moitas ocasións a maior ou menor permisividade dependía do gobernador, do alcalde ou do censor correspondente, apórtaa o relato que, unha vez recuperadas as liberdades, publica o presidente da Irmandade Nazonalista de Betanzos: "A toque de corneta vímonos amenazados por un bando que nos incluía en delito na lei de xurisdiciós a todol-os que fixeramos algunha Io Cfr. "Noricias", El Compostelano, Santiago, 21.9.1923. Cfr. A. VII..LAR PONTE, "Si se me permite decirlo...", El Pueblo Gallego, Vigo, 26.11.1929. 11 199 manifestación de agarimo pol-a nosa terra... non dependía mais que da interpretación que lle quixera dar o gobernador ou seu delegado para nos levar a cadeia. Tiñamos por aquela fecha un xornal na,zonalista: Rexurdsmento [sic], que era órgao da Irmandade nazonalista Galega e imprentabamolo un fato de rapaces que contabamos con axuda dos intelectuaes e mais destacados galeguistas, cuyos artigos era todo miolo da mais vital riqueza. Aos poucos días do golpe de estado chamoume o alcalde de Betanzos, quen por certo era un médico que viñera facía poucos anos d'un povo d'outra provincia e tomou a este povo e seus habitantes por cousa distinta que lle merece; obligoume a darlle o meu nome para me facer responsable do que oubera; pero como eso non era talo fón necesario ademais que se nos proibira a pubricación d'ese xornal hasta nova orden, asi como toda manifestación de galeguismo. O local social da Irmandade tivo que fechar as suas portas.. ."'Z Se temos en conta que a Irmandade Nazonalista era o sector non político das Irmandades da Fala e que o seu presidente, Vicente Risco, colaboraba coa Ditadura, resulta absurdo que prohibisen a publicación do seu órgano, Rexurdimento, e non fixesen o mesmo con A Nosa Terra, órgano do séctor político. Tampouco é doado de entender que a Irmandade de Betanzos, como a de Ferrol, tivesen que pechar as portas, mais que a da Coruña continuase funcionando, xa que temos constancia, por exemplo, de que proseguíu celebrando ciclos de conferencias13 e de que, en Febreiro de 1924, contaban con retomar o ensino nas súas Escolas. A única explicación posibel a tanta contradición é a que denuncia Antón Viíar Ponte no artigo citado: que a maior ou menor permisividade dependese da interpretación e simpatías persoais do represor/censor local. A cidade da Coruña, cun «Instituto de Estudios Gallegos^ que contaba co beneplácito das autoridades e cunha Real Academia Gallega, en xeral, inoperante e estéril, vai gozar de máis "privilexios" do que as restantes cidades e vilas galegas. Unicamente unha situacíón de incerteza a respecto do posbel delito das representacións de determinado teatro galego pode explicar o que aconteceu co grupo compostelán ^A Terriña^. Vimos xa que esta agrupación nomeara nova directiva aos 12 Cfr. Luís CORTIÑAS, "O ano derradeim en Betanzos", A Nosa Terra, A Coniña, n° 279, 1.1.1931. 13 Vid. "Irnaandade da Fala. Conferencias", La voz de Galicia, A Coruña, 4.1.1924. 200 dous meses de se impor a Ditadura, que dela desapareceran todos os directivos anteriores (que eran tamén actores) e que o grupo levara a escena unha obra en español antes de se disolver definitivamente. Non obstante, en Xullo de 1924 volveuse representar en Santiago O Fidalgo, de Xesús San Luís. A escasa información coa que contamos sobre esta representación confírelle un carácter semi­ clandestino: dos tres xornais composteláns conservados (El Compostelano, Diario de Galicia, Eco de Santiago), unicamente o primeiro recolle a noticia, mais non en forma de reseña, senón como un anuncio pagado: "-Teatro Principal­ "O FIDALGO" 20-Domingo-20 Representación d'o popular drama de XESÚS SANLUÍS ROMERO"la Este anuncio é todo o que se sabe desa representación. Na nosa opinión, debeu ser unha función organizada polo propio autor cos elementos que con el abandonaran «A Terriña», moitos deles familiares seus. San Luís repetirá a experiencia anos máis tarde, como el propio conta nas súas Memorias Sintéticas: "En Santiago non deixou de aparecer, de cando en cando, O Fidalgo nos carteis. Polos anos 1929-30 deron-se várias representacións nas que interviron miñas fillas Lola e Helena, funcións estas que deron case sempre benefícios. "ls San Luís tería que recorrer á familia porque a desaparición de «A Terriña» como grupo especificamente galego fora fulminante. Porén, a morte da «Escola Dramática Galega» da Coruña semella que se produciu de forma máis lenta. En Febreiro de 1924, apareceu en A Nosa Terra unha nota comunicando que esa temporada a«Escola» representará Mareiras, de Manuel Lugrís1ó, O engano, de la Cfr. El Compostelano, Santiago, 19.7.1924, p.2. ls Cfr. "Memorias Sintéticas de Xesús San Luís Romero. Sintéticas porque só figuran nela os feitos máis saintes da sua vida. Santiago ano de 1961", in Xesús SAN LUÍS ROMERO, O Fidcĉgo, ed. de Ma do Pilar Garcia Negro e Xosé Ma Dobarro Paz, Edicións do Castro, A Coruña, 1985, p. 164. 16 Manuel LUGRÍS FREIRE, Mareiras, drama en tres actos en prosa, Imprenta y Fotograbado de Ferrer, 1904. 201 Leandro Carré" e mais algunhas das obras premiadas pola Irmandade18: "ESCOLA DRAMATICA GALEGA" "Encomenzaron os ensaios d'esta notabre agrupación artística que tantos éisitos leva conqueridos. "Vense estudando o fermoso drama en tres actos Mareiras, de Lugris, e a obra tamén en tres actos O Engano, de Leandro Carré. "Tamén se estudarán logo algunhas das obras presentadas ao certame celebrado por esta Irmandade da Fala. "19 Sabemos que nin O engano, de Carré, nin ningunha das obras premiadas no Certame da Irmandade chegou a ser estreada pola «Escola Dramática». O que se descoñece é se as súas actividades foron interrompidas por orde gobernativa ou porque funcionasen a autocensura e o medo nos seus integrantes. Fose como for, na nosa opinión, o máis probábel é que, aínda que o intentase, a«Escola Dramática» non podería conseguir o permiso necesario para retomar as actividades, visto que as súas veladas non cabían na categoría do folclórico. A súa finalidade de concienciación do feito diferencial galego, a súa vinculación ao proxecto político da Irmandade da Coruña e a reivindicación da lingua non eran asimilabeis pola Ditadura20. Aínda que Irmandade da Coruña soubo aproveitar as condicións de maior permisividade que, nalgúns aspectos, gozou a cidade, tamén pagou custos moi altos, xa que non perdeu unicamente a«Escola Dramática», tamén as súas aulas se viron afectadas. Para continuar coas Escolas de Ensino Galego tivo que aproveitar as posibilidades folcloristas da lexislación e impartilas en español: 17 Este drama de Leandro Carré fora premiado no polémico certame da Irmandade de Betanws en 1921, vid. p. 148. 18 Verbo deste certame convocado pola Irmandade da Fala da Coruña en Outubro de 1923, e fallado en Xaneiro de 1924, vid. Capítulo V, p. . 19 Cfr. "Festas Galegas", A Nosa Terra, A Coruña, n° 197, 1.2.1924. 2Ó Como vimos xa no capítulo anterior, Leandro Carré falseon a realidade histórica con declarcións do seguinte teor: "Durante os anos 1922 ao 1926, tempada a mais intensa en realiTacións de teatro galego, pois chegaron a se facer unhas cen representacións por ano das mellores obras rexionaes e algunhas portuguesas, no seu propio teatriño e noutros grandes escenarios da Cruña e d'outras cidades da Galiza" (Literatura Galega. Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], p. 7). Dunha forma totalmente acritica, a historiograña dramática reproduciu esta afirmación (vid. , por exemplo, Manuel LOURENZO e Francisco PII,LADO MAYOR, O teatro galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 74; ou tamén Henrique RABUHNAL, op. cit., p. 113). 202 "O xefe do autual Goberno ten dito en varias ocasións que se robustecería a persoalidade das rexiós e que habería respeto para as linguas rexionaes. "Asi o pregoa tamén a Real orden do 21 de Nadal pubricada na uGaceta^ do 29 que no seu preámbulo di: "uConsiderando que no existe ninguna disposición que prohiba en el orden privado la enseñanza de dialectos o lenguas regionales, por lo que sin incluirla en los establecimientos docentes oficiales pueda considerarse su enseñanza y práctica particular.^ "Pol-o tanto nas uEscolas do Insiño Galego^ temos perfeitísimo direito á cultivar o noso idioma, que tantos froitos leva dado a nosa literatura, e que tantos ainda pode dar. "Poí-o demais, xa é sabido que, nas escolas, que axiña se abrirán, faráse o insiño no idioma hespañol... "21 Unha vez comprobado que o único teatro galego permitido vai ser o relacionado cos coros, o labor dos homes máis concienciados ten que se volver cara a eles. Antón Vilar Ponte nun artigo de Decembro de 1923, titulado "El teatro que necesitamos", traza as liñas que deberian seguir estas agrupacións: "Los coros gallegos, que con sus cantos "folck-lóricos" reflejan las caracteristicas mas puras y quintaesenciadas del alma popular, cuyo lirismo original entusiasma a propios y extraños, con sus piezas teatrales, negación del buen gusto y del ingenio, que casi siempre ofrecen al público, infringen un daño enorme a la cultura gallega y al buen nombre de Galicia. Por no soportar tales esperpentos y para librarse de aparecer negándoles la menor sombra de solidaridad, muchos coterraneos de probado amor a la tierra tienen que renunciar al deleite emotivo de oir las cantigas enxebres. "La parte teatral de los programas de los coros debe, pues, dejar de seguir siendo una parte de relleno, si se quiere de veras educar al pueblo y elevarlo, mostrándole como espejo donde su conciencia se recree, las depuraciones estéticas de lo mejor de su espontaneismo, fijado en lo consuetudinario y perpetuado por la tradición. Solo así las fiestas de los coros gallegos serán fiestas de cultura; y solo así tales fiestas tendrian algo de fecundas y pedagógicas en el mas lato sentido de la palabra. "Hay que huir de las anécdotas ramplonas, ramplonamente escritas y ramplonamente desarrolladas, que no muestran mas que lo genérico de la barbarie rasticista, tan de nuestros agros -salvo lo del idioma- como 21 Cfr. "Fomentando o Insiño. As Escolas da Irmandade", A Nosa Terra, A Coniña, n° 197, 1.2.1924. 203 de los agros de todas las tierras. Hay que hacer de lo que ahora es incidental y accidental en el curso de dichas anécdotas -un leve pellizco a la costumbre y a la tradicíón autóctona, en el mejor caso- ío esencial y céntrico. El ambiente, el paisaje, el Iirismo, con las bellas y exquisitas leyendas de que resultan generadores, deben ser los elementos heroicos de las obras teatrales que los coros muetren en sus programas como complementaria de su labor "folk-lorica" . Los personajes de las piezas escénicas que los coros nos ofrezcan, han de ser, si honradamente deseamos el resurgimiento de nuestra personalidad espiritual, productos de la tierra destilados de modo escrupuloso por los mejores alquimistas literarios de la raza. Sólo así esas fiestas enxebres que con tanta frecuencia se realízan, perderán su carácter de vulgar envulgarizamiento, para trocarse en justas señoriales de un pueblo que creó una lírica que fue toda una fuente de cultura universal en el medicevo. "22 O nacionalismo non podía manterse impasíbel perante o aceleramento do proceso dexenerativo en que entraron os coros coa Ditadura, proceso que anulaba o espírito redencionista de moitos deles, sobre todo daqueles que contaban nas súas directivas con persoas de credo rexionalista que acolleran con agrado as limitacións impostas polo ditador. Este era o caso, como vimos, do coruñés «Cántigas da Terra^, cuxo presidente, Eladio Rodríguez González, se incorporara á"Hermandad Gallega" de Primo de Rivera. As consecuencias disto non tardaron en facerse evidentes: na primeira actuación do coro durante a Ditadura, en Decembro de 1923, suprimiu do programa o Himno Galego, que era de obriga como cerramento dos festivais: "Como o coro non cantou o Hino, como o facia sempre nos seus festivás, unha grande parte do púbrico pediullo, sen conquerir ver satisfeitos os seus desexos. "23 Ao pouco tempo, «Cántigas^ protagonizou un episodio vergonzante que resulta moi ilustrativo acerca do ambiente de temor en que se realizaban os actos galeguistas, como se a xente non soubese a que se ater a respecto do que ía ser permitido ou sancionado. Producíuse a raíz da homenaxe aos mortos ilustres que anualmente se celebraba na Coruña: "E así commemorouse este ano este acto xeneroso e patriótico, que ^ Cfr. A. VILLAR PONTE, "El Teatro que necesitamos", Galicia, Vigo, 18.12.1923. ^ Cfr. "Festas galegas. Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coniña, n° 196, 1.1.1924. 204 algún ano voltarase a celebrar con toda a solemnidade que debe ter e que tivo outras veces ----------------------------------- [liña censuradaJ "Houbo unha nota cómica e ridícula que deu o coro «Cántigas da Terra^. Ao se enterar pol-a prensa local de que iba ser a Irmandade quen organizaba o acto, anticipouse a celebralo pol-a sua conta, cando os outros anos o fixera xuntamente co'as demais entidades, indo ao cimeterio o domingo anterior e anunciando que non levaría o estandarte nin habería cantos. i«Eso chámase ser prudentes e comedidosk! "Como despois organizou o«Circou o acto do 16, tiveron que voltar porque senón quedaban mal co «Circo^. Así que este ano «Cantares de la Tierrap, fixo o homenaxe por partida dobre. ^Hainos patriotas! "Z4 «Cántigas da Terra^ fora creado pola propia lrmandade da Coruña, así que estas renuncias tiñan que doer moito aos redactores de A Nosa Terra. De todos os xeitos, probabelmente non fose o coro coruñés o único en protagonizar episodios deste teor. A fins de 1924, despois dun ano de Ditadura e co Estado de Guerra aínda vixente, a degradación dalgúns coros era tan evidente que Federico Zamora denuncia a situación recompilando certas choqueiradas habituais nas actuacións destas agrupacións: "Non se pode negar -é isto está dito milleiros de veces- que os Coros fixeron nos seus comezos unha fonda labor galeguista... "Hoxe temos en Galicia unhos vinte Coros que non deixarán labor galeguizante algunha, e para que chegue a coñecemento d'aquelas xentes certa.s cousas que fixeron algús d'eles vou referir algús casos concretos que falan ben ás craras da labor que fan. "Comezaron os Coros co-a monomanía de ser dar a coñecer en Madrid, [...] e ao ir aló a maioría d'eles non fixeron outra labor mais outa que o pSrnos en ridículo con cada representacíón que daban e houbo algún Coro que no seu afán de facer mais que os outros chegou a argallar no cativo estanque do Retiro -nada menos que unhos Caneiros- e para facer a festa mais enxebre chegaron a ir bebendo un mal viño en tiestos de prantas, porque eran de barro e non había cuncas; os comentarios folgan. "Outros Coros no desexo de cantar pezas mais ou menos orfeónicas non dubidaron en perdel-o tempo en ensaiar obras en castelán... "Outro Coro para lle dar sen dúbida mais amenidade ao espectáculo faille cantar a un rapaciño de unhos 10 anos unha especie de jotas baturras, que lle sentan que da xenio oubilas. ^ Cfr. "O homenaxe a os mortos ilustres", A Nosa Terra, A Conu3a, n° 199, 1.4.1924. 205 "E xa non falemos da presentación; hai Coros nos que as rapazas saen con panos de percal estampados na cabeza de córes que nunca foron usados na nosa terra, outros nos que tamén as rapazas locen unhos magníficos pendientes goyescos de pasta blanca e ainda non vin á unha rapaza que non saia co-as patillas... moi rizadiñas por certo. "Dos homes que direi eu, cuáseque todos gardan unha informidade [sic] da que lles pode ter envexa o ejército alemán... "^Costará tanto facer un Coro Galego en vez de moitos coros que se convertiron en número de Varietés?"^ Federico Zamora probabelmente tivese toda a razón do mundo, non obstante había unha realidade que non se podía obviar: o éxito dos coros entre o público popular. En palabras de Xosé Lesta Meis: "Eu non sei si o haber moitos non será a morte de todos. Poida que si. Pero o caso é que cada vez que un se presenta a xente vai a velo como a cousa millor. Onte no Teatro Rosalia Castro donde cantou uSaudadeu non cabia a xente. Despois de vendidas todal-as butacas puxeronse sillas por donde se poido, e ainda quedaron moitos sin se poder sentar. Eu tuven que sacar unha silla das da miña fila, porque estaban tan xuntas que non había modo de se poder sentar sin que os [sic] esmagasemos a outros. E iso que se venderon a tres pesetas. Fai ben tempo que non vin o teatro tan cheo de xente. "Cos coros dáse unha cousa moi notable e consoladora pra nós. Vai a xente a eles como a unha gran romaxe. A fatos. Pero é a xente do que chamamos pobo. A xente das aldeas. Veñen pais, fillos, mozos e vellos. Veñen aeito. Creo que o dia que canta un coro hai moitas casas que quedan baldeiras. Esto proba que ó pobo gústalle os coros e que os coros recollen as cousas que o pobo leva na i-alma. [...] "O renacimento da nosa terra deberálle moito os coros. Como eles sigan así, cada día ha de ser mais o amor as nosas cousas. Deixemos a un lado a preparación musical. Fan o que poden e poden moito. "Z6 O problema da función dos coros, do seu papel dentro da cultura galega e, sobre todo, da dexeneración cara á que alancaban eran cuestións que preocupaban non unicamente aos homes de teatro senón tamén aos músicos. Nun intento de reconducilos por vieiros máis axeitados, Xesús Bal y Gay publica, en 1924, a súa u Cfr. Federico ZAMORA, "Os Coms Galegos", A Nosa Terra, A Coniña, n° 206, 1.12.1924. ^ Cfr. José LESTA MEIS, "Aquf pra entre nós. «Saudades", El Pueblo Gallego, Vigo, 18.12.1924. 206 obra Hacia el ballet gallego27. Nas "Palabras Iniciales" con que abre o libro, o autor aclara: "Si no existiesen actualmente en Galicia los denominados «Coros Gallegos», este libro no se hubiera escrito. Y si esos Coros no ostentasen graves defectos, no habría surgido en mí la idea de una nueva orientación para ellos. "28 Despois de facer un percorrido polos motivos líricos galegos (ambiente, costumes, paisaxe, música, bailes...) sinala as causas que motivaron a aparición dos Coros e con que obxectivos naceran: "La dehiscencia de ese fruto suculento que es nuestro arte popular, latido del ser ya vivo y necesitado de exterior, se cumplió con la formación de los organismos, hoy tan en auge, llamados «Coros Gallegos», que vinieron al mundo, como todo instrumento a servicio del arte popular, para fijar dicho arte y difundirlo en necesaria medida. "Pero también para proporcionarle una veste universal y artística. "29 A partir de aquí, Xesus Bal analisa como de vagariño estes coros foron desvirtuando o seu papel por mor de que a proliferación antinatural do número destas agrupacións, unido á falta de coñecementos musicais dos seus compoñentes, os levou a unha competencia absurda. Nesta competencia pretendían interpretar obras orfeónicas que, compostas para unha masa coral integrada por oitenta ou cen voces, resultaban ridículas interpretadas por vinte ou vinte e cinco; tamén recollían moitas cancións "supostamente populares" sen se preocuparen de comprobar e depurar a súa procedencia, confundindo -asegura Bal- "grosería con virginidade". A estas "desgracias", engádese o hieratismo e a uniformidade na presentación: entraban no escenario como se fosen de romaría, mais inmediatamente formaban o círculo propio das masa corais e, coa maior rixidez, cantaban tanto un alalá como unha regueifa. As críticas de Bal acentúanse cando comenta os elementos plásticos. Con criterios de coreógrafo, o músico afirma que resultan absurdas as monta^ces de decorados e a vestimenta tradicional, se o que se vai facer é cantar en roda; ou que se interprete baixo a mesma intensa iluminación unha alborada, unha ruada ou un 27 Xesús BAL, Hacia el ballet gallego, Lugo, Ed. Ronsel, 1924. 28 Cfr. ibidem, p. 16. 29 Cfr. ibidem. p. 38. 207 canto de sega. Tamén comenta, por exemplo, o mal efecto que produce o aturuxo lanzado a destempo e cando non procede, e mais a uniformidade dos vestiarios. Por último, como modelos que deberían seguir os coros, Bal propón os Teatros de Arte e os grupos de balé: "Teatros de Arte y ballets: arquetipos que para el futuro Coro serán la vena caudalosa de una vida ancha y profunda si, además, se halla conscientemente saturado del espíritu gallego. "30 E para aclarar que tipo de espectáculo, na súa opinión, sería o máis adecuado para alcanzar a total realización deses proxectos, especifica: "El modo de espectáculo por ahora más accesible y que nos puede hacer llegar al ballet, pasado el tiempo, es el de cierta especie de cuadros o escenas cortas a base de música y plástica que nos han ofrecido Ios «teatros de arteu de que antes hablé. El argumento para tales escenas puede nacer facilmente de la misma letra de nuestras canciones populares -y hasta de su música. i31 As propostas de Xesús Bal e as teorizacións de Antón Vilar Ponte (á música tradicional debería corresponder un teatro que recollese as tradicións e as lendas propias da cultura galega) van obter unha resposta moi dispar dentro dos coros, dando lugar a un panorama moi variado. Uns levarán a escena estampas costumistas (que fican fóra do ámbito dramático) con diferentes resultados que iremos vendo en cada caso concreto. Outros optarán por combinaren o teatro e a música na vella fórmula da zarzuela. E, por último, uns terceiros continuarán representando teatro costumista. Pouco sabemos a respecto das estampas costumistas, xa que non existe documentación gráfica, mais cando os críticos e comentaristas da prensa comenzan a louvar a nova forma de se presentar algúns coros e a relacionaren as estampas coas propostas de Xesús Bal, este rexeita tal parentesco: "He visto con relativa sorpresa, que se quiere hacer del coro coruñés «Saudade^ el manantial ideológico de mi libro. "32 A severidade de Bal y Gay transfórmase en ira cando a raíz da estrea de Unha 3o Cfr. ibidem, p. 89. 31 Cfr. ibidem, p. 91. 32 Cfr. Jesús BAL Y GAL, "Marginales. Auto-marginal", EI Pueblo Gallego, Vigo, 44.7.192s^. 208 noite no muiño, polo coro vigués «Queixumes dvs Pinosb, a prensa relaciona de novo esta obra de Leandro Carré Alvarellos co libro Hacia el ballet gallego: "Y quiero que conste, de una vez para siempre, que no admito confusionismos de ese linaje. No puedo consentir, por honradez intelectual y por congruencia lógica, que se quieran hacer coincidir mis ideas con las de aquellos contra quienes va, en varios momentos, mi libro. Yo no he hablado de zarzuelas, ni de coros con orquesta, que es lo que ahora hacen ciertas entidades quizá más nefastas que las primitivas. A los señores que sostengan la coincidencia de mi ensayo con las actuaciones de esos coros, no podré menos que extenderle certificado de analfabetos, a no ser que reconozcan la miopía de su egotismo. Si cuando mi libro veía la luz hubieran surgido ideas análogas yo lo hubiera reconocido jubilosamente, pues mi trabajo no se encamina, como el de muchos, a erigirme un pedestal, sino a labrárselo, muy humilde y amorosamente, a Galicia. "33 O caso é que o coro «Queíxumes dos Pinos^ presentaba a peza de Carré como "zarzuela" , a pesar de que o autor prefería chamarlle "estampa ou cadro de costumes". Evidentemente ao identificaren as propostas de Bal coa vella fórmula da zarzuela, os críticos demostraban ou ben que non leran o libro ou ben que a súa cultura dramática e musical era absolutamente escasa. Xesús Ba134 formaba parte dunha nova xeración que desexaba romper definitivamente con certas dependencias da cultura galega. Consideraba verdadeiramente pobre a maior parte do teatro galego ^ e así o declarara na súa obra35. De todas as formas, Bal y Gay nesta ocasión atacaba particularmente a Leandro Carré que, por suposto, contestou inmediatamente: "Asombroume a carta pubricada no número 599 de EL PUEBLO GALLEGO e firmada por Jesus Bal. "Asombroume porque non vexo que houbera ofensa algunha para ele [...] nin vexo por qué ha de vir o Sr. Bal combatiendo tan sañuda e 33 Cfr. Xesús BAL, "En torno al ballet gallego. Una carta aclaratoria de Jesvs Bal", EI Pueblo Gallego, Vigo, 31.12.1925. ^ Acerca de Xesús Bal y Gay vid. Antonio COUCEIItO FREUOMII., op. cit, s.v.; e tamén Gran Enciclopedia Gallega, Gijón, Silverio Cañada, 1975, s.v. 3s Para ilustrarmos a valoración de Bal sobre a literatura dramática galega, abondará con reproducĉ algunhas das súas frase: "Hay en nuestra desmedrada y rastrera dramática tantos tipos de caciques como obras escritas" (op. cit., p. 68); ou ben: "Toda la dramática, y en generai todo el arte gallego, se resiente de un aplastante lastre de vulgaridad" (op. cit. , p. 74) 209 inxustamente ó autor da obra, que son eu. [...] "É necesario recomendar estudo, atención, arte, a cantos pretenden presentar calquera das manifestacións artísticas galegas no escenario d'un teatro. Inda que o Sr. Bal non o seipa, teño predicado eu moito tamén encol d'esto (véxase a miña conferencia "A moderna orientación do teatro galego", Abril 1923, e"Algo sobre arte dramático" A Nosa Terra, Febreiro e Agosto de 1922); mais non pretendo quitarlle a ele a groria de ser o primeiro que escribiu un libriño tratando estas cuestións. Pra min eso é secundario, o primordial é que se fagan as cousas como deben de se facer, e por eso eu, aindo atopando ben e util o libro de Bal, en vez de me adicar a escribir ensayos como o seu, puxen todo o meu interés en facer algo práutico no senso que eu, xa d'antigo, entendia que debia de se facer. E o meu ensaio, que non foi palabrado senón acción, levouse ao Teatro Rosalia, da Cruña, en 10 de Nadal de 1924, como agora se estrenará outro semellante en Vigo. "Houbo xornaes que, tendenciosamente, mirando de quien venían las obras, cando apareceu o libro de Bal, e sen ter en conta que as miñas "escenas", musicadas pol-o maestre Farto, foran trazadas, ensaiadas e postas en escena denantes que o tal libriño aparecera nas libreirias (nas da Cruña aínda hoxe se non atopan), dixeron que a Alborada, A Espadela e Unha palillada en Camariñas eran o primeiro froito do ensaio de Bal. E mais eu non dixen ren. [...] "Non fun nin son enemigo do Sr. Bal pois non teño motivos para elo. O Sr. Bal debe ser moi novo ainda pois xa teme aos enemigos que lle estorban a sua groria, e inda que non hai motivos para que os tema, inventaos i Vaia por Deus! "E perdóneme Sr. Bal que dende a miña insinificancia de homildísimo literato galego me atreva a enfrontarme coa sua Grandeza..,'^36 Perante esta resposta de Leandro Carré Alvarellos, a carraxe de Bal aumenta e, coa falta de delicadeza propia da mocidade, entra na aldraxe: "En mi ensayo y en artículos sueltos se puede ver en qué bajo concepto tengo el teatro gallego. Hay dentro de él algunos casos consoladores, pero contadísimos. Para la reforma de los Coros -si, señor: yo siempre hablé de ellos- pensé en hombres casi inéditos -al menos en el teatro­ que pudiesen traer ipor fin! una noble visión de nuestra tierra. ^Cómo voy admitir [sic], entonces, la coincidencia de la labor de «Saudade» y de «Queixumes dos Pinos» con mi pensamiento, cuando precisamente el autor que les suministra materia escénica es uno de los que más 36 Cfr. Leandm CARRE, "En tomo del ballet gallego. Mais aclaraciós", El Pueblo Gallego, Vigo, 6.1.1926. 210 empequeñecieron y ensuciaron nuestra posible dramática?"37 Se acreditamos nas palabras de Xesús Bal, ningunha das súas propostas foi seguida polos coros, cando menos até 1929, ano en que «De Ruada» deixa de ser un coro popular para transformase en «Agrupación Coral». En canto ás propostas de Antón Vilar Ponte (a plasmación escénica de lendas e tradicións), de se conservar o texto das zarzuelas A lenda de Monte Longo, de Manuel Rey Pose e Xosé Buhigas ou A fantasma de Teixido, de José Sánchez Pérez, permitirianos saber en que medida respondían a elas. Mais de todo o teatro lírico (ou como quer que o designemos) representado nestes anos, unicamente puidemos achar unha copia dactilografa da escenificación do costume da hospitalidade labrega, realizada polo propio Antón Vilar Ponte a partir dun poema de Rosalía de Castro: A probiña está xorda38. A raíz da estrea desta peza, o adaptador, sempre conciliador, rompe unha lanza a favor dos coros: "Estas institucións "enxebres", aunque a veces cometan yerros bien señalados por Jesús Bal y Jaime Quintanilla, cumplen un fin admirable: el de despertar el dormido sentimiento regional, el de alumbrar en los soterraños de la raza las puras esencias de la propia alma colectiva. "La reacción experimentada en pocos años por las urbes gallegas al influjo de los coros, resulta indudable. El absoluto divorcio existente entre la ciudad y el campo, los coros han sido los primeros en romperlo. El pristino respeto para el labrego de "cirolas" y la aldeana de "frandillo" que ponían su nota exótica en las ruas, obra de los coros puede reputarse. Hasta que estos surgieron, la mofa de las gentes de la "civitas" cebábase en las venerables gentes del "rus". [...] "Conviene pues seguir estimulando a los coros "enxebres", aunque veamos con dolor que algunos de ellos, convirtíendose a veces en comparsas de personas y cosas recusables, contradicen de modo serio su propio espíritu. "39 Non sería Antón Vilar Ponte o único que defendese aos coros dos ataques de que eran obxecto por parte da xeración máis nova, pois, ao longo dos primeiros anos 37 Cfr. Xesús BAL, "En torno al ballet gallego. Lector:", El Pueblo Gal[ego, Vigo, 1926. 38 Na capa desta copia pódese ler: "«A probiña está xorda». Romance de costumes montañesas, escrito pol-a xenial Rosalfa de Castro. Escenificado en dous cadros pra RSaudadey, por Antón Villaz Ponte, e musicado por Mauricio Fazto". O texto vai reproducido no Apéndice. 39 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Los Coros Gallegos", EI Pueblo Gallego, Vigo, 13.3.1926. 211 da Ditadura, A Nosa Terra cobre o espacio que antes dedicaba á«Escola Dramática GalegaN con artigos sobre os coros populares. Nestas reseñas, os xornalista da Irmandade loitaban continuamente por mantelos dentro da dignidade, denunciando a súa utilización e folclorización no sentido máis wlgar. Como parte deste labor de educación dos coros, podería entenderse o feito de que A Nosa Terra publique tamén pequenas peciñas dramáticas ou escenas doutras máis amplas: unha escena de O pecado alleo40, Pra o día de mañánal, e^Probe do probe!^Z, de L.eandro Carré Alvarellos; o monólogo No Íntimo, de Xacobe Casal43, e mais unha escena de Lubicán, de Armando Cotarelo Valledof ``. Até que se levante o estado de guerra e remate a denominada primeira fase da Ditadura, a finais de 1925, non se volverá intentar a formación de grupos de teatro desvinculados dos coros. Por outra parte, como na étapa anterior, o maior ou menor desenvolvemento da actividade dramática dependerá da presencia/ausencia de persoas comprometidas coa cultura galega. Nesta etapa (1924-1931), a incorporación á vida pública dunha nova xeración de escritores galegos (os denominados Vangardistas) desatará intensas polémicas sobre todos os aspectos da cultura galega e, por suposto, sobre a viabilidade dun teatro galego e os modelos que debería seguir. Por razóns metodolóxicas e por mor dunha maior clareza na exposición, estas polémicas serán tratadas polo miúdo no capítulo seguinte, reservándomos este para o estudio da actividade dramática durante estes anos. E, outra volta e polas mesmas razóns, organizamos esa actividade por localidades. 40 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 200, 1.5.1924. al Vid. A Nosa Terra, A Comña, n° 204, 1.9.1924. a2 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 216, 1.9.1925. a3 Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 20b, 1.11.1924. aa Vid. A Nosa Terra, A Coruña, n° 212, 1.5.1925. 212 A Coruña.- Esta cidade, que fora o berce das actividades dramáticas e a grande impulsora da súa renovación, durante a Ditadura vai ficar relegada a un segundo plano. A este proceso de decadencia non é allea a política de españoliza.ción dos costumes que se impulsa desde o poder. A Coruña foi unha das cidades galegas que mellor asimilou a aculturación das masas que se propugnaba desde Madrid: as corridas de touros multiplicáronse e transformáronse no eixo das festas cidadás, chegándo ao extremo de que en troques dos vellos festivais benéficos se celebrasen becerradas benéficas; as tradicionais Festas Galegas foron substituídas por Festas Rexionais en que participaban grupos folclóricos traídos desde todas as partes do Estado; as veladas de boxeo ocuparon as noites do Teatro Rosalía de Castro; o fútbol acabou tendo páxinas propias dentro dos xornais; e, por último, as sociedades coruñesas reduciron ao mínimo as veladas dramáticas eliminando delas o teatro galego. Este proceso resulta máis rechamante nesta cidade que noutras porque nela contaran cunha maior presencia os grupos máis activos do nacionalismo. Quizais por isto tamén, e para contrarrestar o labor realizado polas Irmandades na etapa 1916­ 1923, o esforzo das autoridades fose máis intenso que noutras localidades galegas. Como proba disto podería servir o acontecido cando o sector máis progresista da intelectualidade coruñesa intentou demostrar cunha ópera galega, O Mariscal, a validez da cultura e a arte galega: será "subtilmente" boicoteadaas. O resultado foi que, a partir de 1927, de toda a actividade da etapa anterior o único que fica na Coruña é un coro popular, «Cántigas da Terrau, ancorado artisticamente no ano 1916. §.- «Saudade^. Cando os homes da «Escola Dramática Galega» comprenderon que a Ditadura ía ser duradoira, que o estado de guerra non se levantaria axiña, e que a única posibilidade que lle restaba ao teatro estaba nos coros, incorporáronse a«Queixumes dos Pinosp. En Xuño de 1924 os compoñentes desta agrupación celebraron unha asemblea en que se cambiou o nome á entidade e se elixiu xunta directiva. O novo as ^^emos este episodio na apartado correspondente, p. 25. 213 nome sería «Saudade» e na nova directiva figuraban Víctor Casas e Leandro Carréaó. Os cambios non se limitaron a isto senón que foron moito más profundos, pois a nova sociedade non reducirá as súas actividades ás dun coro popular: "A la vez orfeón y coro enxebre, participará esta entidad artística del carácter de las antiguas masas corales y de los coros actuales, siempre dentro de una. modalidad nueva, culta, progresiva e interesantísima. "a' «Saudade» presentouse ao público no Teatro Rosalía Castro, os días 10, 11 e 14 de Decembro de 1924, estreando o"cadro de costumes" A Espadela, con letra e escenificación de Leandro Carré e música de Mauricio Fartoag. A Espadela, como o resto das estampas e cadros de costumes, aínda que adoitan figurar como obras de teatro, non responde ás ca.racterísticas propias do xénero. Dado que descoñecemos o texto, reproducimos o resumo que de A Espadela realiza A Nosa Terra para demostrarmos a nosa afirmación: "3 ° A Espadela letra e escenificación de Carré e música de Farto. Aparecen as rapazas espadelando baixo un alpendre e logo de cantar soias van chegando os mozos e xá todos en escena hai baile, desafío e diversos cantos hasta o final en que o gran baixo Venancio Deus canta un trozo delicadísimo en que aconsella aos rapaces váianse para as suas casas denantes que chegase a noite e póidase atopar co'a Santa Compaña. Salen todos cantando unha foliada acompañados pol-o Gaiteiro. E romata o festival. "49 A nova modalidade concitou o entusiasmo xeral. Mesmo antes de ser estreada, A Espadela fora louvada repetidas veces pola prensa que a sinalaba como exemplo do que deberían facer todos os coros populares. Un anónimo comentarista de La Voz de Galicia, despois de asistir ao ensaio xeral, afirmaba: "Estamos ante una nueva fase, mas teatral, de los coros gallegos. Lo que falta luego es que alguien escriba un buen libro de zarzuela, para aprovechar la base admirable de colectividades como esta a que nos ab Vid. "Agrupacións Artisticas Galegas. Saudade", A Nasa Terra, A Coruña, n° 202, 1.7.1924. a^ Cfr. "Una nueva Agrupación Coral. «Saudade=", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.10.1924. a$ Vid. "El coro `Saudade= y la zarzuela gallega", La Voz de Galiáa, A Coruña, 10.12.1924. a9 Cfr. "Festas galegas. Agrupación coral galega aSaudad^r", A Nosa Terra, A Coruña, n° 208, 1.1.1925. 214 referimos. "so Estes comentarios provocaron unha resposta inmediata de Galo Salinas, recordando que el fora o primeiro en escribir zarzuelas, e que Entre o deber e o querer fora estreada no Teatro Rosalía Castro o ano anteriorsl. De todas as formas, tanto o anónimo xornalista como Galo Salinas interpretaban mal o que se pretendía coas estampas. uSaudade» estaba intentando levar á práctica unha vella idea de Castelao que non tiña nada que ver coa zarzuela. Nos Diarios de Arte Castelao deixou recollidas as seguintes anotacións: "Estiven no Teatro dos KChamps-Elysées» pra ouvir os coros ukranianos. Istes coros cantan, sen orquesta, cousas enteiramente populares pero amañados por artistas do país. Serían uns cincoenta coristas (homes e mulleres). Preséntanse cos traxes do país e cada un levaba un traxe diferente; o conxunto sómente podo dicir que unha delas era enteiramente un alalá. Compre, pois transformar un pouco os nosos coros cando xa leven algúns anos de recoller e cantar sen adobos a nosa música e logo pensar en amostrarla ó mundo pra faguer universal e mais da humanidade a nosa Galicia. "s2 Tamén insistira no mesmo Xaime Quintanilla, en 1921, a raíz dunha xira que por Galiza realizara un coro ucraniano53, intentando, inutilmente, levalo á práctica no coro ferrolán KToxos e Froles». E unha outra proba que nos permite confirmar que as estampas non pretendían ser zarzuelas, senón que respondían á devandita idea de Castelao, é o seguinte comentario de A Nosa Terra: "Preséntase o coro d' un xeito compretamente novo en Galicia que nos so Cfr. "Un nuevo coro gallego. «Saudades=", La Voz de Galicia, A Coruña, 9.12.1924. sl Cfr. "El coro «Saudade^ y la zazzuela gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.12.1924. O artigo inclúe a carta de Galo Salinas ao Director do xornal. Non podemos deixaz de salientar a falta de memoria que caracteri7aba a certos dramaturgos cando se querfan gabar a si mesmos, xa que Galo Salinas sabía perfectamente que a primeira zarzuela galega era ^Non máis emigración!, de Ramón Armada Teijeiro, estreada e publicada na Habana en 1886. El mesmo a citara na súa Memoria acerca de la Dramática Gallega (A Coruña, Imprenta y Librerta de Eugenio Carré, 1896, p. 38). s2 Cfr. [A. D. Rodríguez] CASTELAO, Obras completas 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 1982, p. 163. s3 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, Teatro e Nacionalismo (Ferrol, 1915-1936), Santiago, Laiovento, 1995, pp. 37-38. 215 fai lembrar os ademirabres Coros Ukranianos. "s4 Tampouco Leandro Carré Alvarellos debía considerar as súas estampas nin como zarzuelas nin como obras dramáticas, xa que na auto-bibliografía que deixou dactilografada constitúen un grupo diferente baixo a epígrafe "Cuadros de costumbres y estampas folclóricas" : "Picueiras o Gallardo. En col. con Ant° Orozco. Música Mauricio Farto. "A Espadela. Música de M. Farto 1924 "Alborada no dia da festa. Música de M. Farto " "Unha palillada en Camariñas. " " " " "Unha noite no muíño, música de Santos Rodríguez 1925"ss O éxito das estampas foi enorme e, probabelmente, positivo para a evolución artística dos coros, mais significou o abandono do teatro. Haberá que agardar dous anos para que volva xurdir a cuestión de se as pezas levadas a escena por «Saudade» entrarían ou non na categoría de teatro. Os días 7, 8 e 9 de Maio de 1926, no Teatro Rosalía Castro, estréase a peza A probiña estk xorda, adaptación escénica do poema de Rosalía de Castro, realizada por Antón Vilar Ponte e musicada por Mauricio Farto56. Nesta ocasión todos están de acordo en definir a peza como zarzuela e, aínda que non se recolle así no subtítulo da copia que ofrecemos no Apéndices', a análise do texto permite esta catalogación. A pesar de que as críticas deste festival foron excelentes, non volvemos ter noticias do coro KSaudade» até un ano máis tarde, en Maio de 1927, en que unha minúscula nota de prensa dá conta de que están a ensaiar unha zarzuela en dous s4 Cfr. "Festas galegas. Agrupación coral galega «Saudade^", A Nosa Terra, A Coruña, n° 208, 1.1.1925. ss C^. ^q^vo persoal de Leandro Carré Alvazellos. Este documento poderia servir tamén como outra proba de que a«Escola Dramática Galega^• xa non existía en 1924 e que Leandro Carré se dedicou, este ano e o seguinte, á escrita de estampas e cadros de costumes, pois na relación de obras de teatro que incorporou ao devandito documento, non ñgura ningunha datada nestas dous anos (vid. p. 104). s6 Vid. "El festival de «Saudade^ ĉ ", El Noroeste, A Coruña, 8.5.1926. s^ Na capa da copia dactilografada que se conserva no Arquivo Toxos e Froles, carp. 35, o título completo é: A probiña está zorda. Romance de costumes montañesas, escrito pol-a xenial Rosalia de Castro. Escenificado en dous cadros pra "Saudade", por Anton vllar Ponte, e musicado por Mauricio Farto. 216 actos58, mais non celebraron ningún outro festival nin sabemos de que actuasen en ningures. A última vez que a prensa fale de «Saudade» será en Decembro deste mesmo ano, 1927, nun outro aviso en que informa aos coristas do comezo dos ensaios no local da Asociación de ex-alumnos do Colexio Salesianos59. O feito de que este coro non contase nin con local propio facilitaría a súa desaparición. §.- «Cántigas da Terra». Vimos xa como da man de Eladio Rodriguez, «Cántigas da Terra» comezara a marcar distancias coas Irmandades eliminando, como símbolo deste novo posicionamento, o Himno Galego do seu repertorioó0. Esta submisión á política folclorizante da Ditadura vaille proporcionar, en principio, moitas posibilidades de multiplicar as súas actuacións fóra de Galiza. Nos primeiros meses de 1924 o coro mantivo o mesmo tipo de programación que na etapa anterior: cantos e danzas populares con pezas dramáticas de tipo costumista. Así celebraron dous festivais en honor dos socios, no Teatro Rosalía Castro, levando a escena Tolerias, de Leandro Carré Alvarellosó1, e mais Na casa do cirt^ano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sesteloó2. A respecto destes festivais A Nosa Terra comentou o pouco interese do coro en que as representacións alcanzasen un mínimo de dignidade: "A seición de declamación interpretou medianamente Tolerias de Carré Alvarellos. "Non nos espricamos por qué «Cántigas da Terra» concede tan pouca importancia a unha parte dos festivaes que fai desmerecer o conxunto da agrupación. "63 58 Vid. "El coro «Saudadey", La Voz de Galicia, A Coniña, 8.5.1927. s9 Vid. "La Agrupación Coral «SaudadeA", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.12.1927. 60 Vid. p. 204. 61 Vid. "EI coro «Cántigas da Terra=", La Voz de Galicia, A Coruña, 20.2.1924. ^ Vid. "Un concierto de «Cántigas da Terra=", La Voz de Galic.ia, A Conuia, 15.3.1924. 63 Cfr. "Cántigas da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, n° 198, 1.3.1924. 217 Esta falta de interese pola parte dramática dos festivais non tardará en conducir á desaparición do cadro de declamación. En Xuño o coro fixo algo que seria impensábel antes da Ditadura: participou, sen Ens benéficos, na interpretación da revista La Voz de Galicia, de J. Álvarez, representada durante varios días no Teatro Rosalía Castro. Mesmo o xornal La Voz de Galicia, polo xeral pouco favorábel ás manifestacións de galeguidade, nin tampouco demasiado esixente en cuestións de calidade artística, realizou unha crítica negativa poñendo moito interese en que o seu nome non se vinculase a tal espectáculo: "Por ese patrón fueron cortadas hace lustros obras que dieron muchas pesetas, desde La Gran Vía al Certamen Nacional; pero hoy pasó el género. [...] Toreros, futbolistas, bailadores de jotas, estudiantes, tipos vascos, coupletistas, «randas»... todo el abigarrado conjunto de personajes a que se sumaban antaño el cesante y el maestro de escuela. Un par de señores plantados en escena y con un periódico en la mano, anoche el periódico era LA VOZ DE GALICIA, para más justificar el título- como en Valladolid puede ser El Norte; en Valencia, El Mercantil, etc. ... y eso es todo. "La música entreverada de andaluza y galaica [...] "La apoteosis, patriótica y tal, coronó la obra que fué aplaudida en algunos momentos. "^ Despois desta desafortunada intervención, «Cántigas da Terra» estrea, o día 19 de Xullo de 1924 no Teatro Xofre de Ferrol, o drama Feromar, de Galo Salinas`^. A obra non debeu ter moito éxito, porque non se volveu representar. Este verán de 1924 é realmente moi produtivo para o coro coruñés, xa que asina un contrato para realizar unha longa xira por León, Santander e Asturias, mais non inclúe na programación ningunha obra dramática. No festival celebrado en Decembro na Coruña, o coro quere incorporarse á nova moda das estampas, que tanta resonancia estaban al^amando perante a próxima ^ Cfr. "Teatralerfas. ^La Voz de Galicia^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 4.6.1924. ^ Vid. "Teatro Jofre, «Cántigas d'a TerraA", EI Correo Gallego, Ferrol, 20.7.1924. Henrique Rabunhal, reproducindo o afirmado por Mamiel Lourenzo e Francisco Pillado (O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 190), data esta representación de Feromar no Teatro Xofre de Ferml, o dfa 19 de Xullo, mais do ano 1922 (Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 59). Consideramos estrea esta representación do drama de Salinas, porque ademais de figurar como tal tanto nas reseñas xornalísticas como no pmgrama de man (Arquivo Toxos e Fmles, Carpeta «Cántigas da Terra^ ĉ), non existe documentación que probe ningunha representación anterior a ela. 218 presentación de «Saudade», estreando no Teatro Rosalía Castro, o cadro A Muiñada`^. Con esta peza vólvese repetir a historia do anonimato inicial: nos programas de man e nos primeiros anuncios de prensa aparece como "cuadro de costumbres, creación del coro"67. Co tempo saberemos que a letra era de Iglesias Roura e a música de Fernández Amor, director do coro. Esta incursión de «Cantigas da Terra» nas estampas non foi afortunada pois A Muiñada non conseguiu boas criticas: Iglesias Roura e Fernández Amor non atinaran coa fórmula de Leandro Carré e Mauricio Farto. Mais despois do éxito alcanza.do por «Saudade», na Coruña non parecía posíbel que un coro popular puidese continuar cunha programación tradicional que incluíse teatro costumista, e«Cántigas da Terra» abandonou as representacións dramáticas. O coro coruñés limitarase a interpretar os cantos e danzas de sempre, pondo en escena moi de cando en vez, probabelmente como solución de recheo, algún dos máis vellos e coñecidos parrafeos. Este será o caso do festival celebrado en Marzo de 1926, no Teatro Rosalía Castro, en que representaron Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida^, e o do 3 de Maio de 1928, no Linares Rivas, con O Menciñeiro, dos mesmos autoresó9. §.- A ópera O Mariscal. A respecto do papel xogado pola cidade da Coruña no desenvolvemento do teatro galego durante os anos da Ditadura, quizais o fenómeno máis significativo sexa o acontecido arredor da estrea da ópera O Mariscal. O libreto fora preparado polo arquitecto Rodríguez Losada, autor da música, a partir da traxedia histórica de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte'Ó. Non se ^ Vid. "Música gallega. rCántigas da Terra^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 17.12.1924. 67 Vid., por exemplo, "«Cántigas da Terra^•", La Voz de Galicia, A Coruña, 15.12.1924; tamén o programa de man (Arquivo Toxos e Froles, carpeta «Cántigas da Terrap. ^ Vid. "rCántigas da Terra=. El fesúval de mañana", La Voz de Galicia, A Coruña, 10.3.192b. ^ Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Froles, Carpeta «Cántigas da Terrap) 70 Ramón CABANII..LAS e Antonio VII,LAR PONTE, O Mariscal, trazedia histórica en verso por, A Conu^a, Laz, 1926. 219 escatimaron esforzos para que a representación tivese a dignidade e calidade precisas: os ensaios prolongáronse máis dun ano, o vestiario foi encargado a Valencia, Camilo Díaz deseñou os decorados, e José Álvarez a posta en escena. A data de estrea, o luns 27 de Maio de 1929, no Teatro Rosalía Castro da Coruña, estaba sinalada desde moito antes, e así o publicou a prensa de toda Galiza. O día 25 de Maio, sábado, puxéronse á venda as localidades: "El encargo de localidades para el estreno de O Mariscal puede hacerse a partir de hoy en el domicilio de la Filarmónica desde las once hasta la una de la mañana y desde las cuatro hasta las siete, excepto el lunes que ya se pondrán a la venta en la taquilla del teatro. "" O domingo, día 26, tanto El Noroeste como La Yoz de Galicia ofrecen ampla información sobre a obra, os decorados, o vestiario, e mesmo publican os nomes de todos os actores e actrices, aos que vaticinan un merecido éxito: "Se augura a O Mariscal un éxito resonante y merecido que muy de veras deseamos a los prestigiosos autores. "72 O 27 de Maio, día da frustrada estrea, era luns e non houbo prensa. Os coruñeses deberon enteirarse da supresión da obra no propio teatro. O lóxico sería que nos xorna.is do día seguinte, martes 28, aparecese algún comentario sobre a suspensión, mais a censura debeu impedilo xa que ningún deles publicou absolutamente nada. A primeira, e única, información sobre a orde que impediu a estrea de O Mariscal na Coruña, apareceu nun xornal de Vigo, El Pueblo Gallego, o mércores 29 de Maio: "Pues esta obra que iba a ser estrenada en La Coruña, donde radican sus autores, por decisión de la Junta de espectáculos hubo de aplazarse su estreno. "73 O silencio da prensa coruñesa, unido a que por eses días saíra unha orde do Gobernador Civil da Coruña que impuña o cerramento dos locais públicos que non 71 Cfr. "El estreno de la Opera «O Mariscah•", La Voz de Galicia, A Convña, 25.5.1929. A mesma información ofrece tamén El Noroeste. 72 Cfr. "Un suceso artístico. EI estreno de «O Mariscal^", La Yoz de Galicia, A Coruña, 26.5.1929. 73 Cfr. "Una gran noticia para Vigo. La ópera «O Mariscal. sera estrenada en miestra ciudad", El Pueblo Gallego, Vigo, 29.5.1929. 220 reunisen certas condicións de seguridade, levaron a que Francisco RodrígueZ atribuíse a supresión da estrea á devandita orde: "A sua estreia non estivo exenta de problemas técnico-administrativos. Preparada para ser estreada o 27 de maio de 1929 no Teatro Rosalia de Castro da Coruña, coincidindo deste xeito coa recepción de Ramón Cabanillas na Real Academia Española que se celebraba en Madrid o dia 26, domingo, non se puido efectuar porque a Xunta de espectáculos, en aplicación dunha circular do Governo Civil sobre a seguridade dos locais públicos, asi o dispuxo por canto o teatro non reunia as condicións de seguridade. "74 Mais a orde gobernativa non entraba en vigor até o día 1 de Xuño75, polo que o Teatro Rosalía Castro o día 26 de Maio ofreceu sesións cinematográficas, así como o resto da semana: non puido ser esta a causa, por tanto. Quizais puidesemos atribuír o aprazamento da estrea ao temor das autoridades a que o evento se transformase nunha grande manifestación de nacionalismo nun momento tan convulso no Estado; feito por outra parte improbábel xa que, en palabras do propio Antón Vilar Ponte, "O Mariscal «musicado» sólo palidamente dejará entrever la obra literaria que Cabanillas y yo hemos concebido y hecho"76. De todos os xeitos, a ópera non perdera toda a súa carga simbólica, e que existía certo temor por parte das autoridades e de certos sectores perante a reacción social que puidese espertar, fica ao descoberto no seguinte comentario de Faro de Vigo, publicado ao día seguinte da estrea de O Mariscal: "Esta galleguidad viguesa, Kcontrolada» por el cosmopolitismo vigués, 74 Cfr. Francisco RODRÍGUEZ, O Mariscal, estudo comparativo da traxédia en verso e da ópera, no prelo. 75 A Circular do Gobernador ordenaba o seguinte: "Terminando el día 31 del actual el plaw concedido por la Superioridad para que todos los teatros reunan las condiciones que han de serles exigidas para su funcionamiento, las cuales figuran en el Boletfn Oficial de esta provincia correspondiente al 20 de Octubre del pasado año, y dispuesto a que lo ordenado con respecto al particular tenga el más exacto cumplimiento; he acordado disponer que finalizado dicho plazo, es decir el día 1° del próximo de Junio, aquellos teatros [...] queden automaticamente clausurados para toda representación teatral", in Boletln Oficial. Provincia de la Coruña, n° 123, 28.5.1929. O cerramento que sufriu posteriormente o Teatro Rosalía Castro non estivo relacionado coa devandita orde, senón que respondía a un vello proxecto de renovación do local, aprobado no pleno do Concello da Coruña que se celebrou o 30 de Agosto de 1929 (vid. "Reunión ordinaria del pleno municipal", La Voz de Galicia, A Coruña, 31.8.1929). 76 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Carta abierta. Acerca del Teatro Gallego", El Fueblo Gallego, Vigo, 13.1.1928. 221 se patentizó anoche ostensiblemente. Al conjuro de la música netamente gallega con que Losada ha sabido rimar los versos de O MARISCAL, el alma celta de Vigo vibró enardecida y soltó a las manos para que batiesen aplausos ensordecedores y a los labios que querian aturuxar y no aturuxaban porque sabían que el aturuxo ha de blandirse en mitad del agro o en la ribera de la mar, pues en la sala del coliseo se ahoga. "Nos halaga y nos emociona profundamente el galleguismo de Vigo; que es de cepa, que es de raíz, que está «controlado» por el cosmopolitismo vigués y por eso es sincero, mucho más sincero que ese otro galleguismo de lacón con grelos que algunos pueblos pretenden cotizar a máximo precio. "" Ao galeguismo político da Coruña deberon ter medo as autoridades da cidade cando impediron a estrea de O Mariscal. Temor infundado, se temos en conta que os prezos das localidades ( 10 pts. butaca) e a procedencia social dos actores e actrices, "juventud «chic» de la Coruña"78, levarían ao Teatro Rosalía Castro a un público "selecto", non demasiado propicio e este tipo de manifestacións. De feito, a petición do público, despois da representación na Coruña, que non se realizou até 0 28 de Xuño, celebrouse unha función, o día 30, con "prezos populares" (4 pts. butaca, cando o habitual en espectáculos non operísticos, era 2 pts.). O dano económico que para os promotores debeu supor a suspensión da estrea programada posibelmente fose enorme, xa que a urxencia con que se realizaron as representacións de Vigo e Pontevedra non poden ser explicadas máis que polo temor a novos "aprazamentos". A noticia de que a estrea se realizaría en Vigo foi coñecida o día 29 de Maio, 0 31 estreábase, e ao día seguinte estaban xa actuando en Pontevedra. En menos de 24 horas tiveron que levantar, transportar e volver a instalar os enormes decorados de Camilo Díaz cos medios da época. Os comentarios da prensa pontevedresa non deixan dúbidas a respecto desa urxencia: "A pesar del escaso anuncio hecho, el Teatro se vio Ileno como en las grandes solemnidades.79 De estrearse na Coruña, como estaba programado, onde contaba, cando ^ Cfr. "Viguesas", Faro de Ygo, 1.6.1929. 78 Cfr. Emilio CANDA-HIJO, "Estreno de =O Mariscal^ ĉ en el Tamberlik de Vigo", Yidu Gallega, Vigo, n° 415, 10.6.1929. 79 Cfr. "El estreno de •^O Mariscal'", Progreso, Pontevedra, 2.6.1929. 222 menos, co público emparentado cos actores, actrices e todos os compoñentes da Filarmónica, a ópera chegaría a Vigo precedida xa das excelentes críticas de que foi obxecto e, probabelmente, o teatro contaría con máis público do que asistiu. Que determinados sectores da sociedade non vían con bos ollos o nacemento dunha ópera autóctona, dun espectáculo galego con categoría artística, fica demostrado non só no exposto até agora, senón tamén noutros moitos detalles. Todas as autoridades foran convidadas á estrea de O Mariscal en Vigo, mais non asistiron. Esta ausencia adquire o súa verdadeira dimensión se temos en conta que todas elas acudiran á representación de Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña80. Quedaba claro que tipo de teatro galego estaban dispostos a respaldar. O esforzo artístico e económico que realizaran Camilo Díaz, Rodríguez Losada, José Álvarez e todos os actores e músicos da Filarmbnica, que ensaiaran máis dun ano para conseguiren unha obra que non puidese ser rexeitada polo público culto, unha obra autenticamente galéga destinada á clase media, a pesar das boas críticas; non conseguiu que a prensa lle dedicase o mesmo espacio do que dedicara a Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña, ou a El Monte de las Ánimas81. Por último, debemos indicar que a ópera de Cabanillas e Vilar Ponte unicamente foi representada en catro cidades: Vigo, Pontevedra, Ferrol e A Coruña. Que O Mariscal non chegase aos escenarios de Santiago, en teoría centro da cultura galega, é un indicador máis das reservas, preconceptos e temores de certos sectores da sociedade galega^. 80 Vid. p. 43. 81 EI monte de las Ánimas, primeira ópera de R. Losada con libreto de Casal e Núñez de Cepeda, inspirada mmha lenda de Bécquer, foi estreada no Teatro Rosalía Castro da Coruña en 1927. Aínda que se lle criticou a falta de orixinalidade do argumento, a prensa galega celebmuna con alborozo, felicitando a Losada pola modernidade da partitura e augurandolle grandes é^citos futuros. Vid. , por exemplo, Fermín GUTIÉRREZ DEL SOTO, "Despues del estreno de la ópera ^En el monte de las Ánimas^", El Compostelano, Santiago, 18.5.1927. ^ Para unha analise pormenorizada do libreto de O Mariscal e da súa recepción polo público e a crftica vid. Francisco RODRÍGUEZ, op. cit. 223 Ferrol.- A traxectoria de Ferrol vai ser diferente á da capital da provincia. Poida que debido ao seu carácter militar, os medios de comunicación da cidade departamental celebraron a imposición da Ditadura sen o máis mínimo recato. O xornal local dedicou grandes titulares, que ocupaban totalmente as primeiras planas, a gabar o decreto contra o separatismo e a prohibición das linguas nacionais83. A Irmande da Fala local esfarelouse completamente e todos os homes que até ese momento movían as actividades dramáticas da vila desapareceron da vida púbíica. §.- «Toxos e Froles». A Ditadura de Primo de Itivera sorprende ao cadro de declamación de «Toxos e Froles», dirixido por Xaime Quintanilla, prepara,ndo o festival de Nadal. Para este festivai o secretario do coro, Lois Amor Soto, escribira unha obra en que intentaba conxugar o teatro coa música, incluíndo nela unha regueifa. Con esta regueifa, A fiada, presentáranse ao público, en 1921, os elementos femininos do coro. Vermos os cambios que sufriu o título desta peza pode darnos a medida do medo á represión e á censura pola que pasaron os cadros de declamación. Nos papeis copiados para seren utilizados polos diferentes actores e actrices, figura como título da obra Os bos e xenerosos^; no exemplar manuscrito en que o autor deixa constancia da data e lugar de estrea da obra, así como unha dedicatoria a Xaime Quintanilla, o título que figura é Na Fiada^; e, finalmente, nos programas de man e mais na prensa, apareceu co título de Dous Amores8ó. Sabemos polos Libros de Actas de «Toxos e Froles» que cando se estreaba unha obra, o cadro de declamación comezaba os ensaios arredor de tres meses antes da data prevista para o festival, que neste caso concreto era Decembro de 1923. As ^ Para un estudio pormenorizado da situación en Ferrol, vid. Laura TATO FONTAfÑA, op. cit.. pp. 9-29. 84 Vid. Os bos e xerterosos, Arquivo Toxos e Froles, Carpeta n° 19. ^ Vid. Na Fiada, Arquivo Toxos e Froles, Catpeta n° 21. Vai reproducida no Apéndice deste traballo. 8ó Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. át. p. 73. 224 copias para os actores están manuscritas polo propio Amor Soto, por tanto é de supor que comezaría a escribilas bastante antes de que Primo de Rivera chegase ao poder. O Decreto contra o separatismo faría desistir ao autor de empregar o primeiro título (Os bos e xenerosos) polas súas connotacións políticas, xa que remitía directamente ao Himno Galego e con estes dous adxectivos se autodenominaban os afiliados ás Irmandades da Falag'. O segundo título, Na Fiada, probabelmente fose rexeitado polo coro debido a que era tan parecido ao título da regueifa (A fiada), que na publicidade podería levar a confusión. Desta maneira chegaríase ao título Dous Amores, que figura na prensa e mais nos programas de man, pero que non se conserva no Arquivo Toxos e Froles. A obra presentaba a novidade de que no segundo "paso" interviña o coro cantando a antedita regueifa, cunha posta en escena que rompía coa tradicional forma de cantar en roda. Desde logo, non tiña nada que ver coas propostas que un ano máis tarde faría Xesús Bal y Gay, mais non deixaba de ser un precedente das "estampas" de Leandro Carré Alvarellos. A novidade foi tan celebrada polos xornais de Ferrol que o coro a levou ao Teatro Linares Rivas da Coruña os días 25 e 27 de Xaneiro de 1924ga, e ao Salón Teatro de Santiago o día 26 do mesmo mes89, completando o programa coa peza Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro". A prensa da Coruña e Santiago non se mostrou tan entusiasta como a de Ferrol a respecto da obra de Amor Soto, da que salientaron, sobre todo, as pasaxes en que intervén o coro, ao tempo que censuraban a reivindicación social da peza: "Dos obritas de caracter regional en que no faltan las diatribas obligadas contra el caciquismo y los próceres tiranos que "chupan o sangue" del labriego -tópicos de que todo autor nóvel, que se precie de algo por acá, no puede por lo visto prescindir- fueron puestas en escena con bastante desenvoltura y gracia. "Da la primera de las producciones ocasión para que cante el coro y esto anima la escena. Por cierto que una cántiga a telón corrido y a ^ Vid. sobre este tema Manuel FERREIItO, De Breogán aos Pinos. O texto do Himno Galego, Santiago, Laiovento, 1996. 88 Vid. "El Concierto de rToxos e Froles^", La Yoz de Galicia, A Coruña, 26.1.1924. ^ Vid. "Toxos e Froles", Diario de Galicia, Santiago, 25.1.1924. 225 media voz, fué de lo mejor dicho y sentido de todo el concierto.90 A peza de "Lameiro" representada nese festival non contén a máis mínima referencia ao caciquismo, mais a de Lois Amor Soto si. Isto puido ser o que levou «Toxos e Froles» a substituír, nos festivais celebrados ao mes seguinte no Teatro Campoamor da Graña (Ferrol), no Salón Cardoeiro de Maniños e mais no Salón Pelaio de Mugardos, a obra de Amor Soto por O corazón dun pedáneo, de Leandro Carré Alvarellos91. Baseamos a nosa suposición en que non era habitual deixaren de representar unha obra recén estreada, para substituírena por unha das representadas na temporada anterior, como acontece neste caso. A partir deste momento, as obras escollidas polo cadro de declamación de «Toxos e Frores» non conterán a máis mínima referencia política, serán todas pezas costumistas: en Agosto, nas festas de Ferrol, representaron no Teatro Xofre, Na corredoira, de Xavier Prado "Lameiro" e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo^. Un grupo dramático plantexado nestes termos xa non podía interesar a Xaime Quintanilla, que abandona a dirección do cadro, ficando este encomendado a Xosé Castro Moreno. Co novo director celebraron un festival en Novembro, no Teatro Xofre, en que levaron a escena Bodas de ouro, de Galo Salinas, e Na casa do ciruxano, de _Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo93; este programa sería repetido aos poucos días no Teatro Alfonsetti de Betanzos9a En Decembro de 1924 prodúcense dous feitos que van ter grande repercusión nos coros populares: realiza a súa presentación ao público o coro «Saudade», da Coruña, e sae do prelo a obra de Xesus Bal y Gay, Hacia el ballet gallego. Malia isto, «Toxos e Froles» vai permanecer ancorado no que sempre fixera: semella que todas as polémicas sobre a necesidade de renovación dos coros populares non tivesen nada que ver con el. Esta impermeabilidade ten a súa explicación na propia historia 90 Cfr. "El concierto de «Toxos e Froles»", La Voz de Galicia, A Coniña, 26.1.1924. 91 Vid. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 73. ^ Vid. "Las fietas de Amboage", EI Correo Gallego, Fenol, 22.8.1924. ^ Vid. "Del Ferrol. Fiesta Gallega", La Voz de Galicia, A Coruña, 8.11.19?A. ^ Vid. °Del Ferrol. Toxos e Froles", La Voz de Galicia, A Coruña, 1.11.1924. 226 do coro. Mentres fora presidente de «Toxos», Xaime Quintanilla intentara, en colaboración co mestre Baudot, transformalo nunha agrupación artística semellante aos coros ukranianos, mais estes intentos remataran nun fracaso rotundo que tivera como cosecuencias a marcha de Baudot e a renuncia de Quintanilla á Presidencia95. Parece ser que «Toxos e Froles» non estaba disposto a cambiar mentres seguise tendo contratos e o público non llo esixise: continuou combinando o teatro costumista coa intecpretación de cantos e danzas populares. En 1925, en tres festivais celebrados no Teatro Xofre de Ferrol, así como nas saídas a Vigo, Pontevedra, Santiago, Noia, Pontedeume e A Pobra do Caramiñal, representou Na casa do ciruzano, de Roxelio Rivero e Telesforo Sestelo; Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré; Andacio, de Xosé Ares Miramontes; e Sabela, de Galo Salinas^. Até este momento, por tanto, o cadro do coro ferrolán limitárase a representar teatro costumista, mais dentro dunha certa dignidade e facendo a escolla das obras entre a produción de autores cun prestixio recoñecido neste tipo de teatro. En 1926, por contra, levaron a escena un par de obras que romperon con esta liña de actuación: Non hai mellor vida, de X. Rodríguez e Quén debe mandar, de X.^. Ambas as dúas permanecen no Arquivo do coro e a súa comparación, tanto estilística como técnica e lingiiística, lévanos a supor que proceden da mesma man. Tamén as dúas entrarían no que Eduardo Blanco-Amor cualificou de "choqueirada ruín", en que se procura o riso fácil a través da ridiculización dos vicios considerados como "propios" do carácter galego. Na nosa opinión, o máis probábel é que X. Rodríguez fose alguén vinculado ao coro, quizais o anónimo redactor de EZ Correo Gallego que se autodeclaraba socio de «Toxos e Froles» e asinaba as recensións de espectáculos como X. Alguén "importante", a quen habería que ter contento e a quen o coro non 95 Vid. para un estudio en detalle do tema, Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., pp. 30-43. ^ Vid. ibidem, p. 73. ^ Acerca de X. Roddguez vid. Antonio COUCEIRO FREUOMII,, Diccionario Bio-Bliográfico de escritores, Santiago, Bibliófilos Gallegos, 1952, s.v. De X. e a súa obra nada sabía a historiograña dramática. Tanto o manuscrito de Non hai mellor vida, de X. Roddguez, como o de Quen debe mandar, de X. están conservados no Arquivo Toxos e Fmles, Carpetas n° 41 e 18 respectivamente. O texto de ambas as dúas obras vai incluído no Apéndice deste traballo. 227 puidese negar a representación das súas pezas. Este ano de 1926, ademais das obras de X. Rodríguez, levaron a escena unha outra peza de Leandro Carré Alvarellos, A primeira conquista, e mais O Pazo, de Manuel Lugrís Freire. Nos dous anos seguintes, 1927-28, as actividades do coro sofren unha certa paralización: deixan de celebrar os festivais que antes realizaban no Teatro Xofre para os socios. En 1927 unicamente temos noticia de dúas actuacións no Salón da Mariña de Mugardos, en que representaron O Pazo, de Manuel Lugrís; Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida e O primeiro amor, anónima. A respecto desta última peza, na nosa opinión, o título é un erro (por A primeira conquista) do cronista que redixiu a nota de prensa98. Baseamos a nosa hipótese no seguinte: 1°) esta sería a primeira vez que uToxos e Froles» levase a escena unha obra anónima. 2°) non existe no Arquivo ningún exemplar de O primeiro amor, nin quedou referencia nos Libros de Actas nin nos Libros de Contas de ningunha peza con ese título. 3°) o habitual era que a cadro de declamación representase as pezas nun mínimo de dous festivais. Se realmente existiu esa obra titulada O primeiro amor, tanto ela coma A primeira conquista, de Leandro Carré só foron representadas unha vez. 4°) se a obra de Leandro Carré, A primeira conquista non fose representada máis que unha vez, as perdas que isto suporian ficarían reflectidas nos Libros de Contas, de igual maneira que figuran rexistradas as 3'S pts. que se abonaron ao copista^. En 1928 á inactividade anterior vense sumar o feito de que morra nun accidente de circulación o director do coro. Mais para paliar a mala situación económica en que ficaba a familia do finado, o coro decidiu celebrar un festival. ^ Vid. Recorte de prensa, Libro da Historia, vol. I, Arquivo Toxos e Froles. ^ A primeira conquista, como xa d'vremos, foi publicada en 1931. O exemplar conservado na Carpeta n° 37 do Arquivo Toxos e Froles é unha capia dactilografada. 228 Para contribuír a recadar fondos, Leandro Carré enviou a comedia Un caso compricado, cedendo todos os seus dereitos sobre ela. A peza foi estreada no Teatro Xofre o 28 de Xullo10°. Malia a súa escasa actividade, este ano resultou positivo para o teatro, porque o coro estableceu unhas estreitas relacións coa sociedade «Amigos da Paisaxe Galega» do Seixo (Mugardos) a través do pintor Felipe Bello Piñeiro, que nese momento desempeñaba o cargo de Bibliotecario en «Toxos e Froles». Os «Amigos da Paisaxe» contaban con dous cadros de declamación. Este feito insólito ten a súa explicación nos fins crematísticos que perseguían; así o manifesta unha das súas integrantes: "La directiva del Paisaje gallego decidió entonces comprar los campos y ese fue el motivo de los teatros y con eso pagamos, en 5 años. Trabajamos muy duro pero con entusiasmo y una feliz Juventud. "Los cuadros de declamación eran 2, los formaban diez o doce muchachos y muchachas cada uno; mientras un grupo trabajaba el otro se ensayaba, y así durante 5 años cada 15 dias había una función. j...) Yo tenía el cargo del vestuario, y copiaba los papeles del teatro, era muy entusiasta y ayudaba lo que podía. "Las funciones se hacian en «La Marina» y luego nos mudamos al Casino..."'ol As obras representadas por estes grupos eran inicalmente en español, aínda que de cando en vez incluían o recitado dalgunha poesía de Rosalía ou Cabanillas; mais a presencia do pintor Bello Piñeiro, vinculado por esas datas ao que ficaba das Irmandades, vai facilitar que estes rapaces colaboren co coro de Ferrol na posta en escena de O médico a paus, de Moliére. Sobre isto temos tamén información directa de Teruca Bouza, resposábel da tradución: "Ya usted sabrá que O médico a Paus lo traduje yo; necesitábamos una obra gallega; queriamos hacer un teatro con el coro «Toxos e Froles» y D. Manuel Lorenzo, que era el gaitero, era simpático y Felipe Bello me pidió que tradujera la obra. Me trajo los libros necesarios de la 100 Manuel Lourenzo e Francisco Pillado datan a estrea desta obra en 1919 (vid. Mamiel LOURENZO e Francisca PII.LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, p. 174). Qui7ais e eno proceda de que 1919 é a data de escrita, como indica L.eandro Carré na auto-bibliograPia (Arquivo Leandm Carré). O manuscrito consérvase na Carpeta n° 8 do Arquivo Toxos e Froles. Vid. Apéndice. lol Cfr. Carta de Teruca Bouza a Jorge Gómez Rodriguez, Fresideme da sociedade KAmigos da Paisaxe Galega=, datada en New York, 0 1 de Febreiro de 1991. Arquivo da S.A.P.G., Seixo (Mugardos). 229 Academia Gallega de Coruña, y lo hice. "La pusimos en el Teatro Jofre en Ferrol y resultó un éxito, las muchachas eran del [sic] nuestro cuadro de declamación del Seijo; y los hombres del coro ferrolano. "Luego los del Coro, lo han hecho una o dos veces por su cuenta.102 Efectivamente, a obra foi representada o 11 e o 26 de Xaneiro de 1929, no Teatro Xofre de Ferrol polas actrices do cadro de declamación de «Amigos da Paisaxe» e os actores do de «Toxos e Froles». Con todo, un artigo que a propia Teruca Bouza escribiu para El Correo Gallego, fai acreditar máis nunha versión a través do español do que nunha tradución directa do francés: "Recorría yo mentalmente el escaso repertorio gallego de obras teatrales y recordé esa admirable adaptación que hizo Moratín de la obra de Moliere, y que yo había visto representar algunas veces. "Se me ocurrió que el papel de protagonista podía tener una sorprendente equivalencia en gallego, y que la interpretación que Manolo [Lorenzo] pudiera hacer, sería rebosante de gracia y de carácter. "Además me pareció muy interesante el contraste de ver a Manolo, que no concebimos sin el típico traje tradicional, engalanado con peluca y un pomposo traje de gran señor del siglo XVIII.lo3 No festival estreouse tamén o diálogo de Manuel Lugrís Freire, O canl°4. As restantes actuacións deste grupo verémolo no apartado correspondente (vid. p. 293); aínda que o labor a prol do teatro galego por parte dos «Amigos da Paisaxe Galega», realizouse fundamentalmente durante os anos da República (época descoñecida para Teruca Bouza, que emigrara aos Estados Unidos de América en 1931), período que fica fóra do ámbito cronolóxico deste traballo. Pola súa banda, «Toxos e Froles» continuou coa mesma tónica que o caracterizaba antes desta incursión no teatro universal e, no Outono-Inverno deste ano (1929), presentou no Teatro de Vilalba, no Coliseo García Novoa de Pontedeume e na antiga fábrica de zocas das Somozas, as obras Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida, e mais Na Corredoira, de "Lameiro". l02 Cfr. ibidem. l03 Cfr. Teruca BOUZA, "O médeco a paus", El Correo Gallego, Ferrol, 11.1.1929. i°4 Cfr. "La fiesta gallega", El Correo Gallego, Ferrol, 12.1.1929. 230 As tensións políticas que se viven ao longo de 1929-30 no Estado español teñen tamén o seu reflexo nas relacións entre os elementos dos coros: a directiva de «Toxos e Froles» pensou na expulsión do director e primeiro actor do cadro, Castro Moreno'os A vinculación deste home a certo sector do nacionalismo era evidente, vindo xa de moi lonxe o seu labor a prol do teatro galego, pois traballara como actor desde 1918 no cadro dos uDependientes del Comercio». As actividades políticas de Castro Moreno durante os anos 1929-30 non podían ser do agrado de Carmelo González, presidente de «Toxos e Froles», que insistía unha e outra vez en que o coro era "apolítico"106. De todos os xeitos, a pretendida expulsión non se leva a cabo e o cadro de declamación representou este ano de 1930, no Teatro Campoamor da Graña e no Salón Severa de Fene, O Pazo, de Manuel Lugris Freire e mais Un caso compricado, de Leandro Carré Alvarellos. En Decembro, no Teatro Xofre de Ferrol, levaron de novo a escena Pilara ou Grandezas dos humildes, de Manuel Comellas Coimbra e, nunha excursión que realizan este mesmo mes a Bilbao, representaron Na Corredoira, de "Lameiro". Non podemos deixar de salientar que, coa excepción de O médico a paus, o coro non renovara o repertorio desde 1926: semella que tivese esgotada a imaxinación ou o orzamento para obras, pois cada vez que o precisan volven ao arquivo, desenterrando algunha das xa representadas; así, en Marzo de 1931, levaron ao escenario do Teatro Xofre, outra volta, O Pazo, de Manuel Lugrís, e A primeira conquista, de Leandro Carré. Cando «Toxos e Froles» decidiu que había que renovarse era xa demasiado tarde. A sublevación do 36 sorprendeuno ensaiando a obra de Antón Vilar Ponte e Mauricio Farto, A fésta da Maiat°', mais nunca chegou a estreala. §.- KEcos da Terra». ios Vid. Libro de Actas, sesión do 12.2.1930 (Arquivo Toxos e Froles). l06 Como exemplo da teimosía "apolítica" deste presidente (que en 1936 será dos primeiros en se alistar na Falange Española) pódense ler as súas declaracións ao respecto no Libro de Actas, na sesión do 8.5.1931 (Arquivo Toxos e Froles). 107 Esta peza, derradeira obra de Antón Vilaz Ponte, nunca foi editada. O manuscrito está, segundo testemuños orais, en poder de Domingo García Sabell. 231 Este coro naceu en 1921 froito dunha escisión de «Toxos e Froles» aínda que, por cuestións económicas, non celebrou a súa presentación ao público até 1924'os A comezos de 1921, cando o cadro de declamación de uToxos e Froles» estaba integrado unicamente por Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, ambos os dous negáronse a participar nun festival a prol do monumento aos "herces" de Cuba e Cavite: "A idea desta homenaxe nacera en Valladolid, por iniciativa dos mandos militares e tivera moi boa acollida en Madrid porque a exaltación do patrioteirismo podia contrarrestar o descontento popular polo envio de tropas a África. A cidade de Ferrol aspiraba a que o monumento se levantase nela xa que moitos dos homes sacrificados nesas batallas eran galegos, e El _Correo Gallego, sempre compracente co governo, insistia en recordar ao Coro o seu compromiso con este proxecto. "O sistema de recrutamento da época permitia que as clases acomodadas redimisen os seus fillos do servizo ao rei mediante o pago dunha determinada cantidade de diñeiro. Evidentemente, os compoñentes do Coro, agás a Directiva e os sócios protectores, non pertencen a esa privilexiada clase média e os elementos máis concienciados ven esa homenaxe, tal como se propón desde o poder, como unha burla.lo9 No que atinxe ao teatro, a escisión que provocou o necemento de uEcos da Terra» facilitou a Xaime Quintanilla a formación dun verdadeiro cadro de declamación en «Toxos e Froles», cadro en que Charlón e Hermida unicamente colaboraron esporadicamente. A partir da presentación ao público de «Ecos da Terra», os dous artesáns traballarán en exclusiva con este novo coro. Charlón e Hermida eran tan coñecidos polo público de Ferrol e tiñan tan garantido o éxito, que a prensa local, no festival de presentación de ^Ecos da Terra», non ofreceu os títulos das pezas que representaron, limitándose a comentar: "Los notabilísimos Hermida y Charlón mantuvieron durante gran ioa Non é infrecuente que, cando existen dous coros nunha mesma localidade, o máis tardfo no tempo sexa unha escisión do primeiro; mais esta división de «Toxos e Fmles^• tivo unhas conotacións e unhas consecuencias para o teatro que lle confiren un interese especial. 109 Cfr. Laura TATO FONTAÍÑA, op. cit., p. 35. 232 espacio de tiempo, la hilaridad de los espectadores."1'o Se a isto se engade que a prensa de Ferrol moitas veces non publicaba o programa dos festivais de «Ecos da TerraN, a información con que contamos sobre este coro vai ser moito máis reducida que a doutros (por exempo, «Toxos e Froles^). O feito de que non se publique o programa dos seus festivais podería deberse a que unicamente actuaba con fins benéficos e por tanto non lle interesase pagar para facer publicidade, ou, simplemente, a que ninguén do coro remitise o programa á prensa. Fose como for, o certo é que en moitas ocasións non saberemos que pezas foron representadasll' De todas as formas, a partir desta primeira actuación, o cadro de declamación non se vai limitar aos dous comediógrafos, xa que no festival seguinte, celebrado én Marzo de 1925, representaron o sainete Tempo Perdido, de Xosé Sánchez Pérez, que era o director do cadro de declamación"^. Esta mesma obra será tamén a que leven ao Teatro Rosalía Castro, da Coruñal13 Por estas datas Manuel Sánchez Hermida caera dcente, deixando a Charlón sen parella no escenario, feito que deu lugar a que os parrafeos que adoitaban representar fosen substituídos por un monólogo de Charlón que algún xornal cualifica de "cuentos galicianos ""a, mais que no programa de man figura co título Dibtcxos meus e alleos"s A información máis ampla sobre este monólogo, ou monólogos, é a ofrecida por A Nosa Terra: "Euxenio Charlón deleitou ao púbrico con uns debuxos descriptivos que titula Debuxos meus e alleos, que son un acerto de ironia e gracia natural encantadoras. "Os catro ou cinco que dixo están ateigados d'un humorismo fino e lIO Cfr. "Ecos d'a Terra. El éxito de Ayer", El Correo Gullego, Ferrol, 28.9.1924. 111 Como é doado comprobaz polas fontes citadas nas actuacións deste coro, con «Ecos da Terra^ ĉ acontece algo similar ao que ocorrfa co cadro de declamación do «Grupo Femenino Socialista^: a maior parte da información procede da prensa coruñesa. Segundo fontes orais, os integrantes desta agrupación foron duramente represaliados en 1936, moitos asasinados, e o seu arquivo queimado. llz Cfr. "Ecos d'a Terra. El festival del sábado", EI Correo Gallego, Ferrol, 10.3.1925. 113 Vid. "El coro de Ferrol «Ecos d'a Terra^ ĉ ", La Voz de Galicia, A Coruña, 6.5.1925. lla Cfr. ibidem. lis Vid. Programa de man (Arquivo Toxos e Fmles, en catalogación). 233 elegante e son ao mesmo tempo unha acertadísima crítica de moitos defeitos naturás nos galegos en relación cas cousas propias e cos problemas da Terra.16 «Ecos da Terra^ celebrou un festival no Teatro Alfonsetti de Betanzos, en Xuño, co mesmo programall'. A última actuación deste ano, tamén en Xuño, realizouna en Lugo, no Círculo das Artes. No programa figura unha outra obra, até agora descoñecida, de Charlón e Sánchez Hermida, Polo pan baila o can. O feito de que non sexa presentada como estrea, pero que tampouco se falase dela na crónica que A Nosa Terra fixera da actuación de «Ecos da Terra» na Coruña, lévanos a supor que debeu ser estreada no festival celebrado dous días antes de ir a Lugo, no Teatro Xofre de Ferrol118. Todo o que sabemos sobre esta obra é o que publica o xornal lugués: "Segunda Parte" "I. El cuadro artístico pondrá en escena la chispeante obra, original de Charlón y Hermida, titulada «Pol-o pan baila S canu."19 En 1926 celebraron un único festival en que representaron A venganza, de Leandro Carré Alvarellos, e mais Axúdate, de Charlón e Hermida. Tampouco esta vez a prensa deu a coñecer o título dos monólogos que interpretou Euxenio Char1ón120. Despois deste festival, parece que o coro quere incorporarse á nova moda de representar zarzuelas: así, en Xaneiro de 1927 estrean o sainete lfrico A fantasma de Teixido, de Xosé Sánchez Pérez, con música de Francisco Escobar'21 O libreto está perdido, mais polo título, poderíase conxecturar que se tratase dun intento de levar á práctica os consellos de Antón Vilar Ponte: basear as representacións dramáticas en lendas tradicionais. 116 Cfr. "Ecos da Terra", A Nosa Terra, A Coruña, 1.6.1925. il' Vid. "Ferrol al dfa. Fiesta Teatral" La Voz de Galicia, A Coiuña, 5.6.1925. lls Vid. "Ecos da Terra. Su último festival", El Correo Gallego, Ferrol, 23.6.1925. 119 Vid. "Ecos d'a Terra", El Progreso, Lugo, 21.6.1925. 12° Vid. "Ecos da Terra°, El Correo Gallego, Ferrol, 18.6.1926. 121 Cfr. CORRESPONSAL, "Del Ferrol. Ecos da Terra", La Voz de Galicia, 15.1.1927. A fantasma de Tei^ido era a única obra de Xosé Sánchez Pérez coñecida pola histogriograSa dramática. 234 Descoñecemos o programa que nEcos da Terra» levou a Sada, en Setembro122, así como o representado en Ribadeo, Viveiro e Ortigueira, en Decembro'z3 Ao longo destes anos, as relacións entre os dous coros locais non foran boas, mais en 1928 chegan a unha ruptura total e«Toxos e Froles» remite a seguinte nota á prensa: "Nos ruega la Junta directiva de esta colectividad, hagamos público el acuerdo tomado por la misma de no asistir a ningún acto en el que tome parte cualquier otro coro análogo de la localidad.'za Tampouco sabemos se nas saídas realizadas por KEcos da Terra» en 1929 a Sada, Covas1zS e Fene'26 representou algunha peza. En Xaneiro de 1930, nun festival para os socios celebrado no seu local, estrearon dúas obras do director Xosé Sánchez Pérez: a comedia dramática As escrituras do avaro, e mais o xoguete cómico, A volta ao mundo'z'. Imaxinamos que este sería tamén o programa que levaron a Pontedeume128, xa que será o que representen no Teatro Principal de Lugo, en Decembro, engadindo o monólogo Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy129. Aínda que tampouco coñecemos o texto destas novas obras de Xosé Sánchez, a súa clasificación (comedia e xoguete) parece indicar que tamén «Ecos da Terra» renunciara á zarzuela e volvera ao teatro convencional. izz Cfr. FREIRE, "Sada. Ecos da Terra", La Voz de Galicia, 6.9.1927. Iz3 Vid. "Ferrol. EI coro «Ecos d'a Terra•", El Noroeste, A Coruña, 9.12.1928. i2a Cfr. "El «Real Coro Toxos e Froles=", El Correo Gallego, Ferrol, 21.9.1928. lzs Vid. "Fenol. El coro «Ecos d'a Terra^", El Noroeste, A Coruña, 21.9.1929. Iz6 Vid. "Ferrol. El coro «Ecos d'a Terra^", El Noroeste, A Coruña, 6.10.1929. lz^ Vid. "Ferrol. Ecos da Terra", EI Noroeste, A Coruña, 5.1.1930. iz8 Vid. "Una salvajada. Agresión a los coristas de «Ecos da Terrap", El Noroeste, A Coruña, 22.1.1930. lz9 Vid. "En el Teatro Principal", El Progreso, Lugo, 13.12.1930. 235 Santiago. - Igual que na Coruña, en Santiago a Ditadura vai acabar con todos os grupos dramáticos que non formaban parte de coros populares: «Cativezas», «Cadro Escolar» , «Cadro Universidade» e «A Terriña»13o A única representación que fai o cadro «Cativezas» antes da súa desaparición definitiva non se celebrou en Compostela, senón en Vilagarcía, en Febreiro de 1924, onde levaron a escena O rei da Carballeira e mais ^Vaites... vaites!, de Ricardo Frade Giráldez'31 Vimos xa no capítulo anterior como o«Cadro Escolar», de man de Manuel Vidal Rodríguez, se pasaba ao teatro en español, e o mesmo aconteceu con toda aquela actividade que desenvolvían as agrupacións e o ensino católico. A única representación escolar en galego de que temos constancia, foi a celebrada polas alumnas do colexio dirixido por María e Carmen Calvo Abollo, no Salón Teatro, o 18 de Xuño de 1927, en que levaron a escena a"comedia gallega Un día de romería", de autor anónimo13z Tampouco o«Cadro Universidade» vai ter mellor sorte. A historiografía dramática inclúe no haber deste grupo a estrea de Lubicán, de Armando Cotarelo, realizada no Teatro Principal o día 24 de Novembro de 1924133 Efectivamente, os actores masculinos e o director son os mesmos. Non obstante, esta representación é 13o A desaparición de «A Terriííay foi vista xa neste capítulo, vid. p. 200. 131 Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 25.2.1924. 13z Vid. "El Sábado en el «Socialg. Una fiesta sinapática", El Compostelano, Santiago, 22.6.1927. , 133 Vid. "La ñesta de anoche. Homenaje a Carracido", El Compostelano, 25.11.1924. Armando COTARELO VALLEDOR, Lubicán, conto dramático de lobos e de amores, en tres cadros en verso, Santiago, Tip. «El Eco^ĉ , 1924. Como exemplo de que a historiografia dramática galega adoita considerar que o«Cadro Universidade^• mantivo a súa actividade normal durante o primeiro ano da Ditadura, abondará con reproducir as palabras dunha estudiosa: "Pero máis de destacar, pola trascendéncia que ten para este noso estudo, é o ensaio de teatro universitário, que polos anos vinte (de 1922 a 1924), baixo a dirección de Cotarelo, e cos estudantes da Universidade de Santiago como actores, vai escenificar, entre outras, as obras do seu profesor" (Aracéli Herrero Figueroa, "Introdución", in Armando COTARELO VALLEDOR, Teatro histórico e mariñeiro (Hostia, Beiramar e Mourenza, ed., introdución e notas de Aracéli Herrero Figueroa, prólogo de Ricardo Carballo Calero, A Coruña, Ed. do Castm, 1981, p. 19). 236 un feito illado, algo que se preparou para unha homenaxe a un fillo ilustre da Universidade formando parte dun programa alleo ao teatro galego, e sen continuidade. En ningún momento se pensou en levala a outras cidades, nin sequera en repetir a representación no propio Santiago, ficando así limitado o seu coñecemento ao público asistente a un acto académico. Por unha minúscula nota aparecida en El Compostelano, en Decembro13a, sabemos que por estas datas Armando Cotarelo xa tiña escrito o seu drama Beiramar, que non poderá ser estreado até 193113s Este feito encaixaba perfectamente na lóxica da Ditadura e na súa política de folclorización das actividades culturais que puidesen ter certa repercusión social. Política que conlevaba a desaparición da actividade dramática desligada dos coros populares e que, máis ou menos acochada, se mantivo durante todo o período. Isto explicaría, como xa vimos, as pexas postas á estrea de O Mariscal en 1929. Por todo iso, resulta tan rechamante e merecente de certas reflexións a andrómena montada, en 1927, arredor da estrea do pcema dramático de Herminia Fariña Cobián, Margarita a Malfadada136 A finais de 1926 toda a prensa galega recolleu a noticia da súa lectura, estreándose no Teatro Principal de Santiago 0 23 de Marzo de 1927. O cadro de declamación que a representou estivo dirixido por Mariano Tito Vázquez, director do antigo «Cadro Universidade»; non obstante, ningún dos actores do vello cadro (Bouza Brei, Juan Jesús, Xermán Prieto, etc.) figurou no reparto. Isto sería normal a respecto das actrices, que se renovaban continuamente, mais non con relación aos homes que, como vimos, colaboraban en todas as representacións galegas de Compostela, o que nos leva a pensar que posibelmente non se contase con eles debido á súa ideoloxía. O papel da protagonista foi interpretado pola propia autora, completando o elenco os seguintes nomes: 13a Vid. "Noticias", El Compostelano, Santiago, 2.12.1924. 13s Armando COTARELO VALLEDOR, Beiramar, drama en tres actos, A Coruña, Nbs, 1931. Foi estreada pola =Agrupación Dramática Galega^, no Teatro Tamberlik de Vigo, 0 3 de agosto de 1931. t36 Verbo de Herminia Fariña Cobián vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. Ningunha das súas obras dramáticas foi publicada. 237 "Las demás actrices señoritas Faustina Noya, Maruja Calvo, María Espino, Mercedes Ameneiro y María Teresa Rivas [...J "Los actores Paulino Hernández, X.X., Eduardo Zabarte y Ricardo García. "137 Fronte á escasa atención que merecera Lubicán, de Cotarelo, os xornais de Santiago dedicaron á estrea de Margarida a Malfadada planas case enteiras, ao tempo que o resto da prensa galega reseñaba o acontecimento con moita máis atención do que a prestada, por exemplo, dous anos máis tarde, a O Mariscal de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte. Porén, o máis notábel foi que á estrea de Herminia Fariña asistiron, ou enviaron representación, as autoridades: "De diversas localidades gallegas se adhirieron al grandioso acto muchas corporaciones y personalidades, algunas personalmente y otras por telégrafo. "La Diputación de Pontevedra estuvo representada por el diputado Sr. Espinosa y al Ayuntamiento de aquella ciudad lo representó por delegación, el Alcalde de Santiago."13s Cando se representou en Pontevedra, a grande atracción social estivo protagonizada pola presencia no escenario do Gobernador Civil agasallando á autora e actriz139; e o mesmo acontecería en Vigo. Tanta solicitude cara a unha autora galega por parte dunhas autoridades que acabaran con toda a actividade dramática emprendida polas Irmandades da Fala esixe certa reflexión. Herminia Fariña contaba unicamente 23 anos cando estreou Margar, que eran contratados con relativa frecuencia polos teatros e salóns das pequenas vilas da provincia. Este feito ^3 Vid. "Vida Obrera. El 1° de Maio^ ĉ ". Faro de ^go, 30.4.1925. ^ Vid. "Acontecimiento artístico en el Apolo", La Región, Ourense, 6.6.1925. ^5 Vid. "A beneficio de Julio Rua. La función de hoy". Faro de ^go, 20.10.1925. ^ Vid. "Porriño. Velada gallega". Faro de Ygo, 17.11.1925. ^' Verbo de Urbano Rodríguez Moledo vid. Mamiel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v. 264 demostra que, en maior ou menor medida, existía unha demanda de teatro galego e, ademais dos ingresos que puidera xerar, estes grupos dramáticos privaran á «Agrupación Artística» do protagonismo cultural do que gozara noutros tempos, nos anos en que contaba cun cadro de declamación galega. Fose como for, en Febreiro de 1929 o novo cadro da «Artística» presentouse en Marín, no Salón Quiroga, representando unha obra española e estreando un xoguete cómico galego, Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo248. Repetiu programa, dous meses despois, no Salón Príncipe Alfonso, de Cangas do Morrazo249. Na velada que, tamén en Abril, celebraron en Caldas de Reis, o programa foi xa todo galego, tanto na parte musical como na dramática, levando a escena Un vecho pequeno, e estreando unha outra peza de Urbano R. Moledo, Castrapadas, xoguete cómico nun acto^0. En Maio, no salón do antigo Círculo Mercantil de Redondela, volveu ao escenario Castrapadas, e mais estrearon o diálogo Un vello con folgos, de Roxelio Rivero251. Cerraron a temporada repetindo o programa de Redondela no Salón Diz de Porriño^2. A temporada 1929-30 abriuse co anuncio de que estaban a ensaiar unha zarzuela galega, O primeiro amor, con libreto de Urbano R. Moledo e música de Ángel Teijeiro253. Non obstante, antes estrean, no teatro Colón de Ponteareas, O 248 Vid. "Agrupación Artística.Los festivales de hoy". Faro de Vigo, 9.2.1929. Un vecho pequeno, de Urbano R. Moledo, non estaba referenciada na historiografia galega. Permanece inédita. 249 Vid. "«La Artfstica^ a Cangas". Faro de Vigo, 5.4.1929. u0 Vid. "«La Artística^ ĉ a Caladas de Reyes". Faro de Vigo, 21.4.1929. Castrapadas, de Urbano R. Moledo, tampouco estaba referenciada na historiografta dramática galega. ^1 Vid. "La «ArtísticaA a Redondela". Faro de Vgo, 5.5.1929. A obra Un vello con folgos, de Roxelio Rivero non estaba referenciada na historiograña dramática galega. ^ ^Z Vid. "La Artfstica a Porriño", Faro de Vgo, 11.5.1929. ^3 Vid. "Arte teatral gallego", Faro de Ygo, 13.10.1929. 265 Guarda Mor, de Avelino Rodríguez Elías^4, que levan tamén ao Teatro Principal de Tui, en Febreiro de 1930^5. Por fin, en Abril de 1930, estrearon no Teatro García Barbón a tan anunciada zarzuela, O primeiro amo^b. Como case sempre acontece cos coros galegos, despois do esforzo que significaba levar a escena unha zarzuela, a«Agrupación Artística» caeu no silencio. Urbano R. Moledo desapareceu da «Agrupación» e do teatro galego co mesmo misterio co que entrara e Ángel Teijeiro abandonou a dirección musical. O feito de que isto sexa unha constante na historia destas agrupacións, lévanos a supor que o esforzo económico e persoal de montar unha obra deste tipo non debía compensar a causa das poucas representacións que delas se facían. O caso é que o cadro de declamación da «ArtísticaN, dirixido por Manuel Castro, realizou a última actuación en Decembro deste mesmo ano, no Salón Cine de Caldas de Reis, levando a escena O Chufón, de Xesús Rodríguez López257. Sen pretendermos restar méritos á obra do médico lugués, a escolla do novo director da «Artística» significaba un retroceso, porque a fins de 1930, coa República en portas, a sociedade e o teatro galegos evoluíran o suficiente como para que o costumismo de 1915 estivese máis que superado. A«Agrupación Artística» continuou sendo un coro popular de corte tradicional até 1931, ano en que decidiu incorporarse á renovación estética que para este tipo de agrupacións estiveran reclamando, desde había máis dun lustro, as Irmandades. O seguinte comentario de prensa a respecto do cambio na «Artística» e de como acolle o público a esceniEcación de cancións e cadros populares, explica que os coros populares fosen abandonando pouco a pouco as representacións ^ Vid. "La Artfstica a Puenteareas", Faro de Ygo, 4.12.1929. Avelino RODRÍGUEZ ELÍAS, Obras Teatrales Gallegas. San Antón o casamenteiro, comedia. O guarda mor, comedia. O sobriño do abade, entremés. O pano amarelo, entremés. O miñato e mais a pomba, diálogo. O trunfo da muiñeira, alegorfa. A tizeira da vida, alegorfa. Os catro túneles, monólogo. O embargo, monólogo. ^Cásome ou non me caso?, monólogo. A venganza do sultán, monólogo, Vigo, Establecimiento Tipográfico Faro de Vigo, 1930. ^5 Vid. "La «Agrupación ArtísticaA de Vigo en Tuy", Faro de Vgo, 13.2.1930. ^6 Vid. "El estreno de «O Pirmeiro Amor^ ĉ en el García Barbón", Faro de Vigo, 12.4.1930. Tampouco esta zarzuela de Urbano R. Moledo estaba referenciada na historiografia galega. ^' Vid. "La Agrupación Artística", Faro de Vigo, 9.12.1930. 266 dramáticas: "También, y como ensayo, serán llevados a escena cuadros de nuestras costumbres, en los cuales si bien es música fragmentaria, -más dedicadas al detalle escenográfico que al comentario profundo de la emoción-, música de intensidad sonora más que de intensidad efectiva, música que busca más el efecto teatral que el efecto artístico, tendrá sin embargo, la virtud de entusiasmar a la masa. "^a §.- «Agrupación Dramática Galega^. Este grupo nacía, como xa vimos, en Xaneiro de 1926, fundado por Emilio Nogueira e Xulio Rúa unha vez que abandonaron a«Artísticap. As razóns que moveron a estes dous actores a crear a seu propio grupo serían comentadas, anos máis tarde, polo xornalista vigués Otero-LÓpez: "Hace unos cinco años, la Sociedad Artística de Vigo tenía un cuadro de declamación. Bueno, indudablemente; pero acoplado á un coro regional. Acaso situado en un plano de dependencia de él. No agradaba este régimen de inferioridad á los jóvenes actores. Y un día en que las ansias de liberación no les cupieron en el cuerpo, tomaron la decisión de poseer su casa á parte. Aquel día nació la Agrupación Dramática. Gallega. "^9 ^ Probabelmente sexa certo que Nogueira e Rúa pretendesen para o cadro de declamación unha independencia que a«Artística^ non estaba disposta a concederlle, aínda que, como xa vimos, desde Xuño de 1923 celebraban veladas exclusicamente teatrais. Mais a este problema, na nosa opinión, cumpriría engadirmos algúns factores máis. A fins de 1925 cambiou un pouco a situación política, comezaba a segunda fase da Ditadura e cabía a posibilidade de que aparecesen grupos de teatro galego desvinculados dos coros. Non pode ser casual que Emilio Nogueira, en Vigo, e Juan Jesús González, en Santiago, pretendan crear, en Xaneiro de 1926 e non antes, unha compañía dramática sen que isto estea relacionado coas condicións sociais reinantes. Por outra banda, ao longo do biénio 24-25 producírase unha aceleración na degradación dos coros e poucos seguiran os sabios consellos, a respecto do teatro, ^8 Vid. "La Agrupación Arásrica", Faro de Ycgo, 13.2.1931. ^9 Cfr. J. OTERO-L6PEZ, °Ante la inminencia del estreno de aLubican=. Hablemos de la Agrupacibn Dramárica Gallega", Vda Gallega, Vigo, n° 434, 20.12.1929. 267 de Antón Vilar Ponte. A«Artística» nin sequera o intentara. Se Nogueira e Rúa realmente pretendían dignificar o teatro galego, non tiñan máis opción que abandonar o coro. As primeiras actuacións da «Agrupación Dramática» celebráronse, practicamente sen excepción, en festivais benéficos. En Xaneiro de 1926, a prol do "Aguinaldo al niño Pescador" en Cangas, representaron Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos; O Menciñeiro, de Charlón e Sánchez Hermida; e mais Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy260. Repetiron o programa no Teatro Tamberlik de Vigo, a beneficio da Xunta de Protección á Infancia261. Como excepción, a terceira actuación é"case" profesional, xa que a celebraron en Cangas "a instancia de los admiradores de esta villa"262, representando O Menciñeiro e Trato a cegas, de Charlón e Hermida. Este mesmo programa sería o que levaran ao escenario do Teatro Tamberlik, en Setembro, a beneficio do dramaturgo Manuel Sánchez Hermida. A favor do Montepio da Asociación de Empregados Mercantís "Mercurio", representaron, tamén no Tamberlik, e xa en Febreiro de 1927, Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré, e mais O miñato e mais a pomba, de A. Rodríguez Elías2^. Até este momento, en realidade, a«Agrupación Dramática» non se diferenciaba en absoluto do cadro de declamación de calquera coro. As obras do seu repertorio eran exactamente as mesmas que as deles (pezas breves costumistas e cómica.s), mais isto podería deberse as dificultades de tipo económico e persoal que deberon superar, xa que en Abril de 1927 cando se presentaron ao público de Vigo, no Teatro Tamberlik, a obra seleccionada, foi un drama en tres actos, O pecado alleo, de Leandro Carré Alvarellos2C^. z6° Vid. "Cangas. La velada del sábado", Faro de Ygo, 22.1.1926. z61 Vid. "Una velada teatral a beneficio de la Junta de Protección a la Infancia", Faro de Vgo, 1.2.1926. zóz Cfr. "Cangas. Función teatral gallega", Faro de Ycgo, 7.3.1926. z^ Vid. "La velada regional", Faro de Vgo, 26.2.1927. z^ Vid. "Agrapación Gallega", Faro de ^go, 3.4.1927. 268 Para esta velada desprazouse a Vigo o dramaturgo coruñés e, ao día seguinte, leu no Ateneo unha conferencia sobre Armando Cotarelo e Ramón Cabaniílas co gallo do seu ingreso na Real Academia Española. Non deixa de resultar curioso que nos resumos e comentarios que a prensa publica sobre esta intervención de Leandro Carré non apareza a máis mínima referencia ao teatro. Neste momento a«Agrupación Dramática» estaba constituída por oito homes e tres mulleres: Emilio Nogueira (director e actor), Marina Quintas, Maruxa e Euxenia Fuentes, Farruco Ríos, Xulio Rúa, Miguel Regueira, Luís Pérez, Pablo Abelardo, X.X. e G. Alonso. En Xuño, celebraron no Tamberlik outra velada, agora a beneficio da viúva de Curros Enriquez, representando Almas Sinxelas, de Xavier Prado "Lameiro", e mais estreando D sobriño do Abade, de Avelino Rodríguez ElíasZbs En Agosto, xa a beneficio propio, a«Agrupación Dramática» actuou dous días no Teatro Principal de Tui representando varias obras: Esclavitú, de Manuel Lugrís; Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos; Trato a cegas e O Menciñeiro de Charlón e Sánchez Hermida; Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose; Almas Sirc^elas, de QLameiro" e mais Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy2`^. No intervalo de tempo transcorrido entre a presentación (Abril) e estas actuacións en Tui (Agosto), a«Agrupación Dramática» perdera a dúas das actrices, Maruxa e Euxenia Fuentes, que foron substituídas por Maruxa Martínez e Herminia Reboredo. Evidentemente, seguía a ser un problema para as mozas galegas traballaren no teatro. En Marzo deste mesmo ano (1927) estreárase en Santiago a obra de Herminia Fariña Margarita a Malfadada, que fora, como xa dixemos, moi ben acollida pola prensa. A«Agrupación Dramática» púxose en contacto coa escritora, que consentiu na representación da súa peza e escribiu para a«Agrupación Dramática» un xoguete cómico, O soldado Froita. A velada celebrouse en Decembro, no Teatro Z^ Vid. "Por la viúda de C^rros Enriquez", Faro de Ytgo, 22.6.1927. ^ Vid. "Tuy. La Agrupación Gallega", Faro de Ygo, 30.8.1927. 269 Tamberlik267. A presencia no teatro da escritora, do Gobernador civil e mais de todas as autoridades locais e parte das de Pontevedra, atraeu a unha grande cantidade de público. A prensa viguesa estivo tres días falando do evento. De todos os xeitos, as obras de Herminia Fariña non deberon abondar para diminuír os apuros económicos da «Agrupación Dramática» porque, malia que tamén as representou no Teatro Principal de PontevedraZbg, o grupo entrou nunha fase de inactividade que se prolongou máis de seis meses. En Xullo de 1928, unha «Agrupación Dramática» diminuída no número de actrices (conta só con Marina Quintas) colaborou no Festival da Prensa viguesa. Na nosa opinión, a falta de mulleres condicionou o programa limitando as obras; nesta ocasión representaron Marzadas, de "Lameiro"; Un match internacional de fútbol, de Manuel Rey Pose e mais Un vello paroleiro, de Fernández Gastañaduy269. En Agosto, a beneiicio das Colonias Escolares, levaron a escena Trato a cegas, de Charlón e Hermida; Manadas, de "Lameiro", e mais estrearon o monólogo, ^Eu caseime... ^70. A respecto da autoría deste monólogo, o único que se sabe é o que comentou a prensa: "El escritor gallego Sr. Carré había enviado, como prueba de una gentileza que le honra y que la Asociación de la Prensa agradece en lo que vale, el monólogo ^Eu caseime...! con destino a ser interpretado en el festival; pero ello no fue posible por haberse perdido el mismo y no dar tiempo para ser estudiado. "27 Ficamos sen saber cal dos Carré é autor de ^Eu caseime... !. O máis prolífico en producións dramáticas era Leandro, e aínda que non está incluída na autobibliografía que deixou redixida no seu arquivo privado, estariamos perante un caso semellante ao xa comentado sobre a peza Carne fraca (vid. p). Por outra banda, ^Eu caseime...! sería o segundo monólogo de Leandro Carré, que mesmo nos zb' Vid. "«Margarita a Malfadada^• mañana se estrena en el Tamberlik", Faro de ^go, 4.12.1927. zbg Vid. "«Margarita a Malfadada- en el Principal", Faro de Vgo, 10.12.1927. z69 Vid. "El fesrival de mañana en La Barxa", Faro de Ygo, 7.7.1928. z'° Vid. "En el parque de la Barxa", Faro de Vigo, 25.7.1928. z'1 Cfr. "El festival de la Asociación de la Prensa", Faro de Vgo, 11.7.1928. 270 textos máis minúsculos, amostra unha clara preferencia polo diálogo2n. En Setembro a«Agrupación Dramática» celebrou outra velada, esta vez no Tamberlik, en honor da Mariña de Guerra, levando a escena Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré, Almas Sinxelas, de "Lameiro" e mais "unha obra de Charlón e Hermidai2'3. Semellaba xa que a«Agrupación Dramática» ficaría condenada a ser un cadro de declamación de coro, sen coro. Non obstante, en Novembro realiza o esforzo de representar no Tamberlik Trebón, de Armando Cotarelo Valledor274. A partir de aquí cambia todo. Desde a prensa de Santiago e Vigo animan á«Agrupación» para que emprenda unha xira por toda Galiza: "En mi artículo anterior publicado en FARO DE VIGO, hacia un llamamiento a la "Agrupación Gallega" para que estas obras dignas de nuestro teatro y dignamente representadas por ellos las diesen a conocer por los principales teatros de Galicia en una tournee que serviría de plena demostración de la pujanza de nuestro teatro. Posteriormente, en apoyo a mi petición, también, en una desde Santiago firmada por A.I.S. despues de ensalzar la labor perseverante de la «Agrupación Gallega», hace también idéntico llamamiento del cual interésannos las siguientes líneas que reflejan el interés que existe en Galicia por conocer el teatro gallego interpretado por tan excelentes artistas. "Luego de representar Trebón en Vigo, culta ciudad que cerrará vuestra labor con nutridas ovaciones, donde apurareis las primeras mieles del triunfo, decidiros a emprender una excursión artística a través de las principales ciudades gallegas -Compostela la primera- Ilevando como obras de cartel todas aquellas que tengais ensayadas. Y para empezar, aúnque no fuera más que Trebón. Yo os garantizo un éxito rotundo, así económico como artístico. "Z'S Por estas datas, non podemos precisar se antes ou despois da representación de Trebón, a«Agrupación Dramática» comeza a contar cunha certa cantidade de diñeiro fixo, procedente das cuotas dos socios protectores. Para eles celebraron unha velada no Tamberlik, 0 20 de Marzo de 1929. A nota de prensa que publicou Emilio 2'Z Estamos perante un caso semellante ao do diálogo Carne fraca, vid. p. 175. 2'3 Cfr. "La función de mañana", Faro de Vgo, 13.9.1928. Z'4 Vid. "Figuras del Teatro Gallego", Faro de Vgo, 23.11.1928. Z'S Cfr. I. BOUZO RAMÍREZ, "Para la «Agrupación Gallega=", Faro de ^go, 15.12.1928. 271 IVogueira explicando as razóns dun cambio de programa nesta velada, parece apoiar a hipátese de que a constitución dun grupo de persoas que contribuíse ecomonicamente ao mantemento da «AgrupaciónN foi posterior á representación de Trebón. A nota di o seguinte: "Habíendose anunciado la próxima velada en honor de los socios protectores con la reposición del drama de Carré Alvarellos O pecado alleo, se acercaron muchos de elíos, que por causas ajenas a su voluntad no pudieron asistir a la representación de Trebón, para que esta fuera repetida. Pero, como la seriedad preside nuestras decisiones, mantenemos la obra anunciada y complacemos también a los peticionarios. Es decir, que en eí mismo día serán puestas en escena Trebón en la función de las siete y O pecado alleo en ía de las diez. i2'6 O feito de que nas reseñas de prensa sobre a representación de Trebón non se fale de que se esgotasen as iocalidades, incíínanos a pensar que foi a raíz desta función cando naceu a idea de contribuír economicamente ao mantemento da «Agrupación Dramática^. De aí que as persoas que non asistiran á obra de Cotarelo, agora que están pagando recíamen o seu dereito a vela. Fose cando for, o certo é que en 1929 a«Agrupación DramáticaN conta cuns ingresos fixos: "Hoy esta veterana sociedad cuenta con un número determinado de socíos (bien pocos por cierto) que viendo el gran entusiasmo y cariño que estos amantes de nuestras custumbres vernáculas ponen en su saber, no dudaron en prestarle el más decidido apoyo económico, no solamente para este Vigo que es la única ciudad que puede emprender tan bellísima labor, sino para que toda Galicia, y hasta fuera de ella, saboreen las delicias que nuestras obras teatrales encierran. "2^ A actividade da «Agrupaciónu revitalizouse e representou o mesmo programa da velada en honor dos socios no Teatro Miramar de Sabarís, este mesmo mes de Marzo278, e no balneario de Mondariz en Agosto279. Ao Teatro Principal de Tui 2^6 Cfr. "Las veladas de la «Agrupacibn Gallegap", Faro de Vgo, 12.2.1929. ^^ Cfr. UN ENTUSIASTA, °La «Agiupacibn Galtega=", Faro de V'igo, 25.3.1929. ^8 Vid. °La «Agrupacibn Gallega^• a Sabads", Faro de vgo, 23.3.1929. ^9 Vid. "La «Agrapación Gallega= a Mondariz Balneario", Faro de Vgo, 23.7.1929. 272 levou en Xuño Trebón, de Armando Cotarelo280, e en Vigo representou Esclavitú, de Manuel Lugrís Freire, nunha velada homenaxe ao músico Torres Creo281. No Outono deste mesmo ano (1929) a«Agrupación Dramática» comezou a ensaiar Lubicán, de Armando Cotarelo. Nesta ocasión contaron coa axuda directa do ilustre dramaturgo: "Invitados por la Agrupación Gramática [sic] Gallega de Vigo, hemos tenido ocasión de admirar el hermosos decorado que el autor de Lubicán, señor Cotarelo Valledor ha hecho para el estreno de su obra. "Son tres magníficas decoraciones para los tres actos de dicha obra y que la Agrupación Dramática de Vigo estrenará en uno de nuestros coliseos. "282 Mais a estrea vaise adiando. O 19 de Novembro a prensa comunica que Emilio Nogueira demitiu do seu cargo como director, aínda que esta situación non dura nin vinte e catro horas, xa que ao día seguinte podemos íer: "Reunidos anoche los elementos que constituyen esta Agrupación, acordaron non admitir la dimisión presentada por su director don Emilio Nogueira, puesto que esta se basaba en cuestiones de delicadeza, ajenas, desde luego, a la buena armonía y compañerismo que siempre existieron y existen, entre los componentes, a fin de continuar la triunfal marcha de esta sociedad. "Z83 Superada esta contariedade, en Decembro, o Faro de Vgo volve dar como inminente a representación de Lubicán: "Vencidas algunas de las dificultades que existían para la celebración en Vigo de este nuevo festival, podemos asegurar que este tendrá lugar dentro del presente mes. "^4 Malia estas afirmacións Lubicán non subiu ao escenario até o 20 de Febreiro de 19302^. As dificultades coas que atopou a«Agrupación Dramática» foron ^0 Vid. "La ^Agrupación Dramática Gallegar a Tuy", Faro de ^go, 19.5.1929. 281 Vid. "EI homenaje a Torres Creo", Faro de Ytgo, 1.8.1929. 2^ Vid. "«Lubicánb y la Agrupación Gallega", Fam de Ygo, 16.10.1929. ^ Vid. "La Agrupación Dramática Gallega y su director", Faro de Ygo, 20.11.1929. ^4 Cfr. "El estreno de •^Lubicán=", Faro de Ygo, 7.12.1929. ^ Vid. "Hoy se estrena =Iubican^• en el García Barbón", Faro de Ytgo, 20.2.1930. 273 realmente variadas e complexas. Por unha banda, de compararmos o elenco de actores que representou no Teatro García Barbón Lubicán, co que representara O pecado alleo e Trebón en Marzo de 1929, poderemos entender, ao menos, parte dos problemas de Emilio Nogueira para montar a obra: a única muller que permanecía no grupo era Marina Quintas, os nomes das outras catro é a primeira vez que os achamos: Prudencia Rúa, Vitoria Lafuente, Luísa Juanes e Amparo Juncal. Por contra, os homes practicamente son os mesmos: Emilio Nogueira, Xúlio Rúa, Miguel Regueira e G. Alonso. É evidente que aínda non se resolvera o problema da participación femininaZ86. Pola outra banda, a posta en escena de Lubicán, tal como pretendía facelo a «Agrupación Dramática», choca coa falta de infraestruturas de Galiza. En palabras do propio director da «Agrupacibn»: "Ahora tenemos un poco limitado el campo de acción por la falta de teatros con telón metálico, que , son los únicos que pueden admitir espectáculos en el escenario. Ya sabe usted que en Galicia solo hay tres autorizados: el García Barbón, el Jofre y, ahora, el Principal, de Orense. "Z^ Por último, a terceira cuestión era de índole económica: por vez primeira unha institución oficial subvencionaba as actividades dramáticas galegas. O concello de Vigo concedera 700 pts. á«Agrupación Dramática». Isto puido ser o que levou a Nogueira a pór o seu cargo de director a disposición da sociedade, por delicadeza ou por mor das suspicacias que sempre xorden cando hai diñeiro polo medio. Sabemos da cuantía da axuda polo propio Emilio Nogueira: "- ^Estrenaron ustedes muchas obras grandes? "- Bastantes, en lo que cabe, pues nosostros solo hace poco tiempo hemos logrado una subvención, la del Ayuntamiento de Vigo, que nos Z^ O feito de que unha das actrices se apelide Rúa, non pode deixar de lembrarnos a outms casos en que dramaturgos e actores se ven obrigados a solicitar a colaboración das mulleres da súa familia: a esposa de Manuel Sánchez Hermida (vid. Laura TATO FONTAÍIVA, op. cit., p. 46), a filla de Cotarelo actuando co KCadm Universidade^• (vid. p. 160) ou aos nenos Carré colaborando coa REscola Dramática Galega^•. Contamos cunha mostra gráfica dos reparos das actrices da rAgrupación Dramática Galega^• reflectidos na fotografia do grupo que publica a revista Vda Gallega (Vigo, n° 434, 20.12.1929) co gallo da estrea de Lubicán: unicamente figuran catro, cando na obra participaran cinco. ^ Cfr. J. OTERO-L6PEZ, "Anie la ^n*ninPncia del estreno de rLubicanp. Hablemos de la Agnrpación Dramática Gallega", Ycda Gallega, Vigo, n° 434, 20.12.1929. 274 dió setecientas pesetas. "288 As actuacións deste ano (1930) foron numerosas, posto que representaron en tres ocasións Trebón, de Armando Cotarelo: en Ourense289, en Ribadavia290, e mais nunha velada en Vigo a prol das viúvas e orfos dunha das múltiples desgracias das xentes do mar291. Nunha visita ao Teatro Principal de Tui levaron a escena Lubicán, tamén de CotareloZ^. Finalmente, celebraron un festival a prol da "Vejez del Marino" representando O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías e mais Pra vivir ben de casados, de Leandro Carré Alvarellos293 Para a temporada seguinte (1930-31) a«Agrupación Dramática» conta cunha estrea: "Coincidiendo con la estancia entre nosotros del ilustre vice rector de la Universidad de Santiago, don Armando Cotarelo Valledor, éste ha hecho entrega a la "Agrupación Dramática Gallega" de Vigo, de un nuevo drama, Vieramar [sic], para su próximo estreno por esta notable agrupación. "z9a Evidentemente, para a«Agrupación Dramática» era moi positivo vincularse a Cotarelo, non unicamente pola calidade das súas obras e a grande xenerosidade do dramaturgo, senón tamén porque a categoría social e o prestixio do catedrático universitario atraían cara a ela as "simpatías" das autoridades e da prensa que, a partir de agora, vai reseñar mesmo os ensaios, dando á«Agrupación» unha popularidade coa que antes non contaba. Como mostra do desinterese de don Armando reproducimos a seguinte nota: A raíz del estreno en esta ciudad del drama gallego Lubicán por la 288 Cfr. ibidem. 2S9 Vid. "La Agrupación Dramárica Gallega. Estreno del drama «TrebónA", La Región, Ourense, 9.11.1930. 290 Vid. "Crónica de Ribadavia, próxima velada", La Región, Ourense, 20.10.1930. Z91 Vid. "La tragedia de los pesqueros de Bou7as. En auxilio de viudas, huérfanos y ancianos", Faro de Ygo, 27.2.1930. 2^ Vid. "La «Agrupación Dramática GallegaD a Tuy", Faro de ^go, 9.5.1930. 2^ Vid. "Por la Vejez del Marino. El festival de hoy", Faro de Vgo, 5.12.1930. Z^ Vid. "El Sr. Cotarelo y la «Agrupación Dramárica Gallega", Faro de Vgo, 5.10.1930. 275 "Agrupación Dramática Gallega" de Vigo, comentamos favorablemente desde estas columnas el desprendimiento del ilustre vice rector al condonar sus derechos de autor de la mencionada obra en favor de la dicha Agrupación. "Hoy, como ayer, tenemos que aplaudir nuevamente otro rasgo del señor Cotarelo, mucho más importante que el anterior y que demuestra hasta que punto el prestigioso catedrático de la Universidad de Santiago de Compostela apoya a nuestra primeira entidad dramática. "Además de la condonación de los derechos ^que le corresponden por el estreno de Trebón [...] figura un hermoso decorado valorado en más de tres mil pesetas donado por el Sr. Cotarelo. "29s A estrea de Beiramar, que se realizará no verán de 1931, e a posterior desaparición da «Agrupación Dramática» iican xa fóra do ámbito cronolóxico deste traballo. §.- uQueixumes dos Pinos». Despois do lapso obrigado pola implantación da Ditadura, o coro de Lavadores celebrou en Agosto de 1924 unha velada no Teatro Tamberlik, poñendo en escena Mareiras, de Manuel Lugrís Freire. A raíz desta representación, Posada Curros escribiu unha hiperbólica louvanza do vello dramaturgo e da súa obra en que cremos entender, por entre a barroca prosa, un velado ataque a todos os que, como Vicente Risco, buscaban a renovación do teatro galego a través de modelos europeos296: "Y nos complace de modo extraordinario que nuestra dramática, que al igual de todo teatro, es yunque de dolor y de alegría, y lo más a propósito para realizar esa decantada campaña de cultura honda que se preconiza por doquier, cuente con obras capaces de resistir la tremenda agitación producida por teóricos que anhelan nuevas formas de teatro, nuevas como arquitecturas y nuevas como espectáculo, para desterrar el diluvio de los dramitas de salón, la manía universal del siglo XIX de copiar lo nbrdico como quinta esencia de avance. [...] "De todas estas obras de Lugris -y conste que en esto coincidimos con el criterio del joven y aplaudido dramaturgo señor Carré Alvarellos- es 2^ Vid. "D. Armando Cotarelo y la •^Agtupación Dramática Gallega", Faro de Ygo, 14.10.1930. 2^ Con estas insinuacibns, Posada Curros tomaba postura tanto na polémica que acabara co Conservatorio (vid. p. 83), como nas que se están iniciando entre os vangazdistas (vid. p. 345) 276 sin duda, la más sobresaliente Mareiras. "z^ Viramos xa que para facer a súa presentación ao público de Vigo, en 1921, «Queixumes» buscara algo orixinal co seguinte resultado: "La popular Sociedad coral «Queixumes d'os Pinos» [...] ha recibido estos días un ejemplar de un nuevo drama teatral gallego titulado Almas en pena, producto del celebrado escritor gallego D. Leandro Carré Alvarellos, que dedica a esta sociedad para su estreno, la cual está ensayando con verdadero cariño, compañía de otra obra, poderla dar a conocer en un teatro de la localidad dándose con esto a conocer al público vigués. "2^ A pesar deste agasallo, «Queixumes dos Pinos» presentárase con O Chufón, de Xesús Rodríguez López, e mais O miñato e mais a pomba, de Avelino Rodríguez Elías. Leandro Carré debeu considerar que isto o liberaba do compromiso adquirido co coro vigués, e presentou a peza ao Certame convocado pola Liga de Amigos de Santiago, en Xullo de 1924. A demostración deste feito resulta un tanto complexa: a prensa compostelá foi publicando a relación de traballos recibidos para o Certame e así sabemos que, entre outras, se presentou o seguinte: "Almas en pena (drama en un acto). Lema K Ut fata trahunt»i299 Cando se fai público o fallo do xurado, a Liga especifica que no caso das mencións honoríficas o nome dos autores non se dará a coñecer a non ser que estes o soticiten: "El Jurado calificador de los trabajos presentados al Concurso da Festa da Lingua Galega ha concedido premio á íos lemas: [...] "Tema IV. Premio: Lema: «Salamántiga» "Mención: «Ut fata trahunt» "En los temas considerados dignos de mención no serán conocidos sus autores ínterin estos no lo soliciten de la Liga. "300 Leandro Carré Alvarellos non debeu considerar oportuno que isto se soubese, e cando publica o obra, vinte e sete anos máis tarde, menciona unicamente, en nota Z^ Cfr. POSADA-CURROS, "La dramática gallega y^Mareirasy de Lngzis Freire", El Pueblo Gallego, Vigo, 9.8.1924. Z98 Vid. "Queixumes d'os Pinos. Nueva obra de teatro", Faro de Vgo, 30.4.1921. 2^ Cfr. "Liga de Amigos", El Compostelano, Santiago, 23.6.1424. 30° Cfr. "Festa da Lingua Galega", El Compostelano, Santiago, 22.7.1924. 277 a pé de páxina, a data de estrea, suprimindo tamén a dedicatoria ao coro vigués3o' «Queixumes dos Pinos», por fin, estreou Almas en pena o 14 de Febreiro de 1925302. Esta estrea realizouse no local do coro, e a peza nunca foi levada ao escenario dun teatro de verdade. Este feito ten certa lóxica desde a visión folclorista que do teatro tiñan certos coros, porque Almas en pena, ademais de ser unha obra deficiente, era un drama que remataba "mal" .«Queixumes dos Pinos» volveu rapidamente á comedia representando en Abril Pra vivir ben de casados, tamén de Carré e mais Na casa do ciruxano, de Roxelio Rivero3o3 De todos os xeitos, a supresión de Almas en pena do repertorio do coro vigués, non embazou as relacións de Carré con «Queixumes», xa que para eles escribiu Unha noite no muíño, estreada no Teatro Tamberlik, en Xaneiro de 1926. A peza, con música de Santos Rodríguez, foi cualificada por toda a prensa de "zarzuela"; non obstante, o propio Carré, na súa autobibliografía, a incluíu na categoría de "Cadros de Costumes e Estampas Folklóricas", fóra do Teatro3°4. Poida que fose, como A Espadela ou A Esfolla, máis que unha zarzuela unha estampa e, por tanto, ficaría excluída deste traballo. A aceda polémica que desatou esta estrea entre Xesús Bal e Leandro Carré vímola xa no comezo deste capítulo (vid. p. 209). Ao longo deste ano (1926), o coro actuou en Mondariz e noutras localidades, mais non temos noticia de que fixeran representacións dramáticas e pouco a pouco esvaíuse a súa sona até desaparecer das páxinas dos xornais, onde unicamente o citan para comunicar os bailes de sociedade que celebra. Que este silencio correspondía a unha desas etapas de esmorecemento propias dos coros e non a falta de información, demostrouno o seguinte comentario datado en 1928: "Hace ya una temporada a esta parte que no se hablaba de este popularísimo coro gallego y la casualidad o el interés que tengo en que 301 Leandro CARRÉ ALVARELLOS, Almas en pena, drama nun acto, Separata de Quatro Uentos, 1957. 302 Vid. "Queixumes d'os Pinos", Faro de ^go, 12.2.1925. 3°3 Vid. "Queixumes d'os Pinos. La velada de hoy", Faro de Vgo, 26.4.1925. 3°4 Vid. p. 216 . 278 esta masa coral reverdezca. .. "3os Efectivamente, «Queixumes dos Pinos» viña de contratar un novo director, Ángel Teijeiro, que en 1925 estreara en Lugo, con uCantigas e Aturuxos» a zarzuela Amor na Cume, con libreto de Glicerio Barreiro e música propia. Agora vai intentar repetir o éxito en Vigo, no Teatro Tamberlik, 0 24 de Marzo de 1928. As crónicas foron moi positivas: "El fioreciente teatro regional consiguió en la brillante jornada de ayer en el Tamberlik un éxito franco, rotundo, que debe enorgullecernos. Cuantos intentos se hagan para elevar el arte teatral gallego merecen ser alentados con el más fervoroso entusiasmo. "El estreno de la zarzuela Amor n'a cume, libro de Glicerio Barreiro y música del maestro Ángel Teijeiro fue un triunfo pleno para autores e intérpretes. "306 Este triunfo animou a Teijeiro e, en Maio, ademais de repetir Amor na Cume, estreou unha outra zarzuela, O retorno do soldado, con libreto de Eloy Martínez307. O éxito alcanzado polas dúas zarzuelas vai xerar outro dos episodios "pantasma" da historia da literatura dramática galega. O Faro de Vigo informa de que o axente teatral arxentino, Jesús Varela, comprou os dereitos de autor tanto do músico como dos libretistas: "El popular agente teatral de la Argentina D, Jesús Varela, que ayer embarcó en el "Cap Ampano" entabló contrato para llevar obras a Buenos Aires, Rosario, Montevideo y Mendoza. "Como director figurará el maestro Ángel Teijeiro autor de las bellas partituras de dichas obras. "El contrato que autor y empresario han firmado dice que todos los que tomen parte en la representación serán gallegos. "También se ha pedido al autor del libreto de Amor na Cume 3°5 Vid. "El coro •^Queixumes d'os Finos^", Faro de Vgo, 27.1.1928. 3°6 Cfr. "El éxito clamoroso de la zarzuela rAmor n'a Cume^•", Faro de Vgo, 25.3.1928. 307 Vid. "La fiesta gallega de hoy en el Tamberlik", Faro de Vgo, 24.5.1928. Eloy Martfnez non estaba referenciado na historiograña dramática galega. A escaseza de dados imposibilitaron a súa localización, mais probabelmente fose alguén vinculado ao com «Queixumes dos Finosr. 279 autorización para traducirla al castellano. "3oa Non sabemos se as obras chegaron a ser representadas en Arxentina, mais si que Amor na cume, zarzuela en tres actos, foi publicada en Buenos Aires, en 1934, e que como autor figuraba Jesús Varela. Esta información procede do libro de Vilanova Rodriguez, Los Gallegos en la Argentirca309, así que caben dúas posibilidades: ou que Vilanova trabucase a información, ou que Jesús Varela considerase improbábel que Glicerio Barreiro chegase a coñecer o fraude. «Queixumesu levou as dúas zarzuelas a Ribadavia e aquí comezou o esmorecemento do coro, quizais porque a crítica non foi tan entusiasta como en Vigo. O corresponsal de turno, despois de indicar que unicamento dous dos actores ­ dos que non sabe o nome- traballaron axeitadamente, concluía: "El resto cumplió como Dios le dió a entender. "Como la orquesta era, aunque no tanto como rezaban los programas, bastante numerosa, y las voces no lograban alzarse sobre ella, no pudimos enterarnos de las supuestas bellezas del libreto y nada sobre el podemos decir. ^ "Lo que gustó muchísimo fue la música de Teijeiro. Fácil, ligera, pegadiza, jugosa, riente. A ratos peca de monótona, pero no obstante es un conjunto muy hermoso y acusa en Teijeiro un compositor aceptable, que hará carrera. "3'0 Aínda que non hai por que atribuílo a esta mala crítica senón máis ben á propia natureza dos coros, despois desta actuación «Queixumes dos Pinosu volve ao 3oa Cfr. "EI Teatro Gallego", Faro de Vigo, 3.6.1928. 309 A. VII.ANOVA RODRÍGUEZ, Los Gallegos en la Argentina, Buenos Aires, Ed. Galicia, 1966. Non é probábel que o Jesús Vazela que figura como autor da zarzuela Amor na cume publicada en Buenos Aĉes sexa unha persoa diferente ao Jesús Varela, axente teatral, que mercou os dereitos de autor de Glicerio Barreĉo; tampouco pazece posíbel que dous autores cheguen a escrib ĉ libretos diferentes co mesmo título. O erro, ou apropiación indebida, pasou á historiografía dramática galega, e Jesús Varela figura como autor da zarzuela Amor na cume nas seguintes obras: Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 198; Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671­ 1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; Luis PÉREZ RODRÍGUEZ, Breve historia do teatro galego na Arxentina, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, n° 89, 1991, p. 5; Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 251; Camilo FERNÁNDEZ, "Primeiro Acto: Eduazdo Blanco Amor e o Teatro", in AA W, Eduardo Blanco Amor e o Teatro. Teatros Libres de Preguerra. Procés a Jacobusland, Universitat de Barceloma, 1995, p. 119. 31o Cfr. "Ribadavia. La velada del domingo", Faro de Ygo, 14.6.1928. 280 silencio, de onde non sairá até 1930. Na súa volta aos escenarios o coro de Lavadores semella que recuou no tempo, que volveu ao período anterior á Ditadura, porque representou na Festa do Traballo de 1930, no local do Sindicato Agrario de Teis, Bodas de ouro, de Galo Salinas, Noite de ruada, de Leandro Carré Alvarellos e mais o monólogo anónimo Cousas da aldea31. A súa historia remata, para nós, cunha velada no seu propio local celebrada aos catro días da anterior e co mesmo programa, ao que engadiron Trato a cegas, de Charlón e Sánchez Hermida312. Semella que, para «Queixumes dos Pinos», o tempo se tivese conxelado en Setembro de 1923. §.- «Xestas e Frores». O panorama teatral de Vigo que, como puidemos comprobar, foi a cidade máis activa durante os anos da Ditadura, péchase cun grupo realmente curioso na historia teatral galega: «Xestas e Frores». Esta agrupación naceu como sociedade recreativa dedicada fundamentalmente ás excursións e paseos polo campo, cun programa semellante ao que, neste aspecto, tiña a Universidade Popular da Coruña. A súa primeira actuación, baixo a dirección dos Srs. Pérez Garra y López, foi celebrada no seu local 0 7 de Setembro de 1928. As obras galegas representadas foron A venganza, de Leandro Carré, e mais O Menciñeiro, de Charlón e Hermida313 Aos poucos días repitiu a actuación no local do Sindicato Agrario de Teis para acompañar ao coro popular desta sociedade, «Airiños do Mar»31a A partir deste momento, aínda que «Xestas e Frores» segue a ser unha asociación diferente, acompañará a este coro sempre que se inclúan representacións dramáticas nos seus festivais. En Outubro deste mesmo ano (1928), «Xestas e Frores» representa no Salón Príncipe Alfonso de Cangas o mesmo programa anterior con dúas peciñas máis: 311 Vid. "El Primero de Mayo", Faro de Vgo, 1.5.1930. 312 Vid. "Queixumes d'os Pinos. Una velada", Faro de Ygo, 8.5.1930. 313 Vid. "Lavadores", Faro de ^go, 7.9.1928. 31a Vid. "Airiños do Mar. Su festival en Teis", Faro de Ygo, 16.9.1928. 281 Axúdate, de Charlón e Sánchez Hermida e ^Cásome ou non me caso?, de Avelino Rodríguez Elías31s En Decembro repetirá o espectáculo en Vilagarcía316 En Xaneiro de 1929 volveu a Cangas, mais a única obra galega que levou nesta ocasión foi Axúdate, de Charlón e Hermida31; que o programa fose bilingúe nunha velada teatral non era nada extraordinario, mais ese biling ĉismo trasladado ao festival dun coro popular adquiría un matiz diferente. De aí o choqueiro que debeu resultar o festival de «Airiños do Mar» celebrado ese mesmo mes en Teis, xa que entre as cantigas populares e o parrafeo de Charlón e Hermida, os atrevidos mozos de «Xestas e Frores^ representaron La venganza de la Petra31g. Volveron ao programa monolingiie galego no Salón Solla de Arcade, en Maio, representando A patria do Labrego, de Antón Vilar Ponte, e mais A venganza, de Leandro Carré Alvarellos319 Programa que repetiron en Xuño, en Ponteareas3zo Iniciaron a temporada seguinte (1929-30) levando a escena no Salón Solla de Arcade, A patrea do labrego, de Antón Vilar Ponte e mais o monólogo anónimo A fonte do demo321, e repetindo este programa en Goián3zz e Marín. Reproducimos a reseña desta última actuación porque nela se pode avaliar a acollida destas veladas entre o público das vilas: "El solo anuncio de esta velada despertó gran interés en Marín y no es de extrañar, pues el valor artístico de este cuadro lo acreditan los resonantes triunfos obtenidos en Arcade, Cangas, Villagarcía, Puenteareas y ultimamente en Goyán (Tuy), en donde quedaron más de 31s Vid. "El cuadro "Xestas e Frores". Una velada en Cangas", Faro de Vigo, 30.10.1928. 316 Vid. "El cuadro de declamación «Xestas e Frores=", Faro de Vigo, 5.12.1928. 31' Vid. "«Xestas e Frores» Excursión a Cangas", Faro de Vigo, 5.1.1929. 318 Vid. "Gran festival benéfico en Teis", Faro de V73 "O Abade de Montecelo (drama en dous tempos). Lema: «i Monte Celo, Monte Celo, cándo te verei!». "Cada ovella coa sua parella. Comedia en un acto. Lema: «Arcadia». "O Americano; obra cómico teatral en un acto. Lema: «Deus fratresque Gallaecia» "A Guarda Mor; comedia n'un auto. Lema: «Traballo perdido». "Un morto que trai a vida dramiña en dous actos y en verso. Lema: «^ Lengua á nosa, miña filla! Si n-a gloria se falase En gallego falarían» "Nosinda; drama en tres autos y en prosa. Lema: «Amor esmagado» "O Bufón d'el Rei; drama en tres pasos. Lema: «Salamántiga». "74 A non ser que algunha das obras remitidas non indicase a que tema correspondía, presentáronse cinco dramas (Tema IV) e tres comedias (Tema V). 72 Cfr. "Xogos Froraes en Santiago", A Nosa Tena, n° 200, 1.5.1924. 73 Cfr. "LIga de Amigos", El Compostelano, Samiago, 23.6.1924. 74 Cfr. "Las fiestas del Apostol", El Compostelano, Santiago, 2.7.1924. 342 Segundo a prensa, a suma total de traballos presentados alcanzaba o número de 88. Evidentemente, a resposta fora masiva e a«Liga de Amigos^ podía estar máis que satisfeita. O xurado, formado por Armando Cotarelo Valledor, Salvador Cabeza de León e os músicos Manuel Soler Palmer e José G. Curros, declarou desertos sete dos dezaoito temas, entre eles o V, o correspondente á comedia. Vimos xa como a uLiga^ decidira non dar a coñecer o nome dos autores que recibiron "Mención" (a non ser que eles mesmos o solicitasen)75 e Leandro Carré Alvarellos, que recebira unha delas polo drama Almas en Pena, non figura na relación: "Tema 4°. Premio del Obispo de Madrid. D. Vicente Risco, de Orense. "76 A Festa da Lingua acaparou os xornais composteláns. Mais a presencia do Ditador privou de protagonismo aos autores premiados e, sobre todo, ás obras, xa que, nas páxínas e páxinas en que se reprócíuciron os discursos do acto e se describiron até a saciedade todos os movimentos de Primo de Rivera, non se mencionoun nin unha soa vez o título das obras literarias, aínda que si se interpretaron as musicais. Todo isto tivo como consecuencia que O Bufón d'el Rei, que a estas alturas era, con moito, a mellor obra dramática da literatura galega e a que realmente debería marcar un cambio na orientación no teatro, pasase practicamente desapercibida e non tivese a máis mínima influencia nos dramaturgos. O lector da época que quixese coñecer o título da obra pola que fora premiado Vicente Risco tería que recuperar os xornais de días anteriores e comprobar que no tema 4° figuraba O Bufón d'el Rei. Mesmo na reseña que da Festa da Lingua publicou A Nosa Terra, figuraban os nomes dos premiados, mais non os títulos das obras: "N'este importante certame que para ben da nosa cultura e da nosa arte debérase repetir todol-os anos outiveron premios os nosos amigos D. Eladio Rodríguez González, D. Vicente Risco, D. Eugenio Carré Aldao, D. Mauricio Farto, D. Leandro Carré Alvarellos é D. Angel del Castillo a quenes enviamos a nosa felicitación mais entusiasta o mesmo ^s Vid. p. 277. 76 Cfr. "La fiesta de la Lengua", El Composte[ano, Santiago, 28.7.1924. 343 que aos organizadores e cantos n,él [sic] tomeron parte xá que realizaron unha obra interesantísima en proveito da nosa Galicia. "" Nesta relación o primeiro que sorprende é a ausencia de Ramón Otero Pedrayo que gañara o premio de novela curta con Pantelas, home libre. Ademais, de compararmos a publicidade que se deu a este certame coa que recibira calquera dos anteriores, a diferencia fundamental radica en que nos outros o importante eran as obras, neste os discursos pronunciados no acto e, nun segundo plano, os autores premiados. Os tempos, desde logo, cambiaran moito e o público non saberia da existencia de O Bufón del Rei até que o seu autor a lese no Seminario de Estudos Galegos, en Xaneiro de 1925: "[...] esta nueva producción de Risco que se sale de los estrechos moldes en que viene desenvolviéndose nuestra dramática para tender hacia un género nimbado de la vaguedad simbólica a que tan incomparablemente se adapta nuestro idioma. [...] "Lástima grande que no exista en Galicia una escuela dramática encargada de dar a conocer las manifestaciones de nuestro arte teatral. "78 Na historiografía dramática galega este Certame da Lingua convocado pola «Liga de Amigos^ de Santiago está datado en 192679. Este desfase cronolóxico, unido ao da «Escola Dramática Galega^, contribuiría a que ninguén se plantexara a posibilidade de que a Ditadura tivese repercusións negativas na evolución do teatro galego, xa que na realidade o Certame da «Liga de Amigosu foi o derradeiro concurso de obras dramáticas do período cronolóxico abranguido por este traballo. E mentres o teatro iicaba relegado aos coros populares e os homes que na etapa anterior se ocuparan del dedicaban os seus esforzos a guialos e educalos, a ^^ Cfr. "Festa da Lingua Galega", A Nosa Terra, n° 204, 1.9.1924. ^S Cfr. "Un drama de Risco", Galicia, Vigo, 25.1.1925. 79 Este erro cronóloxico iniciouse coa información proporcionada por Antonio Couceiro Freijomil: "En un certame celebrado en Santiago en 1926 se le premió el drama en dos pasos O bufón de E!-Rei (C., 1928)" (op. cit., vol. II, p. 392); o paso seguinte foi: "Foi premiada na «Festa da lingua galega=, celebrada en Santiago o ano 1926" (RISCO-OTERO PEDRAYO-CASTELAO, Teatro N6s, V'icente Risco: O bufón del Rei, Ramón Otero Pedrayo: A Lagarada; Castelao: Os vellos non deben de namorarse, Santiago, Follas Novas, 1979, p. 12); asf figura in Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v.; e tamén in Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castm, 1982, p. 243; e mais in Henrique RABUNHAL, op. cit. , p. 193. 344 nova xerazón de escritores nacionalistas ía expondo a súa visión do mundo cultural galego nas páxinas de xon^ais como El Pueblo Gallego e Galicia. §.- Polémica entre "novos" e "vellos". O primeiro en retomar o problema do teatro é Rafael Dieste na súa sección "Temas Galegos" de El Pueblo Gallego. O 22 de Decembro de 1925 sae a luz "En col do nosos teatro I". Neste artigo, ben coñecido xa que foi selecionado polo seu autor para ser inclufdo no libro Antre a terra e o ceo80, Dieste despois de afirmar rotundamente que "NÓs non temos ainda teatro en galego"81, pasa a engrosar as fileiras dos que atribúen á falta de actores a pouca calidade da produción dramática. galega, prometendo xustificar a súa afirmación en entregas sucesivas. Descoñécese o contido do que sería o segundo artigo da serie82, mais no terceiro, publicado 0 día 24 e tamén incluído no devandito libro, Dieste centra a atención no que el denomina "pintoresquismo" dos actores, isto é, no vicio que leva os afeccionados a confundiren a estilización co reducionismo máis grotesco: "Consiste, cando se lles asina (poñamos por caso) un papel de labrego vello, en faguer dise labrego a mesma interpretaceón que faría un neno se dil se quixera mofar. [...] "Consiste tamén en reducir a un soio tódolos estados de ánimo do personaxe, de xeito que se a ise personaxe lle ha de pasar algunha cousa triste ou terríbele, o actor anda dunha banda pra outra dende o comezo, co xesto e a voce máis tristes e máis terribeis que poida conseguir. "83 O que estaba comentando Rafael Dieste era algo xa vello nas teorizacións e criticas sobre teatro galego: Galo Salinas e mais Leandro Carré poderían concordar con esta análise, e os citados artigos non terían demasiada trascendencia se o escritor 8° Rafael DIESTE, Antre a terra e o ceo. Prosas de mocedade, A Coruña, Ed. do Castro, 1981. 81 Cfr. Rafael DIEST'E, op. cit., p. 17. ^ O artigo "En col do noso teatm II", que non foi incluído polo autor na obra Entre a terra e o ceo, viu a luz o 23 de Decembm de 1925 en EZ Pueblo Gallego. Polo que puidemos comprobar, a sección de Dieste aparecía sempre na primeira páxina do xornal, e esa páxina desapareceu no n° correspondente ao 23 de Decembro de 1925 nas dúas coleccións conservadas (Arquivo Municipal de Vigo, e Biblioteca Estatal de Ponievedra). ^ Cfr. Rafael DIESTE, op. cit., p. 19. 345 rianxeiro non engadise a seguinte coda: "Compre dicir que ise mesmo vezo advírtese en casi tódolos nosos dramaturgos. "^ Esta frase debeu ser o que levantou unha poeira terríbel entre os dramaturgos galegos, porque a cuestión foi retomada inmediatamente por Correa Calderón, desde outra perspectiva, na súa sección "Arar y Cantar" . O promotor de Ronsel iniciara en Novembro unha especie de campaña a prol da cultura popular, pois consideraba que a súa potenciación era o único recurso que lles quedaba para concienciaren o pobo naquela etapa histórica de "silencio e inacción"85. Agora, despois dos artigos de Dieste, Correa-Calderón comeza a súa disertación sobre o teatro xustificando o seu valor como plataforma ideolóxica: "Hay varias maneras de propaganda del ideaiismo. Una es la escuela. Otra, la imprenta. Otra la propaganda oral. Otra, el teatro. [...] "Es el teatro, el medio más simple y mas eficaz de ir familiarizando a la masa con una tendencia ideológica. El público acude al teatro para reir o para conmoverse, para buscar horas de esparcimiento. Ni aún el espectador más receloso, ha salido inmune de preocupación. Sutilmente las incidencias de la representación escénica o el idioma en que hayan hablado los actores, ha inyectado en él un sentimiento, una simpatía o un odio. "El idealismo, se ha suscitado, aunque sea con escaso intensidad. "86 Estas teorías non tiñan absolutamente nada de novidoso. Xa os rexionalistas entenderan desta maneira a función do teatro e os homes das Irmandades non só 0 repetiran, senón que tamén o puxeran en práctica. Na segunda entrega do seu artigo, Correa-Calderón rexeita o teatro galego existente, propoñendo as traducións como única vía para alcanzar a rexeneración da dramaturxia: "^Qué ha hecho en este sentido el grupo mas coherente y numeroso de Galicia? "Poco, muy poco. "Salvo cuatro o cinco excepciones, lo demás no merece tenerse en cuenta, sino es para someterlo a juicio sumarísimo. [...] ^ Cfr. ibidem. ^ Cfr. CORREA-CALDERÓN, "Cultura Popular", El Pueblo Gallego, Vigo, 8.11.1925. 86 Cfr. CORREA-CALDERÓN, "El teatro gallego, como propaganda I", El Pueblo Gnllego, Vigo, 14.1.1926. 346 "Alguien dirá que somos exigentes en demasía, que aún podrían aportarse títulos y nombres aislados, pero creemos iirmemente que es Ilegado el severo momento de seleccionar, de elegir. No recomendaríamos, sin remordimientos, obras de un absurdo y burdo "guignol", en el que el cacique es un fantoche imprescindible. Nos imaginamos a los autores de estas bastas patrañas vestidos de "pardomonte", con "zocas, cirolas y montera". Mas que una fecunda propaganda de cultura, estas obras realizan una labor reversiva, haciendo renegar a los hombres conscientes de la brutalidad con que se exponen las costumbres de su patria. [...] "Y ya que toda nuetra dramaturgia y nuestro costumbrismo escénico, escasamente puede sintetizarse en tres obras aisladas, ^por qué no traducir al gallego obras extranjeras, aquellas que tuviesen más puntos de contacto con la literatura de nuestra tierra? "^Fomentar el teatro gallego, representando obras extranjeras? Alguien, dará a estas palabras en sentido de paradoja. "Una vez propusimos a Villar Ponte, cuando él guiaba los destinos de la "Irmandade" da La Coruña el traducirle La Comedia del Amor de Ibsen, para ser representada por el Cuadro de Declamación, y recuerdo que acogió la idea con la mayor simpatía. [...] "^Qué nos proponíamos con esto? "Crear primeramente, una simpatía hacia el idioma conductor, y luego una sensibilidad en el espectador. Y este nos parace el camino conveniente a seguir, entretanto no poseamos un repertorio abundante y recomendable. "Querer hacer patria a base de representaciones de O zoqueiro de Vilaboa o de O corazón d'un pedáneo sería pueril. No conseguiríamos más que reirnos de nosotros mismos. "^ Cunha celeridade pasmosa, ao día seguinte mesmo, a proposta de Correa- Calderón de traducir obras extranxeiras conta coa solidariedade de Rafael Dieste, que ademais apunta como solución máis doada utilizar o teatro portugués: "Sentímonos d'acordo con Correa Calderón. Antrementres non haxa un teatro galego que, pol-o menos, non nos desprestixie, é mellor, moito mellor, que se traduzan ó galego e se poñan en escea as obras estranxeiras que o merezan e mellor interpreten o noso esprito. Cando propuxemos que en homena^ce a Rusiñol se traduxera unha obra súa ó galego e se representara, levábamos, endemais da mira devandita, a de faguer isa esperencia literaria que Correa Calderón defende. Xa estamos ouvindo a certa xente que, tendo tan pouco feito pol-o noso, deseguida ^ Cfr. CORREA-CALDERÓN, "El teauo gallego, como pmpaganda II", El Pueblo Gnllego, Vigo, 15.1.1926. 347 se enfurruña en canto se fala de traguel-o alleo. Xa sabemos que nos han de chamar "desleigados i-alleeiros" todol-os que remexendo no esprito popular non souberon lurpar mais que o prebeyo. Por iso ó pobo non remata de lle eisaltar ise arte que non-o dinifica. "De ningún xeito pra contradecil-a idea de Correa-Calderón, e sí soio pra compretala, temos de engadil-o seguinte: en portugués eisiste unha producción dramática d'abondo intensa pra que poidamos faguer n'ela unha boa escolma. O teatro portugués ten pra nos a ventaxa de que non é mester traducilo. Abonda que os actores, ó adeprenderen os papés, fagan os troques de pronunciación que sexan mester. Si algunhas sustitucións conveñen, han de ser poucas, e non fai falla traductor que as faga. Os actores poden faguel-as pol-a sua conta. "A cousa é tan doada que temol-a seguranza de que, de querelo algúns rapaces, deseguida estaría feita. "E xa que a ocasión e boa faremos ós libreiros galegos o prego de que traian e poñan á venda libros portugueses, cuia escasedá en Galicia é unha vergonza. "g8 Evidentemente, o escritor rianxeiro parece ignorar que durante catro anos o Cadro da Irmandade da Coruña estivera representando teatro portugués. As durísimas palabras de Correa Calderón contra a dramaturxia galega e mais as críticas de Dieste aos actores e autores, unidas ao descoñecemento que ambos os dous amosaban acerca dos intentos feitos na Coruña poucos anos antes, tiñan que provocar certa reacción nos homes da xeración anterior. A primeira resposta, nas mesmas páxinas de El Pueblo Gallego, tivo como protagonista a Víctor Casas. Cunha moderación digna de louvanza e que pon en evidencia a case grosería de Correa-Calderón, o vello actor escribiu catro artigos co mesmo título que os primeiros de Dieste, "Encol do teatro galego" . No primeiro, Casas rexeita as descualificacións verquidas contra o teatro galego e, baseándose na realidade social e lingĉística de Galiza, sinala que faltan actores, autores, empresarios e un público que non desprece a lingua: "N'estas mesmas colunas falouse estes dias do mesmo tema que encabeza estas liñas. Teño pra min que non todo canto se dixo foi xusto ^ Cfr. [Rafael DIESTE], "Temas Galegos. O teatro galego i-0 teatro portugués", El Pueblo Gallego, Vigo, 16.1.1926. Como era habitual nos primeiros tempos da serie "Temas Galegos" este artigo foi publicado sen sinatura; o feito de que en 1981 non fose incluído no libro Antre a terra e o ceo puido deberse a que estivese perdido ou a que Dieste, coa sua natural delicadeza, preferise non remover vellas polémicas que aínda permanecían sen resolver. 348 e somentes algo responde á realidade. [...] "De nengun xeito podo estar conforme con quen dixo que non temos teatro. Nego tal radical aiirmación. Temos teatro, un teatro da mesma outura valorativa que o tiveron nos seus comenzos os pobos que se atopan en circunstancias iguás ou semellantes ás de Galicia. (...] Pásanos co teatro o mesmo que cos demais aspeitos da nosa literatura na que todo estase facendo. "Faltan actores e faltan autores. Faltan ademais, e ao meu xuicio aquí tópase a verdadeira causa do estado de balbuceo en que está o noso teatro, unha entidade, empresa ou particular que protexa e fomente o seu desenrolo. Faltan autores porque a literatura dramática require certas especiás condiciós, porque os nosos escritores en idioma galego están mais preocupados no estudo d'outros aspectos da vida de Galicia que ao meu parecer son de mais importancia e percisan mais urxente desenrolo e porque non queren expoñerse a que as suas obras leven o camiño de non seren representadas non se sabe hasta cando. "Os actores que temos hasta agora son simples eficionados a quenes se non lles pode esixir nada pois d'abondo fán co que fán xá que por agora esas aficiós non producen mais que molestias e traballos. Catro anos de experencia dan dereito a saber o que eso é. Francamente, eu non sei sequera como hai tantos. "Por outra parte ainda o púbrico, sobre todo o de algunhas cidades, se non entregou de cheo e sempre que se anuncia unha obra galega retraése e somente acudimos a representación os que temos intrés por él. Varios faitores contribuien a que o púbrico retraigase. Por unha veira o coidar que unha obra nosa e igual ou semellante ás xá conoscidas, todas dende logo de esca.so valor, refírome ás primitivas, que teñen que seren representadas por aficionados circunstanciás que fai que non poidan se levar a escena co-a xusteza e propiedade que se fose por actores feitos e outra ainda, a mais sangante de todas, porque a maior parte dos galegos pensan ainda que falar galego non é fino nen está ben e os poucos que van as representaciós, aparte dos que imos pol-o que imos, ván disposto a se reir e a que todo fágalles gracia. "89 Na segunda entrega, Casas aborda a situación da literatura dramática insistindo en que non existen grandes diferencias entre, por exemplo, o conseguido a esas alturas pola narrativa no eido da novela e os logros da dramaturxia: "Vexamos no teatro o que temos: Unha respetable cantidade de cousas mui malas, detestabremente malas. Unha menor de obras regulares que poden seren representadas sen sen incomenente ningún en sociedades e 89 Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego I", El Pueblo Gullego, Vigo, 22.1.1926. 349 ainda en teatros para compretar programa. Temos ademais poucas, moi poucas, pero sí algunhas, obras que xa son indicio de que o teatro galego progresa, adianta e perfeciónse. "Seguramente que quen falou antes de min d'este asunto n'estas colunas non as conoce todas. "90 Casas inclúe a relación desas "poucas, moi poucas" que, segundo a súa opinión, serían merecentes de ser representadas perante calquera público (oito exactamente): Trebón, de Armando Cotarelo; Mareiras, de Manuel Lugrís; Opecado alleo, de Leandro Carré; Donosiña, de Quintanilla; A man de Santiña, de Cabanillas; O Mariscal, de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte; María Rosa, de Gonzalo López Abente e O Fidalgo, de Xesús San Luís Romero. Unha vez que tivo informados a Correa Calderón e a Dieste da produción dramática galega, no terceiro artigo, Víctor Casas pasou a explicarlles que xa na Coruña se representara moito teatro portugués, comentando tamén as semellanzas e diferencias entre o"caso" galego e o catalán: "A Escola Dramática Galega da Irmandade da Fala cruñesa que durante cinco anos realizou unha laboura formidabre como ningunha outra agrupación semellante fixo hasta agora representou un bón feixe de obras portuguesas. A maior parte pezas nún auto e dous. Algunha vez atrevese con oubras de mais empuxe e lembro un drama en tres autos Leonardo o pescador que representou no teatro Rosalia de Castro e unha delicadísima comedia Rosas de todo o ano do gran Julio Dantas. "De xeito que a idea non é nova. Por ter tomado parte moi aitiva n'esta autuación tiven ocasión de conocer, ademais das representadas, unha boa coleición de obras, e en verdade dígovos que o teatro portugués conta con un bo lote de obras, que algunha vez teño visto anunciadas en xornás portugueses, de mui escaso mérito, algunhas d'elas ben maliñas. Esto non é negar que as ten formidabres. [...] "Pero, non vaiamos a caer na ilusión de pretender que o teatro galego iguálase ao portugués. [...] "Abonde decir que as dificultades que señalei como existentes en Galicia, aló están perfeitamente allanadas. [...] Tal e o teatro como unha manifestación da literatura e da arte de Portugal pobo libre e independente. "Falemos de Cataluña. Francisco Curet, direitor de «El teatro cataláv 9Ó Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego II" (Arquivo Leandro Carré). A mutilación que sofren as coleccións de El Pueblo Gallego, tanto no Arquivo Municipal de Vigo como na Biblioteca Estatal de Pontevedra, fixo imposibel a localización do día de publicación deste artigo. 350 no seu libro El arte dramático en el resurgir de Cataluña fálanos do que foi o teatro catalán nos seus comenzos e da sua evolución hasta hoxe. A él atéñome para decirvos que en Cataluña comenzou peor, moito peor que en Galicia. Igual que aquí os primeiros que o comenzaron a praiticar eran aiicionados. O púbrico non iba e o pouco que concurria ás representaciós facíao pra se escachar de risa con calquer cousa que vira. Durante moito tempo as obras que se representaban eran para ridiculizar ao que non queria falar catalán, igual que aqui, do caciquismo, o mesmo que aqui, a maior parte escritas en bilingĉe e moitas onde os personaxes principás e os señoritos falaban castelán deixando o catalán pra os criados e os místicos, peor que aqui onde todol-os personaxes, altos e baixos, falan en galego. [...] "O teatro catalán evolucionou e progresou formidabremente pero hai que ter en conta que ao mesmo tempo progresaron outros aspeitos que o fixeron camiñar mais a presa. "Transformouse todo en Cataluña, aumentou o esprito catalanista, o amor pol-o idioma e pol-as anseas propias hasta amostrársenos autualmente como un pobo que reune todal-as características de casquer pobo independente. iQue distinto panorama presenta Galicia!"91 Para rematar a lección, no último artigo, o vello actor da «Escola Dramática Galega^ aconsellaba aos rapaces baixaren das nubes, teren paciencia e, en troques de destruiren o pouco que se levaba feito, axudaren a melloralo: "Paréceme francamente inoportuno facer olímpico desdén de canto hai feito. Todos cobizamos cousas millores pero algúns sometémonos á realidade e pensamos que a perfección e o milloramento han de vir pouco a pouco e por algo coménzase. "Por moito intrés que haxa en tér un bon teatro se despreciamos o mediano que hoxe temos, non conqueriremos outra cousa que estancarnos e non chegar nunca ao ter nen bon nen malo. [. ..] "O que se necesita é continuar, alentar aos que traballan, seleicionar o que vai habendo, que a prensa alente as reperesentaciós, que todos poñamos da nosa parte algo para que o teatro galego continue [...] E se poidéramos conquerir, eis o segredo, a formación d'unha compañía teriamos o problema resolto. "^ Quen non tivo tanta paciencia como Casa • foi Leandro Carré Alvarellos (directamente atacado por Correa-Calderón cando citara O corazón dun pedáneo 91 Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego III", EI Pueblo Gallego, Vigo, 5.2.1926. ^ Cfr. Victor CASAS, "Encol do teatro galego. N e derradeiro" (Arquivo Leandro Carré). Vid. nota 90. 351 como mostra da ruindade da dramaturxia galega): da súa pluma debeu saír a anónima diatriba coa que A Nosa Terra contribuíu á polémica: "Como se houbera tantas compañas dramáticas e poideran facerse representacións a eito, moitas voltas andan dándolle ao Teatro galego, algúns rapaces de Lugo e outros de Vigo. "Que si non hai obras; que si é preciso traelas de fora; que si Ibsen; que si Maeterlink; que si o teatro portugués; que si patatín; que si patatán. . . "Moi ben, rapaces, ademirabre. "Nin Trebón, de Cotarelo; nin Man de Santiña, de Cabanillas; nin Mareiras, de Lugris, nin O Pecado Alleo e O Engano, de Carré nin Donosiña de Quintanilla, son obras merecentes de voso respeto xa que non do voso agrado? iQué lle imos facer! [...] "Mal que vos pese, esas obras pódense comparar coas de calquera autor non galego, aparte os de primeira fila naturalmente. "93 A contribución de Vicente Risco a esta polémica foi dunha clareza meridiana. Desde as páxinas de Nós, o mestre ourensán aporta a súa opinión sobre todos os temas que eran motivo de polémica no momento: o modelo de lingua, o vangardismo, o comunismo e mais o teatro. A respecto deste último, sentencia: "Os satisfeitos apóñeno a dificultás de realización. Os insatisfeitos a ruindá de produción. E a mala fada pende, sen volta, no pésimo eixemplo do teatro castelán. "O primeiro é esquecer o que son os rompimentos, o foro, a lateral dereita, a lateral esquerda, o mutis, o medio mutis, o primeiro término e o foro. "O segundo, esquecer o púbrico. "O terceiro, escribir. "^ Os "satisfeitos" serian, evidentemente, os que, como Leandro Carré e Galo Salinas, consideraban que todos os males do teatro galego se arranxarían de vez cando houbese un empresario disposto a se xogar os cartos formando unha compañía. Os "insatisfeitos" serían aqueles que, como os vangardistas, atribuían todos os males á ruindade da produción dramática existente. Risco parece estar máis de acordo cos segundos que cos primeiros, porque se a"mala fada pende" do exemplo español, ese modelo era seguido polos dramaturgos nas súas composicións e mais polo público 93 Cfr. "Unhas verbas. En col do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coniña, n° 221, 1.2.1926. ^ Cfr. V.R., "Os homes, os feitos, as verbas. Porñas diversas", Nós, n° 26, 15.2.1926. 352 que as aplaudía. Isto é, que o mal estaba na sociedade. O único camiño que ficaba aberto era, segundo o criterio de Risco, prescindir de todos eles e escribir para o futuro. Rafael Dieste seguiria o consello dando ao prelo, un ano despois, A fiestra valdei ra9s Esta polémica sobre as traducións e a calidade do teatro galego entrecruzouse con outra que xa vimos no capítulo anterior, a de Xesus Bal y Gay con toda a critica en xeral, e sobre todo con Leandro Carré, por relacionaren o seu libro Hacia el ballet gallego coas novas fórmulas que andaban a ensaiar determinados coros9ó Todo este intercambio de opinións levou a Juan Jesús González a poñer en práctica unha das propostas que se fixeran. O xornalista compostelán, coincidindo con Víctor Casas en que na creación dunha compañía galega radicaba o segredo para que o teatro alcanzase a maioria de idade, decidiu formala. Non era a primeira vez que o intentaba: vímolo xa na estrea da súa obra Carmiña^. As súas relacións coa mocidade santiaguesa afeccionada ao teatro eran moi estreitas, polo que non lle debeu resultar difícil conseguir un grupo de rapaces dispostos a secundalo. O problema xurdiu coas mulleres e, para solventar tan importante pexa, non se lle ocorreu nada mellor que publicar en El Pueblo Gallego, de Vigo, e mais en El Compostelano, de Santiago, o seguinte chamamento: "-Hacia una Compañía de Teatro gallego­ "Ante la profunda apatía ante todo lo nuestro, hacia todo lo verdadero y netamente gallego, voy a tener la insigne audacia de esbozar una idea que se me antoja buena, que me parece patriótica... [...] "Se me ha ocurrido fundar una compañía de teatro gallego en serio, de un teatro gallego verdad, de un teatro gallego en el que se ponga de manifiesto todo cuanto Galicia puede valer artística y socialmente. [...] "Ya somos un grupo de entusiastas, de jóvenes abnegados, anhelantes, ansiosos de realizar una obra ponderal. Solo nos falta el concurso de unas cuantas mujeres que sabiendo ser gallegas nos presten su ayuda... [...] ^No habrá ninguna mujer que, además de ganar su correspondiente sueldo diario, nos secunde en esta obra que nos decidimos a comenzar a pesar de que no ignoramos las serias dificultades que hemos de tener ^ Rafael DIFSTE, A fiestra valdeira, Santiago, Tip. de «El Eco^ĉ , 1927. ^ Vid. p. 209. ^ O grupo chamábase «La Raza=, vid. p. 155. 353 que vencer? A vosotras damas gallegas, seais de la clase que seais, recurrimos en este momento. "98 Que Juan Jesús tivese que recorrer a este tipo de anuncio, evidencia que a Ditadura agudizara o problema da participación feminina na escena galega, porque Santiago era unha das cidades que contaba con maior número de actrices antes da ĉhegada ao poder de Primo de Rivera. Co que non contaba o entusiasmo do mozo compostelán era coa ponzoña do antinacionalismo. Un redactor de La Voz de Galicia, agachado baixo o anonimato, despois de glosar ironicamente a nota de Juan Jesús González, remata o seu artigo coa seguinte mofa: "MUJERES BUENA PRESENCIA "JÓvenes se necesitan con urgencia para constituir una compañía de teatro gallego, a iin de recorrer toda Galicia y América. Sueldos iniciales: 15 pesetas desde la primera representación. Para informes, etc.. "El arte regional, el teatro dinamizado y universalizado y quince pesetas por de pronto, son objetivos tentadores. Además del viaje a América. No faltarán inscripciones de mujeres de buena presencia. Fue una excelente idea la del compañero Sr. González. "^ A transformación do chamamento do xornalista compostelán nun anuncio de dubidosa honestidade, mesmo con "prezos de saída", pódenos dar unha idea aproximada da animadversión dalgúns medios cara a todo o que fose cultura galega. Poida que estes ataques non influísen nas posibeis colaboradoras da empresa, mais a compañía non chegou a formarse. A única noticia que recolle a prensa consultada acerca dunha compañía en Santiago é a da chamada «Agrupación Artística Compostelana^, que celebrou a súa presentación ao público, no Teatro Royalty, 0 27 de Maio dese mesmo ano (1926) cun programa que incluía dúas obras en español e o sainete galego Antón de Freixide, de Manuel María González. En caso de que esta fose a Compañía de Juan Jesús González, o resultado non se correspondía cos proxectos iniciais, xa que a única peza galega que representou non contaba con papeis femininos. De todas as formas, non parece probábel que o xornalista compostelán tivese nada a ver con esta 98 Cfr. Juan Jesús GONZÁLEZ, "Llamamiento", El Compostelmto, Santiago, 3.2.1926. ^ Cfr. "Trata de formarse una compañía", La Yoz de Galicia, A Coniña, 5.2.1926. 354 «Agrupación ArtísticaN, pois as noticias que publicou a prensa sobre ela limitáronse ao seguinte: "Hoy inaugura sus tareas el cuadro de declamación «Agrupación Artística Compostelanau en el Teatro Royalty, con dos funciones, poniendo en escena el juguete cómico en dos actos El catedrático de Anatomía, el sainete Antón de Freixide y la comedia dramática Un sol que nace y un sol que muere. "100 Se Juan Jesús González tivese algo que ver con ela, El Compostelano, xornal no que colabora case diariamente o mozo, faría moita máis publicidade desta «Agrupación Artística^, da que non se volveu falar máis. De todos os xeitos, tampouco podemos atribuír toda a culpa do retraimento feminino á Ditadura. Juan Jesús colleitou o que el mesmo semeara, xa que en moitísimas ocasións expuxera as súas opinións verbo do papel que debía desempeñar a muller na sociedade. Como exemplo desas ideas, podemos citar un artigo en que comenta a grande cantidade de raparigas de Noia que ían estudiar o Bacharelato a Santiago, rematado co seguinte lamento: "iCuántos hogares pierden de formar esas jovencitas -que tan buenas mujeres y madres harían- por aumentar la pedantería científica, académica y titular!. "'ol Aproveitando o chamamento de Juan Jesús para crear unha compañía, Antón Vilar Ponte intervén na polémica desatada por Dieste. A súa postura vai ser, como sempre, máis conciliadora, menos drástica que a de Risco, e tamén máis realista. Recoñece que o teatro galego anda escaso de obras de verdadeira calidade, mais atribúe esta escaseza á falta de estímulo que produce nos escritores teren a seguranza de que as súas obras van ficar na gabeta. É un círculo vicioso ao que el, de momento, non ve saída: "Nuestro querido compañero Juán Jesús González puso una vez más 100 Cfr. "Gacetillas", Diario de Galicia, Santiago, 27.5,1926. lol Cfr. Juan Jesús GONZÁLEZ, "Ecos Compostelanos. Nuestro comentario", El Pueblo Gallego, Vigo, 13.6.1924. As primeiras vitorias dos movementos feministas, a moda e certas mudanzas nos hábitos sociais causaban fonda preocupación na sociedade dos anos 20, das que o artigo de Juan Jesús non é mais que unha minúscula proba. Vid., por exemplo, Xosé Vicenzo FREIItE LESTÓN, LembranZas dun mundo esquecido. Muller, política e sociedade na Galicia contemporánea 1900-1939, Santiago, Laiovento, 1993. 355 sobre el tapete la necesidad de creación de una compañía de actores gallegos para interpretar las obras de nuestro teatro que merezcan ser conocidas y divulgadas. "Se trata de un tema viejo y siempre nuevo, que desgraciadamente no acaba de encontrar eco en la opinión de nuestra tierra. La literatura escénica, hecha en el idioma vernáculo, salvando excepciones muy honrosas, no cuenta todavía con el número de obras suficiente para poderla considerar próspera y pujante. Esto resulta indudable. [...] "Que son actores lo que falta -y que esta falta de actores constituye la mayor negación de estímulo para que los literatos gallegos puedan consagrar sus actividades al teatro- es cosa a todas luces indubitable. Vaya una prueba de ello por delante. Ramón Cabanillas y nosotros hemos dado cima, hace más de cuatro años, a una tragedia histórica que tiene su basamento en una hermosa leyenda popular. Fragmentos de la misma se publicaron en la Prensa. La obra entera fue dada a conocer en peñas de literatos. El escenógrafo Camilo Díaz ultimó con exquisito arte los bocetos de las decoraciones correspondientes. Vicente Risco dió pautas gráficas para la mayor propiedad en la indumentaria de los personajes. Sin embargo la tragedia -que todos sabeis que se denomina O Mariscal- continúa y continuará inédita, Dios sabe hasta cuando. ^Por que? Pues por la falta de actores capaces de llevarla a escena, sencillamente. [...] "Ved, pues, como nada más que la carencia de actores, como la falta de una compañía de comediantes gallegos -buena, mediana o mala­ resulta culpable de la lenta progresión de nuestro teatro. Escribir una obra de teatro gallego, equivale a enterrarla antes de que logre ver la luz. Y nadie en el mundo, pero menos un literato, puede sentir el menor estímulo de creación si lleva por delante el convencimiento de que cuanto produzca ha de quedarse confinado en la zona de lo inédito."102 Perante estas declaracións de Vilar Ponte, cabería preguntarse por que, se O Mariscal estaba rematado en 1922, non fora levado a escena pola «Escola Dramática Galega». ^Sería moito máis custosa a posta en escena da traxedia galega que a do melodrama portugués en tres actos, Leonardo o Pescador? ^Ou sería polo número de actores necesarios para representar a traxedia histórica de Pardo de Cela? Desafortunadamente, non saberemos nunca a resposta, mais pola coincidencia da escrita de O Mariscal coa escisión das Irmandades e as polémicas sobre "as dúas 1°Z Cfr. A. VILLAR PONTE, "Por qué el teatro gallego no prospera", EI Pueblo Gallego, Vigo, 16.2.1926. 356 clases de naciónalistas", podería pensarse que non foi estreada pola «Escola Dramática^ debido a que un dos seus autores, Vilar Ponte, estaba nas liñas do "inimigo". §.- Teatro para minorías /vs/ Teatro para a maioría. No Outono de 1926, a raíz da publicación de O Mariscal103 e de Hostia104, o tema do teatro volve ás páxinas dos xornais e, outra volta, Antón Vilar Ponte intenta que a mocidade intelectual non desatenda a literatura dramática, e xa que non é posíbel contar con compañías convencionais, propón a formación de grupos de Teatro Íntimo. Este tipo de teatro, creado por Strindberg a comezos de século, nacera como reacción contra o teatro comercial burgués; polas súas características (un local pequeno, reducido número de actores, público limitado, simpleza na escenografía e escrita depurada, reducida a conflitos esenciais) transformaba a escena nun lugar de encontro entre a literatura, os actores e o espectador. Por vez primeira, Vilar Ponte, coincidindo con Risco, vai recoñecer directamente que unha das pexas do teatro galego é a súa dependencia dos modelos españois que proporcionaban as compañías de repertorio; para coutar esta dependencia, propón o Teatro Íntimo como medio para educar as elites que despois dirixirán os gustos e preferencias do público: "Los hombres de minoría, los espíritus refinados existentes en nuestra tierra que sienten hondo despego por el teatro hoy en boga, donde el dramón sensiblero, la alta comedia cursi y el vodevil astrakanesco campan como únicos soberanos, junto con el cinedrama absurdo, imponiéndose al gran público que así se embrutece cada vez más, harían una obra seria de dignificación y elevación al intentar ensayos de representaciones de piezas teatrales de positivo mérito artístico, antiguas y modernas. "Constituiría ello un noble pasatiempo y un verdadero medio honorable de educación de la sensibilidad de muchos. Por este camino indirecto; incluso se podría Ilegar con el tiempo a la implantación de un teatro gallego de notorio valor, [...] 1°3 Ramón CABANII.LAS e Antón VII.LAR PONTE, O Mariscal, traxedia histórica en verso, A Coruña, Laz, 1926. 1°4 Armando COTARELO VALLEDOR, Hostia, pantasfa tráxico-histórica nun auto, A Coruña, Laz, 1926. 357 "Nada surge por generación espontánea, y tratándose de arte [...] no es posible la continuidad si el ambiente propicio para ella no existe de antemano. . "Ved la prueba clara en el mismo teatro regional, como podríamos verla también en el modo de producirse de nuestra crítica periodística. Contamos ya con gran número de obras de literatura escénica escritas en gallego, cuyo tema es un asunto gallego igualmente. Pero la mayoría, pese a todo, ^no llevan el bicho de origen castellano en su seno? Tanto por la técnica como por la sensibilidad, adolecen de los propios defectos que las obras castellanas contemporáneas. Y es que el mal gusto ambiente les impuso ese modo de hacer a nuestros autores dramáticos. Solo, pues, reaccionando contra el medio, a fuerza de ensayos de teatro íntimo depuradores de la sensibilidad de ciertas parcelas de público; solo poniendo de relieve, aunque fuese fragmentariamente y sin propósitos de lucro, las excelencias de las obras más bellas del teatro universal, lograríamos al fin, algo positivo. De tal guisa haríamos, con la alegría de un juego, una verdadera escuela de autores, actores y críticos."IOs Este artigo foi calurosamente secundado por Plácido R. Castro, que atribúe aos modelos españois unha pexa máis profunda que a do mal gusto. Para el, o teatro español respondía ao espírito dun pobo que non tiña nada que ver co galego: a alma castelá era realista; a galega, fantástica: "No viene al caso aquí discutir los méritos relativos del realismo y de la fantasía. Nuestro temperamento nos señala la ruta de la imaginación y nos obliga a seguirla si queremos que nuestro teatro refleje el alma de Galicia y sea algo más que una copia de la mediocridad ajena. "106 Os modelos da dramaturxia galega habería que procuralos na literatura de países que coma este, tivesen un temperamento fantástico e mellor aínda se, igual que Galiza, eses países padeceran unha dominación intelectual secular. Inevitabelmente, o modelo máis acaído sería Irlanda: "Yeats, Synge, Lady Gregory, Lord Dunsany, O'Casei deben ser nuestros primeros maestros en el camino señalado por Villar Ponte. [...] "En ningún teatro como en el irlandés desfilará ante nosotros todo lo nuestro, encantos, tesoros, brujas, diablos, princesas de cuentos 1°5 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Ensayos de teatro necesarios", El Pueblo Gallego, Vigo, 30.12.1926. 1°6 Cfr. P.R. CASTRO, "El Teatro Gallego", El Pueblo Gallego, Vigo, 9.2.1927. 358 legendarios, países de misterio, la eterna y trágica lucha del alma celta entre los sueños y la realidad. (...] "Quien sabe si se conseguirá con el tiempo que el teatro llegue a ser una parte tan esencial de la vida gallega como lo ha sido de la irlandesa. El «Abbey .Theatre» de Dublín no es un simple centro artístico. Fue una de las fuerzas más activas de la constitución de la nacionalidad irlandesa. "107 Antón Vilar Ponte propuxera a creación de grupos de Teatro de Cámara que educasen as elites encargadas de dirixir o gusto das masas; Plácido R. Castro aplaudira a idea, propondo ademais que neses grupos se representase a dramaturxia irlandesa. Mais tamén existían opinións que non aprobaban un teatro dirixido a unha minoría e que seguía considerando factíbel a creación dunha compañía de repertorio. Desde o nacemento dos primeiros movementos galeguistas, mesmo desde Faraldo, existira unha corrente de opinión que atribuía á falta dunha grande urbe moitas das dificultades económicas, políticas e culturais de Galiza. A respecto do teatro, a esta carencia se debía, en opinión de Antón Vilar Ponte, a imposibilidade de mantemento dunha compañía profisional. Esta tese non era compartida por certo sector da mocidade, que se baseaba, teoricamente, no pensamento risquianolos Aproveitando unha reseña de Hostia, de Cotarelo, desde as páxinas do semanario compostelán El País Gallego, Fontenla Domínguez ofrecía unha solución moi distante a do Teatro Íntimo: "Se hachaca [sic] esta carencia de un teatro nuestro, a la falta de una ciudad populosa que pudiera sostenerlo y aguantar, lo que se dice aguantar, una compañía todo el año. Nosotros, sin embargo, no participamos de esta opinión, porque tenemos el convencimiento de que Galicia sin una gran ciudad podria sostener durante todo el año, una 107 Cfr. ibidem. ios Como exemplo do pensamento de Vicente Risco a respecto desta cuestión, vid. "A cobiza de ter unha gran vila (La Zarpa, Ourense, 25 de Marm de 1922); vid. tamén o ensaio de Roberto Blanco Torres "El tema de nuestra gran urbe", publicado como folletón no xornal vigués Galicia a partir do 23 de Decembro de 1923. O folleto de Juan José González Hacia una morfologta de la vida gallega (Santiago, Tipo. «El Eco^, 1925) é un bo exemplo desta teori7ación enae a xeración máis nova; o autor declara: "Galicia país eminentemente campe,sino, jamás llegar'á a esa gran urbe con que sueñan algunas personas de reconocida autoridad en el mundo de las ideas y de la literatura" (p. 14); e tamén: "La villa -más o menos populosa- es la verdadera cristalización del carácter gallego, es lo que mejor y más realmente resume el carácter del poblador de esta tierra" (p. 23). 359 buena compañía teatral, una compañía de teatro, de arte además. Vamos a esbozar unas cuantas posibilidades. "Galicia cuenta con una infinidad de villas, en las cuales existe un teatro, pequeño o grande, pero teatro al fin. En esas villas podría sostenerse una compañía seis u ocho días, según la categoría de la villa. "Los ayuntamientos gallegos podrían y pueden renunciar al cobro de arbitrios sobre las funciones de esa compañía. Y no solo renunciar al arbitrio sino subvencionar aunque fuera con pequeñas cantidades a esa compañía regentada por un serio consejo de administración. "Todos los transportes podrían sufrir una rebaja especial en los viajes de los elementos de esa compañía de teatro gallego. Y por este tenor se podrían ir concediendo facilidades hasta conseguir, que esa compañía tuviera amplia independencia para poner los precios más módicos, colocándolos a la altura de cualquier economía. "Además la prensa, las instituciones de carácter cultural, los organismos municipales, podrían realizar una gran labor empleando todos los medios de propaganda que pudieran aficionar al público a la concurrencia a ese teatro nuestro. "109 Unicamente os poucos anos ou unha excesiva inxenuidade, puideron facer esquecer ao comentarista compostelán que para levar á práctica as solucións que el propuña era necesario que existise unha vontade política disposta a defender e espallar a cultura galega. E esa vontade política non formaba parte dos planos de Primo de Rivera. Antón Vilar Ponte, consciente da realidade política e social do país, retoma o dito por Plácido R. Castro en El Pueblo Gallego facendo unha nova proposta aos cadros de declamación dos coros populares; propúñalles representaren folk-dramas: "Los asuntos temáticos para nuestro teatro considero lógico buscarlos, como dijo muy bien P. R. Castro, en las tradiciones, leyendas y motivos autóctonos que perduran en la memoria de la raza y guardan afinidad con los de otros pueblos hermanos, por cuyas venas corre sangre celta. A base de ellos y siguiendo procedimientos análogos en su desenvolvimiento al del teatro irlandés, verbi gracia, daremos con nuestro módulo original. Hasta ahora casi todos los que hicieron literatura escénica, desde la época de A fonie do xuramento hasta la actual, acaso influídos por varios siglos de castellanización -[...]­ imitaron, voluntaria ou involuntariamente, a los autores de Castilla. Limitáronse a desenvolver anécdotas trágicas o cómicas localizadas en 1°9 Cfr. Martín FONTENLA DOMÍNGUEZ, "Un libm semanal. rHosria^", El País Gallego, Santiago, n° 8, 21.2.1927. 360 Galicia y expresadas en idioma gallego, con técnica castellana que, como es natural, por falta de práctica y entrenamiento, generalmente vino rsultando inferior y menos hábil. Ingertamos los procediemientos decadentes del teatro castellano en el novel y tímido teatro gallego y el fruto tuvo que ser -salvo contadísimas excepciones- harto "serodio". Emproamos, lamentablemente, hacia un realismo antiracial, de spaldas a toda visión unanimista. "Por el camino del folk-drama -a la manera del que se cultiva en Irlanda- creemos, pues que debe irse para llegar a algo serio. Yendo nosotros recogiendo de las ancianas gallegas toda la riqueza legendaria de nuestra tradición, de igual modo que fuera recogiendo Yeats la de su tierra de boca de las ancianas irlandesas. No de otra guisa aquel insigne escritor pudo lograr la bella simbolización integral de la Irlanda irredenta en su sencilla, poética y profunda pequeña obra Cathleen ni Houbiham que en la revista "Nós" se publicó traducida por mi. El folk­ drama, que nuestros coros enxebres podrían interpretar, donde la imaginación se vistiese con alas legendarias y donde la realidad y el ensueño aparecieran exquisitamente ponderados, sería la base mejor para cimentar sobre ella un teatro "todo gallego", y por lo mismo susceptible de universalización. "llo Consciente de que non abonda con indicar os camiños que se debían seguir, Vilar Ponte, co pragmatismo que o caracteriza, aos poucos días insistíu no tema cun novo artigo: "Medios para imponer nuestro teatro". Nesta nova entrega explicaba como se podía chegar a crear o folk-drama galego e cales deberían ser os elementos que o fixesen representábel polos actores con que contaban os coros: "Y la realidad de Galicia en este punto es la que sigue: que aquí, en el instante que corre, sólo, los coros enxebres están en condiciones de poder servir de medio idóneo y de instrumento propício para la propulsión de un teatro racial. Pero este teatro hai que crearlo. Este teatro todavía está inédito o nonato. Ha de ser el folk-drama, análogo al irlandés, quizá vitalizado con algunos recursos líricos, que muestre de modo diáfano el alma de la tierra en lo que esta tenga de mayor llo Cfr. A. VILLAR PONTE, "Sobre las orientaciones de nuestro teatro", EI Pueblo Gallego, Vigo, 12.3.1927 (Recollido en Antón VILLAR PONTE, Pensamiento e Sementeira, leiciós de patriotismo galego, Buenos Aires, Eg. Galicia, 1971, pp. 136-137). Non podemos deixar de salientar que dentro da escasa atención que a historiograña dramática dedicou a Antón Vilar Ponte, o único aspecto que se comenta do seu labor teórico sobre o teatro é o que atinxe ao folk^rrama, probabelmente debido a que o devandito artigo é a única mostra que de todo o seu traballo figura recollido en libro (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979, p. 79; e tamén Henrique RABUNHAL, op. át., pp. 137-138). 361 diferenciación y de más grande diversidad, respecto a otras de otras tierras. Ha de ser tan nuestro y tan sencillo -la sencillez no excluye la profundidad- que no precise de histriones de «primo cartellou para su interpretación feliz; que permita reflejar lo primitivo y lo ancestral, más por virtud del buen conjunto y del giro folk-lórico realista hábil que por los gestos y ademanes de los actores encargados de encarnar dos "dramatis personae". Un teatro muy poco corpóreo pero que tenga mucha alma. "Nuestros coros enxebres, realmente anhelan, para completar sus programas, esa clase de producción escknica. Y esa producción escénica sería la mejor base de un gran teatro futuro. ^Como conseguirla? he aquí el problema. No basta que se deseen las cosas para que surjan. Es necesario que haya quienes las conciban y las lleven a buen término. Es preciso, en todo caso, la creación previa del estímulo. Y el estímulo desde el punto de vista que nos ocupa, ^cual pudiera ser? A nosotros, momentaneamente, no se nos ocurre más que este: abrir un concurso para premiar determinado número de obras folk-dramáticas breves y originales, que a través de sus escenas reflejen las peremnes esencias de la raza. Esas obras se gestionará luego que las llevasen a sus programas los coros. Con lo que los coros ganarían mucho y mucho ganaría también la literatura gallega y el galleguismo militante. Ahora, ^quién es el llamado a iniciar aquel concurso? ^CÓmo aquel concurso pudiera organizarse?. "1'1 A pesar de todo, o tan necesario concurso nunca chegou a convocarse, sen que ningún coro chegase a representar un folk-drama. O ano 1927 comezara con boas espectativas para o teatro galego: a prensa estaba pendente de que se estrease en Santiago, Margarita a Malfadada, de Herminia Fariña; en Vigo, íase presentar, por vez primeira desde que se implantara a Ditadura, un grupo de teatro galego alleo aos coros: a«Agrupación Dramática Galega^; acababan de saír do prelo O Mariscal, de Cabanillas e Vilar Ponte, e mais Hostia, de Armando Cotarelo; Antón Vilar Ponte e Plácido R. Castro, desde as páxinas de El Pueblo gallego, parecían estar dispostos a mobilizar, por fin, aos coros populares. Sorprendentemente, é neste momento cando, desde as páxinas do Faro de Vigo, se volve pór en dúbida a viabilidade dun teatro galego. Nesta ocasión o encargado de facelo é Montero-Díaz, que comeza o seu ;11 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Medios para imponer nuestro teatm", El Pueb[o Gallego, Vigo, 30.3.1927. 362 artigo remontándose ao século XIX, aos Precursores, para confirmar a existencia dunha lírica galega tan persoal e caracterizada como o poderían ser as líricas castelá ou catalana. Malia isto, segundo este comentarista, a literatura dramática non pasara de simples ensaios porque o teatro topaba coa dificultade insalvábel de que unicamente existía un tema que puidera ser tratado na escena galega: "Diiicultad insuperable para el artista, que solamente el público puede resolver. "No hay asuntos. "Parece paradoja, pero así es, cantera inagotable para el arte es el teatro rural, pero debemos tener en cuenta está sumamente explotado en literaturas que poseen, además, otros campos de actividad escénica, tales como la catalana y la castellana. Hasta hoy, los mas laudables intentos de teatro gallego, han demostrado preferencia por el asunto rural, porque, puede decirse, no hay otro."'Iz A esta "argumentación" seguía unha erudita disertación sobre as causas do triunfo de O Fidalgo, de San Luís Romero, atribuído por Montero-Díaz a que recollía un "latido de agro". O verdadeiro problema radica en que a sociedade galega non é unicamente labrega, existe tamén a clase media -continúa o xornalista- e para ela habería que escribir un teatro burgués desenvolvido no ámbito cidadán, mais o dramaturgo que o fixer estaría enganando porque a clase media galega non fala galego, fala español. Montero-Díaz estaba resucitando a vella teoría da verosimilitude decimonónica: "Hay, además del sector campesino y obrero, otro no menos interesante para el arte, cuya conquista es de suma importancia para la escena galaica: la clase media. Hoy es imposible, o casi imposible, en Galicia, representar una comedia o un drama, desarrollado en la clase media, y en gallego. "De ser así, adolecería de un grave defecto: sería irreal. [...] El teatro burgués, por la condición y naturaleza del medio social, es el más cultivado e el más fecundo, porque en ninguna otra clase social pueden, como en esa, Ilevarse mayor número de problemas, sean de un orden o de otro. Y hoy en la Dramática, como en los demás géneros literarios, impera la preocupación constante por plantear, y por resolver, de una u otra manera, un problema social, económico, IIZ Cfr. S. MONTERO-DÍAZ, "Orientaciones Literarias. En tomo al teatm gallego", Faro de Ygo, 2b.2.1927. 363 filosófico, religioso... "13 Para paliar o problema da verosimilitude en escena a solución que propón Montero-Diaz resulta realmente curiosa: o público burgués debe comezar a empregar a lingua galega para que, pasados os anos, os dramaturgos poidan escribir dramas e comedias verosímiles: "^Quién es el llamado a resolver el conflicto que se presenta al Arte dramático en Galicia? ^Los autores? No. El público. "Hablemos gallego. Cultivémosle en la conversación familiar, como a una de tantas variedades que nos presenta la naturaleza. No le dejemos tan solo para ser cultivado en la Literatura. "Y, cuando pasados algunos años, el público gallego se hubiese habituado, sea cualquiera la clase a la que pertenezca, a cultivar nuestro idioma regional, simultaneándole con el castellano, para no dejar perderse de nuevo, como durante tantos siglos ya estuvo, tan dulce lengua, entonces, repito, podrá realizarse el ideal de poder llevar a la escena, con propiedad y sin violencia, el drama burgués, la dramática de la clase media, y la alta comedia. "I'a As opinións de Montero-Díaz non mereceron resposta por parte de ningún dos seus colegas de Vigo, mais Leandro Carré respondeu iracundo desde as páxinas de A Nosa Terra: "Quén había dicir que despois de tanto falar, de escribir, de cavilar nas causas do pouco desenvolvimento do noso tan levado e traído Teatro Galego, había d'aprescere ao cabo o poseedor do segredo. "^Pois aparesceu! "E ainda outra grande solpresa ifoi no «Faro de Vigo^! [...] "E xa sabedes; non hai Teatro Galego... Porque non hai asuntos!"'ls Lamentabelmente, Carré Alvarellos non entrou a analisar as teses fundamentais de Montero, deixando aberta a posibilidade de que este terxiversase as afirmacións iniciais. Pasados cinco meses Montero contesta facendo un resumo do acontecido: "A1 parecer, el señor Alvariño, tras la lectura de mi modesto trabajo, dedujo que mi tesis era que "El teatro gallego no prospera por falta de 113 Cfr. ibidem. lla Cfr. ibidem. lls Cfr. Ramón ALVARIÑO, "Encol do Teatro Galego", A Nosa Terra, A Coruña, n° 234, 1.3.1927. 364 asuntos que llevar a las tablas", siendo así que jamás tal idea me pasó por mientes."16 Evidentemente, Montero-Díaz "esquecera" as súas afirmacións, mais o groso deste novo artigo estaba centrado noutro tema. Aseguraba que na interpretación dada ao seu artigo por un xornal catalán, radicaba a verdadeiro sentido do seu comentario, isto é, que o teatro non prosperaba porque a clase media non falaba galego: "En letras titulares hace el diario catalán el resumen de mi trabajo: «Un escritor regional dice que no se desarrolla como el teatro catalán y el castellano porque en Galicia la clase media no habla la lengua nativa». "Esa era justamente la tesis que yo intentaba probar"117 A pesar destes debates, o labor a prol da cultura e do teatro continúa nos círculos nacionalistas iniciándose neste ano (1927) a colección Teatro Galego da editorial Nós. Nela van ser imprentadas aquelas obras que foran representadas e nunca publicadas, xunto con aqueloutras que foran publicados en folletos xa esgotados e que non chegaran a subir aos escenarios. Abriu a colección A tola de Sobrán, de Francisco Porto Rey. No prólogo, Antón Vilar Ponte explica a intención do colección, fai unha agarimosa lembranza do labor realizado pola Irmandade da Coruña a prol do teatro e, o que é máis importante, diríxese á mocidade, ás novas xeracións para Iles recordar que non están a descobrir nada novo cando falan de traducir aos grandes dramaturgos da literatura universal, iso xa o fixera o Conservatorio: "Cousa que compre decire, para fixar este feito na historia da cultura enxebre diante dos ollos das xeneracións novas, e para que sepan os que agora toman posto d'honor nas fías do galeguismo, que na Cruña houbo antano un tencionamento de Teatro Íntimo, levado a efeitividade, que xa tivera como precursora á Escola de Declamación Rexional, cuio proeiro chamábase Jambrina, e que non somentes na urbe herculina, senón fora d'ela -en Compostela, Ferrol, Lugo e outras vilas- actuou con risoño ésito. ""s 116 Cfr. S. MONTERO-DÍAZ, "El teatro gallego. Réplica tardía", Faro de Ygo, 28.8.1927. I1^ Cfr. ibidem. I18 Cfr. Antón VILLAR PONTE, "Prólego", in Fazruco PORTO REY, A tola de Sobrán, cornedia galega n'un acto, A Coruña, Nós, 1927 (Reproducido en A Nosa Terra, A Coruña, n° 244, 1.1.1928). 365 Realmente un sector da nova xeración esaxeraba as súas posicións: non só acreditaba en que eran os primeiros, e únicos, en pretenderen modernizar a literatura dramática senón que tamén querían destruír o pouco que estaba feito. Como exemplo desa belixerancia destrutiva que non ofrecía a cambio solucións prácticas, podería servir o artigo dun anónimo redactor de El País Gallego, que propuña acabar con todos os cadros de declamación existentes: "No logramos perfeccionar nuestros cuadros de declamación y tenemos la audacia insólita e inaudita de lanzarlos por esos mundos para que sus elementos hagan el ridículo de la manera más lamentable y deshonrosa. [...] "Son una verguenza censurable esos nuestros cuadros de declamación y con ellos hacemos el ridículo, no ya fuera de Galicia, sinó en Galicia misma, ante nosostros sin que de ello se den cuenta muchas personas, la generalidad. "Porque, no hay nada más torpe, ni más inexperto, ni menos acicalado que esos llamados «actoresu de nuestros cuadros de declamación. Incultos hasta la saciedad, y por ende desconocedores de toda técnica que el actor necesita para presentarse y moverse en escena. "Es preciso acabar con nuestros cuadros de declamación, preciso, urgente, para construír, nuestra compañía de teatro verdad, con actores profesionales, con personal competente y culto que sea capaz de representarnos mejor y elevar nuestra condición a planos más dignificados. "19 Este mesmo ano saía do prelo outra das grandes obras do teatro galego, A fiestra valdeira, de Rafael Dieste, e en Abril a peciña O drama do cabalo de xadrez120. A estas, únicas producións dramáticas en galego de Dieste, seguen certas reflexións do autor sobre o teatro do futuro: "Casi sempre que os chamados individualistas falan de indivíduo, enténdeno somente como unidade económica. (Dou agora a esta verba o sentido crociano). Por iso nos falan de oposición e armoñía entre os "intereses" do individuo e os da sociedade. [...] Casi todo o teatro que ainda se chama moderno, pero que axiña deixará de selo, non ispresa outros conflitos que os do individuo, así pensado, co-a trama opresora de leis, costumes, fins colectivos, etc. "O individuo e a sociedade" parez ser o tema xeral d'ise teatro, sen que a 119 Cfr. "Cuadros de declama.ción gallegos", El Pais Gallego, Sanriago, n° 23, 6.6.1927. 12° Rafael DIESTE, "O drama do cabalo de xadrez", E[ Pueblo Gallego, Vigo, 19.4.1927. 366 verdadeira individualidade se vexa case nunca. "Os homes e a comunidade", coido que será un dos grandes temas xérales do teatro que s'avecinda. N'el, o"ser propio de cada persoaxe", o seu segredo derradeiro, a loita -por veces fundamentalmente amorosa­ co-a comunidade a que pertence, deixarán a unha banda todo o que sexa puro trato e mostrenco egonismo "económico". No teatro verdadeiramente moderno, hai xa moi bós exemplos."'21 Neste artigo, Dieste estaba dando a clave para a comprensión da súa obra que, como o resto das obras non representabeis en espectáculos folclóricos, ficaría sen estrear á espera de tempos máis acaídos. A fiestra valdeira foi moi ben acollida pola crítica, aínda que non deixa de resultar curioso que A Nosa Terra non publique reseña ningunha sobre ela. Os meses van pasando e Antón Vilar Ponte, aproveitando o éxito que está colleitando en Londres a obra O Pai, de Strindberg, relembra os tempos do Conservatorio insistindo na necesidade de que se formen grupos de Teatro Íntimo: "iCuan útil para nuestra lengua y para nuestra cultura, que si no en todas, en las principales urbes de la Tierra, pudiese haber un núcleu de jóvenes análogo al que tuvimos años atrás en La Coruña que se preocupase de organizar un teatro libre donde traducidas concienzudamente al gallego representáranse, sin propósitos de lucro, en plena intimidad, las obras escénicas de mayor relieve mundial! Así, nuestro teatro propio tal vez lograra desenvolverse al fin en debida forma, como viene desenvolviéndose el de la hermana Irlanda y como se desenvolvió el de Cataluña, para ser algo serio y de verdadera traseendencia. Y por este camino pienso que no iríamos mal. "122 Que nos saibamos, a única experiencia deste tipo que se levara a cabo tivera como escenario a cidade de Lugo e fora protagonizada polo grupo de mozos que creou Ronsel. O único testemuño que fica deste feito é o seguinte comentario do propio Correa-Calderón: "Cuando hemos sido animadores de aquella simpática empresa que se llamó Ronsel, constituida por un nucleo de espíritus dilectos, al querer ampliar nuestra labor de la Revista, de la Editorial, de los Conciertos para Amigos, de las Exposiciones y de las Conferencias de Arte, lZl Cfr. R. DIESTE, "O individualismo, tema dramático", El Pueblo Gallego, Vigo, 14.5.1927. 122 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Insistiendo en un tema de interés", El Pueblo Gallego, Vigo, 9.11.1927. 367 creando un "Teatro Íntimo", en gallego, aparte de muy limitados elementos gallegos aprovechables, pensamos en la traducción de obras de Yeats, de Lord Dunzany, de Strindberg, de Maetrerlinck, de Wedekind, de Audreiew, de Marcelino Mesquita, de Júlio Dantas, etc."123 Con todo, e a pesar da escasa resposta que conseguen os seus chamamentos, Antón Vilar Ponte, cunha teimosía admirábel, insiste no tema co gallo da segunda edición de O Mariscal: "Hasta la fecha, aunque hubo varios intentos de estrenar dicha obra en el teatro, ninguno ha prosperado por falta de un cuadro de declamación en condiciones para ello. Interesante, sin embargo, sería que se realizase su representación, no solo con objeto de estimular a cuantos escriben literatura escénica en gallego, sino también pensando en la educación del oido de nuestros públicos para que puedan apreciar del mejor modo concebible las bellezas de la lengua materna. Por ningún medio, como por el del teatro, nuestro espléndido idioma natural lograría conquistar devotos para su cultivo. No obstante, ahí teneis inédito, fuera del campo de la lectura, O Mariscal, lo mismo que otras varias obras teatrales gallegas dignas de ser llevadas a las tablas. "lza A continuación, Vilar Ponte conta como unha actriz española lles pediu permiso para traducir ao español O Mariscal, permiso que tanto el como Cabanillas concederon a condición de que lles fose remitida a tradución para dar a súa conformidade sen que nunca máis soubesen nada da cuestión. Mais velaí que, asinado por Blanco Amor, Isla Couto, Suárez Picallo, etc, chega un cablegrama solicitando que desautoricen, a través da Sociedade de Autores, a estrea de El Mariscal, que está anunciada en Buenos Aires. Este episodio serve a Vilar Ponte para facer unhas amarguradas reflexións sobre a mocidade galega: "Ahora bien: lo triste es que no solo la actriz española y el escritor bonaerense, sino diversos literatos gallegos radicados en varias Repúblicas de América, nos pidieron permiso, que negamos, para verter O Mariscal al castellano y estrenarlo seguidamente, mientras ni en Galicia ni fuera de Galicia, hubo aun nadie que en la forma original se decidiese a llevarlo a la escena. Y esto, a fuer de buenos 1^ Cfr. CORREA-CALDER6N, "El teatro gallego como propaganda II", EZ Pueblo Gallego, Vigo, 15.1.1926. iza Cfr. A. VILLAR PONTE, "El Teatro Gallego y^O Mariscal'", El Pueblo Gallego, Vigo, 28.12.1927. 368 ^­ galleguistas, nos produce honda pena por razones que no necesitan explicarse. A causa de no existir una juventud de arrestos en nuestra tierra para rendirle culto al teatro regional este, o tendrá que decaer totalmente, o tendrá que subir a los escenarios traducido. Y cualquiera de las dos cosas resulta vergonzosa. Aunque mas la primera que la segunda. "'^ Esta era a primeira vez que o fundador das Irmandades perdía a paciencia con esa mocidade que tanto teorizaba e criticaba, sen facer cousa por remediar o problema. Mocidade que esta vez calou como se o asunto non fose con ela. Os únicos que sentiron a necesidade de se xustiiicaren perante os autores de O Mariscal foron aqueles que realmente estaban intentando manter vivo o teatro: os mozos da «Agrupación Dramática Galega», de Vigo. No seu nome, Emilio Nogueira escribiu "Una carta abierta" a Antón Vilar Ponte en que explicaba os motivos que lles impedían esceniiicar a traxedia e, de paso, contestaba a aqueles que botaban toda a culpa do atraso dramático sobre os ombreiros dos actores: "Muy distinguido señor: Con profunda amargura he leido su último artículo publicado en EL PUEBLO GALLEGO, y, en el cual se lamente usted de la falta de arrestos en Galicia, para conseguir la representación de O Mariscal. "La «Agrupación Gallega», de Vigo, [...] siente también la imposibilidad -por ahora- de ver representada en Galicia tan preciada joya teatral. "Ahora bien: supóngase el señor Villar Ponte, que, este, su humildísimo amigo, tuviese el atrevimiento de ensayar su obra O Mariscal ^Con que apoyo oficial o particular contamos, para vestir y decorar, lo que tan maravillosamente han forjado ustedes en su obra?... Faltos de este apoyo, ^a quién y de qué modo tendriamos que acudir para sufragar los gastos que esto supondría?. .. i Nosotros, que llevamos año tras año de insistente propaganda de nuestro teatro; haciendo desenvolsos constantemente de nuestro bolsillo particular, sin que ninguna entidad oficial o extra oficial, se haya acercado a nosotros para afrecernos su apoyo moral a nuestra labor, también sentimos el dolor agudo de la indiferencia de los organismos oficiales que tienen el deber -al igual que las diputaciones Vasca y Catalana- de proteger cuando fuere necesario, estas manifestaciones de cultura regional. "Por otra parte, vemos también, que algunos escritores -al tratar del teatro gallego- disculpan piadosamente las imperfecciones de los 1^ Cfr. ibidem. 369 autores, para arremeter displicentemente contra los actores, sin darse cuenta, que ese no es el medio que se necesita para animar a quienes, como nosotros -sin egoismos mercantiles- sólo aspiramos a representar nuestro teatro, poe el noble egoismo de la raza. [...] "Por mi parte, acepto como inmejorable el parecer de usted en esta cuestión: háganse las obras con los elementos que hay -pues con algo ha de empezarse. "126 A falta de medios económicos e de protección de calquera tipo era unha realidade que Vilar Ponte coñecía perfectamente; por iso, cando responde, aparte de se solidarizar coas lamentacións da «Agrupación Dramática Galega», fai a Nogueira unha proposta realmente curiosa; ofrécelle que o seu grupo aproveite os decorados e vestiario que se van empregar na posta en escena da ópera: "Completamente conforme con usted. O Mariscal -y hablo de esta obra como pudiera hablar de otras- para que pueda estrenarse en debida forma, es preciso que alguien adelante los gastos que requiere el "montaje" de la misma [...] "Allá, por la primavera próxima, proyecta el notable compositor D. Eduardo R. Losada estrenar en la Coruña -llevándola despues por otros escenarios de Galicia- una ópera suya hecha a base de nuestra tragedia O Mariscal. El decorado de la ópera ha de ser el mismo que requiere la tragedia. Los trajes, iguales. Y ^no podría aprovecharse ese momento para hacer sendas fiestas de arte gallego, estrenando un día el drama y al siguiente la ópera, o viceversa? Todo libreto de ópera exige una reducción considerable; una abundosa poda de escenas y parlamentos, como nadie ignora. Por lo mismo O Mariscal «musicado» sólo palidamente dejará entrever la obra literaria. "'Z' Na contrarréplica, Nogueira insiste na necesidade de que se subvencione o teatro galego e só como remate fala moi de pasada sobre a posibilidade de representar O Mariscal: "Respecto a la representación de O Mariscal he de confesar que se ha dado un gran paso y creo que con buena voluntad podría ponerse en escena tan hermosa tragedia. Por mi parte, señor Villar Ponte, me 1^ Cfr. Emilio NOGUEIltA, "Una carta abierta", El Pueblo Gallego, Vigo, 10.1.1928. 12^ Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Carta abíerta acerca del teatro gallego", El Pueblo Gallego, Vigo, 13.1.1928. 370 consideraría muy honrado poniendo mi grano de arena."1zS Con todo sabemos que a«Agrupación Dramática^ intentou ensaiar a traxedia de Cabanillas e Vilar Ponte porque para poder facelo puxo un anuncio no Faro de Vigo solicitando a colaboración doutros actores, xa que eles non eran suficientes'z9 Ignoramos se obtivo resposta, mais sabemos que non chegou a representala; hai que supor que a premura con que a ópera foi estreada en Vigo e os problemas que tivo na Coruña, influirían tamén no ánimo da «Agrupación DramáticaH. O intercambio de cartas entre Vilar Ponte e Nogueira volve traer ás páxinas da prensa o tema do teatro. Un anónimo redactor de Vida Gallega intervén poñendo a nota malintencionada. Despois de afirmar que está basicamente de acordo con todo o dito por Vilar Ponte e Nogueira, e da necesidade dun Conservatorio Galego, engade: "El actor galleguista necesitará una gran preparación y una gran consecuencia. En estos dias de reconstrucción y de aportuguesamiento del gallego, tal vez no se pueda hacer muy compatible el oficio de cómico con otros menesteres. El aficionado tendrá que dejar el campo al profesional. Porque en castellano no nos ofrece duda ninguna palabra; pero en el actual momento lingúístico gallego es seguro que de cada diez, una variará segun los escritores. Y como la literatura regional es de matices, muy detallista, exhibición de un vocabulario nuevo o poco conocido, reflejo de un instante de innovaciones o exhumaciones, y cada literato defiende sus trincheras filológicas con el mayor entusiasmo, el actor ha de necesitar un estudio muy serio, casuístico, ímprobo acaso, sin el cual no llenará bien su cometido. "130 Mais tampouco faltan os comentarios de apoio. Víctor Casas, entusiasmado, invita ás empresas teatrais a que invistan no teatro galego: lz8 Cfr. Emilio NOGUEIRA, "Carta abierta acerca del teatro gallego", EI Pueblo Gallego, Vigo, 18.1.1928. lz9 Reproducimos un dos dous chamamentos pedindo a colaboración de actores que apazeceron na prensa de Vigo: "El director del cuadro dramático con quien hemos hablado acerca de tan trascendental estreno, nos manifestó que para poder llevaz a escena O Mariscal que cuenta con muchos personajes, necesita más gente de la que tiene de ordinario el cuadro y nos ruega que hagamos un llamamiento a señoritas y caballeros que tengan aptitudes escénicas, para que a partir de hoy, se presenten en el domicilio de la citada Agrupación, Velázquez Moreno, 33, entresuelo, de ocho a diez de la noche, donde se les entregarán los papeles correspondientes a sus condiciones artísticas." ("Se prepaza el estreno de «O Mariscal^", Faro de Ygo, 11.5.1929). 13° Cfr. "Acerca del teatm gallego". Vda Gallega, Vigo, n° 365, 20.1.1928. 371 "Eu que vivin aitivamente os tempos de enorme autuación da groriosa Escola dramática da Irmandade cruñesa, o ensaio mais grande que n'o aspeito dramático fíxose hasta agora en Galicia, podo asegurar prenamente convencido que o teatro galego ben orientado e dirixido e con unha autuación organizada pode resultar bo negocio. "Catro anos arreo dando representacións todol-os domingos do inverno n'un local espacioso, moitas veces incapaz paara a xente que concurria [...] danme dereito a afirmar o que mais arriba fica dito, porque todas aquelas representacións representaron un ingreso grande. Ningunha función deu perda e téñase en conta que tiñamos encol de nós unha serie enorme de gastos. "Ven todo isto a conto porque lendo o dito por Villar Ponte e Nogueira ocurréuseme un xeito moi doado para vigorizar e impulsar o teatro galego. Temos en Galicia duas empresas teatrás de importancia. As empresas Fraga e Méndez con teatros abertos en casi todol-os pobos galegos. "Calqueira delas podería acoller baixo a sua proteición un cadro de decramación que xa esteña orgaizado ou ben orgaizal-o e comenzar por ensaiar O Mariscal levándoo por Galicia adiante. Xa é sabido do gran desexo que hai en toda Galicia por ollar a formidabre obra de Villar Ponte e Cabanillas. Feito isto poderíase ir de cheo a constitución da verdadeira compañía de teatro galego facendo campañas en todol-os pobos de Galicia, escollendo as mellores obras xa escritas que darían dabondo para unha autuación de catro ou cinco días pol-o menos en cada pobo. Todo elo poñendo uns precios baratos para chamar mais ao púbrico, ben anunciado e orgaizado como xa o fan as referidas empresas con outros espeitáculos, aseguro firmemente que daría cartos a quen quixera tomar ao seu cárrego o asunto."'31 O optimismo económico de Víctor Casas non debía ser compartido por ningún dos empresarios citados, porque a idea non coallou. A empresa Fraga, para a que anos antes fora rendíbel contratar a determinados coros populares, non se arriscou cun grupo dramático. Meses máis tarde, nun artigo que lle solicita El Pueblo Gallego sobre os gustos e preferencias do público vigués, o propio Isaac Fraga contestaba a Casas: "Vamos a ocuparnos someramente, y siempre en el orden mercantil de los temas, del Teatro gallego. En nuestras anotaciones sólo una obra de autor gallego y escrita en gallego, figura como afirmación de posibilidades económicas. Nos referimos a O Fidalgo de Jesús San Luís 131 Cfr. Vfctor CASAS, "Encol do teatro galego", El Pueblo Gallego, Vigo, 29.1.1928. 372 Romero, que recorrió Galicia entre la expectación y el aplauso de las gentes. En las demás, todas seguramente meritísimas, no guardó relación el éxito financiero con el artístico."132 Así de claro o expoñía un empresario. Todas as polémicas e teorizacións destes anos para o único que serviran, en realidade, era para poren de manifesto 0 divorcio existente entre a maior parte dos intelectuais galegos e a realidade do país. Mentres eles divagaban, o único público co que contaba o teatro galego era o dos coros, e este público gustaba das zarzuelas e das pezas rurais de "Lameiro" ou Carré. Tomando como exemplo as discusións entre os cataláns sobre o chamado "Teatre d'Orientació", Antón Vilar Ponte pretende que a intelectualidade galega, sobre todo a nova xeración, tome conciencia deste problema: "Según o derradeiro [Puig i Ferrater], o púbrico que asiste as representacións de obras teatraes catalanas actualmente, en xeneral é outro compretamente distinto do que lé os libros "cultos" escribidos na mesma lingua. Son dous púbricos diferentes, en pleno e fondo arredamento. O que proba a necesidade de crear unha literatura escénica que atraya ó teatro ós conterraños dilectos. Estes hoxe fuxen dos coliseos onde se poñen obras catalanas. E os que acuden aos taes coliseus cáseque en total iñoran de cheo canto se refire á boa produción libresca de Cataluña. Pensa, pois, Puig e Ferrater que só c'o "teatre d'orientació" cecais poderíase borrar de xeito paseniño ese divorcio entr'o púbrico que vai ós coliseus, púbrico inxenuo, de baixa espiritualidade, e o púbrico culto que até agora deixa d' ire a eles. "Velahí un fenómeno que non se dá unicamente en Cataluña, e que pode auservárese en tódol-os países con língoa y literatura rexurdintes, c'o que chegamos a concruire que se acha lonxe d'ir descamiñado Correa Calderón cando prega, refiríndose á Galiza, inda na alborada da sua reconstrución idiomática, que s'atenda mais ó cultiva da literatura popular que á puramente inteleitual. Interésenos, sobre todo, de momento, a arela proselitista de espansión da lingua. Sin deixar de alumealas fontes da nosa cultura orixinal, mediante a laboura dos eruditos. Isto é o de verdadeira trascendenza. Pois o fomento da literatura de xeito intelectualista, tendose xa xeneralizado o amor ó propio idioma, resulta pouco difícil, creándolle ambiente con traduciós escolleitas. Inda, pois, verémonos obrigados a tripar moito camiño, antes de que nos sexa tan precisa como a literatura de "popularización" a de inteleutualización esgrevia. O púbrico de Nós é en xeneral distinto do púbrico de A Nosa Terra. Pol-o d'agora son poucos os que gostan 13z Cfr. Isaac FRAGA, "Vigo teatral", EZ Pueblo Gallego, Vigo, 5.8.1928. 373 de s'asomare á belida Fiestra valdeira de Dieste, e en troques foron moitos e han seguir séndoo ainda os que sintanse gorentados pol-o teatro de Prado Lameiro, cheio de recendo folk-lórico. O Alén de Quintanilla pasará anos sin chegar á multitude."133 Antón Vilar Ponte dedicara moitos esforzos a dignificar o teatro nos coros co fin de ir educando ao público popular, mais quedaba aínda outro campo por conquistar: o do público da clase media, tanto galeguista como non galeguista, que non asistía ás representacións dos coros porque non gustaba das obras que estes representaban e que precisaba outro tipo de teatro máis actual e culto. Para estes busca os modelos na evolución que está a seguir o teatro catalán, que atopaba co mesmo problema. Ao catalán estábanse a traducir obras e autores inéditos en español e Antón Vilar Ponte vai ir informando destas novidades nas súas seccións de El Pueblo Gallego, rematando sempre os seus comentarios cunha referencia a Galiza. Como exemplo destas alusión, pode servir o publicado despois dunha longa reseña sobre o teatro de Lenormand: "Lo triste es que el teatro gallego no pueda orientarse como el catalán. Aunque ha de servirnos de consuelo el hecho de que en Madrid tampoco exista hasta ahora un verdadero afán por romper los viejos moldes. ^' 134 Noutras ocasións, sobre todo cando comenta a determinados autores, os artigos acaban cun chamamento directo á creación de grupos de Teatro de Arte: "Isto din, c'unhas ou outras verbas, os millores críticos barceloneses. E isto refréxamolo nós na nosa língoa, para esporar ás xentes cultas do galeguismo, considerando ó mesmo tempo a utilidade que eiqui emprestaría a creación, ben pouco doada pol-o d'agora, d'un xeito de Teatro Íntimo. "135 Se Vilar Ponte insiste na necesidade de crear eses grupos de Teatro de Arte é porque sabe que serían o único medio de afacer ao teatro galego a ese público culto. É moi consciente de que a dramatúrxia galega está a anos-luz do teatro moderno, mesmo as súas propias obras, e así o afirma cando escribe a reseña do 133 Cfr. ANVIPO, "Orredor do «Teatre D'Orientació=", El Pueblo Gullego, Vigo, 18.2.1928. 1^ Cfr. A. VII.LAR PONT'E, "El Teatro de Lonormand", El Pueblo Gallego, Vigo, 3.3.1928. i3s Cfr. ANVIPO, "R.U.R.", E[ Pueblo Gallego, Vigo, 28.2.1928. 374 Triptico'3ó que ese mesmo ano tira do prelo a editorial Nós na colección Teatro Galego: "A patria do labrego foi escribido por min ós dezaoito anos, refrexando unha impresión de realidades e cando Os vagabundos de Gorki era a nosa obra favorita. D'aquela, ben poucos cultivaban o galego fora do verso. [...] Entre dous abismos, tamén teatralizada habilmente, representouse na cibdade herculina. [...] "Almas mortas, en troques, cecais percisara d'algunha reforma para que poida levarse á escena. [...] Son traballos de xeito realista e cecais por iso xa un pouco arredados da nova sensibilidade estética das minorias escolleitas. Pro documentos, d'algún interés, para o estudo da evolución da nosa cultura. "13' Realmente é digna de admiración a capacidade de autocrítica de Antón Vilar Ponte que non ten reparos en recoñecer que a estética da súa produción anterior está moi afastada do que sería, a aquelas alturas, un teatro actual; mais permite que se publique para que fique constancia da evolución histórica do teatro galego. Esta capacidade de autocrítica dalle a autoridade moral necesaria para poder xulgar a obra dos demais sen que ninguén se poida sentir ofendido. Así o fai nun longo artigo titulado "Preliminares de un estudio del Teatro Gallego": "Ahora bien; si deseamos que el teatro gallego prospere, tendremos que renovarlo totalmente y que representarlo mucho. Nuestras tentativas de literatura escénica de la época contemporánea, en general, adolecen de un grave pecado: el de imitación de la comedia y el drama castellanos, que privaron desde el ominoso tiempo de las tendencias echegarayescas. Seguimos rindiendo, casi siempre, culto a la anécdota vulgar dentro del decadente y manido casillero romántico. Pese a lo cual no logramos todavía superar al pobre y raquítico teatro castellano de la actualidad. Nuestros mismos sainetes enxebres que aspiran a reflejar los naturales matices del «genius», hállanse mediatizados por la influencia de los autores de Castilla. [...] "Debemos laborar, pues, por la implantación de un teatro original, pensando en el sistetismo preconizado por James Clertón y en el colorismo que aconseja Achile Ricardi. En un teatro todo moderno por la forma y sin edad por el fondo, que cuando aspire a exteriorizar lo trágico de gran relieve recuerde el "savior faire" de D'Annunzio, y 136 Antón VII.LAR PONTE, Teatro Galego. Tríptico. Do Caciquismo: A patria do labrego; Da emigración: Almas mortas; Da superstición: Entre dous abismos, A Coruña, N6s, 1928. 13^ Cfr. ANVIPO, "Traballos en galego", EI Pueblo Gallego, Vigo, 29.1.1928. 375 cuando intente darnos el tono menor de lo trágico cotidiano en que Maeterlink es maestro, tenga presente la estética vergonzosa, llena de aromas de leyenda y de leimotivos míticos, del gran pceta celta Yeats. Si esto conseguimos, nuestro teatro -porque el teatro resulta el medio más propicio para la educación artística de los pueblos- acabará reintegrándonos a la personalidad que varios siglos de hegemonía espiritual extraña nos han arrebatado. "138 Mais estes chamamentos e recomendacións caen no baldeiro. En 1928 nas cidades da Coruña, Santiago e Ferrol a actividade dramática estaba practicamente paralizada ou conxelada nas representacións daqueles coros que mantiñan o mesmo repertorio ou aínda peor que antes de 1919. Antón Vilar Ponte insiste en que potenciar o teatro sería o mellor medio para divulgar a cultura galega, pero xa convencido de que as súas palabras non serven de nada: "Falamos logo sin a espranza de que as nosas palabras teñan a máis miuda eficacia práitica, co que aparecen embazados por un bafo de melanconía. E pensamos que si na Galiza poidera criarse e sosterse, con retribución axeitada, un coadro de declamación serio, moito gañaría o sentimento galeguista e moito gañaría tamén a cultura galega. "139 A creación dunha Escola de Arte Dramática ou que as institucións oficiais subvencionasen a cultura, e en concreto o teatro, estaban desbotados de vez porque non existía un poder galego. A única esperanza radicaba xa en que os nacionalistas custeasen do seu propio peto o mantemento dalgún grupo dramático; así o expón, outra volta, Antón Vilar Ponte: "Con todo, percísase irlle facendo ambente á ideia de criación d'un coadro artístico que poida levar de xeito digno tódol-os anos pol-as nosas vilas o teatro galego. [...] "Os cartos, n'esto como en todo deben ir por diante. A base de cartos hai que comenzal-a empresa. Os primeiros fondos poderían conquerírense c'unhas representacións previas na vila ond'o coadro de declamación se constituira, e c'unha suscrición vountaria mensual entre tódol-os galegos amigos da arte escénica propia, da Galiza e de fora. "Quizabes esto non dese o froito que arelamos. Pro entramentras non se probe, nada se pode dicir. E o probalo é doado. Sempre que haxa 138 Cfr. VII.LAR PONTE, "Preliminares de un estudio del Teatro gallego", El Pueblo Gnllego, Vigo, 25.7.1928. 139 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Un gran in.crr„mento de cultura gallega", El Pueblo Gnllego, Vigo, 20.10.1928. 376 quenes queiran facelo. "Outro tempo foi a Cruña onde mais teatro galego se representou. Agora é Vigo."140 Os nacionalistas vigueses responderon subvencionando a«Agrupación Dramática Galega^, mais a resposta da Coruña sería boicotear a ópera O Mariscal. Para contrarrestaren o pesimismo do xornalista coruñés, non faltaron optimistas que, cegos perante a realidade política e sociolingúística do país, propuxesen solucións tan exóticas como a de Carlos Luís Gonzaga: que en todas as veladas benéficas (e celebrábanse moitísimas) se representase teatro galego: "Hablaba hace pocos días Villar Ponte en estas mismas columnas de... [...] "Hay no obstante, un medio de intensificar las realizaciones del arte teatral gallego y a ese fin tienden nuestras palabras. "Con frecuencia se verifican funciones de aficionados con fines benéficos o puramente recreativos ^por qué no elegir para tales fiestas las obras gallegas? La representación tendría entonces un doble objeto que la harían más interesante. "Hay, lo sé fijamente, muchas señoritas que se horrorizarían ante la perspectiva de representar un papel de aldeana. Les parece ordinario. Debe tenerse en cuenta sim embargo que la ordinariez o distinción depende siempre de la interpretación que la actriz o el actor den al papel del personaje que encarnan. Si ponen su delicadeza al servicio de la obra gallega, la obra gallega parecerá delicada; y es de advertir que el Teatro es un arte, y como tal toda ordinariez está reñida con él. Esto aparte de que también hay en nuestra lengua regional bellas y delicadas obras que se desarrollan en un ambiente señorial. "A cuantos pues, hacen teatro en Galicia se dirigen estas líneas, para que pensando un poco en la nobíe ambición de contribuir al engrandecimiento de Teatro Gallego procuren siempre interpretar con preferencia las obras regionales. "'a' A proposta de Vilar Ponte coincide co momento en que a«Agrupación Dramáricau de Vigo leva a escena Trebón, de Armando Cotarelo. Non sabemos se as ideas do coruñés tiveron algo que ver no asunto, mais o caso é que, a partir desa representación, o grupo de Emilio Nogueira vai contar cunha serie de socios la° Cfr. A. VILLAR PONTE, "Vendo como pmgresa o teatro valenciano°, EI Pueblo Gallego, Vigo, 23.11.1928. lal Cfr. Cazlos Luís GONZAGA, "Arte Gallego. El Teatro", El Pueblo Gallego, Vigo, 23.12.1928. 377 protectores. Lamentabelmente, descoñecemos a relación deses socios, mais en caso de que participasen, como propuña Vilar Ponte, galeguistas de dentro e fóra de Galiza, e non unicamente de Vigo, estariamos nun caso semellante ao que permitira a creación do coro popular uToxos e Froles^, de Ferrol, en 1915. Ademais dos problemas de financiación, de falta de actores, de pouca adecuación do repertorio dramático ás novas tendencias, etc. o teatro galego tiña que loitar tamén contra aqueles que intentaban asimilalo facendo del un apéndice lírico do teatro español: "Podemos decir a boca llena que Catuxa [escrita en español] es el quinto paso decisivo en el teatro gallego iniciado en la célebre Maruxa [tamén en español] del inmenso Vives. Porque nuestra escena genuinamente dicha no puede ser dramática. EI teatro gallego al prescindir de la música resulta incompleto, inexpresivo, casi. Nuestro rico y variado "folclore" tiene su más destacado representante en la música. Angel Teijeiro en O regreso do soldado e Amor n'a cume y el distinguido arquitecto señor Losada en El Monte de las Ánimas han enriquecido nuestro incipiente teatro lírico con bellas páginas musicales [...] "Si comparamos, pues, ambos teatros, el lírico y el prosaico [sic], advertiremos una notable superioridad del primero sobre el segundo. Las causas son bien sencillas: no tenemos, hoy por hoy, ni autores ni intérpretes. ^Vamos a llamar teatro gallego a Margarita a Malfadada, verbigracia, o a Morriña?... Cataluña es un ejemplo único... "Nuestro teatro ha de ser necesariamente lírico. Nos retrata mejor, posee más amplios horizontes... Precisa, eso sí, una depuración concienzuda. Es cierto que el libreto es lo de menos.'az Evidentemente, o xornalista vigués evitaba tomar como exemplos de teatro "prosaico" a O bufón d-el Rei ou A fiestra valdeira, aínda que o mais curioso resulta ser esa mestura de linguas: pezas escritas en galego con outras escritas en español; semella que o que lle interesaba era a música. A conclusión é ben doada de tirar. Con todo, este artigo de Emilio Canda-Hijo, resulta suave comparado coa reacción que ía provocar en certos sectores o feito de que a uAgrupación Dramática Galegau contase cunha protección económica que lle permitía representar obras de certa envergadura. iaz Cfr. Emilio CANDA-HUO, "Acerca del teatm gallego", Faro de Vgo, Vigo, 29.8.1928. 378 §.- A enquisa de Vida Gallega. A publicación que dirixía Jaime Solá, Vida Gallega, a raíz da posta en escena de O pecado alleo, de Leandro Carré comenta: "Carré Alvarellos escribió una obra muy real y muy discreta. Su argumento, terso, sin complicaciones ni filosofías, lleva á un desenlace racional. Hay perfecta proporción en las escenas y ninguna situación resulta inusitada, ni menos inverosímil. Todo esto, claro está, dentro del patrón rigurosamente galleguista, que, para el caso, no es lo mismo que gallego. "Y decimos esto porque para nosotros lo gallego, lo positivamente gallego, sería lo real, y real no es que varias personas de elevada condición social hablen entre sí en lengua vernácula. En Galicia, en este caso, se habla en español. "Pero esto no es un defecto de la obra sinó del concepto que se forjado [sic] de lo que debe ser el teatro gallego. Nosotros no podemos admitirlo. El teatro en que todos hablen la misma lengua no puede pasar, en nuestro país, de una «verdad convencional».1a3 Como non "podían admitirlo", a publicación vi ĉuesa abre unha enquisa intitulada "^Qué opina usted acerca del teatro gallego?", prometendo dirixirse aos máis destacados escritores para pedir a súa opinión sobre as causas do pouco desenvolvemento do teatro, o plano a seguir para a súa recuperación, organización, etc. Promete, ademais, Vida Gallega que, unha vez finalizada, analisará esas opinións para emitir un xuízo crítico. 1. Leandro Carré Alvarellos. O primeiro dos escritores consultados é Leandro Carré Alvarellos que, inevitabelmente, vai repetir o mesmo que xa afirmaba en 1923. Á pregunta "^Cual es el teatro gallego?" responde remitindo a súa conferencia "A moderna orientación do teatro galego" e ás conclusións que sobre teatro chegou o Congreso de Estudios Galegos de 1919, no que participara como ponente, mais engade unha rotunda afirmación que anula a ambig •idade daquelas: "Y se considerarán exclusivamente como obras de Teatro Gallego las la3 Cfr. "Teatro Regional", Vda Gallega, Vigo, n° 408, 30.3.1929. 379 que sean escritas originalmente en nuestro idioma vernáculo."'^ A respecto das causas do seu atraso, Carré insiste en que non é a escaseza de autores nin de obras quen o produce, senón a falta de actores: "Por eso quienes hablan de cuestiones teatrales gallegas desconocen generalmente gran parte de lo que hay en nuestra dramática, y juzgan el Teatro gallego por algunas cositas, no siempre bien seleccionadas, que son las que se representan por ser cortas y fáciles para llenar la parte del programa en festivales organizados por los «Coros Gallegos^ y ensayadas casi siempre con poco interés porque estas agrupaciones consideran la dramática como algo secundario. [...] "Las mayores dificultades que existieron siempre, (ya en 1895 apuntaba Galo Salinas esta misma dificultad en su Memoria acerca de la Dramática Gallega) para el asiento definitivo del arte dramático en Galicia con sus propias características raciales, es la falta de actores. "Ias Mais non era na análise das causas do atraso dramático no unico aspecto en que Carré Alvarellos ficara ancorado no século XIX; tamén o estaba no tipo de obras que, na súa opinión, debían representarse, pois cando comeza a enumerar o que podería contribuír a dar o pulo definitivo á dramaturxia galega, afirma: "Quizá una de las cosas que pudiera contribuir grandemente al robustecimiento de la escena gallega sería el sainete de costumbres ciudadanas. La presentación de tipos populares bien dibujados, con gracia, atraería seguramente una gran muchedumbre de público al teatro. "1^ De todas as formas, a pesar de estar estética e tecnicamente ancorado no pasado, Carré era consciente de que o desenvolvemento do teatro, como o da cultura en xeral, era unha cuestión política e remata, por tanto, a súa contribución a esta enquisa afirmando que as institucións políticas deberían ser as encargadas de velar pola cultura creando un Conservatorio de Arte Galega: "Las cuatro Diputaciones gallegas y los Ayuntamientos de las capitales, deberían subvencionar el «Conservatorio RegionalN que pudiera y debería ser de música y declamación, como ocurre con entidades 1^ Cfr. ^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? Leandro Carré dice... Yda Gallega, Vigo, n° 412, 10.5.1929. ias Cfr. ibidem. 1^ Cfr. ibidem. 380 análogas existentes en Málaga, Barcelona y Bilbao. "'a' 2. Avelino Rodríguez Elías. O segundo dos entrevistados é Avelino Rodríguez Elías. A súa resposta, dunha rotundidade meridiana, consiste en pasar toda a responsabilidade do asunto a Armando Cotarelo. Para Rodríguez Elías, que fora un dos autores máis representados durante os anos de maior auxe, evidentemente o teatro galego "existía", o problema radicaba nos cadros de declamación: "Lo que hace falta es darlo a conocer; acabar de una vez con los cuadritos de declamación sin otros méritos, las más de las veces, que la buena intención de sus componentes, e ir resueltamente y con la protección que sea debida, a la formación de un elenco inteligentemente dirigido y con miras a la exaltación de la región, no de este o otro autor. "las O parágrafo anterior en boca de Rodríguez Elías debeu resultar excesivo para os moitos cadros de afeccionados e dos coros que representaran tantas veces todas as súas obras. Tampouco deixa de sorprender esa alusión final a grupos "especializados" nun autor xa que o único cadro que mantiña ese criterio era o do coro «De RuadaN con Prado "Lameiro"; a non ser que Rodríguez Elías estivese ciumento de que a«Agrupación Dramática Galega» dedicase tanta atención a Cotarelo. Fose como for, o caso é que para a formación dese "elenco intelixentemente dirixido" o dramaturgo vigués non propón ningunha das solucións habituais de que un empresario galeguista adiante o diñeiro, ou que sexan as institucións quen o subvencionen. A súa solución é que Armando Cotarelo convoque aos dramaturgos galegos para formaren unha asociación propia: "^Y cómo ir a ello? Empezando por ponernos de acuerdo todos los que para el Teatro Gallego escribimos, creando una asociación propia, sin perjuicio de seguir perteneciendo, los que pertenezcan, a la Sociedad de Autores Españoles. [...] "^Que cómo llegar a la formación de esa asociación? También muy sencillo: que un hombre de prestigio nos convoque a todos. la^ Cfr. ibidem. la8 Cfr. ^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. Avelino Rodrlguez Elías, dice... Vda Gallega, Vigo, n° 414, 30.5.1929. 381 "^Qué quién había de ser ese hombre? D. Armando Cotarelo. ^Punto de reunión? Santiago. "Y nada más. Lo demás ya saldría de allí. "149 3. Manuel Lustres Rivas. Como non podía ser menos, dada a ideoloxía de Jaime Solá, director de Yida Gallega, o seguinte entrevistado non foi un dramaturgo galego, senón o xornalista Manuel Lustres Rivas: "El Teatro Gallego es un proyecto imaginario de Teatro. Es un anhelo de Teatro. Item más: un anhelo de unos cuantos, muy contados gallegos que desean un Teatro autóctono. "^Un proyecto imaginario de Teatro? sí, que sí. No vale decir la existencia o no existencia de obras ni de intérpretes para afirmar o negar el Teatro Galaico. Lo que falta -y faltando eso falta todo- es el sentido histriónico en el espíritu racial. EI gallego no sabe ser cómico. "lso A resposta de Lustres Rivas responde a ideoloxía racista na que desenvocou. Estaba moi claro que non se podía negar a capacidade da "raza" para a creación dramática porque en caso de descoñecimento da obra de Dieste, Risco ou Otero Pedrayo, aí estaba Valle Inclán para demostrar o contrario. Mais demostrar que non había actores era doado: "Como sin intérpretes autóctonos el Teatro autóctono es una quimera, conviene, si se trata de crear Teatro Gallego destruir la arista espiritual que hace quebrar a la raza gallega contra la repugnancia a vestir la máscara histriónica."'s' Lamentabelmente Lustres Rivas non ofrece a receita para luir a aresta que tantos esforzos levaba coutados e, por tanto, a"raza" galaica, na súa opinión, tería que seguir sen teatro autóctono. 4. Manuel Lugrís Freire. la9 Cfr. ibidem. 15° Cfr. "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? D. Manuel Lustres Rivas, dice...", Vda Gallega, Vigo, n° 415, 10.6.1929. lsl Cfr. ibidem. 382 O seguinte entrevistado foi o dramaturgo Manuel Lugrís Freire. Non sabemos se para el variaron o cuestionario ou se o vello escritor decidiu pola súa conta o que quería responder, pois Lugrís limitouse a falar da «Escola Rexional de Declamación». De todas as formas, as súas daclaracións son moi ilustrativas a respecto do papel que, para el, debía cumprir o teatro: "La Escuela desapareció por pequeñas rencillas, por falta de amparo de las corporaciones oficiales y sobre todo, porque los escritores no respondian al llamamiento para la trascendental y patriótico combate á que se les invitaba. "Aparecieron más tarde, cuando ya la Escuela regional no existía, otros escritores. Algunos tan notables como Cabanillas y Cotarelo Valledor; aunque no con la tendencia de aplicar el fuerte cauterio, . que yo preconizaba á los problemas gallegos. "Perdí la batalla."lsz Estas declaracións de Lugrís confirman as insinuacións de Francisco Pillado sobre as verdadeiras causas da desaparición da «Escola Rexional de Declamación»ls3 As liortas entre Manuel Lugrís e Galo Salinas producíronse por cuestións ideolóxicas. Para Lugrís o teatro era un instrumento de concienzación social: nos anos da «Escola Rexional» a súa postura ideolóxica era verdadeiramente revolucionaria. De acordo con ela, a solución que ofrecía para o problema social exposto na súa obra A Ponte era a da xustiza pola man, a revolta dos trabaíladores contra os seus opresores. Que agora, despois de máis de vinte anos, Lugrís atribúa a desaparición da «Escola», sobre todo, á falta de colaboración dos escritores, cando is2 Cfr. M. LUGRÍS FREIRE, "^Qé opina usted acerca del Teatro Gallego?", Vida Gallega, Vigo, n° 416, 20.6.1929. ls3 Vid. Francisco PILLADO MAYOR, O Teatro de Manuel Lugris Freire, A Coruña, Ed. do Castro, 1991. Neste estudio, na parte dedicada á^Escola Rexional de Declamación= o autor afirma: "Todo parece indicar, en princípio, que a causa determinante da descomposición da Escola Rexional de Declamación, estivo motivada polos enfrentamentos e diferéncias, sur^dos no seu cadro artístico, por razóns, insisto, no suficientemente aclaradas" (p. 53). Non obstante, na análise do drama A Ponte, retoma a cuentión declarando: "Cada vez estou máis convencido de que «nos excesosA de Lugris Freire, radican boa parte dos conflitos vividos no seio da Escola Rexional de Declamación, e que eses «excesos^•, habilmente manipulados e distorsionados, servimn para desviar o problema ideolóatico de fundo e culpar a Lugris dunha monopolización do mencionado grupo artístico" (p. 72). 383 sabemos que rexeitou pezas1sa, indica que para Manuel Lugrís esas obras non eran dignas de ser levadas a escena. O incansábel loitador non podía aceptar un teatro que se limitase á contemplación bucólica de un país que se desangraba; entendía a escena como un instrumento de concienciación, e por tanto as obras representadas debían ser obras de tese, de teatro social. Mais o único autor que en 1903 escribía este tipo de obras era el mesmo, de aí que fose acusado de monopolizar a«Escola Rexional». Nunha análise profunda da historia, a acusación de monopolio unicamente pode ser admitida como causa fundamental da desaparición da ^Escola» por analistas pouco avisados. De feito, o comentario que engade Lugrís despois de nomear a Ramón Cabanillas e Armando Cotarelo ("aunque no con la tendencia de aplicar el fuerte cauterio, que yo preconizaba á los problemas gallegos. Perdí la batalla") deixa ben claro cal era a súa postura a respecto do que debería ser o teatro galego. Que despois, as circunstancias históricas o fixesen recuar nas súas teses é xa unha outra cuestión'ss 5. Domingo Álvarez. ^ O seguinte en responder ao cuestionario da revista viguesa foi o xornalista Domingo Álvarez. Aínda que escasamente vinculado ao teatro, despois de afirmar que existen autores dramáticos dignos e que tamén se contaba con actores (citando isa A seguir, reproducimos aos estudiosos que comentan o feito de que existfan máis obras destinadas a ser estreadas pola «Escola Rexional^. "Por esta lamentable desdicha, se vieron privadas de subir a escena las nuevas obras anunciadas, originales de determinados escritores, algunos de los cuales hacían por primera vez, y con éxito probable a juzgar por las que nos son conocidas, sus primeras armas en las letras" (Eugenio CARRÉ ALDAO, El Teatro Regional Gnllego, manuscrito inédito); "Rivalidades, diferencias de apreciazón e outras diversas circunstancias motivaron a sua disgregazón cando xa outros autores escribiran novas obras para acrescentaren o seu repertorio" (Leandro CARRÉ, Literatura Galega. .Teatro, Porto, Separata de Céltiga, [1960], p. 6). Algúns mesmo citan obras e autores concretos, aínda que non indican as fontes: "Hai constáncia de que, atendendo a esa chamada, Xan Cuveiro Piñol enviou o seu Pedro Madruga aos responsábeis da Escola pero, por razóns que descoñecemos, a peza nunca foi representada" (Francisco PILLADO MAYOR, op. cit. , pp. 47^8); e tamén "Dos autores postergados pola actividade escolar nestes momentos devemos citar a Carré (Sacrificio) e sobretodo a Salinas quem oferece A campán, Sabela, Feromar e A Fidalga" (Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 55). iss Referímonos á evolución que, quizais perante os resultados da Revolución Bolchevique, se produciu nas radicais posturas de Manuel Lugrís cara a solucións sociais menos drásticas (vid. Francisco PII,LADO MAYOR, op. cit., p. 143). 384 ás irmás Nieto), entra no cerne do problema, a cuestión económica: "Pero, tanto el autor como el actor, tienen que subsistir a base de un incentivo, y ese incentivo o eje -el de la producción y el de la representación- pueden ser el amor o el interés. Pero el amor -amor al arte, a la gloria, que es al que me refiero- es un eje demasiado endeble; el interés, que es el pan, que es la vida, que es amor y gloria también, es más atrayente y de consistencia broncínea. "Pudiéramos decir señalando al interés: -iHe ahí el eje de nuestro teatro! Y lo afirmamos así. [...] "Creo, sin embargo, sinceramente, en un provenir halagúeño para el teatro gallego; pero a base de que las Diputaciones de nuestra región mancomunadas, -o una sola por si misma-, (^Aunque los Ayuntamientos no quieran!) sostengan una escuela de declamación, creen y tengan a sueldo uno o más grupos dramáticos -que en breve llegarán a vivir de su propio esfuerzo. "'s6 6. Xesús San Luís Romero. Co último dos escritores entrevistados Yida Gallega cambia o método: o propio Jaime Solá entrevista a Xesús San Luís Romero no seu lugar de traballo. O dramaturgo santiagués, que durante a Ditadura se mantivo afastado dos escenarios, non é capaz de ver o problema real do teatro galego (ou non quer falar del), e o resentimento embaza todas as súas respostas: "- Tenemos el tema del teatro gallego sobre el tapete, San Luis. ^De esto, qué nos dice usted? "- ^Yo? ^Yo qué voy a decir? [...] que me dejé de esas cosas y me dije -y nunca con más propiedad- «zapatero a tus zapatos^. "'s' A insistencia do entrevistador leva a San Luís a rememorar os éxitos obtidos con O Fidalgo, lamentando o seu propio "romantismo" que o levou a abandonar o negocio familiar para embarcarse na aventura do teatro. "- Era la hora de los sacrificios, dijo usted. ^Ahora ya no lo es? "- Ahora también. Mire usted, cuando oigo hablar de ese problema del teatro gallego, al margen del cual quiero mantenerme, pienso que se teoriza demasiado. Y no es esto lo que importa, sinó darse cuenta de lsó Cfr. Domingo ÁLVAREZ, "^Qué opina usted acerca del Teatm Gallego?", Vda Gallega, Vigo, n° 418, 10.7.1929. is^ Cfr. Jaime SOLÁ, "^Qué opina usted acerca del Teatro Gallego? habla el autor de •^O Fidalgo^", Vda Gallega, Vigo, 30.7.1929. 385 que la hora de la creación es la hora del desprendimiento. Yo, dentro de mi pequeñez prediqué con el ejemplo. Fuí conquistando muchachos para las tablas. Les puse una escuela de declamación a mi manera. Les ayudé todo lo que pude. Corrí con los riesgos de nuestras excursiones por los teatros del país. Puse la obra y el bolsillo al servicio de la obra. Y cuando me convencí de que estaba solo, me volví a mi casa. "lss Evidentemente San Luís reinterpreta os feitos, porque "volveu á casa" cando cambiou a situación política pola implantación da Ditadura. Mais Solá insiste: "- ^Pero hay actores en Galicia? "- Ya le he dicho a usted que sin espíritu de sacriEcio no tendremos teatro gallego, porque este está en plena gestación. Hay que ayudar, estimular, enseñar a los aficionados. [...] Esto no se hace sin gastar dinero. Deben gastarlo los que lo tienen. "159 É evidente que San Luís non desexaba manifestarse nin compricarse a vida, e que todas as súas respostas estaban condicionadas pola situación política, xa que un ano despois desta entrevista, baixo outro réxime, volveu formar compañía, como vimos, para representar de novo O Fidalgo (vid. «Agrupación Compostelana^ p. 244) Coa seguinte pregunta, Solá pretende que o dramaturgo compostelán xulgue aos seus compañeiros de escrita; mais o único que consegue é unha resposta que non dí nada: "- El asunto -repito- es delicado, San Luís, pero, en fin, ^tenemos obras? "- Con aciertos por un lado y con defectos por ei otro las tenemos. Las hay de sabio, de erudito y de filólogo,... Las hay también de pceta y de conocedor de la entraña de la vida popular,... Y las hay rematadamente malas."160 Nesta enquisa, bótanse en falta Armano Cotarelo, Ramón Cabanillas, Antón Vilar Ponte, Rafael Dieste, Vicente Risco, Otero Pedrayo, etc. Jaime Solá fixera unha coidadosa selección de dramaturgos e"intelectuais"; malia iso non lle debeu gustar o resultado alcanzado, porque Vida Gallega non publicou o comentario crítico que prometera. De todos os xeitos, pódense analisar as respostas. Dos seis iss Cfr. ibidem. Is9 Cfr. ibidem. 16° Cfr. ibidem. 386 entrevistados, cinco aseguraban que o teatro galego era unha realidade (Carré, Rodríguez Elías, Álvarez, Lugrís e San Luís) e un (Lustres Rivas} que non existía. Catro apuntaban a cuestión económica como factor principal do seu pouco desenvolvemento, e dous vían como única solución a intervención das institucións públicas. Isto, desde logo, non podía ser o que pretendía unha publicación que iniciara a enquisa porque, desde os seus postulados, non podía admitir como único teatro galego aquel que estivese escrito en galego. §.- Últimas cuestións. Mentres Vida Gallega andaba ás voltas coa súa tendenciosa enquisa, os mozos da nova xeración volveron desatar a polémica sobre o teatro galego. Nesta ocasión sería Johán Carballeira o causante de que o xornalista compostelán Antonio López Sánchez interveña na cuestión: "Johan Carballeira en un momento de ofuscación, se ha atrevido a negar la existencia do nuestro teatro, tamaña afirmación entraña un error tan lamentábel que nosotros no podemos pasar sin clavar en su lomo un arpón que logra enervar -si no en su totalidad, por lo menos en parte- la gratuíta afirmación de Johan Carballeira, a quien de ningún modo pretendemos restar méritos. [...] "Negar nuestro teatro, es tanto es tanto como hacer profesión de lego en el desenvolvimiento de la cultura autóctona. Es inconcebible este supino desconocimiento de Johan Carballeira, en quien concurren reconocidas aptitudes para el estudio de nuestro actual momento literario, que conseguiría si lo pretendiera y abandonara las influencias iconoclastas que están reflejando desde La Gaceta Literaria los ^pollos bien» de la literatura. (Aplaudimos el gesto vanguardista, pero sin dar a éste atribuciones para destruir, pues recordemos que la lectura de los clásicos ha sido quien nos inició en la vida del arte). [...] "Concretamente no sé cual fue la acepción que Carballeira quiso dar a la frase que sugirió estas líneas mias: «No me refería al teatro gallego porque, estrictamente, no sé que exista^, son sus palabras. [...] "El tema del teatro gallego se presenta fecundo, prometedor, para la discusión [...] Y aprovecho la ocasión para invitar a Johan Carballeira a una discusión cordial, pues la discusión es el crisol donde se forja la verdad. "'61 Mais Johan Carballeira non recolleu o invite pois a a quen interesaba a 161 Cfr. A. LÓPEZ SÁNCHEZ, "El Teaao Gallego", Faro de ^go, 9.4.1929. 387 cuestión naquel momento, o causante das declaracións de Carballeira, era Felipe Fernández Armesto que, desde Alemaña e a raíz do seu encontro co teatro ruso, volvía sobre as ideas que expusera Castelao nos seus Diarios de Arte. Despois da asistir a unha representación do "Teatro do morcego", o día 10 de Abril de 1921, Castelao apuntaba no seu Diario: "Tamén fun o«Teatro Fémina». [...] Do seo do Teatro do Arte xurdeu o«Teatro do Morcego» (Chauve-Souris). [...] ^Qué decir diste teatro tan novo e tan orixinal? É a estilización de todo: parola, mímica, música, pintura, danzas. Son as grandes obras do pobo ou dos grandes artistas sintetizadas e cinceladas pespois como xoias. C6r i espresión concentradas pra eispresar fortemente dun xeito sintético unha parodia, unha bufonada, unha sátira, unha ironía e aínda a«mise en scéne» de algunha obra literaria ou musical. As cousas diste teatro son dun tan outo gosto artístico que sómente as persoas cultivadas poden apreciar e cicais pra un calquera cuase todalas xoias serían motivo de risa. O teatro onde traballan istes rusos é pequeniño e Nikita, que fai a presentación de todolos cadros, sostén conversaciós co público, por certo que iste gran artista é ó mesmo tempo un enorme humorista. Compre decir que o público está composto cuase todo il de artistas ou xentes que se intresan polo arte. Iste teatro é o que ocupa todolos meus pensamentos, tanto que penso faguer algo disto na primeira ocasión alá na nosa Terra. A cór é a que trunfa por riba de todo e logo o bó gosto do que adapta o asunto. Pensando e pensando sobor disto xa se me ocurriron algunhas cousas pra faguer en Galicia. Velahí van: a) Nunha taberna de cidade (a decoración ten de sere unha tolería de cousas dise mal gosto subrime do pobo) ármase un orfeón onde canta o barbeiro, o ebanista o zapateiro o escribente do xuzgado e ainda o mesmo taberneiro pode botar un solo. O que canten ten de sere así coma unha caricatura de calquera orfeón; a obra «Oh, Pepita» poño por comparanza de cousa ridícula. b) A poesía «A campana de Anllóns» de Pondal recitada polo mesmo Pondal acompañado o recitado por unha música axeitada poeira. O esceario ten de estar ás escuras; nunha veira estará Pondal iluminada a sua cara pola luz dun quinqué e sentado nunha butaca de coiro (non se ha vere mais que a figura amarela de Pondal no fondo negro); dispois no medeo do esceario e iluminado por unha luz azul verase a figura do presidiario de Orán (a luz será da lua que entra no calabozo pola reixa, de maneira que a figura do presidiario verase cruzada polas sombras dos barrotes); a escea pode representar o intre en que Pondal remata de compor a poesía e a figuar do presidiario (que ten de sere moi expresiva) será somente unha evocación. c) Nunha noite dun azul ben fondo con estrelas de córes cantan os mariñeiros orredor do lume onde se está cocendo a 388 caldeirada, un canto que ainda podía sere acompañado por un acordeón. d) Duas rapaciñas ben fermosas e vestidas coma no tempo do romanticismo cantan un duo galego. As figuras estarán iluminadas pola luz da lua que entra por unha fenestra. e) Os monicreques dun teatro de feira teñen unha conversa. Os monicreques terán a cabeza de persoas e os corpos de trapo valdeiros e iso pódese faguer asomando somentes as cabezas e manexando cuns pauciños as manciñas dos monicreques. fj Unha parexa ou un grupo poden cantar calquera cousa axeitada; pero han sere os personaxes dun cadro pintado que non teña mais que as cabezas de verdade e tan ben pintadas que parezan brochazos. g) Tamén pode haber conversas antre os retratos dunha sala e sería de moito humor faguer intervir o personaxe dun cadro que sexa un criado da casa que lle sirveu de modelo ó pintor e que agora entérase das cochinadas que fan os descendentes dun cabaleiro que foi seu amo e antigo dono da casa. Deixo apuntadas isas cousas que se me acurriron. Do noso folklore sairán cousas a milleiros. "lbz Ao mes seguinte, en Maio, volveu ao Chauve-Souris e anotou no diario nunha outra posibilidade: "Por exemplo nun cadro pintado con moitas figuras (algo caricaturesco e de moita cór até recurrir a influencias cubistas e futuristas) e no sitio das caras faise un buraco polo que asomarán as caras groseiramente pintadas que cantaran cousas populares: Un cadro pra calquera coro galego.'^ 163 Sabemos que ao seu regreso de Europa, Castelao intentou crear en Pontevedra un grupo de Teatro de Arte, mais que perante as dificultades que conlevaba optouse pola Polifónica. Esta agrupación aproveitaria para os seus decorados algunha das ideas apuntadas no Diario: "Denantes de xurdir a Sociedade Polifónica quiso encetar en Pontevedra un «Teatro de Arte». Iglesias Vilarelle atopou máis doado formar unha Sociedade Coral, que tivo o seu director en Blanco Porto e o seu primeiro presidente en Lousada Dieguez. Aproveitaríanse algunhas ideas pra a presentación escénica. ""^ 1^ Cfr. CASTELAO, Obra Completa 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 1981, pp. 165-167. 163 Cfr. ibidem, p. 188. 1^ Cfr. Xosé FII.GiJEIltA VALVERDE, "Castelao escenógrafo. Os decorados da Polifónica de Pontevedra", Boletfn de la Real Academia Gallega, A Coruña, n° 357, Xaneiro 1975 (Reproducido in Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO, Antoloxia do Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1982, pp. 264). 389 Na descrición que dos decorados realizados por Castelao para a Polifónica ofrece Filgueira Valverde, están materializadas moitas daquelas ideas. Reproducimos unha como exemplo: "7. Os cadros.- Conversa de dous personaxes de agora, baixo dous lenzos pendurados nas paredes inde asoman as facianas dos antergos que comentan. Sen dúvida suxerencia do «Seus 1'oeil des ancetres» visto en París."'^ Desde Berlín, Fernández Armesto expón todas as ideas de Castelao nunha "Carta a Jesús Bal", confesando que escolle a Bal como destinatario porque o considera a única persoa que podería "labrar la primera piedra de un teatro autenticamente gallego"'^. A resposta de Bal, moi atinada, volve o mérito da idea a quen corresponde e reconduce a proposta cara outras figuras do panorama galego (Castelao}: "Es curiosa esta coincidencia de que el «Blau Vogel» te haya hecho pensar en un maravilloso teatro gallego, habiendo sido ese mismo "Pájaro Azul" lo que, desde un escenario madrileño, hizo nacer en mi ­ año 23- la idea de un libro que había de titularse Hacia un ballet gallego. Entonces, como tu ahora, pude entrever el tesoro de posibilidades teatrales que duerme en la vida gallega y la riqueza en eficacia de los nuevos modos expresivos que ese ruso "Pájaro Azul", como su también ruso colega «El Murciélago», venía a revelarnos. ^que teatro exquisito y popular, artístico y humano! Soñarlo en Galicia ha sido, y es, una de mis "éveries" favoritas. Y por lo que veo no estoy solo. "Porque eso sueño, me parece muy justo tu recuerdo de Castelao. De el podemos esperar buenas cosas de teatro. "167 Na segunda entrega da súa resposta Xesús Bal expón as causas de por que, na súa opinión, non existe un teatro galego de calidade, indicando a única fórmula real para solucionalo: "EI artista necesita ensayarse, estudiarse a si mismo, pasar de autor a espectador de su propia producción. Para alcanzar el necesario dominio i^ Cfr. ibidem, p. 265. 1^ Cfr. F. FERNÁNDEZ ARMESTO, "Carta a Jesus Bal", El Pueblo Gallego, Vigo, 24.5.1929. 16^ Cfr. Jesús BAL Y GAY, "Temas Gallegos. Carta a Felipe Fernández Armesto", El Pueblo Gallego, Vigo, 4.7.1929. 390 de su técnica, le es preciso ver sus obras, que es tanto como ver sus efectos y sus defectos."'^ Ese transformarse en espectador da súa obra, continúa Bal, é posíbel en determinados sectores da arte: para o pceta, o novelista, o pintor, o escultor, mesmo para o arquitecto, mais para o dramaturgo e o músico esa posibilidade non existe. O dramaturgo precisa ver representada a obra para poder corrixir os propios defectos, así que sería preciso crear un "laboratorio de teatro" subvencionado: "Pero el teatro, como la música, se comporta de muy otra manera. Aquí lo que sale de manos del artista no es la obra viviente que ha de oir o ver el público, sino un esquema escrito, un esqueleto. Para vivir necesita un intérprete. Por tanto al autor de teatro y al músico se les presenta un fuerte obstáculo para alcanzar el dominio de la técnica. No solo están privados de ir juzgando los efectos a medida que van escribiendo la obra. Están imposibilitados también de contemplarla en su totalidad, una vez terminada. [...] La mejor lección para un joven compositor consiste en oir sus propias obras. Y sospecho que otro tanto ocurre con los aprendices de dramaturgo. [...] "Yo creo, Armesto, que ha llegado el momento de pensar concretamente en el establecimiento de un laboratorio de teatro gallego. Pero un laboratorio permanente y no esos "cuadros" de aficionados tan pronto constituídos como disueltos. Y el sostenerlo es cosa de los galleguistas ricos y, sobre todo, de las diputaciones gallegas. "169 Mais Fernández Armesto non estaba disposto a entrar en cuestións de orde económica e moito menos política, e a súa resposta a Bal foi un poético escurso sobre as "esencias do pobo" e as virtudes do teatro como medio educador, glosando ideas prestadas, con afirmacións do seguinte teor: "Para un teatro gallego la materia prima ha de ser Galicia, pero el brazo ejecutivo ha de ser la imaginación. [...] "El teatro es todo el conjunto de un pueblo, aquello que el pueblo desea y lo que no puede ser, por eso se ha dicho muchas veces que un pueblo sin teatro es un pueblo sin alma. "1'0 Realmente 1929 foi un ano emblemático para o teatro galego pois se estreou 1^ Cfr. Jesús BAL Y GAY, "Teatro Gallego. Postdata a una carta", El Pueblo Gallego, Vigo, 10.7.1929. 1^ Cfr. ibidem. l^o Cfr. F. FERNÁNDEZ ARMFSTO, "Segunda carta a Jesus Bal", El Pueblo Gallego, Vigo, 11.9.1929. 391 a ópera O Mariscal, e por vez primeira un grupo conseguiu ser subsidiado con diñeiro público. Mais polo que levamos visto, neste ano os que teorizaron sobre teatro galego foron aqueles que non tiñan, na realidade, o máis mínimo interese por el: os homes de Jaime Solá, que pretendían demostrar que non debería existir, e mais Fernández Armesto que o usou como pretexto para divagacións pseudofilosóficas. Podería parecer que os nacionalistas renunciaran a teorizar e polemizar sobre teatro. A explicación deste suposto abandono hai que procurala nas circunstancias políticas polas que atravesaba o Estado. Ao longo de 1929, ficara claro que a Ditadura estaba avocada ao fracaso: a baixada vertixinosa da peseta nos mercados internacionais; as revoltas estudiantís que levaron á clausura da Universidade e á destitución de moitos catedráticos; o descontento e mesmo sublevación de certos sectores do exército foron algúns dos factores que ían preparando a caída do Ditador, que partiu para o exilio en Xaneiro de 1930. A monarquía agonizaba e a reorganización dos partidos perante a posibilidade de recuperación da legalidade constitucional abría de novo as portas ao traballo político. Había que preparar a VI Asemblea das Irmandades que se celebraría en Abril de 1930. Non era momento de discusións nin polémicas: "No creo que sea oportuno el momento para entablar polémicas y fomentar divisións entre los liberales gallegos. ""1 Ao longo de seis anos de Ditadura tiveran tempo de discutir todo o discutbel sobre teatro, as causas e os remedios para tirarlo do atraso en que estaba. Todos chegaran a mesma conclusión: unicamente protexido e subvencionado desde o poder poderían transformalo e impulsalo. Para iso o poder tiña que ser galego. Todos os esforzos dos nacionalistas emborcaron na constitución de organizacións políticas que lles permitisen participar no poder cando chegase o cambio de réxime. Deste xeito, asistimos ao paradoxo de que sexan os inimigos do teatro galego os que se dediquen a divagar sobre el. Emilio Canda-Hijo, desde as páxinas do Faro de Vgo, comentaba ironicamente: "Pretendemos engañarnos a nosotros mismos, pero la realidad no se tuerce, no cambia aunque la vistamos con el ropaje suntuoso de unas 1^1 Cfr. A. VILLAR PONTE, "Tengamos instirno de conservación", El Pueblo Gallego, Vigo, 19.2.1930. 392 frases hechas; el público no concurre al teatro gallego porque no le interesa que exista o se muera. Esta es la verdad desnuda y descarnada. "Vamos a jugar a cartas vistas: Fundemos una sociedad que podría '­ titularse uAmigos del Teatro Gallego», encaminada a defender, a intensificar, a apoyar nuestro teatro. Hace falta dinero: y ahí está el pueblo... Y ya veríamos como el pueblo escurría el bulto como un guardia municipal que da la espalda a la riña callejera para ir a tomarse un "chato" en la tasca de la esquina pensando filosoficamente que esta vida "hay que pasarla a tragos", y que lo demás son tarambainas."1'Z Era tan evidente a intención que encerraban as palabras do xornalista vigués que non mereceu resposta por parte de ninguén. Tamén Manuel Lustres Rivas en Novembro, publicou en La Voz de Madrid, con lixeiras modificacións e baixo 0 título de "El Teatro Autóctono", a súa resposta á enquisa de Vida Gallega; artigo que rapidamente reproduciu Faro de Vigo. Os malévolos comentarios de Canda-Hijo non foran contestados por ser ben coñecida a súa posición antigalega, mais Manuel Lustres Rivas estivera moi vinculado ao movimento agrarista e ás Irmandades, polo que as súas declaracións podían doer aos seus antigos compañeiros. Un deles, o mestre Víctor Fraiz contestoulle rebatendo as afirmacións de Lustres sobre a carencia de sentido histriónico da "raza", para concluír aiirmando: "En Galicia ocurre con el teatro lo que con el turismo: queremos ver el sol antes de nacer y pescar truchas sin mojarnos. No debemos olvidar el portulado napoleónico: dinero, dinero y más dinero. Cuando Galicia haya gastado varios millones para hacer turismo, tendrá turistas, y cundo los haya gastado por su teatro, tendrá teatro. "1'3 De todos os xeitos, que os nacionalistas non polemicen máis sobre teatro non quere dicir que o teñan esquecido: ocorre simplemente que agora está aberta a posibilidade, a través do poder político, de poder intervir directamente nel. Foi neste ano de 1929 cando Otero Pedrayo comezou o seu labor dramático publicando as peciñas Tren Mixto"a, Latricadas15, e mais Diálogos na néboa1ó. Seguíronse In Cfr. Emilio CANDA-HIJO, "«La Meiga=, el Teatro gallego y otras zarandajas", Faro de Vgo, 23.5.1929. 1^3 Cfr. Víctor FRAIZ, "Discrepando de una opinión. En torno al Teatro Gallego", Faro de ^go, 12.11.1929. l^a Ramón OTERO PEDRAYO, "Tren mixto", El Pueblo Gallego, Vigo, 13.10.1929 (Recollido in Ramón OTERO PEDRAYO, Teatro Ignorado, ed. de Aurora Marco, Santiago, Laivento, 1991, 393 publicando obras dramáticas, brillando en cada reseña a esperanza dun futuro máis prometedor: A lagarada, de Otero Pedrayo'^; ou A morte de Lord Staĉler178 e mais O Outro19 de Álvaro das Casas, son bos exemplos. A respecto da primeira obra deste último, Vilar Ponte comentaba: "Ten unha mistura de recendo folklórico e de recendo lexendario envoltos na vaguedade d'un romantismo poético, que fai lembrar certas obras do teatro irlandés. Coido que Alvaro das Casas non lles ofrece mal exemplo ós escritores galegos c'o derradeiro traballo dramático que eu gabo sinceiramente."lao Coa esperanza posta na recuperación das liberdades, o tema do teatro iicaba á espera da consolidación política do Partido Galeguista. A raíz do anuncio dunha actuación en Ourense da «Agrupación Dramática» de Vigo, en Decembro de 1930, Álvaro de las Casas contaba aos galegos da emigración a parálise teatral provocada pola Ditadura: "Tiempo hacía, ya mucho tiempo, que nuestros escenarios -en general envilecidos por el sinnúmero de engendros fraguados en el corrillo cómico-lírico de Madrid- no se dignificaban con una comedia gallega. PP. 59-62). 1's Ramón OTERO PEDRAYO, "Latricadas", EI Pueblo Gallego, Vigo, 25.4.1930 (Recollido in Ramón OTERO PEDRAYO, Teatro Ignorado, ed. de Aurora Mazco, Santiago, Laivento, 1991, pp. 63-64). 1'6 Ramón OTERO PEDRAYO, "Diálogos na néboa", El Pueblo Gallego, Vigo, 11.5.1930. Vid. Apéndice. 17 Ramón OTERO PEDRAYO, A lagarada, farsada tráxica para ler, A Coruña, Nós, 1929. Na portada figura o ano 1928, mais na contraportada apazece 1929. Aínda que na historiogra8a dramática figura sempre a primeira data (vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII,LADO MAYOR, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Bazcelona, Sotelo Blanco, 1987, s.v; Mamiel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, Antoloxia do Teatro Galego, A Con•ña, Ed. do Castro, 1982, p. 252; e tamén Henrique RABUNHAL, op. cit., p. 181) absolutamente todas as reseñas de prensa están datadas en 1929; a primeira delas, que se limita a daz conta de que acaba de saír do prelo e aínda non tiveron tempo de a ler é de Maio de 1929 ("A Lagarada. Farsada dramática", EI Pueblo Gallego, Vigo, 19.5.1929). 1'$ Álvaro de las CASAS, A morte de Lord Stauler, drama poético en tres esceas, A Coruña, Nós, 1929. 1'9 Álvaro de las CASAS, O Outro, conto dramático en tres sceas, Alauda, 1930. 180 Cfr. A. VII.LAR PONTE, "Un bon libm e unha boa ideia", El Pueblo Gallego, Vigo, 25.9.1929. 394 Van lejanos aquellos días en que nuestros aficionados daban a conocer monólogos y diálogos sabrosos de tierra nativa, y mucho más lejanos aún, aquellos otros en que los coruñeses ofrecían a la admiración de las gentes los dramas, intensos y recios, del venerable Lugrís Freire. En este dilatado paréntesis de silencio, apenas se dejó oir el pcema magnífico que Cabanillas y Antonio Villar Ponte tejieron en torno a la amada figura de Pardo de Cela."'s' Coa recuperación das liberdades e a Segunda República comeza unha outra etapa na historia do teatro galego que fica xa fóra do ámbito cronolóxico da presente investigación. lsl Cfr. Álvaro de las CASAS, "El nuevo teatro gallego", Galicia, Montevideo, n° 166, Decembro de 1930. 395 6. CONCLUSIÓNS. 396 Para finalizar, consideramos que os obxectivos iniciais deste traballo ficaron alcanzados xa que ao longo da investigación, ademais de establecer o papel desempañado polos cadros de declamación dos coros populares na historia da dramaturxia galega, puideron clarificarse algúns puntos escuros sobre a súa cronoloxía: 1.- Desbotáronse, na nosa opinión, unha serie de inexactitudes cronolóxicas que empecían a comprensión global da evolución da dramaturxia galega. 2.- Danse a coñecer unha serie de obras, autores e textos teóricos que permanecían descoñecidos. Efectivamente, como se afirmaba tradicionalmente, a partir de 1915 iníciase unha recuperación das actividades dramáticas; mais esta recuperación non se debe en exclusiva aos coros populares, eles mesmos son o froito das campañas a prol da cultura galega levadas a cabo por un sector da intelectualidade que non se pode identificar cun movemento político determinado, senón que responde a unha ideoloxía ou sentimento rexionalista que subxace nun segmento da sociedade. Cadros de declamación dos coros e cadros de amadores de diferentes asociacións (relixiosas, culturais, políticas, agrarias, escolares) protagoniza.ron unha reactivación do teatro que, basicamente, mantivo as dúas liñas existentes na uEscola Rexional de Declamación»: o teatro de tese e o teatro costumista. En 1919, coa intervención das Irmandades da Fala e a creación do Conservatorio Nacional da Arte Galega, ábrese unha nova etapa na historia do teatro galego. Os proxectos iniciais desta nova etapa contemplaban un proceso de modernización e actualización da escena que aspiraba á ruptura coa tradición dramática galega, nun proceso semellante ao levado a cabo polos homes da denominada Época Nós no eido da narrativa, e mais polos vangardistas no campo da poesía. A devandita modernización, dirixida desde o Conservatorio, mantiña como único vínculo coa dramaturxia rexionalista a utilización do teatro como plataforma reivindicativa. Esta reivindicación estaba proxectada cara a dúas frontes: a ling ĉística e a social. Como plataforma de reivindicación ling ĉística, a escena serviría para demostrar que o galego era unha lingua válida para todos os usos e clases sociais; como plataforma de reivindicación social, debería plasmar a problemática de toda a 397 sociedade galega e axudar á creación dunha conciencia nacional. Ademais disto, o teatro galego, para deixar de ser patrimonio exclusivo das clases populares, precisaba tamén unha actualización estética coa que se puidesen identificar os sectores cultos; non abondaría con tirar a lingua do medio rural, sería necesario experimentar con novas fórmulas dramáticas. Seguindo os pasos doutras dramaturxias europeas e americanas, procuráronse os primeiros modelos no Naturalismo, a través do "Teatro Livre" portugués. Nos proxectos iniciais do Conservatorio non entraba, por tanto, a representación das obras galegas rexionalistas. Non obstante, un sector das Irmandades non estaba disposto a que se producise unha ruptura tan drástica nin que se proscribisen dos escenarios as obras existentes: admitía a necesidade de que a lingua non se vinculase con exclusividade ás clases populares levando a escena a problemática da clase media, mais de ningunha forma admitiría outra estética que o realismo decimonónico nin renunciaría á tradición galega. . Os proxectos iniciais do Conservatorio fracasaron, xa que a ruptura derivou en simple renovación (máis ben en incorporación de ambientes non rurais á escena). A modernización da literatura galega, que se puido realizar nos eidos da poesía e da narrativa galegas, ficou abortada no terreo dramático. De todos os xeitos, os anos comprendidos entre 1919 e 1923 foron dunha enorme actividade dramática. O auxe do teatro ficou espellado na multiplicación de grupos, tanto dentro dos coros como fóra deles, na ampliación do abano de sectores sociais comprometidos co feito dramático autóctono e na estrea de máis de setenta obras. En Setembro de 1923, a Ditadura de Primo de Rivera acabou con toda esta actividade, abrindo unha nova etapa na historia do teatro. O teatro galego nunca contara con apoio ou subvencións oficiais, mais, entre 1919 e 1923, esta carencia fora máis ou menos compensada polas Irmandades, os coros populares, algunhas organizacións e mesmo a Universidade de Santiago de Compostela. Mais coa Ditadura esfarélanse as Irmandades e as actividades dramáticas galegas poden ser constitutivas de delicto; por tanto non só desaparecen os grupos existentes, senón que se produce tamén un retraimento tanto nos axentes activos do feito teatral (actores, 398 autores, patrocinadores) como no público. As consecuencias da represión política foron variadas e profundas: 1.- Desapareceron todos os grupos de amadores que non podían entrar na categoría do folclórico e, por tanto, a posibilidade de representaren obras que non fosen costumistas. Os únicos cadros de declamación que puideron actuar durante os primeiros anos da Ditadura foron os dos coros populares. 2.- Os dramaturgos rexionalistas, que durante a etapa anterior (1919­ 1923) admitiran a necesidade de renovación e escribiran obras non ruralistas, volven ao teatro costumista e rural; de aí que sexan tan escasas as obras dramáticas galegas que non se desenvolven nun escenario rural. 3.- Algúns coros populares, cumpridos os obxectivos para os que foran creados, entraron nunha dinámica de simple espectáculo folclorista que levou aos seus cadros de declamación á repetición cansativa dos vellos repertorios costumistas. Outros optaron por unha renovación que presentou dúas canles: a) ou ben optan polo teatro lírico dando lugar ao momento de maior auxe da zarzuela. b) ou ben abandonan as representacións dramáticas limitándose a espectáculos musicais. 4.- As obras que non entraban nos estreitos límites do costumismo ficaron como teatro para ler xa que non podían ser representadas. Ignorando por completo a represión política que impedía as actividades dramáticas, a historiografía teatral galega estableceu unha serie de clasificacións que terxiversan a realidade histórica ou caen en incongruencias de vulto: A) "Das Irmandades da Fala ao Seminario de Estudos Galegos"'^. B) "Teatro na época das Irmandades da Fala (1916-1936), subdividido en tres etapas: 1916-1919; 1919-1926 e 1926-1936. Cos engadidos de "Teatro Nós" e mais "Outros autores do periodo 1916-1936"'^. '^ Vid. Manuel LOURENZO e Francisco PII.LADO MAYOR, O Tealro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979. '^ Vid. Henrique RABiJNHAL, op. cit. 399 C) "A dramática na.cional (1919-1936)", subdividida en: "O movemento inaugural (1919-1936)", "O grupo Nós (1920-1936), "Os novecentistas (1927-1936)"'^. 5.- A desaparición dos grupos que podían representar algo máis que teatro costumista («Cadro Universidade^, «Escola Dramática Galegau, «A Terriña^...) leva a que se multipliquen as teorizacións que procuran unha receita para modernizar a teatro galego; o abano de propostas será amplísimo, desde a creación de grupos de "Teatro Íntimo" até a eliminación total do teatro existente. 6.- As actividades dramáticas redúcense de tal forma durante a Ditadura que en 1930 se representaron menos obras (vinte e oito) do que en 1917 (trinta e sete). Nos cinco anos escasos da etapa anterior (1919-1923) estreáranse máis de setenta obras dramáticas; nesta, que durou máis de sete, non se chegou ás corenta. Por todo o exposto até aquí, na nosa opinión, cumpriría reestablecer a periodización da dramaturxia galega, no que respecta ao período abranguido por esta investigación, limitando a duración do chamado "Teatro das Irmandades" ao período comprendido entre 1919 e 1923 e contemplando como unha etapa con entidade propia os anos da Ditadura (1923-1931). Por último, a prensa confirmouse como fonte insubstituíbel, cando menos na etapa histórica estudiada, na investigación das actividades dramáticas e das teorizacións sobre calquera aspecto da cultura galega. Este feito leva a cuestionar en que medida se poden considerar definitivos todos aqueles traballos historiográficos sobre a dramaturxia galega do século XIX e comezos do XX que non contemplaron as publicacións periódicas conservadas como fonte de información. 1^ Vid. Mauuel F. VIETTES, "Rafael Dieste e o teatro: semblanza dun heterodoxo", in AA. VV., Rafael Dieste. Heterodoxia e paixón creadora, Vigo Xerais, 1995, pp. 25-58. 7. ÍNDICE ONOMÁSTICO. Abelardo, Pablo 269 Abraldes, José 154, 179 Agotti, Luís 163 Agudo, Rosa 176 Alcayde, Francisco 108, 122, 156, 194 Aller, Mercedes 160 Alonso Montero, Xesús 250 Alonso, Gonzalo 269 Alonso, Sergio 173 Álvarez de Novoa, Francisco 168, 255, 322 Alvarez Limeses, Gerardo 239 Álvarez, C. 179 Álvarez, Domingo 384 Álvarez, Félix 66, 144 Álvarez, Herminia 178 Álvarez, J. 218 Álvarez, José 220 Alvariño, Ramón 100 Ameixeiras, Hixinio 59, 72 Ameneiro, Mercedes 238 Amor Soto, Lois 60, 62, 72, 145, 224-226 Amor, José 129 Ares Miramontes, Xosé 146-148, 227 Ares, Luís 148 Arévalo, Joaquín de 12 Argibay, Amelia 172 Armesto, Rosa 82, 130, 132 Artemio 337 Bal y Gay, Jesús 206-210, 225, 226, 278, 306, 390, 391 Balás Silva, Emiliano 59, 71 Barbosa, José 173 Barcia Caballero, Juan 161, 162 Baneiro, Xosé Ma 34, 127 Barreiro Fernández, X. R. 197 Barreiro Freire, Glicerio 260, 279, 280 Barreiro Salaño, F. 158 Barreiro, Alejandro 310 Barreiro, Inés 157 Barro, Carmen 182 Bastida Vizoso, X. 158 Bastos, Primitiva 176 401 Baudot, Gregorio 227 Belaustegui, C. 240 Bello Piñeiro, Felipe 229 Benavente, Jacinto 85 Benet, Josep 198 Beramendi, Justo G. 43, 139 Blanco Amor, Eduardo 49, 183, 227, 368 Blanco Freire, F. Ignacio 38, 52 Blanco Porto 389 Borrás 257 Bouza Brei, Fermín 159, 237, 335 Bouza, Teruca 229, 230 Bravo Villasante, Carmen 161 Buhigas Alavarrieta, Juan 211, 241, 242 Burgos, Agustín de 32 Cabanillas, Ramón 14, 77, 80, 83, 90, 110, 112-114, 116, 138, 145, 173, 184, 190, 191, 193, 219, 221, 223, 238, 243, 269, 307, 323, 326, 336, 371, 386 Cabeza de León, Salvador 38, 71, 148, 150, 158, 194, 327, 343 Calle, José Luís 30 Calvelo 67, 90, 244 Calviño, Miguel 167 Calvo, Maruja 238 Cameselle, Hilario 176 Canda-Hijo, Emiiio 222, 378, 392 Canedo Vázquez, Valentín 67 Canedo, Valentín 244 Cañas, Carmen 129 Carballeira, Johán 387 Carballo Calero, Ricardo 18, 32, 38, 53, 58, 71, 131, 136, 152, 155, 157, 162, 239 Carr, Raymon 196 Carré I75, 270 Carré Aldao, Eugenio 10-12, 16, 34, 57, 70, 71, 103, 109, 110, 120, 121, 310, 327, 343, 384 Carré Alvarellos, Leandro 14, 15, 17, 21, 51, 58, 63, 69, 71, 86, 87, ^, 92, 99, 100, 101-104, 107-110, 112, 119-123, 125, 126, 129, 144, 145-148, 150, 151, 168, 172-174, 176, 185, 187, 188, 191, 202, 209, 210, 212, 214, 216, 217, 219, 225, 226, 228, 231, 234, 263, 268, 269, 275, 277, 278, 281, 282, 291, 294, 295, 296, 304, 306, 318-320, 322, 323, 325-327, 332, 343, 345, 351, 364, 379, 380, 384 Carré Alvarellos, Euxenio 317 402 Caruncho, Ricardo 11, 13 Casal, Xacobe 81, 108, 123, 126, 146, 212 Casas, Álvaro das 32, 339-342, 394 Casas, Víctor 84, 132, 214, 348, 349, 351, 371 Castelao 17, 127, 215, 243, 285, 388-390 Castillo, Ángel del 343 Castillo, Feliciano del 93 Castrillón, José Antonio 182 Castro Lens, Xosé 132, 148 Castro López, Manuel 38 Castro Mella, Manuel 176 Castro Moreno, José 66, 144, 226, 231 Castro Seijo, Manuel 176 Castro Soromenho, L. F. de 100, 115, 123 Castro, Joáo de 98, 317 Castro, Manuel 266 Castro, Plácido R. 358, 359 Castro, Rosalía de 211, 216 Caulonga 67 Cebreiro Refojo, L. 157 Cerviño Gesteira, M. 158 Chané 153 Chao Ledo, X. M. 41 Charlón Arias, Euxenio 14, 16, 32, 40, 42, 45, 48, 50, 51, 53, 54, 56, 59-61, 66, 72, 92, 93, 103, 111, 112, 117, 118, 120-122, 127, 133, 135, 137, 142, 144, 162, 163, 168, 175, 184, 185, 187, 188, 219, 228, 230, 232-234, 257, 262, 268, 269, 281, 282, 291, 296, 300, 304, 321, 322, 326 Cobas 67 Comellas Coimbra, Manuel 85, 114, 115, 135-137, 139-141, 144, 231 Cordal Pérez 67 Correa-Calderón, Evaristo 346-348, 351, 367 Cortiñas, Luís 151, 200 Cotarelo Valledor, Armando 14, 158, 159, 193, 212, 236-238, 243, 269, 271-273, 275, 276, 287, 290, 294, 320, 321, 326, 337, 338, 340, 343, 386 Cotarelo, Pilar 160 Couceiro Freijomil, Antonio 36-38, 41, 42, 53, 55, 99, 132, 133, 155, 209, 227, 260, 344 Couceiro, Pilar 148 Courtier 166 Crestar 148 Curros, José G. 343 403 D'Annunzio 97 Dantas, Júlio 93, 95, 96, 112, 115, 116 Datorre, Pilar 148 Denlofén, Margarita 160 Díaz Baliño, Camilo 165, 220, 223, 243, 252-254, 303 Díaz Pardeiro, José Ricardo 68 Dicenta, Joaquín 67, 330 Dieste, Rafael 308, 342, 345-347, 353, 366, 386 Dinis, Baptista 100, 119, 121 Dobarro Paz, Xosé Ma 53, 152, 201 Dónega, Marino 82 Dopico, Manuel 67, 153, 244 Durán, José A. 26 Edreira, Baltasar 84 Edreira, María 129, 130 Enderiz, Leopoldo 172 Escobar, Francisco 234 Espasandín 156 Espino, Maria 238 Espiñedo, Avelina 167 Fariña Cobián, Herminia 223, 237-239, 241, 242, 269 Farto, Mauricio 214, 216, 219, 231, 343 Fernández Amor, M. 219 Fernández Armesto, Felipe 388, 390, 391 Fernández del Riego, Francisco 16 Fernández Gastañaduy, Heliodoro 33, 39, 42, 56, 58, 71, 144, 169, 173, 177, 235, 262, 264, 268-270, 285, 293, 295, 298, 326 Fernández Gómez, Luís 148, 335 Fernández Mato, Ramón 64, 316 Fernández Merino, Juan 131, 312 Fernández Tafall, José 55, 56, 60, 178, 194 Fernández Tafall, Pablo 154 Fernández Yáñez, Horacio 290 ^ Fernández, Alfredo vid. Nan de Allariz Fernández, Ángel 176 Fernández, Camilo 280 Fernández, Francisco 66 Fernández, José R. 173 Fernández, Manuel 176 Fernández, Virxilio 167 Ferreiro, Manuel 225 Figueiral 167 Figueiredo, Manuel de 98, 317 404 Filgueira Valverde, Xosé 285, 390 Flóres, Ricardo 295 Fontán 179 Fontenla Domínguez, Martín 359 Forcadela, Manuel 154 Frade Giráldez, Ricardo 53, 70, 71, 121, 148, 154-156, 236, 242, 263, 327 Frade, Enrique 129 Fraga, Isaac 372 Fraga, Xavier 328 Fraiz, Víctor 393 Freire Lestón, Xosé Vicenzo 355 Freixeiro Mato, Xosé Ramón 250 Fuente, Manuel de la 160 Fuentes, Euxenia 269 Fuentes, Maruxa 269 Fumega, Camilo 295 García Acebal, L. 157 García Ferreiro, Alberto 58 García Hermida 56 García Negro, Ma do Pilar 53, 152, 201 García Pereira, Nicolás 136, 140, 141, 143 García Romero, Celestino 160 García Sabell, Domingo 231 García, Ángel 129 García, Fabriciano 173 García, Ricardo 238 García, Rodrigo 99, 130, 131 García, Victoriano 114 Garret, Almeida 317 Garrido, Elisa 176 Garrido, José 176 Gayoso 148 Gcethe, J. 97 Gómez Cortaceró, Manuel 178 Gómez, José 173 Gonzaga, Carlos Luís 377 González 259 González, Juan Jesús vid. Juan Jesús González Lanchas, Manuel 152 González López Pardo, Manuel María vid. Manuel María González Muñoz, X. 158 González, Carmelo 231 González, Daniel 251, 252, 254 405 González, M. 148 González, Ofelia 153 Hanptmann 97 Herce, Fernando 189 Hermida, Modesto 78, 156 Hernández, Paulino 238 Herrero, Aracéli 34, 35, 37, 236 Howorth, Júlio 100, 117, 118, 123 Ibsen, H. 69, 97 Iglesia, Francisco Ma de la 32, 52, 152 Iglesias Roura 219 Iglesias Vilarelle 389 Iglesias, José 67 Iglesias, José R. 173 Iglesias, Luís 154 Iglesias, Maruja 173 Iglesias, Mercedes 154, 156 Isla Couto 368 Juan Jesús 106, 155, 158, 159, 237, 267, 327, 339, 353-355 Júnior, Santos 100, 117, 118, 123 Labarta Pose, Enrique 63, 123, 180, 285 Lafuente, Lois 84, 97 Lamartín, M. 188 Lameiro 14, 16, 54, 65, 71, 91, 113-118, 121, 123, 128, 164-167, 172, 173, 184, 192, 225, 226, 231, 245, 247, 249-254, 257, 258, 260, 269-271, 289, 297, 299, 307, 325 Laranjeira, Manuel 93, 111-113, 118 Las Heras 167 Lemus, Manuel 129 Lence-Santar Guitián, Eduardo 41 Lesta Meis, José 206 Linares Rivas, Manuel 315, 316 Lopes, Oscar 96, 97 López, Juan Ma 52 López Abente, Gonzalo 117, 326 López Castiñeiras, José M. 34-37 López Medina, Xavier 51, 130 López Riobo, Xaquín 108, 335 López Sánchez, Antonio 387 López Yáñez, José 54 López, Antonio 153, 167, 181 López, Humberto 176 López, Josefa 182 406 López, Raimundo 182 Lorenzo, E. 173 Lorenzo, Luísa 173 Lorenzo, Manuel 229, 230 Losada Diéguez, Antonio 177 Lourenço Roussado, Manuel 100, 117, 123 Lourenzo, Manuel 18, 21, 32-34, 41, 47, 50, 51, 54, 55, 59, 63, 81, 90, 104, 109, 127, 133, 143, 147, 154, 157, 160, 162, 168, 172, 174, 179, 188, 202, 229, 237, 242, 264, 280, 286, 344, 361, 389, 394, 399 Lozano 154 Lugilde Penelas, Manuel 299 Lugris Freire, Manuel 14, 16, 18, 23, 31, 32, 39, 50, 51, 53, 57, 58, 60, 66-68, 71, 72, 99, 103, 119-123, 130, 131, 135, 146, 147, 153, 154, 156, 170, 172, 188, 194, 201, 228, 230, 231, 263, 264, 269, 273, 276, 289, 298, 324, 326, 327, 383, 384 Lustres Rivas, Manuel 382, 393 Macedo, Manuel de 319 Maeterlinck, M. 88, 97 Manuel María 25-28, 30, 38, 46, 47, 54, 243, 354 Marco, Aurora 34, 35, 37, 393 Margarita, Rvda. Madre 38, 40, 52, 160, 161, 295 Martelo Paumán, Evaristo 32, 327 Martín, Gonzalo 154 Martínez, Perfecto 51 Martínez, Eloy 279 Martínez, Luís 182 Martínez, Maruja 173 Martínez, Maruxa 269 Masdías, Manuel 70, 133, 141, 148 Mato Vizoso, Manuel 41 Mello, Augusto de 319 Menéndez, S. 67 Mesejo Campos 155 Mesquita, Marcelino 77, 88, 91, 93-95, 100, 110-112, 116, 117, 123, 146 Míguez, Manuel 153 Millá Gacio, Luís 319 Millán, Valentín 154 Minguell y Tey, F. 319 Moledo, Urbano R. 264, 265 Moliére 93, 111, 229, 230 Molíns, Pilar 129 Montero-Díaz, S. 362, 363, 365 407 Mospollet 1S6 Mosquera Vidal, Manuel 33S Mosquera, José 156, 1S9 Muñoz Saa, Begoña S4 Murguía, Manuel 23, 12S Nan de Allariz 32, 37, 39, S0, S1, S3, S4, S7, 60, 71, 72, 118, 123, 129, 133, 169, 171, 2SS, 261, 290, 326 Nieto, Ofelia 38S Nogueira, Concha 67, 154, 1S6 Nogueira, Emilio 257, 263, 264, 267, 269 Noriega Varela, Antonio 2S0 Novoa, M. 179 Noya, Faustina 238 Osorio, Fernando 77, 81, 82, 89, 92, 93, 108, 111, 130, 133, 146, 33S Otero Pedrayo, Ramón 16, 308, 344, 386, 393 Otero-López, J. 267 Pacheco, Carlota 178 Palacios, Miguel 42 Pan Martínez, José 1S7 Pando, Gonzalo 1S4 Pena de Olano 293 Peón Peón, José S6 Pereira 1S6 Pérez Galdós, Benito 330 Pérez Gándara, José 27 Pérez, José 144 Pérez, Julia 129 Pérez, Luís 269 Picón, Santiago 173 Pillado Mayor, Francisco 9, 18, 21, 32-34, 39, 41, 47, S0, S1, S4, SS, S9, 63, 81, 90, 104, 109, 127, 133, 143, 147, 154, 157, 160, 162, 168, 172, 174, 179, 188, 202, 229, 237, 242, 264, 280, 286, 344, 361, 383, 384, 389, 394, 399 Pita Las Antas, Leandro S0, 289 Pita, X. 148 Porto Rey, Francisco 14, 16, 112, 115, 162, 179, 289, 36S Posada Curros, José G. 152, 154, 158-160, 276, 321, 326, 327, 332, 338 Pose, Jesús 67 Pose, José 1S3 Posse Rodriguez, Manuel 38, S2 Prada, José 182 Prado, Concha 182 Prado, Manuel 182 408 Prado Rodríguez, Xavier vid. "Lameiro" Prego, Benedicta 173 Presa Viso, Antón 179, 180, 285, 297 Prieto, Xermán 27, 42, 46, 47, 52, 66, 156, 157, 159, 174, 237, 264, 293 Prieto Rouco, Carmen 188 Quintanilla Martínez, Xaime 14, 62, 67, 81, 83, 84, 103, 123, 135-137, 139, 142-145, 190, 192, 215, 224, 226, 227, 232, 320, 324, 326 Quintas, Marina 269, 270 Quirós 172 Quiza, Manuel 66, 144 R.S. 46, 56 Rabunhal, Henrique 19, 20, 22, 37, 41, 43, 45, 51, 57-59, 67, 80, 81, 90, 104, 123, 125, 127, 146, 154, 156, 165, 168, 185, 218, 243, 244, 262, 280, 331, 332, 344, 361, 384, 394, 399 Ramallo, María 172 Rebello, Luiz Francisco 77, 94 Reboredo, Herminia 269 Regueira, Miguel 269 Regueiro, Manuel 154 Rey Alvite 154, 157, 244 Rey Pose, Manuel 174, 189, 211, 241, 242, 256, 263, 269, 270, 298 Rey Soto, Antonio 64, 148, 150 Rey, Elvira 148 Rey, Pura 148 Rey, R. 148 Ribeiro Conde, Antonio 335 Río Sánchez Granados, Ma Dolores del 41 Río, Bernardo del 242, 243 Ríos, Farruco 269 Riquer, Marín de 94 Risco, Vicente 13, 14, 16, 70, 79, 97, 102, 103, 106, 148-150, 153, 164, 166, 192, 200, 276, 308, 311, 312, 317, 318, 320, 321, 324, 343, 352, 386 Rivas, Ma Teresa 238 Rivas, Narciso 197 Rivero, Roxelio 14, 55, 59, 60, 71, 144, 172, 174, 179, 185, 217, 226, 255, 265, 278, 284, 297, 304 Rodrigues, Ernesto 100, 118, 122, 123 Rodríguez, Francisco 23, 221 Rodríguez Cebral, E. 158 Rodríguez de Vicente, José 48, 174, 245, 263 Rodríguez Díaz, Roxelio 49, 70 409 Rodríguez Elías, Avelino 32, 33, 39, 55, 56, 59, 60, 65, 71, 72, 91, 113-116, 118, 123, 130, 144, 146, 147, 154, 168, 169, 173, 176, 179, 184, 189, 192, 194, 260, 266, 269, 275, 277, 282, 284, 288, 295, 297, 304, 313-315, 318, 326, 327, 381 Rodríguez González, Eladio 86, 197, 204, 343 Rodríguez López, Jesús 34-37, 50, 60, 66, 71, 103, 122, 169, 176, 266, 277, 326 Rodríguez Losada 219, 223 Rodríguez, Carmen 172 Rodríguez, Inocencio 153 Rodríguez, Lola 158 Rodríguez, X. 227, 228 Roel, M. 148 Roel, Xerardo 84 Romains 97 Romero Lema, Francisco 63 Romero Lema, P. 158 Romero, Xosé Antonio 66, 143 Rosende, Anxel M. 183, 184 Roucar, Luís 153 Rúa, Xulio 48, 172-174, 257, 263, 264, 267, 269 Saavedra, Isidoro 175 Salgado 67 Salinas, Galo 9, 10, 15, 16, 18, 32, 51, 58, 70, 71, 87, 101, 103, 104, 120, 122, 125, 127, 133, 134, 145, 173, 174, 188, 194, 215, ^ 218, 226, 262, 281, 318, 321, 326, 328-330, 345 San Luís Romero, Xesús 14, 53, 67, 70, 72, 114, 116, 117, 119, 150, 152, 153, 163, 188, 189, 201, 244, 324, 325, 385, 386 San Luís, Elena 244 San Luís, Eugenio 153 San Luís, José 153 San Luís, Lola 244 Sánchez Hermida, Manuel 14, 16, 33, 40, 42, 45, 48, 0, 1, 53, 54, 56, 59-61, 66, 72, 92, 93, 103, 111, 112, 117, 118, 120-122, 127, 133, 135, 137, 142, 144, 162, 163, 168, 175, 184, 185, 187, 188, 219, 228, 230, 232-234, 257, 262, 268, 269, 281, 282, 291, 296, 300, 304, 321, 322, 326 Sánchez Miño, Eduardo 31, 32 Sánchez Pérez, José 143, 211, 233-235 Sánchez, Florencio 95, 96, 317 Sande, Carmen 67, 152 Sassone, Felipe 319 Saz, Agustín del 95 410 Selvagem, Carlos 123 Sergude, L. de 65 Serrano 177 Sestelo, Telesforo 55, 60, 71, 172, 174, 185, 217, 226, 284, 297, 304 Shakespeare, W. 69, 88, 97, 112 Signo, José 321 Silva, R. 67 Silva, Ramona 153 Silva, Rosalía 153 Solá, Jaime 64, 386 Soler Palmer, Manuel 343 Sosía 156 Soto Valenzuela, Xavier 172, 173, 175, 296 Strindberg, A. 88, 124, 357, 367 Suárez Pedreira, Ramón 52, 99, 117, 123, 131 Suárez Picallo, Ramón 368 Suárez, Pilar 66, 144 Tarrío, Anxo 21 Tato Fontaíña, Laura 31, 33, 42, 45, 58, 60, 81, 135, 139, 141, 143, 145, 215, 224, 226, 227, 232, 243, 246, 274 Teijeiro, Ángel 259, 260, 265 Teijeiro, Carmen 66, 144 Tito Vázquez, Mariano 158, 237 Torralba Becci 67 Torres 179 Torres Regueiro, Xesús 146-149 Torres, Esperanza 148 Troncoso 130, 132 Ulla, Carmen 157 Valencia, Olimpia 160 Valverde, José Ma 94 Varela Varela, Xesús 63 Varela, Jesús 279, 280 Varela, M. 156 Vázquez da Pena, Carlos 335 Vázquez Estévez, Gonzalo 257, 297 Vázquez Santamaría, Manuel 47 Vázquez, Dositeo 172 Vázquez, Encarnación 173 Vázquez, Felisa 156 Veiga, Josefina 66 Verde, Joáo 339 Vidal Rodríguez, Manuel 157, 236, 331 411 Vidal Vázquez, Ricardo 300, 301, 303, 304 Vidal, Eloy 189 Vieites, Manuei 22 Vierna, Felipe 293 Vilanova Rodríguez, A. 280 Vilar Ponte, Antón 14, 20, 27, 32, 77, 78, 88, 95, 97-100, 102, 103, 111, 112, 114, 115, 116, 124, 126, 129, 138, 145, 190, 192, 199, 200, 203, 208, 211, 216, 219, 221, 223, 231, 234, 238, 282, 306, 307, 317, 318, 321, 324, 326, 327, 336, 355, 357, 360, 361, 365, 367, 368, 371, 373, 374, 376, 386, 394 Vilar Ponte, Ramón 139 Villar, América 160 Villar, Nieves 160 X. 227 Yañez, Alejo 67 Yeats, W. B. 88 Zabarte, Eduardo 238 Zamora, Federico 205, 206, 331, 332 412 8. RELACIÓN DE PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS CONSULTADAS '. A Coruña La Voz de Galicia, A Coruña, 1915-1931. A Nosa Terra, A Coruña, 1916-1931. El Noroeste, A Coruña, 1926-1929. El Orzán, A Coruña, (1918). Vigo Faro de vigo, Vigo, 1915-1931. El Pueblo Gallego, Vigo, 1924-1931. Galicia, Vigo, 1922-1925. Vida Gallega, Vigo, 1915-1931. Pontevedra Progreso, Pontevedra, 1916, 1926-1931. Diario de Pontevedra, Pontevedra, 1915-1926. Santiago El Compostelano, Santiago, 1920-1931. Diario de Galicia, Santiago, 1915,(1916), 1919-29. Eco de Santiago, Santiago, (1916-1922) 1923-1924 (1925-1931). Correo de Santiago, Santiago (1916). Voz del Pueblo, Santiago, 1915-1916. Gaceta de Galicia, Santiago, 1915-1918 (1922). Noticiero Gallego, Santiago, 1918-1919. Miña Terra, Santiago (1915). El País Gallego, Santiago, (1927). Ferrol El Correo Gallego, Ferrol, 1915-1931. La Vo.z de la Liga, Ferrol, (1916-1919). El Faro de Ferrol, (1918-1920) . Galicia, Ferrol, (1918). Boletín Mensual da Irmandade Nazonalista de Ferrol, 1921 (1922). Ourense La Región, Ourense, 1915-1925, 1927-1931. La Zarpa, Ourense, 1921-1926 O Tío Marcos da Portela, 3 a época, Ourense, 1917-1919. Nós 1 Os anos que van entre parénteses non se consultaron completos. 413 Lugo El Progreso, Lugo, 1915-1931. Ronsel, Lugo, Outros La Voz de Ortigueira, Santa Marta de Ortigueira (A Coruña) 1915-1931. Acción Agraria, Ortigueira (A Coruña), (1920-24-25). El Pueblo de Cariño, Cariño (A Coruña), (1919). ^llalba y su comarca, Vilalba (Lugo) (1915). Rexurdimento, Betanzos, 1 a e 2a épocas, 1922-1923. Nerio, Corcubión, (1920-21). El Emigrado, A Estrada (Pontevedra), 1920-24 (1930). Almanaque Gallego de Castro López, Buenos Aires, 1914-19, 1921, 1927. 414 9. BIBLIOGRAFÍA. 415 Bibliografía Xeral. AA. VV. A Nosa Literatura: Unha interpretación para hoxe I, A Coruña, Edita Alexandre Bóveda, 1988. AA. VV. A Nosa Literatura: Unha interpretación para hoxe II, A Coruña, Ed. Xistral, 1985. ALMAGRO SAN MARTÍN, Melchor de, "Literatura y regionalismo gallego", Vida Gallega, Vigo, n° 156, 15 de Outubro de 1920. ALONSO MONTERO, Xesús, Cen anos de literatura galega (Catálogo da exposición bibliográfica: 9-12-1863 / 19-12-1963), Lugo, Círculo de las Artes, 1964. ALONSO MONTERO, Xesús, Realismo y conciencia critica en la literatura gallega, Madrid, Ciencia Nueva, 1968. ALONSO MONTERO, Xesús, "Prólogo", in Jesús RODRÍGUEZ LÓPEZ, Supersticiones de Galicia, Lugo, Celta, 1971. ALONSO MONTERO, Xesús, "Pcesía francófila no 36", La Voz de Galicia, A Coruña, 22.8.1996. BAL Y GAY, Jesús, Hacia el ballet gallego, Lugo, Ronsel, 1924. BARATA, José Oliveira, História de teatro portugués, Lisboa, Universidade Aberta, 1991. BARREIRO FERNANDEZ, X. R. , Historia de Galicia lV. Edade contemporánea, Vigo, Galaxia, 1981. BASTOS, Sousa, Dicionário de teatro portugués, Coimbra, Minerva, 1994. BERAMENDI,Justo G. , Vicente Risco no nacionalismo galego I e II, Santiago, 1981. BLANCO AMOR, Eduardo, Teatros libres de preguerra, in AA. W. Eduardo Blanco Amor e o teatro. Teatros libres de preguerra. Proces a Jacobusland, Universitat de Barcelona, 1995. BOBILLO, Francisco, Nacionalismo Gallego. La ideología de ^cente Risco, Madrid, Akal, 1981. 416 CALLE, José Luís, Aires da Terra. La poesfa musical de Galicia, Madrid, 1993. CARBALLO CALERO, Ricardo, Historia da Literatura Galega Contemporánea, 3a ed., Vigo, Galaxia, 1981. CARR, Raymond, España: 1808-1975, Barcelona, Ariel, 1988. CARRÉ, Leandro, Literatura Galega. Teatro, Separata de «Céltiga^ Cadernos de Estudos Galaico-Portugueses, Porto, [1960]. CARRÉ, Leandro, "Por la creacíón de un teatro gallego de nuestro tiempo", La Voz de Galicia, A Coruña, 22 e 28 de Agosto de 1964. CARRÉ, Leandro, "^Houbo denantes de agora teatro galego?, La Voz de Galicoa, A Coruña, 30 de Marzo de 1975. CARRÉ ALDAO, Eugenio, ,La literatura gallega en el siglo XIX. Seguida de una antología y apéndices, A Coruña, Librería Regional de Carré, 1903. CARRÉ ALDAO, Eugenio, Literatura Gallega. Con extensos apéndices bibliográficos y una gran antología de 300 trabajos en prosa y verso de la mayor parte de los escritores regionales, 2a ed., Barcelona, Ed. Maucci, 1911. CARRÉ ALDAO, Eugenio, Memoria crítico-bibliográfica sobre el Teatro Regional, manuscrito inédito, A Coruña, 1913 (Arquivo Leandro Carré). CASTELAO, Obra Completa 3. Diarios de Arte, Madrid, Akal, 1982. CASTELLON, Antonio, El teatro como instrumento político en España (1895-1914), Madrid, Endymion, 1994. -CORTEZÓN, Daniel, Teatro e Nacionalismo, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, n° 45, Xullo 1984. CORTIÑAS, Luis, "O ano derradeiro en Betanzos", A Nosa Terra, A Coruña, n° 279, 1 de Xaneiro de 1931. COSTA ALCALDE, Ma X., Armando Cotarelo e a cultura galega, A Coruña, Ed. do Castro, 1992. COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio, Diccionario Bio-bibliográfico de Escritores, Santiago, Bibliófilos Gallegos, 1952. 417 COCHÓN, Iris et al., Diccionario da literatura galega, coordinado por polores Vilavedra, Vigo, Galaxia, 1995. Dicionário cronológico de autores portugueses organizado pelo Instituto Portugués do Livro e da Leitura; coordenaçáo de Eugénio Lisboa, Mens Martins (Mira- Sintra), Publicaçóes Europa-América, 1991. DÍAZ PARDEIRO, José Ricardo, La vida cultural en La Coruña. El Teatro 1882­ 191 S, A Coruña, Galicia Edicións, 1992. DIESTE, Rafael, Antre a terra e o ceo, A Coruña, Ed. do Castro, 1981. DOYGHERTY, Dru e VILCHES DE FRUTOS, Ma F., El teatro en España, entre la tradición y la vanguardia. 1918-1939, Madrid, CSIC, 1992. DURÁN, José Antonio, Agrarismo y movilización campesina en el país gallego (1875-1912), Madrid, Siglo XXI, 1977. ^ DURÁN, José Antonio, Crónicas 2. Entre el anarquismo agrario y el librepensamiento, Madrid, Akal, 1977. DURÁN, José Antonio, Camilo Díaz Baliño. Crónica de otro olvido inexplicable, A Coruña, Ed. do Castro, 1990. FABRA, Gustavo, Literatura Gallega, Madrid, La Muralla, 1973. FERNÁNDEZ, Camilo, "Os Primordios do teatro galego en Ourense", in AA. VV. Eduardo Blanco Amor e o teatro. Teatros libres de preguerra. Proces a Jacobusland, Universitat de Barcelona, 1995. FERNÁNDEZ del RIEGO, Francisco, Historia da Literatura Galega, Vigo, Galaxia, 1951. ^ FERNÁNDEZ del RIEGO, Francisco, Diccionario de escritores en lingua galega, 2a edición correxida e aumentada, A Coruña, Ed. do Castro, 1992. FERNÁNDEZ TEIXEIRO, Manuel Ma, "El teatro gallego", El Ideal Gallego, 5 de Setembro de 1958. FERNÁNDEZ TEIXEIRO, Manuel Ma, " Noticia del teatro gallego", PrimerActo, . n° 120, Madrid, Maio de 1970. FREIRE LESTÓN, Xosé Vicenzo, Lembranzas dun mundo esqueciso. Muller, 418 política e sociedade na Galicia contemporánea 1900-1939, Santiago, Laiovento, 1993. GARCÍA PAVON, F., El Teatro Social en España (1895-1962), Madrid, Taurus, 1962. GONZALEZ, Juan Jesús, Hacia una morfología de la vida gallega, Santiago, Tipografia uEl Eco de Santiago^, 1925. HERMIDA, Modesto, Narrativa galega: tempo de Rexurdimento, Vigo, Xerais, 1995. HERNÁNDEZ, Mario, La literatura gallega, Madrid, Publicaciones Españolas, 1974. JUSTO GIL, Manuel, la literatura en lengua gallega, Madrid, Cincel, 1981. LOPES, Oscar, Entre Fialho e Nemésio. Estudos de Literatura Portuguesa Contempor&nea I e II, Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Mceda, 1987. LOSADA CASTRO, Basilio, "La Literatura", in AA. W., Los Gallegos, Madrid, Itsmo, 1976, pp. 241-318. LOURENZO, Manuel, O teatro galego, de esguello (Notas ceibes encol da nosa vida teatral), Separata de "Estudios Escénicos", Cuadernos del Instituto del Teatro, n° 19, Abril 1975. LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, O Teatro Galego, A Coruña, Ed. do Castro, 1979. LOURENZO, Manuel, "^El teatro?, está servido", Camp de l'Arpa, Barcelona, n° 75, Maio 1980. LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, Antoloxia do Teatro Galego, Barcelona, Sotelo Blanco, 1982. LOURENZO, Manuel e PILLADO MAYOR, Francisco, Dicionário do Teatro Galego (1671-1985), Barcelona, Sotelo Blanco, 1987. MAÍZ, Ramón, O rexionalismo galego: organización e ideoloxía (188